Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық тұлғалар
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
2. Сөздің тілдік қарым.қатынаста атқаратын қызметі
2.1. Сөз ─ тілдік тұлға
2.2. Еркін тіркестер─ тілдік тұлға
2.3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
2.4. Еркін тіркестер қатысымдық тұлға
3. Қатысымдық тұлға мен тілдік тұлғаны ажырату
жолдары
4. Тілдік бірліктердің коммуникативтік қызметі
4.1. Сөйлем және тілдік қатынас
4.2. Фразеологизмдер ─ қатынас құралы
4.3. Мәтін және тілдік коммуникация
Қорытынды
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
2. Сөздің тілдік қарым.қатынаста атқаратын қызметі
2.1. Сөз ─ тілдік тұлға
2.2. Еркін тіркестер─ тілдік тұлға
2.3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
2.4. Еркін тіркестер қатысымдық тұлға
3. Қатысымдық тұлға мен тілдік тұлғаны ажырату
жолдары
4. Тілдік бірліктердің коммуникативтік қызметі
4.1. Сөйлем және тілдік қатынас
4.2. Фразеологизмдер ─ қатынас құралы
4.3. Мәтін және тілдік коммуникация
Қорытынды
Лингвистикада тілдік тұлға туралы проблема қаншалықты күрделі болса, соңғы жылдары зерттеу нысаны бола бастаған қатысымдық тұлға жөніндегі мәселе одан да күрделі.
Жалпы лингвистика тарихында кейбір тілшілер қатысымдық тұлғаларға сөзді, сөйлемді жатқызса, кейбір ғалымдар тексті жатқызады. ( Кандинский Б., Наер В. )
Қатысымдық тұлға тілдік тұлғаларға қатысты болғанымен, онымен бірдей емес. Қатысымдық тұлға туралы тікелей байланысты ерекшеліктерді қамти келіп, белгілі бір ойды тиянақты жеткізу оған жауап алу, сөйлеу, сөзді қабылдау, оның мағынасын түсіну, әр түрлі экспрессивтік – эмоциональдық күйді таныту тағы басқа – сол сияқты мәселелермен тығыз бірлікте қарастырылады.
Қатысымдық түлғаның жұмысы жалпы сөйлеу процесімен тікелей байланысты. Осы тұрғыдан келгенде, сөйлеудің шартты сөзге, тіркеске және сөйлемге байланысты. Сөз белгілі бір мағынаны білдіру арқылы басқа сөзбен байланысқа түседі де тіркестің құрамына енеді. Содан адам ойын екінші біреуге жеткізеді. Сөйтіп, өзара түсінісуге жол ашылады.
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде өзгеше. В.Л.Наер бірде – бір тілдік тұлға қатысымдық тұлға бола алмайды, өйткені олар өзара байланысты болғанымен, әр бөлек құбылыстар дейді... « ... коммуникативным единицам нет места среди системных единиц языка. И наоборот. Эти единицы разноплановые, хотя и тесно взаймосьвязанные ».
« ... нередко отождестьвляются понятия информации и коммуникации и особенно информативности и коммуникативности. Эти две пары понятий соотносятся друг – другом как явление и свойство, и таким образом, являются понятиями различными, разноплановыми » - дейді. /1.9/.
В.Л.Наердің тілдік тұлғалар қатысымдық тұлға бола алмайды деген көз қарасын қуаттау қиын оның үстіне хабар, ақпарат ( информация ) тек бір нәрсені білдіреді деп кесіп айту да бір жақты.
Жалпы лингвистика тарихында кейбір тілшілер қатысымдық тұлғаларға сөзді, сөйлемді жатқызса, кейбір ғалымдар тексті жатқызады. ( Кандинский Б., Наер В. )
Қатысымдық тұлға тілдік тұлғаларға қатысты болғанымен, онымен бірдей емес. Қатысымдық тұлға туралы тікелей байланысты ерекшеліктерді қамти келіп, белгілі бір ойды тиянақты жеткізу оған жауап алу, сөйлеу, сөзді қабылдау, оның мағынасын түсіну, әр түрлі экспрессивтік – эмоциональдық күйді таныту тағы басқа – сол сияқты мәселелермен тығыз бірлікте қарастырылады.
Қатысымдық түлғаның жұмысы жалпы сөйлеу процесімен тікелей байланысты. Осы тұрғыдан келгенде, сөйлеудің шартты сөзге, тіркеске және сөйлемге байланысты. Сөз белгілі бір мағынаны білдіру арқылы басқа сөзбен байланысқа түседі де тіркестің құрамына енеді. Содан адам ойын екінші біреуге жеткізеді. Сөйтіп, өзара түсінісуге жол ашылады.
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде өзгеше. В.Л.Наер бірде – бір тілдік тұлға қатысымдық тұлға бола алмайды, өйткені олар өзара байланысты болғанымен, әр бөлек құбылыстар дейді... « ... коммуникативным единицам нет места среди системных единиц языка. И наоборот. Эти единицы разноплановые, хотя и тесно взаймосьвязанные ».
« ... нередко отождестьвляются понятия информации и коммуникации и особенно информативности и коммуникативности. Эти две пары понятий соотносятся друг – другом как явление и свойство, и таким образом, являются понятиями различными, разноплановыми » - дейді. /1.9/.
В.Л.Наердің тілдік тұлғалар қатысымдық тұлға бола алмайды деген көз қарасын қуаттау қиын оның үстіне хабар, ақпарат ( информация ) тек бір нәрсені білдіреді деп кесіп айту да бір жақты.
1. Наер В.Л. Единицы языковой коммуникации и коммуникативные потенции языковых единиц. Сб. « Кооммуникативные единицы языка и принципы их описания ». М., 1988 г.
2. Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. М., 1977 г.
3. Леонтьев А.А. « Вопросы теори языка в современной зарубежной лингвистике ». М., 1961 г.
4. Чесноков Л.В. « Основные единицы языка и мышления ».М., 1966 г.
5. Головин Б.Н. « Введение в языкознание ». М., 1978 г.
6. Фоменко Ю.В. « Язык и речь ». Новосибирск , НГЛИ, 1990 г.
7. Смирницкий А.И. « Лексическое и грамматическое в слове ». М.,1955г
8. Жұбанов Қ. « Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер ». Алматы, 1999 ж.
9. Кеңесбаев І. « Қазіргі қазақ тілі ». Алматы, 1954 ж.
10. Оразбаева Ф.Ш. « Тілдік қатынас негіздері ». Алматы, 2005 ж.
11. Аханов К. « Тіл білімінің негіздері ». Алматы, 2005 ж.
12. Белбаева М. « Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы ». Алматы, 1976ж
13. Балақаев М., Сайрамбаев Т. « Қазіргі қазақ тілі ». Алматы, 2003 ж.
14. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. « Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы ». Алматы, 2006 ж.
15. « Жұбанов Қ., және қазақ совет тіл білімі ». Алматы, 1990 ж.
16. Смағұлова Г. « Мағыналас фразеологизмдер сөздігі ». Алматы, 2002ж
17. Смағұлова Г. « Мәтін лингвистикасы ». Алматы, 2002 ж.
18. Исаев С. « Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдар ». Алматы, 1992 ж.
19. Колшанский Г.В. « Коммуникативная функция и структура языка ». М., 1984 г.
20. Қордабаев Т.Р. « Жалпы тіл білімі ». Алматы, 1975 ж.
21. Лепская Н.И. « Онтогенез речевой коммуникации ». М., 1989 г.
22. Оразбаева Ф. « Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі ». Алматы, 2000 ж.
23. Ольховикова Б.А. « Проблемы коммуникативной лингвистики ». М., 1982 г.
24. Скат Т.Н. « Ментакоммуникация как средство организации диалога » М., 1988 г.
25. Сыздықова Р. « Сөздер сөйлейді ». Алматы, 1994 ж.
26. Торопцев И.С. « Язык и речь ». 1985 ж.
27. Уфимцева А.А. « Общее языкознание ». 1970 г.
28. Аманжолов С., Сауранбаев Н. « Қазақ тілінің грамматикасы ». Алматы, 1939 ж.
29. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар. Алматы, Ғылым, 1990 ж.
30. Коммуникативные единицы языка. М., 1985 г.
31. Юрьев Е.Ю., Тореза М. « Коммуникативные единицы и система языка ». М., 1986 г.
2. Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. М., 1977 г.
3. Леонтьев А.А. « Вопросы теори языка в современной зарубежной лингвистике ». М., 1961 г.
4. Чесноков Л.В. « Основные единицы языка и мышления ».М., 1966 г.
5. Головин Б.Н. « Введение в языкознание ». М., 1978 г.
6. Фоменко Ю.В. « Язык и речь ». Новосибирск , НГЛИ, 1990 г.
7. Смирницкий А.И. « Лексическое и грамматическое в слове ». М.,1955г
8. Жұбанов Қ. « Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер ». Алматы, 1999 ж.
9. Кеңесбаев І. « Қазіргі қазақ тілі ». Алматы, 1954 ж.
10. Оразбаева Ф.Ш. « Тілдік қатынас негіздері ». Алматы, 2005 ж.
11. Аханов К. « Тіл білімінің негіздері ». Алматы, 2005 ж.
12. Белбаева М. « Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы ». Алматы, 1976ж
13. Балақаев М., Сайрамбаев Т. « Қазіргі қазақ тілі ». Алматы, 2003 ж.
14. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. « Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы ». Алматы, 2006 ж.
15. « Жұбанов Қ., және қазақ совет тіл білімі ». Алматы, 1990 ж.
16. Смағұлова Г. « Мағыналас фразеологизмдер сөздігі ». Алматы, 2002ж
17. Смағұлова Г. « Мәтін лингвистикасы ». Алматы, 2002 ж.
18. Исаев С. « Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдар ». Алматы, 1992 ж.
19. Колшанский Г.В. « Коммуникативная функция и структура языка ». М., 1984 г.
20. Қордабаев Т.Р. « Жалпы тіл білімі ». Алматы, 1975 ж.
21. Лепская Н.И. « Онтогенез речевой коммуникации ». М., 1989 г.
22. Оразбаева Ф. « Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі ». Алматы, 2000 ж.
23. Ольховикова Б.А. « Проблемы коммуникативной лингвистики ». М., 1982 г.
24. Скат Т.Н. « Ментакоммуникация как средство организации диалога » М., 1988 г.
25. Сыздықова Р. « Сөздер сөйлейді ». Алматы, 1994 ж.
26. Торопцев И.С. « Язык и речь ». 1985 ж.
27. Уфимцева А.А. « Общее языкознание ». 1970 г.
28. Аманжолов С., Сауранбаев Н. « Қазақ тілінің грамматикасы ». Алматы, 1939 ж.
29. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар. Алматы, Ғылым, 1990 ж.
30. Коммуникативные единицы языка. М., 1985 г.
31. Юрьев Е.Ю., Тореза М. « Коммуникативные единицы и система языка ». М., 1986 г.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Институты
Тарих-филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық тұлғалар
Орындаған: 0307-
қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы, 403- топ
студенті
Садықбекова Раушан
Ғылыми
жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент Ілиясова Н.Ә
Сарапшысы:
ф.ғ.к., доцент Ермекова Т.Н
Қорғауға жіберілді:
___ ____ 2007
ж
Хаттама № ____
2007ж
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., доцент
Ермекова Т.Н
Алматы 2007
Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық тұлғалар
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
2. Сөздің тілдік қарым-қатынаста атқаратын қызметі
2.1. Сөз ─ тілдік тұлға
2.2. Еркін тіркестер─ тілдік тұлға
2.3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
2.4. Еркін тіркестер қатысымдық тұлға
3. Қатысымдық тұлға мен тілдік тұлғаны ажырату
жолдары
4. Тілдік бірліктердің коммуникативтік қызметі
4.1. Сөйлем және тілдік қатынас
4.2. Фразеологизмдер ─ қатынас құралы
4.3. Мәтін және тілдік коммуникация
Қорытынды
Кіріспе
Лингвистикада тілдік тұлға туралы проблема қаншалықты күрделі болса,
соңғы жылдары зерттеу нысаны бола бастаған қатысымдық тұлға жөніндегі
мәселе одан да күрделі.
Жалпы лингвистика тарихында кейбір тілшілер қатысымдық тұлғаларға
сөзді, сөйлемді жатқызса, кейбір ғалымдар тексті жатқызады. ( Кандинский
Б., Наер В. )
Қатысымдық тұлға тілдік тұлғаларға қатысты болғанымен, онымен бірдей
емес. Қатысымдық тұлға туралы тікелей байланысты ерекшеліктерді қамти
келіп, белгілі бір ойды тиянақты жеткізу оған жауап алу, сөйлеу, сөзді
қабылдау, оның мағынасын түсіну, әр түрлі экспрессивтік – эмоциональдық
күйді таныту тағы басқа – сол сияқты мәселелермен тығыз бірлікте
қарастырылады.
Қатысымдық түлғаның жұмысы жалпы сөйлеу процесімен тікелей байланысты. Осы
тұрғыдан келгенде, сөйлеудің шартты сөзге, тіркеске және сөйлемге
байланысты. Сөз белгілі бір мағынаны білдіру арқылы басқа сөзбен байланысқа
түседі де тіркестің құрамына енеді. Содан адам ойын екінші біреуге
жеткізеді. Сөйтіп, өзара түсінісуге жол ашылады.
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде
өзгеше. В.Л.Наер бірде – бір тілдік тұлға қатысымдық тұлға бола алмайды,
өйткені олар өзара байланысты болғанымен, әр бөлек құбылыстар дейді...
... коммуникативным единицам нет места среди системных единиц языка. И
наоборот. Эти единицы разноплановые, хотя и тесно взаймосьвязанные .
... нередко отождестьвляются понятия информации и коммуникации и
особенно информативности и коммуникативности. Эти две пары понятий
соотносятся друг – другом как явление и свойство, и таким образом, являются
понятиями различными, разноплановыми - дейді. 1.9.
В.Л.Наердің тілдік тұлғалар қатысымдық тұлға бола алмайды деген көз
қарасын қуаттау қиын оның үстіне хабар, ақпарат ( информация ) тек бір
нәрсені білдіреді деп кесіп айту да бір жақты.
Мәселен, кейде хабар баяндау мағынасымен шектеліп қана қоймайды, сол
хабардың қабылдану дәрежесіне сай жауапқа да, әрекетке де ие болады. Онда
ол бір мағынаны ғана емес, (В.Л.Наер атап өткендей ) бірнеше мағлұматты әрі
хабарлап, әрі оған қайыра жауап беруді қажет етеді. Мұндай жағдайда
информация коммуникацияға айналады.
Сөйте тұра, бұл автор Өрт! деген сөз қатты айтылса, ол болған
жағдайда хабарлау ғана емес, жәрдемге шақыруды да білдіреді деп, алдында
өзі айтқан сөз қатысымдық бірлік емес, тек тілдік бірлік , деген өз
пікіріне өзі қайшы келеді. Так единица языка действительно обретает
статус коммуникативной, но само по себе, она токовой не является . 1.10
Бірақ бәрі бір хабарды жеткізу де, оған жауап күту де сол бір ғана
тұлға – сөз арқылы болып тұратынын ескермейді. Сөз дербес қолданылғанда
атаулық мағынаға ие болып, ал контексте қатысымдық рөл атқарып тұр. Осы
ретте қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдерді алсақ онда сөз жеткізейін деген
хабарды баяндап, белгілі бір ойды білдіреді.
Сонымен, бұл автордың пікірінше, қатысымдық тұлғаға жататын – адамның
ойын толық тұтас жеткізетін тек – мәтін текст . Бірақ осыған қарамастан,
автор тағы мынандай пікір айтады: Но как бы то не было исследователи
придерживаются того мнения, что языковые единицы представляют собой единицы
коммуникаций 1.10.
Біздің ойымызша, тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаның ең басты
айырмашылығы олардың атқаратын қызметі мен қолданылу өрісіне байланысты.
Жоғарыдағы ерекшеліктерін саралап алғаннан кейін, енді қатысымдық
тұлғаларға қандай единицалар жататынын айтуға болады. Тілдік қатынаста
өзіндік орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалар: сөз, фразеологиялық
тіркестер, сөйлем және мәтін.
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
Сөзді қатысым құбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның сөйлеу
мен сөйлесуге байланысты ерекшеліктеріне назар аударуға тура келеді. Мұнда
ол адамдардың тілдік қарым – қатынасында жүзеге асатын, пікірлесуге негіз
болатын, өзара түсінісуге мүкіндік жасайтын қатысымдық элемент тұрғысынан
сөз болады.
Сөздің сөйлеу процесіндегі орны мен қызметі көптеген лингвистердің
назарына іліккен. Сол себепті сөздің әр түрлі ерекшеліктеріне қатысты
берілген анықтамалардың мазмұны түрліше болып келеді. Мысалы, көрнекті
лингвист – ғалым Фердинанд де Соссюр: ...Слово, несмотря на все
трудности, связанные с определением этого понятия, есть единица,
неотступно представляющаяся нашему уму нечто центральное в механизме языка
- дейді. 2, 143
Сөздің басты – басты ерекшеліктерін сөз ете келіп, лингвист ғалымдардың
көпшілігі сөздің сөйлеу процесіне қатысты түрліше тілдік қатысымдық
қасиеттерді меңгеретініне ерекше назар аударады. Мысалы: А.А. Леонтьев бұл
туралы: Именно слово является минимальной функциональной единицей
речевого восприятя - 3,185 десе, тура осы пікірді П. В. Чесноков айна
қатесіз былай қайталайды: ... можно считать слово минимальной
функциональной единицей речевой деятельности вообще - дейді. 4, 285
Сол сияқты Б. Н. Головин: Слово – это наименьшая смысловая единица
языка, свободно воспроизводимая в речи для построения высказываний 5,70
- деп, сіздің ойды жеткізудегі маңызын атап көрсетуге тырысса, Ю. В.
Фоменко сөзден басқа единицалардың тілдік қарым – қатынастағы рөлін мүлде
жоққа шығарады: Коммуникативная деятельность человека протекает не на
базе фонем, слогов и морфем не говоря о словосочетаниях и на базе слов
6,42 .
Жалпы Ю. В. Фоменконың сөзге қатысты түйген тұжырымдарының көпшілігі
А. И. Смерницкийдің пікірімен ұштасып жатады.
Сөз туралы А. И. Смерницкий: Не случайно человеческий язык не редко
называют языком слов: ведь именно слово, на их общей совокупности, как
словарный состав языка, являются тем строительным материалом, без которого
немыслим никакой язык, и именно слово изменяется сочетается в связанной
речи по законам грамматического строя данного языка - деп 7,10, сөздің
нақтылы ерекшеліктерін көрсетуге тырысса; Ю.В.Фоменко: Слова – это
номативная единица языка, используемая как стройтельная материал для
предложения , - дейді \6,41\.
Сөздің екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни дыбыстық таңбасы мен
мағынасы да қатысымдық процесте түрліше қарастырылады. Мысалы, В.Л.Наер:
Отдельные языковые единицы, даже, например, лексически, ничего конкретного
передовать не спосовный ; Лексические единицы, например, сами по себе
ничего конкретного не сообщают; они являются лищь знаками, замищающими
определенные предметы, явления, отнощения, свойства и.т.п. или
репрезентирующими их абстрактное отображенное \1,6\ - деп, сөздің тілдік
қарым – қатынастан тыс уақытта таңбадан басқа ешбір нақтылық белгісі мен
мазмұны жоқ десе, Ю.В.Фоменко: Слово обладает признаком
самостоятельности; в отличие от фонемы и морфемы, оно дапускает
изолированное употробление в естественной речи.
Слово обладает признаком воспроизводимости: оно не строится в процессе
коммуникаций, а извекается из памяти как единица готовая, заранее данная
\6,42\ - деп, екенін атап көрсетеді.
Сөз – сөйлеу, пікір алысу үрдісіндегі ең басты тұлға. Сөз жеке
тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың т.б. атауы болып номинативті қызмет
атқарса, тіл арқылы қарым – қатынастық қызмет атқарады. Тіптен контекссіз
дербес қолданып, грамматикалық тұлға ретінде әртүрлі дауыс ырғағымен
айтылса да әрі хабарлау, әрі қабылдау мәніне ие болады.
Осындай жағдайлардың барлығында сөз белгілі бір ойды білдіре келіп,
екінші адамның санасы арқылы қабылданады. Қандай болсын хабарды, деректі,
ойды қабылдаған адам оған жауап қайтаруға тырысады. Тілдік қарым –
қатынаста жұмсалып, қатысымдық байланысқа түскен сөз айтылар ойға қатысты
нақтылы мағынаны білдіреді және басқа тұлғалармен бір тұтас жұмсала келіп,
тиянақты ойды,и мазмұнды көрсетеді.
Әрине, тиянақты ойды жеткізетін басты тұлға – сөйлем, сөз мағынаны
білдіргенімен, тұтас ойды білдіре алмайды деген тууы мүмкін. Сөйлем –
негізгі қатысымдық тұлға бола келіп, сөзден құралады. Сөз жеке тұрғанда
бірнеше мағынаны ( тура, ауыспалы, синонимдік т.б. ) білдіргенімен,
сөйлемнің құрамына енген кезде, айтылар ойға қатысты нақтылы бір мағынаны
көрсетеді де ортақ мақсатқа, жеткізілер мазмұнға қызмет етеді. Мұндай
жағдайда сөздің атаулық тұлғадан гөрі қатысымдық тұлғаға тән белгілері
басым рөл атқарады.
І. Аханов сөз бен сөз тіркесін сөйлемнің құрылымдық элементтері деп
таниды: Сөйлем ойды айтып жеткізудің негізгі құралы болып саналады.
Мұнан, әрине, сөз бен сөз тіркесінің коммуникативті қызметке қатысы жоқ
деген ұғым тумауға тиіс. Мұндай қызметті олар да атқара алады. Бірақ сөзбен
сөз тіркесі коммуникативті қызметті өздігінен, жеке дара күйінде емес,
сөйлем арқылы, сөйлем құрамында қолдану арқылы атқара алады. Сөз де, сөз
тіркесі де сөйлемнің құрамында қолданылғанда, оның құрылымдық элементтері
ретінде қарастырылады .
Демек, тілдік қарым – қатынаста ауызша түрде қолданылғанда, ондағы
қатысымдық бегілерді дауыс ырғағы, интонация атқарады да, жазбаша түрде
жұмсалғанда, қатысымдық қызметті тыныс белгілері атқарады.
Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі – ол обьективтік шындық пен
өмірге байланысты ұғымдарды сананың қабылдауы нәтижесінде ойда бейнелейді
де, тілдік қатынаста іс жүзіне асырады, дыбысталу арқылы сыртқа шығарады.
Сонымен қатар іс әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның көңіл –
күйінде қосса білдіреді. Тілдік қарым – қатынаста жұмсалатын сөздің бірнеше
қасиеттері бар:
1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз
етеді.
2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.
3. Сөз өмір шындығын нақтылы мағына арқылы түсіндіре келіп, адам
ойының екінші біреуге жеткізілуіне әсерін тигізеді.
4. Сөз адамдар арасындағы тілдік қатынасты жүзеге асыруға негіз
болады.
Демек, сөз мағынаны, ұғымды, сезімді, ойды білдіре келіп, тілдік қарым
– қатынасты жүзеге асырушылардың барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып
табылады.
2. Сөздің тілдік қарым-қатынаста атқаратын қызметі
Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі объективтік шындық пен өмірге
байланысты ұғымдырды сананың қабылдауы нәтижесінде ойда бейнелейді де,
тілдік қатынаста іс жүзіне асырады. Сөздің тілдік қатынаста өмір сүруі екі
аспектіде көрініс табады. Бірінші, сөз тілдік тұлға ретінде қатынас
құралына айналады, екінші қатысымдық тұлға ретінде қатынас құралына
айналады.
Сөзді тілдік әрі қатысымдық тұлға деп тануда негізге алынатын басты
критерий мағына категориясы. Сөз бен мағына – шындық болмысқа тән
қасиеттер мен құбылыстардың адам санасында дерексізденіп, абстракцияланған
формасы. Ол тілді тұтынатын әрбір адамның санасында өмір сүреді, таным
процесінде шешуші рөл атқарады, нәтижесінде тіл мен ойлаудың бірлігін
құрайды. Бұл жөнінде Қ.Жұбанов былай дейді: Ой деген адамның өзі жайлы,
болмаса төңіректегілер жайлы білгені. Сөз деген сол білген нәрселердің аты.
Сондықтан адамдар заттар мен құбылыстардың аттарын (сөздерді) айтып
білдіреді, яғни ойын сөзбен білдіреді.\8,151\
Ғалымның пікірінде сөздің екі түрлі танымдық қасиеті көрініс
тапқан: біріншіден, сөздер шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың
атауын білдіреді; екіншіден, шындық болмыстағы заттар мен құбылыстар туралы
хабар береді. Мұны тілдің биоәлеуметтік қызметі тұрғысынан былайша
түсіндіруге болады: сөзді айтқан кезде адам санасына ең әуелі, ол қандай
құбылыстың атауы екені туралы сигнал келеді. ( Заттық атау ма, сындық атау
ма, қимылдық атау ма, мезгіл атауы ма, мөлшер атауы ма? ) Одан кейін оның
мағынасы туралы хабар келеді. (Қандай зат, қандай қимыл, қандай мезгіл,
қандай мөлшер т.б.?) Бұл коммуникативті лингвистикада сөзді тілдік тұлға
және қатысымдық тұлға деп тануға негіз болады.
2. 1. Сөз ─ тілдік тұлға
Сөз ─ өте күрделі тілдік единица. Оның күрделі табиғатын ашып айқындау
үшін, ең алдымен сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағының ара қатынасын
және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдіретін ұғымның ара қатынасын
айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі - сөздің дыбысталу жағы,
екіншісі – сөздің мағыналық жағы. Дыбысталу ( тіл дыбыстарының тіркесі )
сөздің материалдық жағын құрастырса, мағына (мазмұн ) сөздің идеялдық жағын
құрайды. Екі жақ – дыбысталу мен мағына сөздің бір – бірінен бөлінбейтін
бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет
етуінің шарты. Демек сөз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын
тілдік дербес единица.
Тілтанымдық тұрғыдан алғанда, сөздердің атауды анықтайтын қызметін
номинативтілік қасиет деп атаймыз. Номинативтілік қасиетіне байланысты
сөздер атауыштық мәнге ие болады. Тіліміздегі әрбір сөз белгілі бір заттар
мен құбылыстардың атауын білдіріп тұрады. Бұл сөзді тілдік тұлға деп тануға
негіз болды. Сөзді атағанда немесе оқысақ, біз қай зат не құбылыстың аты
екенін танимыз. Бұл ұғыммен тікелей байланысты болады.
Сөзді тілдік тұлға деп түсіну үшін оның жалпылаушы қызметіне назар
аудару қажет. Сөз жеке затты немесе құбылысты ғана емес, сонымен бірге
біртектес заттардың тобын да атайды. Мысалы, бала, қыз, қария, ана, ағаш,
топырақ деген сөздер зат атауын білдірсе, қызыл, жасыл, сары, көк т.б түр
түс атауларын, он, жиырма, отыз т.б сан атауларын, бар, кел, айт, жүр т.б
қимыл атауларын, кеше, бүін, ертең т.б мезгіл атауларын білдіріп тұр.
Әрбір сөз – белгілі бір құбылыстың аты. Сол себептен, олардың
әрқайсысына тән белгілі мағынасы бар. Бірақ бұл мағыналар өзі білдіретін
зат пен құбылысты табиғи жолмен емес, сол ұғымды білдіретін белгі ретінде
жұмсалады да, бір тілде сөйлейтін халықтың бәріне бірдей түсінікті болып
тұрады.
Тіл білімінде ұғымнан сөзді және оның мағынасын ажырататын басты
белгілер деп мынадай ерекшеліктерді көрсетеді.
1. Сөз біткеннің бәрінде белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігі
болады. Бұл бірлік кездейсоқ кезде емес, тілдің фонетикалық заңдарына
орайласып жасалады. Тілдің дыбыстық жағы оның материалдық жамылышын, оның
физикалық формасын құрайды. Қазақ тіліндегі сөздердің дыбыстық құрылымының
бірлігі туралы заңдылықты қазақ тілінің фонетикасы үйретеді. Тілдегі екпін
ұғымы да сөздің фонетикалық белгісіне жатады. Қазақ тілінде атауыш сөздер,
яғни есімдер мен етістіктердің қалыпты екпіні бар. Көмекші сөздердегі
екпіннің дербестігі жоқ,сол атауыш сөздердің біреуінің ықпалында болады.
Әрбір тілдегі дыбыстар сөз жасаудағы негізгі элемент ғана емес, бір сөзді
екінші сөзден, бір тілді екінші тілден ажырату үшін үлкен қызмет атқарады.
Бұлар белгілі заңдылықпен үнемі дамып отырады. Қазақ тілінің даму процесі
халқымыздың басынан кешкен тарихи кезеңдерімен байланысты.
2. Белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігі ие болған сөздердің бәрі де
белгілі бір мағынаны білдіреді. Фонема мен сөздің айырмашылығы сөзде
белгілі мағына болады, ал фонемада еш мағына жоқ тек сөз құрамында мағына
ажыратушылық рөлі бар.
3.Әрбір сөз сол тілдің грамматикалық заңдарына бүтіндей бағынып, соған
тән тұлғаларға ие болып, солардың түр – тұрпатының біреуінде ғана көріне
алады. Сондықтан да сөз грамматикалық жағын біртұтас тұлғаланған единица
деп есептеледі. Бұл жағынан сөз бен сөз тіркестерінің түбірлі
айырмашылықтары бар. Еркін сөз тіркестері де, тұрақты сөз тіркестері де бір
тұтас граматикалық тұлғаланған единица деп қаралмайды.
4. Дербес сөз болу үшін оның құрылым құрылысына ешбір өзгеріс ендіруге,
басқаша өзгертуге келмейтіндей болуы қажет. Яғни сөздің құрылымдық
тұйықтығы тұтас сақталуы керек. Сөздің мағыналық бөлшектерінің аралығына
бас артық ешбір дыбыс, ешбір сөз енбеуге тиіс. Еркін сөз тіркестерінде
мұндай принцип сақталмайды.
5. Морфема және сөз тіркесі мен сөйлемнен сөздің енді бір өзгешелігі
сөз белгілі бір сөз табынан телінді болады. Белгілі бір сөз табына
жатпайтын ерекше сөз тілде өмір сүрмейді. Лексика – грамматикалық жағынан
белгілі сөз табына қатысты болуы сөздің табиғатына біткен негізгі
белгісінің бірі деп есептеледі.
6. Сөз қайда және қашан қолданылсада даяр күйіндегі тұтас дүние ретінде
пайдаланылады. Еркін сөз тіркесі мен сөйлем нақ сөйлеу үстінде
қарастырылады. Ал сөз керісінше, тілде бұрыннан бар даяр қалпында сөйлем
мен сөз тіркесінің құрамына кіреді. Сөздің даяр тұрған тұтас единица
ретінде жұмсалу қасиеті идиом мен фразаға жақындасады. Алайда сөз бен
фразеологиялық орамдар дәл бірдей болмайтындығы, өзі - өзінен түсінікті
болса керек.
Сөздің лексикалық мағынасы заттың, құбылыстың нақ өзі болмағанымен,
ұғым арқылы түсірілген солардың бейнесі деп есептеледі. Сондықтан сөздің
мағыналарын саралағанда ең алдымен оның ең алғашқы негізгі мағынасын табуға
тырысады.
Сөздің нақтылы мағынасының өзі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отыратын
шартты ұғым. Сондықтан да бұлар белгілі контекске бағынышты, тәуелді болып
тұрады. Қосымша немесе туынды мағына негізгі лексикалық мағынаның бөлініп –
жарылып қолданылуы, соның ұшқындап таралуы. Сөйтіп, негізгі лексикалық
мағына мен парапар болып, терезесі теңеліп белгілі контекске түспей – ақ,
қалай айтылса түсінікті болып тұра берелді.
Сөз – лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сөзжасам
тұрғысынан да жан – жақты зерттеліп келе жатқан тұлға.
Сөз тілдік түлға ретінде жұмсалып, қатысым әрекетіне түскенде дербес сөздер
ретінде қолданылады. Атауыштық мәннен денотаттық, сигнификаттық,
коннотаттық мағыналар тарайды да, денотаттан негізгі мағына мен абстракт
мағына; сигнификаттан тұрақты мағына мен контекстік мағына; коннотаттан
ауыспалы мағына мен келтірінді мағыналар тарайды.
Негізгі, абстракт, тұрақты мағынада тұрған сөздер тілімізде номинативті
қызмет атқарады, яғни олар белгілі бір зат, сын, сан, қимыл, мезгіл,
сапаның т.б атаулары ретінде номинативті мәнді білдіреді. Контекстік мағына
тұрған сөздің мәні тек контекст ішінде ғана айқындалып, ондай сөздер тілде
стилистикалық қызмет атқарады. Ауыспалы, келтірінді мағынада тұрған сөз
экспрессивті-эмоционалды мәнде жұмсалып, тілде бейтарап қызмет атқарады.
Денотат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше заттық-ұғымдық қасиетін
анықтайды.
Сигнификат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше қасиеттерін анықтайды.
Коннотат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше бейнелi, көркемдік
қасиетін анықтайды. Олай болса, денотат атаулық ұғымды анықтайтын
семантика, сигнификат – атаулық ұғымды анықтайтын қасиеттердің мазмұнын
анықтайтын семантика, коннотат – атаулық ұғымды анықтайтын ерекше
қасиеттердің экспрессивті мәнін анықтайтын семантика. Бұлар сөздің
атауыштық мәнін анықтайтын құрылым болғандықтан, әрбір сөз дербес атау
ретінде жұмсалғанда осы мағыналардың бірінде тұрады.
Олар жеке-жеке ұғымды білдіріп, дербес сөз ретінде қолданылғанда
нақты және абстракт, тұрақты және контекстік, келтірінді және ауыспалы
мағыналарда жұмсалады.
Сөздер сөйлем ішінде келіп, атауыштық мәні арқылы байланысқанда,
тілдің номинативтік, стилистикалық, экспрессивті-эмоционалдық қызметін
өтейді. Атап айтқанда, сөздің атауыштық мәнін айқындайтын денотаттан
тараған нақты және абстракт мағынада жұмсалған сөздер мен сигнификаттан
тараған тұрақты мағынадағы сөздер сөйлем ішінде номинативті қызмет
атқарады. Сигнификаттан тараған контекстік мағынадағы сөздер мен
коннотаттан тараған ауыспалы және келтірінді мағынада жұмсалған сөздер
сөйлем ішінде стилистикалық, экспрессивті- эмоционалдық қызмет атқарады.
Мысалы, Жапанға біткен бәйтерек, жапырағын байқасаң, жайқалмағы желден-ді
(Махамбет) деген сөйлемді талдап көрейік:
Сөйлемнің ішінде атауыштық мәні арқылы байланысқан сөздер: жапан, біткен,
желден
Жапан, желден сөзі нақты мағынада қолданылып, номинативті қызмет атқарып
тұр. Біткен сөзі контекстік мағынада жұмсалып, стилистикалық қызмет
атқарып тұр
Нақты мағына – көзбен көрiп не қолмен ұстауға болатын заттар мен
құбылыстарға ие болған атаулар. Нақты мағына тек зат есімдерге емес, сын
есім, сан есім, етістік болып тұрған атауыштық мәндегі сөздердің бәріне тән
қасиет. Мысалы, Жақын жерде, жолдың сол жақ көгалды бұлақ басында, жеті-
сегіз үйлі ауыл отыр екен. (М.Ә) сөйлемдегі жақын жер, көгалды бұлақ, жеті
сегіз үй, ауыл отыр екен деген сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер
түгелдей атауыштық мәні арқылы байланысқан. Жақын сөзі жердің көлемін
білдіріп, нақты мағынада, номинативті қызметте жұмсалған. Көгалды сөзі
бұлақтың маңын анықтайтын сапаны көрсетіп, нақты мағынада жұмсалып,
номинативті қызмет атқарған. Жеті-сегіз сөзі үйдің мөлшерін анықтап, нақты
мағынада қолданылып, номинативті қызмет атқарып тұр. Ауыл отыр екен дегенде
отыр екен сөзі ауылдың мекенін анықтап, абстракт мағынада жұмсалып,
номинативті қызмет атқарған.
Контекстік мағына – сөз тіркесінің ішінде не сөйлемнің құрамында мәні
нақты айқындалатын мағына. Бұл туралы I.Кеңесбаев: “Қандай болмасын бiр
сөйлемнiң, бiр тiркестiң құрамындағы сөз контексте бiр-ақ мағынада
қолданылады. Жат есiктi және қорып, Жара салма сен маған! Жұрт жамандар
жатқа жорып, Жалынамын мен саған! (А) дегендегi екi рет қайталанған жат
сөзiнiң алғашқысын тұрақты, екiншiсiн тұрақсыз контекстiк мағынада
қолданылған. Олардың мағынасын синонимдер арқылы анықтауға болады.
Алғашқысын дұшпан, бейтаныс деп алсақ, кейiнгiсiн басқаға деп өзгертер едiк
–,“ дейдi. 9. 38.
Контекстiк мағына да атау болып тұрған сөздiң сигнификаты арқылы
айқындалады. Бұл атаудың мәнi сөз контекске түскенде айқындалады. Мысалы,
Ақыл сенiң қырың көп, жүрек сенiң ол көп қырыңа жүрмейдi. Жақсылық
айтқаныңа жаны-дiнi құмар болады (А) дегенде сенің қырың, көп қыр
тіркестеріндегі қыр сөзi дөңес, биiк жер, қырат деген мағынада емес,
ақылдың әр түрлiлiгiн айтып контекстiк мағынада қолданылған. Сондықтан бұл
жерде сөз нақты, тұрақты мағынаға емес, контекстiк мағынаға ие болған.
Тағы бір сөйлем талдап көреміз: Селкілдеп келіп жығылды, аяғына бас ұра,
Қарағым, жылыт, тамақ бер, Жаз шыққанша асыра (А.) деген сөйлем ішіндегі
сөздер тұтастай атауыштық мәні арқылы байланысқа түскен. Аяғына бас ұра
деген сөз жалыну, жалбарыну деген мағынаны білдіріп, ауыспалы мағынада
қолданылған. Басқа сөздер нақты мағынада жұмсалып, номинативті қызмет
атқарып тұр.
Ауыспалы мағына. Заттар мен құбылыстардың, сапа мен қасиеттердiң, жағдайлар
мен әрекеттердiң ерекше бiр қасиетiнiң қоршаған ортаға ықпалынан пайда
болған мағына. Мысалы, бас деген сөз адам мен хайуаннаттар денесiнiң қөз,
мұрын, ауыз, құлақ, ми орналасқан мүшесi ретiнде нақты мағынада тұрса, осы
мүше дененiң жоғарғы жағында орналасып, ми арқылы бүкiл дененi басқаруының
тілге ықпалы бар. Осындай ықпалдардан тiлдiк ұқсату заңы пайда болады.
Бастың дененiң жоғарғы жағында орналасуынан әр түрлi заттардың ең жоғарғы
жағы, төбесi, ұшы, биiк жерi деген ұғым қалыптасып, бидай басы, таудың
басы, өзеннiң басы дегендегi бас сөзi көп мағынаға ие болады. Бастың ми
арқылы бүкiл дененi басқару әрекетiнiң ықпалынан ел басы, ұжым басшысы
дегендегі басшы, бас сөздерiнен ауыспалы мағына қалыптасады. Ауыспалы
мағынада қолданылатын сөздердi тiлдiк (сөздiк) метафора деген атаумен
Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы өз еңбектерiнде былайша топтастырады:
А) тұлға ұқсастығы. Мысалы: қанат – құстың қанаты, ұшақтың қанаты, құлақ –
адамның құлағы, қазанның құлағы, домбыраның құлағы, жон – малдың жоны,
таудың жоны;
ә) қимыл ұқсастығы. Мысалы: тiл –адамның тiлi, сағаттың тiлi, жабу– есiктi
жабу, iстi жабу;
б) заттардың қызметiндегi ұқсастық. Мысалы, аяқ – адамның аяғы, жұмыстың
аяғы; серiк – адамның серiгi ( жолдасы), жер серiгi;
в) Ұғымдардың бiр- бiрiне қатыстылығынан туатын ұқсастық. Мысалы: жiңiшке –
жiңiшке жiп, жiңiшке бел, жiңiшке өзен, сұлу – сұлу адам, сұлу табиғат, ащы
– ащы тұз, ащы зар, ащы өмiр, өткiр – өткiр пышақ, өткiр ой, құлау –аттан
құлау, емтиханнан құлау, қану – шөлi қану, айызы қану, ұйқысы қану, т.б
Мағына ауысу тәсiлiнiң негiзiнде ұқсату заңына сәйкес 8. 90-б Ұшақтың
қанаты, қазанның құлағы, домбыраның құлағы, таудың жоны, сағаттың тiлi,
iстi жабу, жұмыстың аяғы, жер серiгi, жiңiшке бел, жiңiшке өзен, сұлу
табиғат, ащы зар, ащы өмiр, айызы қану, ұйқысы қану дегендегi қанат, құлақ,
жон, тiл, жабу, серiк, жiңiшке, сұлу, ащы, өткiр, құлау, қану, сөздерi
ауыспалы мағынада жұмсалған. Ауыспалы мағына сөздiң конотаттық қасиетiнiң
негiзiнде қалыптасқандықтан тiлдiк метафоралық сипатта жұмсалады.
Тағы бір мысалы:Ақыл – тозбайтын тон, Бiлiм – таусылмайтын кен (мақал)
дегенде сөздердің барлығы атауыштық мәні арқылы байланысқан.
Ақыл, білім сөздері – абстракты мағынада жұмсалып, номинативті қызмет
атқарып тұр.
Абстракт мағына – Адам санасы арқылы түйсiнiп қабылдайтын атаулар абстракт
мағынаны бiлдiредi
Тозбайтын тон, таусылмайтын кен деген тіркестер келтірінді мағынада
жұмсалып, экспрессивті – эмоционалдық қызмет атқарып тұр.
Келтірінді мағына – заттар мен құбылыстардың, сапа мен қасиеттердің,
жағдайлар мен әрекеттердің экспрессивті сипаты мен эмоционалды қызметінен
пайда болған сөздің әсерлі, бейнелі мағынасы.
Сөздiң келтiрiндi мағынасы бейнелi тiлдiң көркемдiгiн жасайды. Келтiрiндi
мағына көркем шығарма тiлiнде жиі қолданылады. Келтірінді мағынаны жоғарыда
аталған еңбекте поэтикалық метафора деп те атайды. Оның тiлдiк қатынасқа
түсу жолдары былайша сараланады: “Ақындар айтыс өнерiнде түйенi – шөл
кемеге, комбайнды жер кемеге балау арқылы өз ойын тыңдаушыға соншама әсерлi
етiп жеткiзiп бере алған. Осындай бейнелi теңеу ауыздан-ауызға таралып,
бiрден-бiрге жатталады. Ақырында жалпыхалықтық сипат алып, тiлге әбден
етене болып сiңiсiп, халықтық мүлiкке айналады. Сөйтiп, қолданыстың бiр
саласында сақталып қалады. Бiр кезде мақтаны ақ алтынға, көмiрдi қара
алтынға, астықты сары алтынға балап жай қолданған болсақ, бүгiнгi таңда осы
метафоралық теңеулер әдеби тiлiмiзге әбден сiңiстi болып, бiржола орнығып
алды. ”8.93 Әдеби тiлдiң нормасына енiп кеткен мұндай сөздердiң
келтiрiндi мағынасы туралы тағы былай дейдi: “Бұлар сөздiкте сөздiк
мақаланың мазмұнына ене алмайды. Белгiлi контексте ғана ұшырсатын сөздiң
келтiрiндi мағынасы қашанда әр автордың өзiндiк ерекшелiгiн көрсетедi.
Сондықтан келтiрiндi мағына әрдайым құбылмалы болады” 8.94 Ауыспалы
мағына мен келтірінді мағына автордың өзіндік ерекшелігін танытатын құбылыс
болғандықтан олдар тілде бейтарап қызмет атқарады.
Тұрақты мағына – нақты мағынадағы атауға айналған сөздiң ерекше қасиетiнен
өрбiген мағына. Ғалым I.Кеңесбаев тұрақты мағынаға байланысты былай дейдi:
“Сөздiң негiзгi мағынасынан өрбiген жаңа мағына бiрте-бiрте тұрақты
мағынаға айналады. Мысалы, күн деген сөздi алайық. Оның негiзгi мағынасы
планетаның атауы болуында дау жоқ. Бiрақ осы мағынадан дамып күн уақыт
мағынасында қолданыла келе тұрақты мағына болып кеткен” 9.38 Күн сөзiнiң
тұрақты мағынаға ие болуы жердiң күндi айналу циклi барысында қалыптасты.
Цикл – құбылыстардың белгiлi бiр уақыт iшiнде толық бiр айналыс жасайтын
жүйесi екенiн ескерсек, бұл жүйедегi процесстердiң бәрi тiлде көрiнiс
табады. Ю.Н.Соколовтың пiкiрiне сүйенсек, әлем дегенiмiз өзара байланысқан
циклдер жүйесi. Цикл грек тiлiнен аударғанда шеңбер деген ұғымды анықтайды.
Әлемде болып жатқан процесстер белгiлi бiр циклдiк жүйемен дамиды. Цикл
жаратылыстың табиғи көрiнiсi. Тiл – адам санасында тұрақталған сол
көрiнiстiң бейнесi. Сондықтан тiл де циклдiк жүйеге тәуелдi болады. Бiр
сөздiң нақты, тұрақты, контектiк, ауыспалы, келтiрiндi мағынада жұмсалуы
әлемдегi поцесстiң өзара қарым-қатынасынан туындаған. Олай болса, дүйсенбi
күнi дегендегi, күн бойы дегендегі күн сөзiнiң 24 сағатқа тең уақыт өлшемiн
бiлдiруi бүкiләлемдiк тартылыс заңына сәйкес жердiң күндi айналу қасиетiнен
қалыптасқан. Күн деп аталатын планета атауының когнитивтiк семантикасын
анықтайтын сигнификаттық мағынаның негiзiнде бұл сөз тұрақты мағынаға ие
болған. Коннотаттық мағынаның негiзiнде ауыспалы мағынаға ие болған. Күн
сөзiнiң циклдiк жүйесiн былайша көрсетуге болады: Нақты мағынасы – планета
атауы. Мысалы, Он сегiз мың ғаламның бар тынысы күнде тұр (Абай). Тұрақты
мағынасы – 24 сағатқа тең уақыт өлшемiн бiлдiретiн тәулiк. Мысалы, Шiлденiң
шеке қызар, ми қайнар күнi (Ж.Аймауытов) Ауыспалы мағынасы –ешкімнің қолы
жетпеу, жарқырау, баршаға жақсылық жасау ұғымына ұқсату. Мысалы,
Қараңғы қазақ көгiне өрмелеп шығып күн болам! (С.Торайғыров) Циклдiк
жүйемен дамыған сөз мағыналары да дербес тұрып белгiлi бiр ұғымның атын
бiлдiре алады.
2.2. Сөз тіркесі ─ тілдік тұлға
Синтаксистік қатынастан жаңа грамматикалық мағынаға ауысу қағидасы еркін
тіркестердің оның ішінде, синтаксистік тіркестердің тобын құрайды. Бұл
қағида бойынша байланысқа түскен сөздер дербес атаулардың денотаты,
сигнификаты, коннотатынан тарайтын мағыналар арқылы грамматикалық
байланысқа түседі. Мұның басқа қағидалардан ерекшелігі ─ атауыштық мәндегі
сөздердің сөйлем ішіндегі қызметін анықтау. Сөздер сөйлем ішінде
жұмсалғанда әрі семантикалық, әрі грамматикалық жақтан үйлесім табады.
Бірақ сөйлемдегі айтылатын ойдың мәнін анықтауға жалпы грамматикалық
мағыналар мен категориялық грамматикалық мағыналар қызмет атқарады.
Сөздердің түрленуі мен сөз бен сөзді байланыстырушы формалар сөйлемдегі
айтылатын ойдың семантикасын анықтайды.
Жүрегімде бір жарық жарқырап күн түн жанады (Т.Ж) сөйлемнің құрамындағы
бір сөздің грамматикалық мағынасын өзгертсек, сөйлемнің не сөз тіркесінің
семантикасы мүлдем ауысып кетеді. Мысалы, жүрегімде сөзінің категориялық
грамматикасын өзгертіп, жүрегімнен түрінде айтсақ, Жүрегімнен бір жарық
жарқырап күн түн жанады деген сөйлем шығады. Барыс септік жалғауының орнына
шығыс септік жалғауын қолданғанда, сөйлемдегі айтылатын ой семантикалық
жақтан ыдырап, мағыналық жақтан сөйлем өз дәрежесіне жете алмайды.
Атауыштық мәндегі сөздердің синтаксистік қатынаста жұмсалып, жаңа
грамматикалық мағынада қолданылуы сөз бен сөзді байланыстырушы формалардың
қызметіне байланысты. Синтаксистік формалардың қызметіне қарай атауыштық
мән арқылы байланысқан сөздер таза грамматикалық қатынаста жұмсалып, жаңа
грамматикалық мағынаға ие болады. Мысалы, жарық жанады тіркесінде сөздер
атау септігі мен жіктік жалғаудың ІІІ жақ формасы арқылы қиыса
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай предикативтілік, жаңа
грамматиклық мағынасына қарай шақтық мәнді білдіреді. Күн- түн жанады
тіркесінде алғашқы компоненттегі сөздің жалпы грамматикалық мағынасы үстеу
болғандықтан, ол өзіне қатысты етістікпен байланысып, жанасу формасы арқылы
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай адъвербиалдық, жаңа
грамматикалық мағынасына қарай мезгілдік мәнді білдіреді. Бір жарық
тіркесінде алғашқы компоненттегі сөздің жалпы грамматикалық мағынасы сан
есім болғандықтан ол зат есіммен байланысқа түсіп, қабысу формасы арқылы
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай атрибуттық, жаңа грамматикалық
мағынасына қарай сандық сапаны білдіреді. Жүрегімде жанады тіркесі барыс
септік жалғауы арқылы байланысып, меңгеру формасында тұр. Грамматикалық
қатынасына қарай адъвербиалдық, жаңа грамматикалық мағынасына қарай
мекендік мәнді білдіреді. Жарқырап жанады тіркесінде үстеу мен етістік
жанасу формасы арқылы байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай
адъвербиалдық, жаңа грамматикалық мағынасы қимыл сын мәнді білдіреді.
Сөйлем ішіндегі сөздер синтаксистік формалардың қызметіне қарай таза
грамматикалық қатынаста жұмсалып, жаңа грамматикалық мәнге ие болады.
Сөйлем құрамындағы синтаксистік формаларды өзгертіп жарықтай жанады,
жүрегімнен жанады, жарқыратып жанады түрінде колдансақ, еркін тіркес
ретінде семантикалық, грамматикалық жақтан үйлесім тапқанмен, сөйлемнің
семантикасын анықтай алмайды.
Осы қағида бойынша байланысқа түскен сөздер семантикалық жақтан байланысу
ерекшелігіне қарай тілімізде белгілі бір қызмет атқарады. Жарық жанады,
жарқырап жанады, жүрегімнен жанады тіркесінде жарық, жарқырап, жүрегімнен
сөздері ауыспалы мағынада жанады сөзі контекстік мағынада байланысқан.
Осыған орай, тіркес құрамындағы жарық, жарқырап, жүрегімнен сөздері
экспрессивті, жанады сөзі стилистикалық қызмет атқарады. Бір жарық
тіркесінде бір сөзі нақты мағынада байланысып, номинативті қызмет атқарған.
Күн-түн жанады тіркесінде күн-түн сөзі нақты мағынада байланысып,
номинативті қызмет атқарған.
Синтаксистік қатынаста жұмсалып тұрған сөздер семантикалық жақтан
алғанда былайша байланысады: жарық жанады ауыспалы мағына мен контекстік
мағына байланысқан; жүрегімде жанады ауыспалы мағына мен контекстік мағына
байланысқан; жарық жанады тіркесі ауыспалы мағына мен контекстік мағына
байланысқан; күн-түн жанады нақты мағына мен контекстік мағына байланысқан;
жарқырап жанады ауыспалы мағына мен контекстік мағына байланысқан; бір
жарық нақты мағына мен контекстік мағына байланысқан. Бұл тіркестердің
құрамындағы сөздер де атауыштық мәні арқылы байланысқандықтан, әрқайсысы
жеке сөз ретінде қолданылады.
Синтагмалық байланысқа түскен сөздердің дербес сөз ретінде қолданылу
орайы сөздің ішкі мағынасы арқылы айқындалады. Мысалы, Ырысжан жастық
әкеліп тұр.\ Ғ.Мұст.\ сөйлемінде Ырысжан сөзі мен әкеліп тұр сөздерінің
ішкі мағынасында бірлік жоқ. Ырысжан сөзінің өзіне тән денотаты,
сигнификаты, коннотаты, әкелу сөзінің өзіне тән денотаты, сигнификаты,
коннотаты бар. Яғни әкелу сөзі Ырысжанның (адамның) когнитивті семантикасы
емес, оның іс әрекетінің белгілі бір түрін ғана атап тұрған сөз. Сондықтан
бұл тіркес сөздердің жалпы грамматикалық мағынасы мен категориалық
грамматикасының қызметіне қарай әр түрлі синтаксистік формаларға түседі.
Ырысжан әкелді, Ырысжанның әкелуі, Ырысжанға әкелді, Ырысжаннан әкелді т.б.
Жастық әкеліп тұр тіркесі де ─ дербес сөздердің байланысуы. Бұл сөйлемнің
құрамындағы сөздер нақты мағыналары арқылы синтагмалық байланысқа түскен.
Мысалы, Теңіздің жағасында, қалың қамыс ішінде, бір кеме бар шалға таныс
(А) дегенде қалың сөзі қамыс сөзінің көп, мол екенін анықтайды. Мұнда
қалың сөзі сигнификат ретінде тұрақты мағынаға ие болып байланысқа түскен.
Соры қалың соққы жеген пышанамыз, Қайтіп суып жалғаннан күсе аламыз (А)
сөйлемінде соры қалың дегенде бақытсыздық деген мағынада жұмсалған. Мұнда
қалың сөзі коннотаттық мағынасы арқылы ауыспалы мағынада колданылған.
Қалың ормал жамылды сөйлемінде қалың сөзі орамалдың сапалық белгісін
анықтап, нақты мағынада жұмсалған.
Атауыштық мәннен тараған синтакситік синтагмаға тән бұл қағида
сөйлемдегі айтылатын ойдың семантикасын анықтайтын болғандықтан, тіркеске
түскен сөздер мен сөз бен сөзді байланыстырушы формалар емін-еркін
байланысады. Көкірек толған қайғы я көзден жас болып ағады, я тілден сөз
болып ағады (Абай) сөйлемде қайғы ағады – абстракт мағына мен келтірінді
мағына байланысқан;
Көкірек толған қайғы – абстракт мағына мен нақты мағына арқылы байланысқан;
Жас болып ағады – нақты мағына мен нақты мағына байланысқан;
Көзден ағады – нақты мағына мен нақты мағына арқылы байланысқан;
Тілден ағады – ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысқан:
Сөз болып ағады – ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысқан.
Ерекше әуен естілді сөйлемінде ерекше әуен ─ абстракт мағына мен абстракт
мағына байланысқан; әуен естілді ── абстракт мағына мен абстракт мағына
байланысқан;
Тіліміздегі сөздер атауыштық мән арқылы байланысып, синтаксистік
тіркестер тобында жұмсалғанда мынадай семантикалық құрылымға жіктеледі;
1. Нақты мағына мен абстракт мағына байланысады;
2. Нақты мен нақты мағына байланысады;
3. Нақты мен контекстік байланысады;
4. Нақты мен тұрақты байланысады;
5. Нақты мен ауыспалы байланысады
6. Нақты мен келтірінді байланысады
7. Абсртакт мен нақты байланысады:
8. Абстракт мен контекстік байланысады:
9. Абстракт мен абстракт мағына байланысады:
10. Абстракт мен тұрақты байанысады:
11. Абстракт мен ауыспалы байланысады:
12. Абстракт мен келтірінді байланысады;
13. Контекстік мағына мен тұрақты мағына байланысады;
14. Контекстік мағына мен контекстік мағына байланысады;
15. Контекстік мағына мен нақты мағына байланысады;
16. Контекстік мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
17. Контекстік мағына мен абстракт мағына байланысады;
18. Контекстік мағына мен пен келтірінді мағына байланысады;
19. Тұрақты мағына мен нақты мағына байланысады;
20. Тұрақты мағына мен тұрақты мағына байланысады;
21.Тұрақты мағына мен абстракт мағына байланысады;
22. Тұрақты мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
23. Тұрақты мағына мен келтірінді мағына байланысады;
24. Тұрақты мағына мен контектік мағына байланысады;
25. Ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысады;
26. Ауыспалы мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
27. Ауыспалы мағына мен нақты мағына байланысады;
28. Ауыспалы мағына мен абстракт мағына байланысады
29. Ауыспылы мағына мен контекстік мағына байланысады
30. Ауыспалы мағына мен тұрақты мағына байланысады;
31. Келтірінді мағына мен нақты мағына байланысады;
З2. Келтірінді мағына мен абстракт мағына байланысады;
33. Келтірінді мағына мен контекстік мағына байланысады;
34. Келтірінді мағына мен тұрақты мағына байланысады;
35. Келтірінді мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
36. Келтірінді мағына мен келтірінді мағына байланысады.
Бұл тіркестер синтаксистік қатынастан жаңа грамматикалық мағына
ауысуға қабілетті болғандықтан, синтаксистік тіркестерге қатысты барлық
нормаларда тұрады. Сондықтан тілдік қатынас құралы ретінде тілімізде ең жиі
қолданылатын тіркес болып табылады.
3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
Тіліміздегі сөздер атауыштық мәні арқылы тілдік тұлға ретінде танылып,
қатынас құралына айналса, семасиологиялық мәні арқылы қатысымдық тұлға
ретінде танылады.
Семасиологиялық мәннің атауыштық мәннен ерекшелігі мынада:
біріншіден, семасиологиялық мән зат атауын білдіретін сөздерге ғана тән;
екіншіден, семасиологиялық мән шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың
ішкі мазмұнын анықтайды, атап айтқанда, оның қандай ұғымды білдіретінін,
оның заттық белгісінің қандай екенін, сапалық белгісінің қандай екенін,
сындық белгісінің қандай екенін, қимылдық белгісінің қандай екенін, сандық
белгісінің қандай екенін, мөлшерлік белгісінің қандай екенін айқындайды.
Осыған орай, семасиологиялық мәннен негізгі, номинативті, тура,
категориалдық мағыналар тарайды.
Негiзгi мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі мазмұнын
анықтайтын когнитивті семантиканың барлық түрін қамтитын мағына. Мысалы,
адам сөзінің негізгі мағынасы осы сөзді тануға негіз болатын анатомия-
физиологиялық (заттық) белгілердің, (бас, аяқ, дене, қол, көз, саусақ т.б )
танымдық ( заттық) белгілердің (ой, қуаныш, мұң т.б ), процессуалдық (
қимылдық) белгілердің (сөйлеу, жүгіру, айту, оқу т.б) , сындық белгілердің
( ұзын, қысқа, арық, толық, үлкен. кіші т.б), кәсіптік, мамандық
белгілердің (мұғалім, дәрігер, ақын, инжинер, кәсіпкер, т.б) жиынтығын
құрайды. Адам сөзі өзінің ішкі мазмұнын анықтай алатын атау ретінде негізгі
мағынада тұр. Негізгі мағынаның ішкі мазмұнын анықтайтын белгілердің
жиынтығынан номинативті, тура мағыналар тарайды.
Номинативтi мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі
мазмұнын анықтайтын когнитивті семантикалардың ішінде заттық ұғымды
білдіретін атаулардың жиынтығынан қалыптасатын мағына. Мысалы, адам сөзінің
номинативті мағынасы оған тән заттық белгілер арқылы анықталады. Мысалы,
бас, аяқ, қол, ой, ақыл т.б жиынтығы номинативті мағына береді.
Тура мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі мазмұнын
анықтайтын когнитивті семантикалардың ішінде түр, түс, дәм, иiс, сан,
мөлшер, көлем, қимыл, амал, мезгiл т.б сияқты белгілердің жиынтығынан
қалыптасатын мағына.
Категориалдық мағына –шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың қай ұғымға
қатысты екенін анықтайтын мағына.
Сөзге тән осы мағыналар оны қатысымдық тұлға ретінде тануға негіз
болады. Қатысымдық тұлға ретінде танылатын сөздер ─ негізінен, зат атаулары
мен оның ішкі мазмұнын айқындайтын когнитивті семантикадағы сөздер.
Белгілі бір заттың атын білдіріп тұрған сөз өзінің ішкі мазмұнын анықтайтын
негізгі, тура, номинативті, категориалдық мағыналары арқылы грамматикалық
байланыса түседі. Бір сөздің ішкі мазмұнын анықтайтын мағыналар өзара
грамматикалық байланысқа түскенде, ол сөздер қатысымдық тұлғаға айналады.
Мұны сөздердің қатысымдық тұлға екенін айқындайтын сөздік картасы арқылы
былайша түсіндіреміз.
Сөздің қатысымдық тұлға анықтауға арналған сөздiк картас
Бала сөзі
Негізгі мағынасы – 13-15 жастар шамасындағы, ойлауға, сөйлеуге, күлуге
қабілетті тірі жан.
Номинативтi мағынасы – адамның анатомия-физиологиялық ерекшелігін, танымдық
процесін танытанын, барлық заттық белгілері жатады: басы, көзі, ақылы,
ойы т.б
Тура мағынасы – сапалық, қимылдық, сандық белгілері: жақсы, жас, ойнау,
келу, т.б
Категориалдық мағынасы – адам баласына қатысты ұғым
Тас сөзі
Негiзгi мағынасы – тау жыныстарының шөгiндiсiнен пайда болған минералды
зат.
Номинативтi мағынасы –- өзiне тән заттық белгiсi (түсi, сапасы, көлемi )
арқылы белгiлi бiр заттың атауын анықтап тұр.
Тура мағынасы -- сапалық белгiсi арқылы анықталады: қатты, төзiмдi, қара
Категориалдық мағынасы – географиялық ұғымға байланысты сөз . Қай ұғымға
қатыстылығы арқылы анықталады:
Жол сөзі
Негiзгi мағынасы -- адамның не басқа нәрселердiң ерсiлi қарсылы көп жүрiп
таптаған iзi, алап.
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi : көлемi, ұзындығы
Тура мағынасы –- сапалық белгiсi : ұзын, қысқа, төте
Категориалдық мағынасы – тұрмыстық ұғымға байланысты сөз
Қайың сөзі
Негiзгi мағынасы - жайқалып өсетiн ағаштың бiр түрi
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi: бұтағы, жапырағы, тамыры
Тура мағынасы- сапалық белгiсi: ақ, биiк, көп сабақты, ұсақ жапырақты т.т
Категориалдық мағынасы – өсiмдiкке қатысты айтылатын ұғым
қай ұғымға қатыстылығы арқылы анықталады:
Ағаш сөзі
Негiзгi мағынасы- жуан және қатты сабақты, бұтақты өсiмдiктiң ортақ атауы
Номинативтi мағынасы - заттық белгiсi: сабағы, бұтағы, жапырағы, тамыры
Тура мағынасы – сапалық белгiсi: биiк, көп сабақты, ұсақ жапырақты т.т
Категориалдық мағынасы – өсiмдiкке қатысты айтылатын ұғым
Бақа сөзі
Негiзгi мағынасы- құйрықсыз, екi аяғы ұзын, карғуға ыңғайлы, қос мекендi
жәндiк.
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi: денесi, басы, көзi, терiсi, аяғы т.б
Тура мағынасы - сапалық белгiсi: кiшкентай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Институты
Тарих-филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық тұлғалар
Орындаған: 0307-
қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы, 403- топ
студенті
Садықбекова Раушан
Ғылыми
жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент Ілиясова Н.Ә
Сарапшысы:
ф.ғ.к., доцент Ермекова Т.Н
Қорғауға жіберілді:
___ ____ 2007
ж
Хаттама № ____
2007ж
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., доцент
Ермекова Т.Н
Алматы 2007
Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық тұлғалар
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
2. Сөздің тілдік қарым-қатынаста атқаратын қызметі
2.1. Сөз ─ тілдік тұлға
2.2. Еркін тіркестер─ тілдік тұлға
2.3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
2.4. Еркін тіркестер қатысымдық тұлға
3. Қатысымдық тұлға мен тілдік тұлғаны ажырату
жолдары
4. Тілдік бірліктердің коммуникативтік қызметі
4.1. Сөйлем және тілдік қатынас
4.2. Фразеологизмдер ─ қатынас құралы
4.3. Мәтін және тілдік коммуникация
Қорытынды
Кіріспе
Лингвистикада тілдік тұлға туралы проблема қаншалықты күрделі болса,
соңғы жылдары зерттеу нысаны бола бастаған қатысымдық тұлға жөніндегі
мәселе одан да күрделі.
Жалпы лингвистика тарихында кейбір тілшілер қатысымдық тұлғаларға
сөзді, сөйлемді жатқызса, кейбір ғалымдар тексті жатқызады. ( Кандинский
Б., Наер В. )
Қатысымдық тұлға тілдік тұлғаларға қатысты болғанымен, онымен бірдей
емес. Қатысымдық тұлға туралы тікелей байланысты ерекшеліктерді қамти
келіп, белгілі бір ойды тиянақты жеткізу оған жауап алу, сөйлеу, сөзді
қабылдау, оның мағынасын түсіну, әр түрлі экспрессивтік – эмоциональдық
күйді таныту тағы басқа – сол сияқты мәселелермен тығыз бірлікте
қарастырылады.
Қатысымдық түлғаның жұмысы жалпы сөйлеу процесімен тікелей байланысты. Осы
тұрғыдан келгенде, сөйлеудің шартты сөзге, тіркеске және сөйлемге
байланысты. Сөз белгілі бір мағынаны білдіру арқылы басқа сөзбен байланысқа
түседі де тіркестің құрамына енеді. Содан адам ойын екінші біреуге
жеткізеді. Сөйтіп, өзара түсінісуге жол ашылады.
Тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде
өзгеше. В.Л.Наер бірде – бір тілдік тұлға қатысымдық тұлға бола алмайды,
өйткені олар өзара байланысты болғанымен, әр бөлек құбылыстар дейді...
... коммуникативным единицам нет места среди системных единиц языка. И
наоборот. Эти единицы разноплановые, хотя и тесно взаймосьвязанные .
... нередко отождестьвляются понятия информации и коммуникации и
особенно информативности и коммуникативности. Эти две пары понятий
соотносятся друг – другом как явление и свойство, и таким образом, являются
понятиями различными, разноплановыми - дейді. 1.9.
В.Л.Наердің тілдік тұлғалар қатысымдық тұлға бола алмайды деген көз
қарасын қуаттау қиын оның үстіне хабар, ақпарат ( информация ) тек бір
нәрсені білдіреді деп кесіп айту да бір жақты.
Мәселен, кейде хабар баяндау мағынасымен шектеліп қана қоймайды, сол
хабардың қабылдану дәрежесіне сай жауапқа да, әрекетке де ие болады. Онда
ол бір мағынаны ғана емес, (В.Л.Наер атап өткендей ) бірнеше мағлұматты әрі
хабарлап, әрі оған қайыра жауап беруді қажет етеді. Мұндай жағдайда
информация коммуникацияға айналады.
Сөйте тұра, бұл автор Өрт! деген сөз қатты айтылса, ол болған
жағдайда хабарлау ғана емес, жәрдемге шақыруды да білдіреді деп, алдында
өзі айтқан сөз қатысымдық бірлік емес, тек тілдік бірлік , деген өз
пікіріне өзі қайшы келеді. Так единица языка действительно обретает
статус коммуникативной, но само по себе, она токовой не является . 1.10
Бірақ бәрі бір хабарды жеткізу де, оған жауап күту де сол бір ғана
тұлға – сөз арқылы болып тұратынын ескермейді. Сөз дербес қолданылғанда
атаулық мағынаға ие болып, ал контексте қатысымдық рөл атқарып тұр. Осы
ретте қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдерді алсақ онда сөз жеткізейін деген
хабарды баяндап, белгілі бір ойды білдіреді.
Сонымен, бұл автордың пікірінше, қатысымдық тұлғаға жататын – адамның
ойын толық тұтас жеткізетін тек – мәтін текст . Бірақ осыған қарамастан,
автор тағы мынандай пікір айтады: Но как бы то не было исследователи
придерживаются того мнения, что языковые единицы представляют собой единицы
коммуникаций 1.10.
Біздің ойымызша, тілдік тұлға мен қатысымдық тұлғаның ең басты
айырмашылығы олардың атқаратын қызметі мен қолданылу өрісіне байланысты.
Жоғарыдағы ерекшеліктерін саралап алғаннан кейін, енді қатысымдық
тұлғаларға қандай единицалар жататынын айтуға болады. Тілдік қатынаста
өзіндік орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалар: сөз, фразеологиялық
тіркестер, сөйлем және мәтін.
Негізгі бөлім.
1. Қатысымдық тұлғалардың теориялық негізі
Сөзді қатысым құбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның сөйлеу
мен сөйлесуге байланысты ерекшеліктеріне назар аударуға тура келеді. Мұнда
ол адамдардың тілдік қарым – қатынасында жүзеге асатын, пікірлесуге негіз
болатын, өзара түсінісуге мүкіндік жасайтын қатысымдық элемент тұрғысынан
сөз болады.
Сөздің сөйлеу процесіндегі орны мен қызметі көптеген лингвистердің
назарына іліккен. Сол себепті сөздің әр түрлі ерекшеліктеріне қатысты
берілген анықтамалардың мазмұны түрліше болып келеді. Мысалы, көрнекті
лингвист – ғалым Фердинанд де Соссюр: ...Слово, несмотря на все
трудности, связанные с определением этого понятия, есть единица,
неотступно представляющаяся нашему уму нечто центральное в механизме языка
- дейді. 2, 143
Сөздің басты – басты ерекшеліктерін сөз ете келіп, лингвист ғалымдардың
көпшілігі сөздің сөйлеу процесіне қатысты түрліше тілдік қатысымдық
қасиеттерді меңгеретініне ерекше назар аударады. Мысалы: А.А. Леонтьев бұл
туралы: Именно слово является минимальной функциональной единицей
речевого восприятя - 3,185 десе, тура осы пікірді П. В. Чесноков айна
қатесіз былай қайталайды: ... можно считать слово минимальной
функциональной единицей речевой деятельности вообще - дейді. 4, 285
Сол сияқты Б. Н. Головин: Слово – это наименьшая смысловая единица
языка, свободно воспроизводимая в речи для построения высказываний 5,70
- деп, сіздің ойды жеткізудегі маңызын атап көрсетуге тырысса, Ю. В.
Фоменко сөзден басқа единицалардың тілдік қарым – қатынастағы рөлін мүлде
жоққа шығарады: Коммуникативная деятельность человека протекает не на
базе фонем, слогов и морфем не говоря о словосочетаниях и на базе слов
6,42 .
Жалпы Ю. В. Фоменконың сөзге қатысты түйген тұжырымдарының көпшілігі
А. И. Смерницкийдің пікірімен ұштасып жатады.
Сөз туралы А. И. Смерницкий: Не случайно человеческий язык не редко
называют языком слов: ведь именно слово, на их общей совокупности, как
словарный состав языка, являются тем строительным материалом, без которого
немыслим никакой язык, и именно слово изменяется сочетается в связанной
речи по законам грамматического строя данного языка - деп 7,10, сөздің
нақтылы ерекшеліктерін көрсетуге тырысса; Ю.В.Фоменко: Слова – это
номативная единица языка, используемая как стройтельная материал для
предложения , - дейді \6,41\.
Сөздің екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни дыбыстық таңбасы мен
мағынасы да қатысымдық процесте түрліше қарастырылады. Мысалы, В.Л.Наер:
Отдельные языковые единицы, даже, например, лексически, ничего конкретного
передовать не спосовный ; Лексические единицы, например, сами по себе
ничего конкретного не сообщают; они являются лищь знаками, замищающими
определенные предметы, явления, отнощения, свойства и.т.п. или
репрезентирующими их абстрактное отображенное \1,6\ - деп, сөздің тілдік
қарым – қатынастан тыс уақытта таңбадан басқа ешбір нақтылық белгісі мен
мазмұны жоқ десе, Ю.В.Фоменко: Слово обладает признаком
самостоятельности; в отличие от фонемы и морфемы, оно дапускает
изолированное употробление в естественной речи.
Слово обладает признаком воспроизводимости: оно не строится в процессе
коммуникаций, а извекается из памяти как единица готовая, заранее данная
\6,42\ - деп, екенін атап көрсетеді.
Сөз – сөйлеу, пікір алысу үрдісіндегі ең басты тұлға. Сөз жеке
тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың т.б. атауы болып номинативті қызмет
атқарса, тіл арқылы қарым – қатынастық қызмет атқарады. Тіптен контекссіз
дербес қолданып, грамматикалық тұлға ретінде әртүрлі дауыс ырғағымен
айтылса да әрі хабарлау, әрі қабылдау мәніне ие болады.
Осындай жағдайлардың барлығында сөз белгілі бір ойды білдіре келіп,
екінші адамның санасы арқылы қабылданады. Қандай болсын хабарды, деректі,
ойды қабылдаған адам оған жауап қайтаруға тырысады. Тілдік қарым –
қатынаста жұмсалып, қатысымдық байланысқа түскен сөз айтылар ойға қатысты
нақтылы мағынаны білдіреді және басқа тұлғалармен бір тұтас жұмсала келіп,
тиянақты ойды,и мазмұнды көрсетеді.
Әрине, тиянақты ойды жеткізетін басты тұлға – сөйлем, сөз мағынаны
білдіргенімен, тұтас ойды білдіре алмайды деген тууы мүмкін. Сөйлем –
негізгі қатысымдық тұлға бола келіп, сөзден құралады. Сөз жеке тұрғанда
бірнеше мағынаны ( тура, ауыспалы, синонимдік т.б. ) білдіргенімен,
сөйлемнің құрамына енген кезде, айтылар ойға қатысты нақтылы бір мағынаны
көрсетеді де ортақ мақсатқа, жеткізілер мазмұнға қызмет етеді. Мұндай
жағдайда сөздің атаулық тұлғадан гөрі қатысымдық тұлғаға тән белгілері
басым рөл атқарады.
І. Аханов сөз бен сөз тіркесін сөйлемнің құрылымдық элементтері деп
таниды: Сөйлем ойды айтып жеткізудің негізгі құралы болып саналады.
Мұнан, әрине, сөз бен сөз тіркесінің коммуникативті қызметке қатысы жоқ
деген ұғым тумауға тиіс. Мұндай қызметті олар да атқара алады. Бірақ сөзбен
сөз тіркесі коммуникативті қызметті өздігінен, жеке дара күйінде емес,
сөйлем арқылы, сөйлем құрамында қолдану арқылы атқара алады. Сөз де, сөз
тіркесі де сөйлемнің құрамында қолданылғанда, оның құрылымдық элементтері
ретінде қарастырылады .
Демек, тілдік қарым – қатынаста ауызша түрде қолданылғанда, ондағы
қатысымдық бегілерді дауыс ырғағы, интонация атқарады да, жазбаша түрде
жұмсалғанда, қатысымдық қызметті тыныс белгілері атқарады.
Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі – ол обьективтік шындық пен
өмірге байланысты ұғымдарды сананың қабылдауы нәтижесінде ойда бейнелейді
де, тілдік қатынаста іс жүзіне асырады, дыбысталу арқылы сыртқа шығарады.
Сонымен қатар іс әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның көңіл –
күйінде қосса білдіреді. Тілдік қарым – қатынаста жұмсалатын сөздің бірнеше
қасиеттері бар:
1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз
етеді.
2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.
3. Сөз өмір шындығын нақтылы мағына арқылы түсіндіре келіп, адам
ойының екінші біреуге жеткізілуіне әсерін тигізеді.
4. Сөз адамдар арасындағы тілдік қатынасты жүзеге асыруға негіз
болады.
Демек, сөз мағынаны, ұғымды, сезімді, ойды білдіре келіп, тілдік қарым
– қатынасты жүзеге асырушылардың барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып
табылады.
2. Сөздің тілдік қарым-қатынаста атқаратын қызметі
Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі объективтік шындық пен өмірге
байланысты ұғымдырды сананың қабылдауы нәтижесінде ойда бейнелейді де,
тілдік қатынаста іс жүзіне асырады. Сөздің тілдік қатынаста өмір сүруі екі
аспектіде көрініс табады. Бірінші, сөз тілдік тұлға ретінде қатынас
құралына айналады, екінші қатысымдық тұлға ретінде қатынас құралына
айналады.
Сөзді тілдік әрі қатысымдық тұлға деп тануда негізге алынатын басты
критерий мағына категориясы. Сөз бен мағына – шындық болмысқа тән
қасиеттер мен құбылыстардың адам санасында дерексізденіп, абстракцияланған
формасы. Ол тілді тұтынатын әрбір адамның санасында өмір сүреді, таным
процесінде шешуші рөл атқарады, нәтижесінде тіл мен ойлаудың бірлігін
құрайды. Бұл жөнінде Қ.Жұбанов былай дейді: Ой деген адамның өзі жайлы,
болмаса төңіректегілер жайлы білгені. Сөз деген сол білген нәрселердің аты.
Сондықтан адамдар заттар мен құбылыстардың аттарын (сөздерді) айтып
білдіреді, яғни ойын сөзбен білдіреді.\8,151\
Ғалымның пікірінде сөздің екі түрлі танымдық қасиеті көрініс
тапқан: біріншіден, сөздер шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың
атауын білдіреді; екіншіден, шындық болмыстағы заттар мен құбылыстар туралы
хабар береді. Мұны тілдің биоәлеуметтік қызметі тұрғысынан былайша
түсіндіруге болады: сөзді айтқан кезде адам санасына ең әуелі, ол қандай
құбылыстың атауы екені туралы сигнал келеді. ( Заттық атау ма, сындық атау
ма, қимылдық атау ма, мезгіл атауы ма, мөлшер атауы ма? ) Одан кейін оның
мағынасы туралы хабар келеді. (Қандай зат, қандай қимыл, қандай мезгіл,
қандай мөлшер т.б.?) Бұл коммуникативті лингвистикада сөзді тілдік тұлға
және қатысымдық тұлға деп тануға негіз болады.
2. 1. Сөз ─ тілдік тұлға
Сөз ─ өте күрделі тілдік единица. Оның күрделі табиғатын ашып айқындау
үшін, ең алдымен сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағының ара қатынасын
және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдіретін ұғымның ара қатынасын
айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі - сөздің дыбысталу жағы,
екіншісі – сөздің мағыналық жағы. Дыбысталу ( тіл дыбыстарының тіркесі )
сөздің материалдық жағын құрастырса, мағына (мазмұн ) сөздің идеялдық жағын
құрайды. Екі жақ – дыбысталу мен мағына сөздің бір – бірінен бөлінбейтін
бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет
етуінің шарты. Демек сөз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын
тілдік дербес единица.
Тілтанымдық тұрғыдан алғанда, сөздердің атауды анықтайтын қызметін
номинативтілік қасиет деп атаймыз. Номинативтілік қасиетіне байланысты
сөздер атауыштық мәнге ие болады. Тіліміздегі әрбір сөз белгілі бір заттар
мен құбылыстардың атауын білдіріп тұрады. Бұл сөзді тілдік тұлға деп тануға
негіз болды. Сөзді атағанда немесе оқысақ, біз қай зат не құбылыстың аты
екенін танимыз. Бұл ұғыммен тікелей байланысты болады.
Сөзді тілдік тұлға деп түсіну үшін оның жалпылаушы қызметіне назар
аудару қажет. Сөз жеке затты немесе құбылысты ғана емес, сонымен бірге
біртектес заттардың тобын да атайды. Мысалы, бала, қыз, қария, ана, ағаш,
топырақ деген сөздер зат атауын білдірсе, қызыл, жасыл, сары, көк т.б түр
түс атауларын, он, жиырма, отыз т.б сан атауларын, бар, кел, айт, жүр т.б
қимыл атауларын, кеше, бүін, ертең т.б мезгіл атауларын білдіріп тұр.
Әрбір сөз – белгілі бір құбылыстың аты. Сол себептен, олардың
әрқайсысына тән белгілі мағынасы бар. Бірақ бұл мағыналар өзі білдіретін
зат пен құбылысты табиғи жолмен емес, сол ұғымды білдіретін белгі ретінде
жұмсалады да, бір тілде сөйлейтін халықтың бәріне бірдей түсінікті болып
тұрады.
Тіл білімінде ұғымнан сөзді және оның мағынасын ажырататын басты
белгілер деп мынадай ерекшеліктерді көрсетеді.
1. Сөз біткеннің бәрінде белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігі
болады. Бұл бірлік кездейсоқ кезде емес, тілдің фонетикалық заңдарына
орайласып жасалады. Тілдің дыбыстық жағы оның материалдық жамылышын, оның
физикалық формасын құрайды. Қазақ тіліндегі сөздердің дыбыстық құрылымының
бірлігі туралы заңдылықты қазақ тілінің фонетикасы үйретеді. Тілдегі екпін
ұғымы да сөздің фонетикалық белгісіне жатады. Қазақ тілінде атауыш сөздер,
яғни есімдер мен етістіктердің қалыпты екпіні бар. Көмекші сөздердегі
екпіннің дербестігі жоқ,сол атауыш сөздердің біреуінің ықпалында болады.
Әрбір тілдегі дыбыстар сөз жасаудағы негізгі элемент ғана емес, бір сөзді
екінші сөзден, бір тілді екінші тілден ажырату үшін үлкен қызмет атқарады.
Бұлар белгілі заңдылықпен үнемі дамып отырады. Қазақ тілінің даму процесі
халқымыздың басынан кешкен тарихи кезеңдерімен байланысты.
2. Белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігі ие болған сөздердің бәрі де
белгілі бір мағынаны білдіреді. Фонема мен сөздің айырмашылығы сөзде
белгілі мағына болады, ал фонемада еш мағына жоқ тек сөз құрамында мағына
ажыратушылық рөлі бар.
3.Әрбір сөз сол тілдің грамматикалық заңдарына бүтіндей бағынып, соған
тән тұлғаларға ие болып, солардың түр – тұрпатының біреуінде ғана көріне
алады. Сондықтан да сөз грамматикалық жағын біртұтас тұлғаланған единица
деп есептеледі. Бұл жағынан сөз бен сөз тіркестерінің түбірлі
айырмашылықтары бар. Еркін сөз тіркестері де, тұрақты сөз тіркестері де бір
тұтас граматикалық тұлғаланған единица деп қаралмайды.
4. Дербес сөз болу үшін оның құрылым құрылысына ешбір өзгеріс ендіруге,
басқаша өзгертуге келмейтіндей болуы қажет. Яғни сөздің құрылымдық
тұйықтығы тұтас сақталуы керек. Сөздің мағыналық бөлшектерінің аралығына
бас артық ешбір дыбыс, ешбір сөз енбеуге тиіс. Еркін сөз тіркестерінде
мұндай принцип сақталмайды.
5. Морфема және сөз тіркесі мен сөйлемнен сөздің енді бір өзгешелігі
сөз белгілі бір сөз табынан телінді болады. Белгілі бір сөз табына
жатпайтын ерекше сөз тілде өмір сүрмейді. Лексика – грамматикалық жағынан
белгілі сөз табына қатысты болуы сөздің табиғатына біткен негізгі
белгісінің бірі деп есептеледі.
6. Сөз қайда және қашан қолданылсада даяр күйіндегі тұтас дүние ретінде
пайдаланылады. Еркін сөз тіркесі мен сөйлем нақ сөйлеу үстінде
қарастырылады. Ал сөз керісінше, тілде бұрыннан бар даяр қалпында сөйлем
мен сөз тіркесінің құрамына кіреді. Сөздің даяр тұрған тұтас единица
ретінде жұмсалу қасиеті идиом мен фразаға жақындасады. Алайда сөз бен
фразеологиялық орамдар дәл бірдей болмайтындығы, өзі - өзінен түсінікті
болса керек.
Сөздің лексикалық мағынасы заттың, құбылыстың нақ өзі болмағанымен,
ұғым арқылы түсірілген солардың бейнесі деп есептеледі. Сондықтан сөздің
мағыналарын саралағанда ең алдымен оның ең алғашқы негізгі мағынасын табуға
тырысады.
Сөздің нақтылы мағынасының өзі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отыратын
шартты ұғым. Сондықтан да бұлар белгілі контекске бағынышты, тәуелді болып
тұрады. Қосымша немесе туынды мағына негізгі лексикалық мағынаның бөлініп –
жарылып қолданылуы, соның ұшқындап таралуы. Сөйтіп, негізгі лексикалық
мағына мен парапар болып, терезесі теңеліп белгілі контекске түспей – ақ,
қалай айтылса түсінікті болып тұра берелді.
Сөз – лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сөзжасам
тұрғысынан да жан – жақты зерттеліп келе жатқан тұлға.
Сөз тілдік түлға ретінде жұмсалып, қатысым әрекетіне түскенде дербес сөздер
ретінде қолданылады. Атауыштық мәннен денотаттық, сигнификаттық,
коннотаттық мағыналар тарайды да, денотаттан негізгі мағына мен абстракт
мағына; сигнификаттан тұрақты мағына мен контекстік мағына; коннотаттан
ауыспалы мағына мен келтірінді мағыналар тарайды.
Негізгі, абстракт, тұрақты мағынада тұрған сөздер тілімізде номинативті
қызмет атқарады, яғни олар белгілі бір зат, сын, сан, қимыл, мезгіл,
сапаның т.б атаулары ретінде номинативті мәнді білдіреді. Контекстік мағына
тұрған сөздің мәні тек контекст ішінде ғана айқындалып, ондай сөздер тілде
стилистикалық қызмет атқарады. Ауыспалы, келтірінді мағынада тұрған сөз
экспрессивті-эмоционалды мәнде жұмсалып, тілде бейтарап қызмет атқарады.
Денотат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше заттық-ұғымдық қасиетін
анықтайды.
Сигнификат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше қасиеттерін анықтайды.
Коннотат – болмыстағы заттар мен құбылыстарға, сапа мен қасиеттерге,
жағдайлар мен әрекеттерге берiлген атаудың ерекше бейнелi, көркемдік
қасиетін анықтайды. Олай болса, денотат атаулық ұғымды анықтайтын
семантика, сигнификат – атаулық ұғымды анықтайтын қасиеттердің мазмұнын
анықтайтын семантика, коннотат – атаулық ұғымды анықтайтын ерекше
қасиеттердің экспрессивті мәнін анықтайтын семантика. Бұлар сөздің
атауыштық мәнін анықтайтын құрылым болғандықтан, әрбір сөз дербес атау
ретінде жұмсалғанда осы мағыналардың бірінде тұрады.
Олар жеке-жеке ұғымды білдіріп, дербес сөз ретінде қолданылғанда
нақты және абстракт, тұрақты және контекстік, келтірінді және ауыспалы
мағыналарда жұмсалады.
Сөздер сөйлем ішінде келіп, атауыштық мәні арқылы байланысқанда,
тілдің номинативтік, стилистикалық, экспрессивті-эмоционалдық қызметін
өтейді. Атап айтқанда, сөздің атауыштық мәнін айқындайтын денотаттан
тараған нақты және абстракт мағынада жұмсалған сөздер мен сигнификаттан
тараған тұрақты мағынадағы сөздер сөйлем ішінде номинативті қызмет
атқарады. Сигнификаттан тараған контекстік мағынадағы сөздер мен
коннотаттан тараған ауыспалы және келтірінді мағынада жұмсалған сөздер
сөйлем ішінде стилистикалық, экспрессивті- эмоционалдық қызмет атқарады.
Мысалы, Жапанға біткен бәйтерек, жапырағын байқасаң, жайқалмағы желден-ді
(Махамбет) деген сөйлемді талдап көрейік:
Сөйлемнің ішінде атауыштық мәні арқылы байланысқан сөздер: жапан, біткен,
желден
Жапан, желден сөзі нақты мағынада қолданылып, номинативті қызмет атқарып
тұр. Біткен сөзі контекстік мағынада жұмсалып, стилистикалық қызмет
атқарып тұр
Нақты мағына – көзбен көрiп не қолмен ұстауға болатын заттар мен
құбылыстарға ие болған атаулар. Нақты мағына тек зат есімдерге емес, сын
есім, сан есім, етістік болып тұрған атауыштық мәндегі сөздердің бәріне тән
қасиет. Мысалы, Жақын жерде, жолдың сол жақ көгалды бұлақ басында, жеті-
сегіз үйлі ауыл отыр екен. (М.Ә) сөйлемдегі жақын жер, көгалды бұлақ, жеті
сегіз үй, ауыл отыр екен деген сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер
түгелдей атауыштық мәні арқылы байланысқан. Жақын сөзі жердің көлемін
білдіріп, нақты мағынада, номинативті қызметте жұмсалған. Көгалды сөзі
бұлақтың маңын анықтайтын сапаны көрсетіп, нақты мағынада жұмсалып,
номинативті қызмет атқарған. Жеті-сегіз сөзі үйдің мөлшерін анықтап, нақты
мағынада қолданылып, номинативті қызмет атқарып тұр. Ауыл отыр екен дегенде
отыр екен сөзі ауылдың мекенін анықтап, абстракт мағынада жұмсалып,
номинативті қызмет атқарған.
Контекстік мағына – сөз тіркесінің ішінде не сөйлемнің құрамында мәні
нақты айқындалатын мағына. Бұл туралы I.Кеңесбаев: “Қандай болмасын бiр
сөйлемнiң, бiр тiркестiң құрамындағы сөз контексте бiр-ақ мағынада
қолданылады. Жат есiктi және қорып, Жара салма сен маған! Жұрт жамандар
жатқа жорып, Жалынамын мен саған! (А) дегендегi екi рет қайталанған жат
сөзiнiң алғашқысын тұрақты, екiншiсiн тұрақсыз контекстiк мағынада
қолданылған. Олардың мағынасын синонимдер арқылы анықтауға болады.
Алғашқысын дұшпан, бейтаныс деп алсақ, кейiнгiсiн басқаға деп өзгертер едiк
–,“ дейдi. 9. 38.
Контекстiк мағына да атау болып тұрған сөздiң сигнификаты арқылы
айқындалады. Бұл атаудың мәнi сөз контекске түскенде айқындалады. Мысалы,
Ақыл сенiң қырың көп, жүрек сенiң ол көп қырыңа жүрмейдi. Жақсылық
айтқаныңа жаны-дiнi құмар болады (А) дегенде сенің қырың, көп қыр
тіркестеріндегі қыр сөзi дөңес, биiк жер, қырат деген мағынада емес,
ақылдың әр түрлiлiгiн айтып контекстiк мағынада қолданылған. Сондықтан бұл
жерде сөз нақты, тұрақты мағынаға емес, контекстiк мағынаға ие болған.
Тағы бір сөйлем талдап көреміз: Селкілдеп келіп жығылды, аяғына бас ұра,
Қарағым, жылыт, тамақ бер, Жаз шыққанша асыра (А.) деген сөйлем ішіндегі
сөздер тұтастай атауыштық мәні арқылы байланысқа түскен. Аяғына бас ұра
деген сөз жалыну, жалбарыну деген мағынаны білдіріп, ауыспалы мағынада
қолданылған. Басқа сөздер нақты мағынада жұмсалып, номинативті қызмет
атқарып тұр.
Ауыспалы мағына. Заттар мен құбылыстардың, сапа мен қасиеттердiң, жағдайлар
мен әрекеттердiң ерекше бiр қасиетiнiң қоршаған ортаға ықпалынан пайда
болған мағына. Мысалы, бас деген сөз адам мен хайуаннаттар денесiнiң қөз,
мұрын, ауыз, құлақ, ми орналасқан мүшесi ретiнде нақты мағынада тұрса, осы
мүше дененiң жоғарғы жағында орналасып, ми арқылы бүкiл дененi басқаруының
тілге ықпалы бар. Осындай ықпалдардан тiлдiк ұқсату заңы пайда болады.
Бастың дененiң жоғарғы жағында орналасуынан әр түрлi заттардың ең жоғарғы
жағы, төбесi, ұшы, биiк жерi деген ұғым қалыптасып, бидай басы, таудың
басы, өзеннiң басы дегендегi бас сөзi көп мағынаға ие болады. Бастың ми
арқылы бүкiл дененi басқару әрекетiнiң ықпалынан ел басы, ұжым басшысы
дегендегі басшы, бас сөздерiнен ауыспалы мағына қалыптасады. Ауыспалы
мағынада қолданылатын сөздердi тiлдiк (сөздiк) метафора деген атаумен
Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы өз еңбектерiнде былайша топтастырады:
А) тұлға ұқсастығы. Мысалы: қанат – құстың қанаты, ұшақтың қанаты, құлақ –
адамның құлағы, қазанның құлағы, домбыраның құлағы, жон – малдың жоны,
таудың жоны;
ә) қимыл ұқсастығы. Мысалы: тiл –адамның тiлi, сағаттың тiлi, жабу– есiктi
жабу, iстi жабу;
б) заттардың қызметiндегi ұқсастық. Мысалы, аяқ – адамның аяғы, жұмыстың
аяғы; серiк – адамның серiгi ( жолдасы), жер серiгi;
в) Ұғымдардың бiр- бiрiне қатыстылығынан туатын ұқсастық. Мысалы: жiңiшке –
жiңiшке жiп, жiңiшке бел, жiңiшке өзен, сұлу – сұлу адам, сұлу табиғат, ащы
– ащы тұз, ащы зар, ащы өмiр, өткiр – өткiр пышақ, өткiр ой, құлау –аттан
құлау, емтиханнан құлау, қану – шөлi қану, айызы қану, ұйқысы қану, т.б
Мағына ауысу тәсiлiнiң негiзiнде ұқсату заңына сәйкес 8. 90-б Ұшақтың
қанаты, қазанның құлағы, домбыраның құлағы, таудың жоны, сағаттың тiлi,
iстi жабу, жұмыстың аяғы, жер серiгi, жiңiшке бел, жiңiшке өзен, сұлу
табиғат, ащы зар, ащы өмiр, айызы қану, ұйқысы қану дегендегi қанат, құлақ,
жон, тiл, жабу, серiк, жiңiшке, сұлу, ащы, өткiр, құлау, қану, сөздерi
ауыспалы мағынада жұмсалған. Ауыспалы мағына сөздiң конотаттық қасиетiнiң
негiзiнде қалыптасқандықтан тiлдiк метафоралық сипатта жұмсалады.
Тағы бір мысалы:Ақыл – тозбайтын тон, Бiлiм – таусылмайтын кен (мақал)
дегенде сөздердің барлығы атауыштық мәні арқылы байланысқан.
Ақыл, білім сөздері – абстракты мағынада жұмсалып, номинативті қызмет
атқарып тұр.
Абстракт мағына – Адам санасы арқылы түйсiнiп қабылдайтын атаулар абстракт
мағынаны бiлдiредi
Тозбайтын тон, таусылмайтын кен деген тіркестер келтірінді мағынада
жұмсалып, экспрессивті – эмоционалдық қызмет атқарып тұр.
Келтірінді мағына – заттар мен құбылыстардың, сапа мен қасиеттердің,
жағдайлар мен әрекеттердің экспрессивті сипаты мен эмоционалды қызметінен
пайда болған сөздің әсерлі, бейнелі мағынасы.
Сөздiң келтiрiндi мағынасы бейнелi тiлдiң көркемдiгiн жасайды. Келтiрiндi
мағына көркем шығарма тiлiнде жиі қолданылады. Келтірінді мағынаны жоғарыда
аталған еңбекте поэтикалық метафора деп те атайды. Оның тiлдiк қатынасқа
түсу жолдары былайша сараланады: “Ақындар айтыс өнерiнде түйенi – шөл
кемеге, комбайнды жер кемеге балау арқылы өз ойын тыңдаушыға соншама әсерлi
етiп жеткiзiп бере алған. Осындай бейнелi теңеу ауыздан-ауызға таралып,
бiрден-бiрге жатталады. Ақырында жалпыхалықтық сипат алып, тiлге әбден
етене болып сiңiсiп, халықтық мүлiкке айналады. Сөйтiп, қолданыстың бiр
саласында сақталып қалады. Бiр кезде мақтаны ақ алтынға, көмiрдi қара
алтынға, астықты сары алтынға балап жай қолданған болсақ, бүгiнгi таңда осы
метафоралық теңеулер әдеби тiлiмiзге әбден сiңiстi болып, бiржола орнығып
алды. ”8.93 Әдеби тiлдiң нормасына енiп кеткен мұндай сөздердiң
келтiрiндi мағынасы туралы тағы былай дейдi: “Бұлар сөздiкте сөздiк
мақаланың мазмұнына ене алмайды. Белгiлi контексте ғана ұшырсатын сөздiң
келтiрiндi мағынасы қашанда әр автордың өзiндiк ерекшелiгiн көрсетедi.
Сондықтан келтiрiндi мағына әрдайым құбылмалы болады” 8.94 Ауыспалы
мағына мен келтірінді мағына автордың өзіндік ерекшелігін танытатын құбылыс
болғандықтан олдар тілде бейтарап қызмет атқарады.
Тұрақты мағына – нақты мағынадағы атауға айналған сөздiң ерекше қасиетiнен
өрбiген мағына. Ғалым I.Кеңесбаев тұрақты мағынаға байланысты былай дейдi:
“Сөздiң негiзгi мағынасынан өрбiген жаңа мағына бiрте-бiрте тұрақты
мағынаға айналады. Мысалы, күн деген сөздi алайық. Оның негiзгi мағынасы
планетаның атауы болуында дау жоқ. Бiрақ осы мағынадан дамып күн уақыт
мағынасында қолданыла келе тұрақты мағына болып кеткен” 9.38 Күн сөзiнiң
тұрақты мағынаға ие болуы жердiң күндi айналу циклi барысында қалыптасты.
Цикл – құбылыстардың белгiлi бiр уақыт iшiнде толық бiр айналыс жасайтын
жүйесi екенiн ескерсек, бұл жүйедегi процесстердiң бәрi тiлде көрiнiс
табады. Ю.Н.Соколовтың пiкiрiне сүйенсек, әлем дегенiмiз өзара байланысқан
циклдер жүйесi. Цикл грек тiлiнен аударғанда шеңбер деген ұғымды анықтайды.
Әлемде болып жатқан процесстер белгiлi бiр циклдiк жүйемен дамиды. Цикл
жаратылыстың табиғи көрiнiсi. Тiл – адам санасында тұрақталған сол
көрiнiстiң бейнесi. Сондықтан тiл де циклдiк жүйеге тәуелдi болады. Бiр
сөздiң нақты, тұрақты, контектiк, ауыспалы, келтiрiндi мағынада жұмсалуы
әлемдегi поцесстiң өзара қарым-қатынасынан туындаған. Олай болса, дүйсенбi
күнi дегендегi, күн бойы дегендегі күн сөзiнiң 24 сағатқа тең уақыт өлшемiн
бiлдiруi бүкiләлемдiк тартылыс заңына сәйкес жердiң күндi айналу қасиетiнен
қалыптасқан. Күн деп аталатын планета атауының когнитивтiк семантикасын
анықтайтын сигнификаттық мағынаның негiзiнде бұл сөз тұрақты мағынаға ие
болған. Коннотаттық мағынаның негiзiнде ауыспалы мағынаға ие болған. Күн
сөзiнiң циклдiк жүйесiн былайша көрсетуге болады: Нақты мағынасы – планета
атауы. Мысалы, Он сегiз мың ғаламның бар тынысы күнде тұр (Абай). Тұрақты
мағынасы – 24 сағатқа тең уақыт өлшемiн бiлдiретiн тәулiк. Мысалы, Шiлденiң
шеке қызар, ми қайнар күнi (Ж.Аймауытов) Ауыспалы мағынасы –ешкімнің қолы
жетпеу, жарқырау, баршаға жақсылық жасау ұғымына ұқсату. Мысалы,
Қараңғы қазақ көгiне өрмелеп шығып күн болам! (С.Торайғыров) Циклдiк
жүйемен дамыған сөз мағыналары да дербес тұрып белгiлi бiр ұғымның атын
бiлдiре алады.
2.2. Сөз тіркесі ─ тілдік тұлға
Синтаксистік қатынастан жаңа грамматикалық мағынаға ауысу қағидасы еркін
тіркестердің оның ішінде, синтаксистік тіркестердің тобын құрайды. Бұл
қағида бойынша байланысқа түскен сөздер дербес атаулардың денотаты,
сигнификаты, коннотатынан тарайтын мағыналар арқылы грамматикалық
байланысқа түседі. Мұның басқа қағидалардан ерекшелігі ─ атауыштық мәндегі
сөздердің сөйлем ішіндегі қызметін анықтау. Сөздер сөйлем ішінде
жұмсалғанда әрі семантикалық, әрі грамматикалық жақтан үйлесім табады.
Бірақ сөйлемдегі айтылатын ойдың мәнін анықтауға жалпы грамматикалық
мағыналар мен категориялық грамматикалық мағыналар қызмет атқарады.
Сөздердің түрленуі мен сөз бен сөзді байланыстырушы формалар сөйлемдегі
айтылатын ойдың семантикасын анықтайды.
Жүрегімде бір жарық жарқырап күн түн жанады (Т.Ж) сөйлемнің құрамындағы
бір сөздің грамматикалық мағынасын өзгертсек, сөйлемнің не сөз тіркесінің
семантикасы мүлдем ауысып кетеді. Мысалы, жүрегімде сөзінің категориялық
грамматикасын өзгертіп, жүрегімнен түрінде айтсақ, Жүрегімнен бір жарық
жарқырап күн түн жанады деген сөйлем шығады. Барыс септік жалғауының орнына
шығыс септік жалғауын қолданғанда, сөйлемдегі айтылатын ой семантикалық
жақтан ыдырап, мағыналық жақтан сөйлем өз дәрежесіне жете алмайды.
Атауыштық мәндегі сөздердің синтаксистік қатынаста жұмсалып, жаңа
грамматикалық мағынада қолданылуы сөз бен сөзді байланыстырушы формалардың
қызметіне байланысты. Синтаксистік формалардың қызметіне қарай атауыштық
мән арқылы байланысқан сөздер таза грамматикалық қатынаста жұмсалып, жаңа
грамматикалық мағынаға ие болады. Мысалы, жарық жанады тіркесінде сөздер
атау септігі мен жіктік жалғаудың ІІІ жақ формасы арқылы қиыса
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай предикативтілік, жаңа
грамматиклық мағынасына қарай шақтық мәнді білдіреді. Күн- түн жанады
тіркесінде алғашқы компоненттегі сөздің жалпы грамматикалық мағынасы үстеу
болғандықтан, ол өзіне қатысты етістікпен байланысып, жанасу формасы арқылы
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай адъвербиалдық, жаңа
грамматикалық мағынасына қарай мезгілдік мәнді білдіреді. Бір жарық
тіркесінде алғашқы компоненттегі сөздің жалпы грамматикалық мағынасы сан
есім болғандықтан ол зат есіммен байланысқа түсіп, қабысу формасы арқылы
байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай атрибуттық, жаңа грамматикалық
мағынасына қарай сандық сапаны білдіреді. Жүрегімде жанады тіркесі барыс
септік жалғауы арқылы байланысып, меңгеру формасында тұр. Грамматикалық
қатынасына қарай адъвербиалдық, жаңа грамматикалық мағынасына қарай
мекендік мәнді білдіреді. Жарқырап жанады тіркесінде үстеу мен етістік
жанасу формасы арқылы байланысқан. Грамматикалық қатынасына қарай
адъвербиалдық, жаңа грамматикалық мағынасы қимыл сын мәнді білдіреді.
Сөйлем ішіндегі сөздер синтаксистік формалардың қызметіне қарай таза
грамматикалық қатынаста жұмсалып, жаңа грамматикалық мәнге ие болады.
Сөйлем құрамындағы синтаксистік формаларды өзгертіп жарықтай жанады,
жүрегімнен жанады, жарқыратып жанады түрінде колдансақ, еркін тіркес
ретінде семантикалық, грамматикалық жақтан үйлесім тапқанмен, сөйлемнің
семантикасын анықтай алмайды.
Осы қағида бойынша байланысқа түскен сөздер семантикалық жақтан байланысу
ерекшелігіне қарай тілімізде белгілі бір қызмет атқарады. Жарық жанады,
жарқырап жанады, жүрегімнен жанады тіркесінде жарық, жарқырап, жүрегімнен
сөздері ауыспалы мағынада жанады сөзі контекстік мағынада байланысқан.
Осыған орай, тіркес құрамындағы жарық, жарқырап, жүрегімнен сөздері
экспрессивті, жанады сөзі стилистикалық қызмет атқарады. Бір жарық
тіркесінде бір сөзі нақты мағынада байланысып, номинативті қызмет атқарған.
Күн-түн жанады тіркесінде күн-түн сөзі нақты мағынада байланысып,
номинативті қызмет атқарған.
Синтаксистік қатынаста жұмсалып тұрған сөздер семантикалық жақтан
алғанда былайша байланысады: жарық жанады ауыспалы мағына мен контекстік
мағына байланысқан; жүрегімде жанады ауыспалы мағына мен контекстік мағына
байланысқан; жарық жанады тіркесі ауыспалы мағына мен контекстік мағына
байланысқан; күн-түн жанады нақты мағына мен контекстік мағына байланысқан;
жарқырап жанады ауыспалы мағына мен контекстік мағына байланысқан; бір
жарық нақты мағына мен контекстік мағына байланысқан. Бұл тіркестердің
құрамындағы сөздер де атауыштық мәні арқылы байланысқандықтан, әрқайсысы
жеке сөз ретінде қолданылады.
Синтагмалық байланысқа түскен сөздердің дербес сөз ретінде қолданылу
орайы сөздің ішкі мағынасы арқылы айқындалады. Мысалы, Ырысжан жастық
әкеліп тұр.\ Ғ.Мұст.\ сөйлемінде Ырысжан сөзі мен әкеліп тұр сөздерінің
ішкі мағынасында бірлік жоқ. Ырысжан сөзінің өзіне тән денотаты,
сигнификаты, коннотаты, әкелу сөзінің өзіне тән денотаты, сигнификаты,
коннотаты бар. Яғни әкелу сөзі Ырысжанның (адамның) когнитивті семантикасы
емес, оның іс әрекетінің белгілі бір түрін ғана атап тұрған сөз. Сондықтан
бұл тіркес сөздердің жалпы грамматикалық мағынасы мен категориалық
грамматикасының қызметіне қарай әр түрлі синтаксистік формаларға түседі.
Ырысжан әкелді, Ырысжанның әкелуі, Ырысжанға әкелді, Ырысжаннан әкелді т.б.
Жастық әкеліп тұр тіркесі де ─ дербес сөздердің байланысуы. Бұл сөйлемнің
құрамындағы сөздер нақты мағыналары арқылы синтагмалық байланысқа түскен.
Мысалы, Теңіздің жағасында, қалың қамыс ішінде, бір кеме бар шалға таныс
(А) дегенде қалың сөзі қамыс сөзінің көп, мол екенін анықтайды. Мұнда
қалың сөзі сигнификат ретінде тұрақты мағынаға ие болып байланысқа түскен.
Соры қалың соққы жеген пышанамыз, Қайтіп суып жалғаннан күсе аламыз (А)
сөйлемінде соры қалың дегенде бақытсыздық деген мағынада жұмсалған. Мұнда
қалың сөзі коннотаттық мағынасы арқылы ауыспалы мағынада колданылған.
Қалың ормал жамылды сөйлемінде қалың сөзі орамалдың сапалық белгісін
анықтап, нақты мағынада жұмсалған.
Атауыштық мәннен тараған синтакситік синтагмаға тән бұл қағида
сөйлемдегі айтылатын ойдың семантикасын анықтайтын болғандықтан, тіркеске
түскен сөздер мен сөз бен сөзді байланыстырушы формалар емін-еркін
байланысады. Көкірек толған қайғы я көзден жас болып ағады, я тілден сөз
болып ағады (Абай) сөйлемде қайғы ағады – абстракт мағына мен келтірінді
мағына байланысқан;
Көкірек толған қайғы – абстракт мағына мен нақты мағына арқылы байланысқан;
Жас болып ағады – нақты мағына мен нақты мағына байланысқан;
Көзден ағады – нақты мағына мен нақты мағына арқылы байланысқан;
Тілден ағады – ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысқан:
Сөз болып ағады – ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысқан.
Ерекше әуен естілді сөйлемінде ерекше әуен ─ абстракт мағына мен абстракт
мағына байланысқан; әуен естілді ── абстракт мағына мен абстракт мағына
байланысқан;
Тіліміздегі сөздер атауыштық мән арқылы байланысып, синтаксистік
тіркестер тобында жұмсалғанда мынадай семантикалық құрылымға жіктеледі;
1. Нақты мағына мен абстракт мағына байланысады;
2. Нақты мен нақты мағына байланысады;
3. Нақты мен контекстік байланысады;
4. Нақты мен тұрақты байланысады;
5. Нақты мен ауыспалы байланысады
6. Нақты мен келтірінді байланысады
7. Абсртакт мен нақты байланысады:
8. Абстракт мен контекстік байланысады:
9. Абстракт мен абстракт мағына байланысады:
10. Абстракт мен тұрақты байанысады:
11. Абстракт мен ауыспалы байланысады:
12. Абстракт мен келтірінді байланысады;
13. Контекстік мағына мен тұрақты мағына байланысады;
14. Контекстік мағына мен контекстік мағына байланысады;
15. Контекстік мағына мен нақты мағына байланысады;
16. Контекстік мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
17. Контекстік мағына мен абстракт мағына байланысады;
18. Контекстік мағына мен пен келтірінді мағына байланысады;
19. Тұрақты мағына мен нақты мағына байланысады;
20. Тұрақты мағына мен тұрақты мағына байланысады;
21.Тұрақты мағына мен абстракт мағына байланысады;
22. Тұрақты мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
23. Тұрақты мағына мен келтірінді мағына байланысады;
24. Тұрақты мағына мен контектік мағына байланысады;
25. Ауыспалы мағына мен келтірінді мағына байланысады;
26. Ауыспалы мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
27. Ауыспалы мағына мен нақты мағына байланысады;
28. Ауыспалы мағына мен абстракт мағына байланысады
29. Ауыспылы мағына мен контекстік мағына байланысады
30. Ауыспалы мағына мен тұрақты мағына байланысады;
31. Келтірінді мағына мен нақты мағына байланысады;
З2. Келтірінді мағына мен абстракт мағына байланысады;
33. Келтірінді мағына мен контекстік мағына байланысады;
34. Келтірінді мағына мен тұрақты мағына байланысады;
35. Келтірінді мағына мен ауыспалы мағына байланысады;
36. Келтірінді мағына мен келтірінді мағына байланысады.
Бұл тіркестер синтаксистік қатынастан жаңа грамматикалық мағына
ауысуға қабілетті болғандықтан, синтаксистік тіркестерге қатысты барлық
нормаларда тұрады. Сондықтан тілдік қатынас құралы ретінде тілімізде ең жиі
қолданылатын тіркес болып табылады.
3. Сөз ─ қатысымдық тұлға
Тіліміздегі сөздер атауыштық мәні арқылы тілдік тұлға ретінде танылып,
қатынас құралына айналса, семасиологиялық мәні арқылы қатысымдық тұлға
ретінде танылады.
Семасиологиялық мәннің атауыштық мәннен ерекшелігі мынада:
біріншіден, семасиологиялық мән зат атауын білдіретін сөздерге ғана тән;
екіншіден, семасиологиялық мән шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың
ішкі мазмұнын анықтайды, атап айтқанда, оның қандай ұғымды білдіретінін,
оның заттық белгісінің қандай екенін, сапалық белгісінің қандай екенін,
сындық белгісінің қандай екенін, қимылдық белгісінің қандай екенін, сандық
белгісінің қандай екенін, мөлшерлік белгісінің қандай екенін айқындайды.
Осыған орай, семасиологиялық мәннен негізгі, номинативті, тура,
категориалдық мағыналар тарайды.
Негiзгi мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі мазмұнын
анықтайтын когнитивті семантиканың барлық түрін қамтитын мағына. Мысалы,
адам сөзінің негізгі мағынасы осы сөзді тануға негіз болатын анатомия-
физиологиялық (заттық) белгілердің, (бас, аяқ, дене, қол, көз, саусақ т.б )
танымдық ( заттық) белгілердің (ой, қуаныш, мұң т.б ), процессуалдық (
қимылдық) белгілердің (сөйлеу, жүгіру, айту, оқу т.б) , сындық белгілердің
( ұзын, қысқа, арық, толық, үлкен. кіші т.б), кәсіптік, мамандық
белгілердің (мұғалім, дәрігер, ақын, инжинер, кәсіпкер, т.б) жиынтығын
құрайды. Адам сөзі өзінің ішкі мазмұнын анықтай алатын атау ретінде негізгі
мағынада тұр. Негізгі мағынаның ішкі мазмұнын анықтайтын белгілердің
жиынтығынан номинативті, тура мағыналар тарайды.
Номинативтi мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі
мазмұнын анықтайтын когнитивті семантикалардың ішінде заттық ұғымды
білдіретін атаулардың жиынтығынан қалыптасатын мағына. Мысалы, адам сөзінің
номинативті мағынасы оған тән заттық белгілер арқылы анықталады. Мысалы,
бас, аяқ, қол, ой, ақыл т.б жиынтығы номинативті мағына береді.
Тура мағына – шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың ішкі мазмұнын
анықтайтын когнитивті семантикалардың ішінде түр, түс, дәм, иiс, сан,
мөлшер, көлем, қимыл, амал, мезгiл т.б сияқты белгілердің жиынтығынан
қалыптасатын мағына.
Категориалдық мағына –шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың қай ұғымға
қатысты екенін анықтайтын мағына.
Сөзге тән осы мағыналар оны қатысымдық тұлға ретінде тануға негіз
болады. Қатысымдық тұлға ретінде танылатын сөздер ─ негізінен, зат атаулары
мен оның ішкі мазмұнын айқындайтын когнитивті семантикадағы сөздер.
Белгілі бір заттың атын білдіріп тұрған сөз өзінің ішкі мазмұнын анықтайтын
негізгі, тура, номинативті, категориалдық мағыналары арқылы грамматикалық
байланыса түседі. Бір сөздің ішкі мазмұнын анықтайтын мағыналар өзара
грамматикалық байланысқа түскенде, ол сөздер қатысымдық тұлғаға айналады.
Мұны сөздердің қатысымдық тұлға екенін айқындайтын сөздік картасы арқылы
былайша түсіндіреміз.
Сөздің қатысымдық тұлға анықтауға арналған сөздiк картас
Бала сөзі
Негізгі мағынасы – 13-15 жастар шамасындағы, ойлауға, сөйлеуге, күлуге
қабілетті тірі жан.
Номинативтi мағынасы – адамның анатомия-физиологиялық ерекшелігін, танымдық
процесін танытанын, барлық заттық белгілері жатады: басы, көзі, ақылы,
ойы т.б
Тура мағынасы – сапалық, қимылдық, сандық белгілері: жақсы, жас, ойнау,
келу, т.б
Категориалдық мағынасы – адам баласына қатысты ұғым
Тас сөзі
Негiзгi мағынасы – тау жыныстарының шөгiндiсiнен пайда болған минералды
зат.
Номинативтi мағынасы –- өзiне тән заттық белгiсi (түсi, сапасы, көлемi )
арқылы белгiлi бiр заттың атауын анықтап тұр.
Тура мағынасы -- сапалық белгiсi арқылы анықталады: қатты, төзiмдi, қара
Категориалдық мағынасы – географиялық ұғымға байланысты сөз . Қай ұғымға
қатыстылығы арқылы анықталады:
Жол сөзі
Негiзгi мағынасы -- адамның не басқа нәрселердiң ерсiлi қарсылы көп жүрiп
таптаған iзi, алап.
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi : көлемi, ұзындығы
Тура мағынасы –- сапалық белгiсi : ұзын, қысқа, төте
Категориалдық мағынасы – тұрмыстық ұғымға байланысты сөз
Қайың сөзі
Негiзгi мағынасы - жайқалып өсетiн ағаштың бiр түрi
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi: бұтағы, жапырағы, тамыры
Тура мағынасы- сапалық белгiсi: ақ, биiк, көп сабақты, ұсақ жапырақты т.т
Категориалдық мағынасы – өсiмдiкке қатысты айтылатын ұғым
қай ұғымға қатыстылығы арқылы анықталады:
Ағаш сөзі
Негiзгi мағынасы- жуан және қатты сабақты, бұтақты өсiмдiктiң ортақ атауы
Номинативтi мағынасы - заттық белгiсi: сабағы, бұтағы, жапырағы, тамыры
Тура мағынасы – сапалық белгiсi: биiк, көп сабақты, ұсақ жапырақты т.т
Категориалдық мағынасы – өсiмдiкке қатысты айтылатын ұғым
Бақа сөзі
Негiзгi мағынасы- құйрықсыз, екi аяғы ұзын, карғуға ыңғайлы, қос мекендi
жәндiк.
Номинативтi мағынасы – заттық белгiсi: денесi, басы, көзi, терiсi, аяғы т.б
Тура мағынасы - сапалық белгiсi: кiшкентай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz