Әбу Хамид әл-Ғазалидің тасаууфтық көзқарастары

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

Ақбай Еркебұлан Ахметұлы

Әбу Хамид әл-Ғазалидің тасаууфтық көзқарастары

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В021100-«Теология» мамандығы

Түркістан 2015

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

«___» 2015 ж.

кафедрамеңгерушісі, теол. ғ. д.

профессор Идрис Шенгул.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Әбу Хамид әл-Ғазалидің тасаууфтық көзқарастары

5В021100-«Теология» мамандығы

Орындаған Ақбай Е. А.

Ғылыми жетекшісі,

филос. ғ. к., доцент Қаратышқанова Қ. Р.

Түркістан 2015

Мазмұны

Кіріспе . . . 4

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

І-тарау. Сопылықтың Ислам әлеміндеқалыптасуы

1. 1 Исламдағы Зухдтыңсопылық ілімменалмасуы . . . 6
1. 2 Сопылық қайнар көздер: Құран менСүннет . . . 19
1. 3 Сопылық мектептер мен тариқаттардың пайда болуы және ерекшеліктері . . . 26

ІІ-тарау. Әбу Хамид әл-Ғазалидің сопылық ілімдегі көзқарастары

2. 1 Хамид әл-Ғазалидіңрөлі . . . 31
2. 2 Әбу Хамид әл-Ғазалидің сопылыққа қатысты еңбектеріне сипаттама . . . 48
2. 3 Әбу Хамид әл-ҒазалидіңИхяу Улумуд-дин еңбегіндегі сопылық ұғымдарға түсініктеме . . . 56

Қорытынды . . . 61

Пайдаланған әдебиеттер . . . 63

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен қазіргі заманның араларын және батыстық дүниетаным мен шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру - заман талабы. Алайда, әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи қалыптасқан Батыс әлемдік және еуроцентристік әдістерден шегініп, мұсылман Шығысына назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге, адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.

Сол орайда Әбу Хамид әл-Ғазали сынды сопылық философияның айтулы тұлғасының ғұмыры мен рухани мұрасы қай кезеңде де болмасын маңызды зерттеу обьектісі ретінде Батыс пен Шығыс ғалымдарын қызықтырып келген. Ислам философиясы мен сопылық танымның өзекті желісі, маңызды тұғырын қалыптастырған ғұламаның ғибратты ғұмыры мен мол мұрасы қазақ мұсылмандық түсінігіндегі сопылық танымның категориялық салмағын тануға жетелері сөзсіз. Осы тұрғыдан алғанда Әбу Хамид әл-Ғазалидің өмірі мен дүниетанымның талдау арқылы сопылық танымдағы ұғымдарды барынша ұғынуға болады деп ойлаймыз. Ғылымда тасаууф деген атпен белгілі сопылық ілім - ислам философиясы мен мәдениетінің ажырамас бір бөлігі. Тарих қойнауына үңілсек адамзаттың «ділдік түлеу» құбылысына ықпал еткен сопылықтың мәні мен маңызын көреміз. Сондықтан сопылық теориясы мен тарихындағы Әбу Хамид әл-Ғазалидің тұлғасы, ілімі мен мұрасының мәнін зерделеу, зерттеу жұмысының өзектілігін құрайды.

Бүгінде адамның әлемдік дағдарыстан шығу жолы - адам зердесінің сапалы түрде өзгеріп, рухани жаңаруында. Жалпы сипатқа айналып бара жатқан жатсыну мен адамгершілік дағдарыстан пайда болған адамның көкірегіндегі рухани бостық орнын толтыру үшін, жан дүниеге бағытталған ортағасыр Шығыс мәдениетінің адамгершілік құндылықтарын қайта електен өткізуіміз қажет. Ортағасыр мұсылмандық Шығыстың рухани-адамгершілік мазмұнын көрсететін Әбу Хамид әл-Ғазалидің мораль философиясы - «Мұсылман реннессанс дәуірі» атанып, бүкіл әлемге танылған ортағасыр мәдениетінің бір бөлігі. Ойшыл, философ, мутакаллим, факих және мутасаууф әл-Ғазалидің мұсылман этикасы мен мәдениетінің өркендеуіне өшпес із қалдырғаны сонша, оның күні бүгінге дейін мұсылмандар арасындағы орны айрықша.

Жұмыстың зерттелу деңгейі. Әбу Хамид әл-Ғазалидің философиялық мұрасы сонау ортағасырдан бастап өзіне назар аудартып, ғалымдар бұған өздерінің ең қызықты еңбектерін арнаған. Бұлардың қатарына Ф. Нишапури (451-529 х. ж) - «Китаб әс-Сиақ», Ибн Асакир (499-591 х. ж. ) - «Тарихе Димишқ», Әл-Жаузи (508-597 х. ж. ) - «Әл-Мунтазам фи тарих әл-мулук уа әл-умам», Ибн Халликан (608-681 х. ж. ) - «Уафият әл-айан анбауз-заман», Захаби (673-748) - «Тазкират әл-хифаз», «Дуәл әл-исләм» және «Тарих әл-исләм» сияқты т. б. ойшылдарды жатқызуға болады. Бұлар Ғазалидің дүниетанымын түрлі қырынан зерттеуге күш салды.

Батыс ориенталистикасында Ғазалидің шығармашылығын зерттеген А. Корбен, Х. Фрих, Ю. Оберман, Г. Грюнебаум, И. Гольциер, А. Шиммель іспеттес ғалымдар бар.

Сондай-ақ, қазірде С. Шейх, А. Халик, М. Иқбәл, М. Түркер сияқты Ғазали шығармашылығын көп зерттеген пәкістан мен түрік ғалымдарын атап көрсеткен жөн.

Отандық ғылымда ойшылдың шығармашылығына қатысты тікелей еңбектер болмағанымен, Шығыс руханиятының қазақ дүниетанымындағы орны мен рөлін терең зерттеп жүрген Ә. Н. Нысанбаев, М. Бурабаев, М. Сәбит, С. Е. Нұрмұратов, М. Орынбеков, Д. Кішібеков, К. Ш. Нұрланова, Б. С. Қабыкенова, Д. Т. Кенжетай, Т. Х. Ғабитов, М. З. Изотов, Ж. А. Алтаев Қ. Р. Қаратышқанова сынды отандық ғалымдарымыз еңбектерінің адамгершілік-құндылыққа негізделген философиялық теорияларды дамытудағы орны ерекше. Сондай-ақ, Ғазали шығармашылығының өзге де аспектілерін талдаған Ғ. Есім, Н. Л. Сейтахметова, К. Х. Таджикова, Ә. Қ. Айтжанова және тағы басқа ғалымдарымыздың еңбектерін атап өту қажет.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әбу Хамид әл-Ғазалидің сопылық көзқарастарына тарихи-философиялық талдау жасау, оның философиялық байланыстарының мәнін айшықтау.

Сопылық ілімінде өзіндік дара жолы бар Әбу Хамид әл-Ғазалидің тұлғасын, оның көзқарастарын және енгізген ұғымдарын ғылыми тұрғыда нақты дәлелдермен көрсету;
«Ихяу-улумуд-дин» және де т. б еңбектеріндегі сопылықпікірлерін нақты тұжырымдары арқылы зерделеу;
Сондай-ақ, Мұсылмандық Шығыстың әлеуметтік-философиялық және саяси ілімдеріне Ғазалидің адамгершілік философиясының ықпалын көрсету;

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Әбу Хамид әл-Ғазалидің сопылық көзқарастарын тарихи-философиялық тұрғыдан талдануы - дипломдық жұмыстың негізгі ғылыми жаңалығы болып табылады.

Ғазалидегі адамгершілік құндылықтарының кейінгі тарихи-философиялық және саяси ілімдердегі этика мәселесінің даму жүйесіне тигізген әсері көрсетілді;

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 64 бет.

I Тарау. Сопылықтың Ислам әлемінде қалыптасуы

1. 1. Исламдағы Зухд кезеңінің сопылық іліммен алмасуы

Тасаууф немесе Сопылық -ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырларынан көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Жалпы, тасаууф немесе сопылық терминдері Исламның алғашқы дәуірлерінен кейін қалыптасқан ұғымдар. Ал, Ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде пақыр, ел кезуші, бөгде кісі сияқты атаулар болған. Ол дәуірлерде сопылықтың басты мақсаты, философиялық, метафизикалық мәселелерге қарағанда көркем мінез-құлықты адам болуға бағытталған практикалық мәндегі қозғалыс болатын.

Сопылық бастапқы кезеңде зухд пен ахлақ әрекеті түрінде ортаға шықты, заман өте теориялық негізіқалыптасты. Жалпы сопылық, хижриIII-IV ғасырларда негізделіп қойғанмен, басқа Ислам ғылымдарына қарағанда кеш қалыптасты. Бастауынан бүгінгі күнге дейінгі сопылық тарихы, әртүрлі сипаттамларда зухд, тасаууф және тариқаттар кезеңі деп үш дәуірге бөледі.

А. Зухд кезеңі: Асры-сағадат дәуірімен басталып табиин және тәбә-и табиин дәуірлерін қамтитын алғашқы екі жүз жылға берілген есім. Бұл кезеңде болған саяси оқиғалар, жаулап алу соғыстарының кеңеюі, халықтың байлыққа қол жетіп, өзгеріске түскен қоғамдағы жағдайларға қарсы зухд әрекеті ортаға шықты.

Б. Тасаууф кезеңі: «Суфи» және «тасаууф» терминдерінің қолданыла бастауы мен алғашқы сопы есімдерінің шыға бастаған х. II ғасырдың соңы мен тариқаттардың шыға бастаған х. VI ғасыр аралығын қамтитын 3-4 ғасырлық кезеңді атайды. Алғашқы сопылық әдебиеттер осы кезеңде жазыла бастады.

С. Тариқаттар кезеңі: Тариқаттардың ортаға шыға бастаған х. VI ғасырдан күнімізге дейінгі кезең[1, 81] .

Тасаууф тарихының алғашқы екі кезеңі Аббасилер династиясының билік ету дәуірімен тұспа-тұс келді. 750 жылы билікке келу уақыты мен Хулағудың Бағдатты басып алу (656/1258) тарихы аралығын қамтитын бұл - кезең, сопылық ғылымнан басқа Ислам ғылымдарыныңқалыптасу дәуірі болып саналады. Мұсылмандардың жаулап алу соғыстары арқылы үш құрлыққажайылған бұл салалардың, кең алаңда даму мүмкіндігіне ие болды. Андалусиядан Үндістанға, Басрадан Қырымға дейін алып жатқан аумақта ірілі-ұсақты көптеген мұсылман қауымдарына өз ықпалын жасады[2, 19] .

Исламның алғашқы жүзжылдығында арабтар арасында сопылықтың болмағандығы, бірақ екінші жүзжылдықта Исламның таралуынан кейін шыққандығы белгілі. Алғашқы өкілдері де ажамдар(араб емес халықтар) болған. Ислам қоғамында басталған зухд (дегдарлық) әрекеті, заман өте тасаууфғылымының негізі бола білді. Расында Ислам тарихында Кушәйри, Хужуири, Жами, Аттар, Кәләбази, Сухрәуәрди, Ғазали, Бистами, Халлаж, Туси, Тәбризи, Руми, Мухасиби сияқты атақты тасаууфшылар да араб емес халықтардан шыққан. Көптеген көзқарас жағынан сопылық пен ғулат шиилігінің арасында ұқсастықтар да кездесетін еді [3, 66] .

Исламдағы рухани және мағынауи өмір жолына зухд, ал өкілдеріне захид деп атайды. Сөздікте бір затқа қалаусыз болу, маңыз бермеу мағынасындағы зухд сөзі, сопылықта дүние мен байлықты маңызды деп қарамау, өмірін ахиретке дайындау, дүниелік істерден баз кешу және осы мақсаттарда ғибадат орындау әрекеттерін айтады. Сопылықта зухд сөзімен қатар халуәт, тәбәттул, тақуа, тәуәккул, зикр, риязәт, уәра, хузун, сабыр, ғашқ, мухаббәт, жәхәннәм, үміт терминдері қолданылады. Бұл рухани өмір сүру салтының негізі ретінді, тасаууф тарихындағы асры-сағадат, табиин және тәбә-и табиин дәуірінен басталынып, Хорасанның атақты захиды Шақиқ Балхиге (ө. 194/809) дейін жалғасатын екі ғасырлық кезеңді зухд кезеңі деп атаймыз. Асры-сағадатта зухд әрекетінің басталуына, алдымен Құран Кәрім мен Сүннет қайнары, одан соң Хз. Осман дәуірінде орын алған саяси оқиғалар, одан кейінгі Омаядтардың билік ету заманындағы қоғамның психологиялық және әлеуметтік жағдайлар өзіндік әсерін тигізді [2, 20] .

Исламға дейінгі пұтқа табынушы араб қоғамында, адамдар арасындағы әділетсіздіктерден бой тасалаушы, өздерін Ханиф атайтын топ болған. Қағбада бір құдайға ғибадат етіп өмір кешетін бұл топтың кейбір өмірлік салттары, захидтердің әрекетіне ұқсайтын. Сондай-ақ, Мұхаммед Пайғамбар өзіне уахи келместен бұрын, жылдың белгілі уақыттарында Хира үңгірінде оңаша өткізетін кездері болып тұратын.

Әрине, бұл зухд әрекеті Исламнан тыс әдеттен келген деген сөз емес. Мистикалық ағымдар әрбір дінде бар, және жанама бөлшек секілді. Бірақ, мистикалық сезім әр сенімнің ерекшелігіне байланысты өзгеріп отырады.

Сопылық тарихында зухд әрекеті Исламның таралуымен қатар ортаға шығып, өзіндік өкілдері бар әрекет ретінде жалғасын тапты. Бұл өмірлік салттың қайнары ретінде Құран Кәрімнен соң Пайғамбардың аскеттік жолын айтамыз. Зухд әрекетін түсіндіру үшін, алдымен Алла Пайғамбарының өмір сүру салтын түсінуіміз қажет. Құран Кәрімде «Шын мәнінде сен әлбетте ұлы мінезге иесің» (Қалам, 68/4) аятындағы Пайғамбардың өмірі захидтер үшін үлгі екенін көрсетеді. Бұл үлгіге тек пайғамбарлық келгеннен кейінгі діни кезеңі емес, пайғамбарлыққа дейінгі кезеңі де жатады.

Әбу Нуайм әл-Исфаханидің Хилятул-Әулия , Ибн Жәузидің Сыфату-с Сафә және Шаранидің әт-Табақатул-Кубра сияқты сопылық әдебиеттерде сахабалардың жеп-ішуі, қылықтары, үй-жайлары, ғибадат орындаулары жайында өрнектер келтірілген. Онда Пайғамбарымыздың да асхабында бұл дүниенің уақытша екендігі мен діннің әмірлеріне бойұсыну қажеттігі үшін жасаған шақыруларын үлгі ретінде келтіреді. Мысалы, дін жолында мал жұмсау, байлыққа маңыз бермеу секілді істер, алғашқы мұсылмандардың кең жайылған ұрандары болатын. Жалпы мутасаууфтар Пайғамбардың діни-рухани өмірінің өрнегі ретінде, сахабалардың аскеттік жолын, өздерінің Илхам қайнарларының біріне жатқызады. Құран Кәрімде айтылғандай, жамбастары төсектерінен ажырап, Раббыларына қорқа-дәмете жалбарынады, берген несібемізден тиісті орынға жұмсайды (Сәждә, 32/16), түнде аз ғана ұйықтайтын, таң сәрілерде жарылқанушы (Зарият, 51/17-18) деген өрнектерді сахабалардың өмірлерінен көре аламыз [2, 109] .

Ислам діні келгеннен соң, Араб түбегіндегі араб тайпаларын мұсылман аттыбүтін бір үмметке бірлестіре отырып, саяси мемлекет астына топтастырды. Құранда бұл жайында былай дейді:

Түп-түгел Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да бөлінбеңдер. Сондай-ақ, өздеріңе Алланың берген нығметін еске алыңдар. Өйткені: Бір-біріңе дұшпан едіңдер, жүректеріңнің арасын жарастырды. Оның игілігімен туысқа айналдыңдар. Оттан бір шұңқырдың ернеуінде едіңдер, сендерді одан құтқарды. Осылайша Алла сендерге аяттарын тура жолға түсулерің үшін баян етті (Әли-Имран, 3/103) .

Араб түбегін мекен еткен араб тайпалары, шығыста Сасанилердің, солтүстікте Византия Империясының саясатының ықпалында болатын. Ислам діні арабтарды бір үммет халіне бірлестіріп, сол арқылы қанаушы көршілес жатқан империялардың езгісінен құтқарды.

Уақыт өте, жеке мемлекет халіне жеткен Ислам халифатының қазынасы, жаулап алу соғыстарынан түскен олжадан молайып, қоғамның әлеуметтік жағдайы жақсара түсті. Ислам халифатының әлеуеті, соғыстан түскен олжалар мен салықтардан күннен-күнге күшейе берді. Жаулап алған жерлердегі жергілікті халықтар Ислам дінін қабылдау барысында, Ислам дінін ұстанушы халық саны өсті. Нәтижесінде сол замандағы Ислам қоғамы: арабтар және араб емес - мәуәли деп аталатын екі тапқа бөлінді. Сонымен қатар, араб болмаған бұл халықтар, Ислам дінін қабылдарда Исламға дейінгі сенімдері мен дәстүрлерінің элементтерін қоса қабылдады.

Үшінші халифа - Осман бин Аффанның халифалығының екінші жартысында, бейбіт күн кешіп жатқан қоғам ішінде саяси алауыздықтар орын алды. Сол саяси алауыздықтар мен үмметтің ішіндегі тынышсыздықтардың нәтижесінде, Ислам қоғамында бүгінгі күнге дейін жеткен діни-саналық қарама-қайшылықтардың орын алуына түрткі болды. Кейбір сахабалардың арасындағы бір-біріне деген дұшпандық сезімдер, қырғын соғыс жағдайына жеткізіп, нәтижесінде Пайғамбарымыздың заманынан келе жатқан, Ислам бауырластығының бұзылды.

Осындай, Ислам әлемінде орын алған жағдайлардың нәтижесінде, Халифа Осман бин Аффан өлтірілді. Ал, Халифалық таққакелген Али бин Әбу Талибке қарсы, Омая әулетінің адамдары Осман бин Аффанның қанын даулап қарсы тұрды. Міне, осылай Ислам тарихындағы алғашқы мұсылмандар арасындағы алауыздықтардың жаңа ұшқыны пайда болып, ол ірі қантөгістерге ұластырды.

Бұл болған саяси алауыздықтар мұсылман қоғамының бірнеше топтарға бөлінуіне себеп болды. Халифалық орынды қорғау және жалғастыру үшін Халифа Али бин Әбу Талиб тарапына біріккендерге қарсы, Халифа Осман бин Аффанның қанын дауалаған, Муауия бин Әбу Суфиянтарапындағылар болып қарсы тұрды. Бірақ, екі тарап мұсылмандардың бір-біріне қарсы тұрғанын көріп, бұл алауыздықтарға қатыспай, тыс қалғантарапсыз мұсылмандар да болған болатын.

Жамал және Сыффын қақтығыстарынан соң, Ислам қоғамының бірлігі мен тұтастығы кері бағытта дамып, қоғамның рухани өміріне үлкен зардаптар әкелді. Бастапқыда Али бин Әбу Талибтің тарапында болған «Харижилер», болған саяси оқиғалардан кейін бөлініп, екі тарапқа да қарсы шықты. Сол аралықта, екі тараптың арасындағы алауыздықтарға қатыспаған, тарапсыз «Муржия» деген ағым тағы шықты.

Өзіне көп жақтас жинап алған Омая әулеті, өздеріне қарсы тарапты әділетсіз етіп көрсету үшін, қолдарынан келген барлық істі істеді. Соның барысында Омая әулеті халифалық билікке келді. Сол жүз жылға таяу билік құрған Омаядтар дәуірі, көтерілістерге, бөлінушіліктерге, алауыздықтарға толы кезең болатын. Сол замандағы Ислам қоғамында соғыстар, билік үшін күрес пен саяси топтарға бөліну, зорлық-зомбылықтар, арабтар мен мәуәлилер (араб емес халықтар) арасындағы қақтығыстар, ұлтшылдық рух пен әділетсіздіктер қалыпты жағдайға айналған еді.

Омая дәуірі ұлтшылдық рухтың қоғамдағы адамдарды әлеуметтік сатыларға бөлуі, араб ұлтын араб емес халықтардан жоғары қою әрекеттеріне жол ашты. Жоғарғы биліктегілердің жасаған әділетсіздіктеріне қарсы қоғам ішінде бой көтергендер де болды, бірақ билік оларды аяусыз басып отыратын. Мысал ретінде, Пайғамбарымыздың немерелері (Хасан мен Хусейн) өлтіріліп, қасындағылардың ауыр жазалануын айтуға болады. Билік жүйесі Исламның жоғарғы басшылығына өтіп, билік атадан балаға берілетін жүйеге айналды. Омая дәуіріндегі билік, бір жақтан сарай ішіндегілердің арасындағы тақ үшін күресте болса, бір жақтан әділетсіз билікке қарсы шыққан қоғам мүшелерін аяусыз басумен болды[3, 45] .

Омая әулеті құлап, орнына Аббаси әулеті келгеннен кейін де бұл жағдайлар тоқтамады. Аббаси билігі Омаядтар мен жақтастарын қудалады, тіпті, әс-Саффах заманында оларды өлтіруге дейін барды. Ең ауыр жазалар қолданып, қоғам ішінде қанды террор ұйымдастырды. Аббаси билігі бір жағынан Омаялардан кек алумен болса, бір жағынан Әбу Муслим мен жақтастарын қыспаққа алып отырды. Нәтижесінде, Шии және рафызи топтары мен Аббаси билігі арасында тартыстар орын алды. Ал, Халифа Мансур заманында, саяси майданнан Әбу Муслимнің жақтастарынан болған күштерді тазалау жұмыстары жүргізілді.

Бұл саяси және әкімшілік келеңсіздіктердің жанында, қоғамның этикалық және әлеуметтік жағдайы да тұрақсыздықтар ішінде болғандығы тарихи әдебиеттерден байқалады. Қоғам ішінде таптар арасындағы экономикалық және әлеуметтік теңсіздіктер, этикалық және діни айырымдардың шығуына бірден-бір себеп болатын. Мысалы, алғашқы халифалар бос уақыттарында ақындардың жырларын тыңдайтын, заман өте мұның орнын ән тыңдау басты. Омая халифаларынан Муауия, Мәруан, Абдулмәлик, Уәлид, Сулейман, Хишам және Мәруан бин Мухаммад сияқтылар әнді тыңдауда қысылмас үшін, сарай қызметшілері мен халифалар арасына перде қойғызатын болған. Кейде шектен шыққан көңіл-көтерулерде, әрекеттер мен дыбыстарда жақын кәнизагынан басқа ешкім куә бола алмайтындай жасайтын.

Язид бин Абдулмәлик қызметшілерінің құзырында көңіл көтерген және ол әрекеттері үшін халықтың айыптауларынан қорықпаған. Ал, II Уәлид заманында халық музыка мен ән тыңдауға бейімделе бастауы бұл жағдайдан халықтың да қалыс қалмағанын көрсетеді. Халифаларұзақ өлкелерден Шамға келген ақындар мен әншілерді қаржыландырып отыратын. Музыка шеберлерінің Халифаттың астанасы болған Шам қаласына келулерінен, қала тұрғындары үшін үлкен әсер алатын болған. Осылайша халықтың өнер саласына деген қызығушылығы артты. Екі әулеттің билеу дәуірінде де музыка өнері -көңіл көтерудің басты негізі болды және поэзия өнерінің дамуына да әсер етті. Бастапқыда халифалардың бастауымен бай-дәулетті топтың қызығушылығына, кейін жалпы халықтық деңгейде танылды. Ол кезде халифалардың мәжілістерінде міндетті түрде ән айтылып, шарап ішілетін болған.

Халық арасында жаппай музыкаға қызығушылық белең алды. Сол заманда өмір сүрген әл-Ағани, Бәшшәр, Әбу Нууас және Муслим ибн әл-Уәлид сияқты атақты шайырлардың әндері түрлі әдепсіз мәтіндерге толы етін. Мәжілістерде ақындардың әндерімен қоса шарап тартылатын, ал отырыс соңы дау-дамайсыз бітпейтін болған. Қалаларда ит, қораз төбелестіру, құмар ойын ойнау қалыпты жағдайға айналды[3, 48] .

Аббасилер дәуірінде де осы секілді әдепсіз әрекеттер қоғамдық деңгейдеодан ары дамыды. Шет елдерден келген сұлу кәнизактар ұстау жағы байлар арасында өзара жарысқаайналды. Нәтижесінде түрлі әдепсіздіктер қоғам алдында белең алды. Сол заманның шайырлары да қоғамдағы әдепсіздіктерді шығармаларына қосып көркемдеп халыққа жеткізіп отырған. Ол заманда керемет те шалқыған өмір сүрген халифалардан, Шам сияқты үлкен қаланың дәулеттілері мен әмірлері де қалыс қалмаған.

Византия, Мысыр және Грек сияқты мемлекеттерде болған осындай әдеттерді, Ислам әлемі хижри 200/810 жылдарында кең түрде қабыл ала бастады. Ал, Пайғамбар өз заманында мұндай әдеттерге қатаң тыйым салған болатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.