ҚР мемлекет және құқық тарихы
№ 1 лекция Тақырыбы: ҚР мемлекет және құқық тарихының зерттеу пәні мен әдісі
№2лекция Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар олардың саяси.құқықтық қатынастары
№3 лекция Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық мемлекеттер
№4 лекция Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси.құқықтық жағдайы
№5 лекция 15.18ғ. Қазақ хандықтарының қоғамдық.саяси құрылысы
№7 лекция Қазақстанның Ресейге қосылуы және оның саяси.құқықтық салдары
№8 лекция ХІХғ. Екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік басқару және құқық
№9 лекция ХІХғ. Екінші жартысындағы Қазақстандағы құқық
№10 лекция ХХғ. басындағы Қазақстандағы мемлекет және құқық
№11 лекция Қазақстанда социализм құру кезеңіндегі мемлекет пен құқық
№ 12 лекция Қазақстанның автономиялы республикадан одақтас республикаға айналуы
№ 13 лекция Қазақстандағы Кеңестік мемлекет мен құқық (1946.1980 жж.)
№ 14 лекция Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті мен құқығының қалыптасуы мен дамуы
№ 15 лекция ҚР тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет орнату жолындағы даму бағыттары
№2лекция Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар олардың саяси.құқықтық қатынастары
№3 лекция Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық мемлекеттер
№4 лекция Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси.құқықтық жағдайы
№5 лекция 15.18ғ. Қазақ хандықтарының қоғамдық.саяси құрылысы
№7 лекция Қазақстанның Ресейге қосылуы және оның саяси.құқықтық салдары
№8 лекция ХІХғ. Екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік басқару және құқық
№9 лекция ХІХғ. Екінші жартысындағы Қазақстандағы құқық
№10 лекция ХХғ. басындағы Қазақстандағы мемлекет және құқық
№11 лекция Қазақстанда социализм құру кезеңіндегі мемлекет пен құқық
№ 12 лекция Қазақстанның автономиялы республикадан одақтас республикаға айналуы
№ 13 лекция Қазақстандағы Кеңестік мемлекет мен құқық (1946.1980 жж.)
№ 14 лекция Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті мен құқығының қалыптасуы мен дамуы
№ 15 лекция ҚР тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет орнату жолындағы даму бағыттары
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін тарих сахнасынан біржола өшкенін де білеміз. Бұл мемлекеттік бірлестіктер халқының басым бөлігі ежелгі түрік халықтары болды. Түрлі тарихи жағдайларға байланысты мемлекеттер пайда болып, жойылып отырды, ал халық жаңа жағддайға бейімделіп келді. Ежелгі сақ тайпалары, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттері мен түрік қағанаты дәуіріндегі мемлекеттер, Шыңғысхан шапқыншылығынан кейін өмір сүрген көптеген мемлекеттер Қазақстан территориясын мекендеген халықтардың мемлекеттері болды.
Қазақстан атауымен аталған Қазақ хандығы 300 жылдай өмір сүрді. Міне осы мемлекеттердің бәрі де бүгінгі Қазақстан Республикасының байырғы халықтары – қазақтардың әр кезеңіндегі мемлекеттік бірлестіктер болған деп айта аламыз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси-әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің маңызы зор. Осы орайда елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: “Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн”, - діннің мәні ерекше. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі қазақтардың түпкі ата-бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ ұрпақтары үшін жан-тәнімен қорғап,үлкен өркениетті іздер қалдырды. Қазақстан жерінде өмңр сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға сәйкес пайда болып, гүлденіп, содан соң дағдарыстарға ұшырап тарих қойнауынан кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірбиелері мен сабақ болар үлгілері ұрпақ үшін қасиетті, қажетті дүние.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттердің қоғамдық-саяси құрслысы мен құқықтық қатынастарының даму ерекшеліктерін зерттейді. Бұл мемлекеттердің негізі бір қазақ халқы болғандықтан, олардың саяси-құқық тарихы бүгінгі Қазақстан Республикасына тікелей байланысты болмақ.
Қазақстан атауымен аталған Қазақ хандығы 300 жылдай өмір сүрді. Міне осы мемлекеттердің бәрі де бүгінгі Қазақстан Республикасының байырғы халықтары – қазақтардың әр кезеңіндегі мемлекеттік бірлестіктер болған деп айта аламыз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси-әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің маңызы зор. Осы орайда елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: “Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн”, - діннің мәні ерекше. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі қазақтардың түпкі ата-бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ ұрпақтары үшін жан-тәнімен қорғап,үлкен өркениетті іздер қалдырды. Қазақстан жерінде өмңр сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға сәйкес пайда болып, гүлденіп, содан соң дағдарыстарға ұшырап тарих қойнауынан кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірбиелері мен сабақ болар үлгілері ұрпақ үшін қасиетті, қажетті дүние.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттердің қоғамдық-саяси құрслысы мен құқықтық қатынастарының даму ерекшеліктерін зерттейді. Бұл мемлекеттердің негізі бір қазақ халқы болғандықтан, олардың саяси-құқық тарихы бүгінгі Қазақстан Республикасына тікелей байланысты болмақ.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
2.2 Лекция сабақтарының тезистері
№ 1 лекция Тақырыбы: ҚР мемлекет және құқық тарихының зерттеу пәні мен
әдісі
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз
тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге
дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін
тарих сахнасынан біржола өшкенін де білеміз. Бұл мемлекеттік бірлестіктер
халқының басым бөлігі ежелгі түрік халықтары болды. Түрлі тарихи
жағдайларға байланысты мемлекеттер пайда болып, жойылып отырды, ал халық
жаңа жағддайға бейімделіп келді. Ежелгі сақ тайпалары, ғұн, үйсін, қаңлы
мемлекеттері мен түрік қағанаты дәуіріндегі мемлекеттер, Шыңғысхан
шапқыншылығынан кейін өмір сүрген көптеген мемлекеттер Қазақстан
территориясын мекендеген халықтардың мемлекеттері болды.
Қазақстан атауымен аталған Қазақ хандығы 300 жылдай өмір сүрді. Міне
осы мемлекеттердің бәрі де бүгінгі Қазақстан Республикасының байырғы
халықтары – қазақтардың әр кезеңіндегі мемлекеттік бірлестіктер болған деп
айта аламыз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның
саяси-әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің
маңызы зор. Осы орайда елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: “Егер біз мемлекет
болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз
келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн”, - діннің мәні
ерекше. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың
бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі
қазақтардың түпкі ата-бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ
ұрпақтары үшін жан-тәнімен қорғап,үлкен өркениетті іздер қалдырды.
Қазақстан жерінде өмңр сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, содан соң дағдарыстарға ұшырап тарих
қойнауынан кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірбиелері мен сабақ болар
үлгілері ұрпақ үшін қасиетті, қажетті дүние.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні еліміздің
территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттердің қоғамдық-саяси құрслысы
мен құқықтық қатынастарының даму ерекшеліктерін зерттейді. Бұл
мемлекеттердің негізі бір қазақ халқы болғандықтан, олардың саяси-құқық
тарихы бүгінгі Қазақстан Республикасына тікелей байланысты болмақ.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы тарихи және
құқықтық ғылым болып табылады. Ол қоғам тарихының бір бөлігі болғандықтан
мәдениет тарихы, әдебиет тарихы, техника тарихы, т.б. салалық тарихи
ғылымдармен қатар тұрады, тарих ғылымының жалпы заңдылықтарын басшылыққа
алады.
Құқық ғылым ретінде ол Қазақстандағы мемлекет пен құқық тарихын,
олардың әрбір тарихи кезеңге сәйкес заңдылықтары мен ерекшеліктерін, пайда
болуы мен жойылуын хронологиялық реттілікпен зерттейді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы мемлекет және
құқық теориясы, мемлекет және құқықтың жалпы тарихы, Қазақстан
Республикасының Конституциялық құқығы т.б. салалық заң ғылымдарымен тығыз
байланысты. Заң ғылымының көрсетілген салалары тарихилық принципі
тұрғысынан Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық тарихынан бастау
алады, әрі болашақта саяси-құқықтық тарихтың объектісіне айналады.
Осы оқу құралын жазу барысында бұған дейін жарық көрген “История
государства и права Казахской ССР” Ч.1. Алматы. 1982., Ч.2: Алматы. 1984.
атты екі бөлімді оқу құралын, бес томдық Қазақ ССР тарихын, т.б. көптеген
тарихи және тарихи-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды.
№2лекция Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар олардың саяси-
құқықтық қатынастары
1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық құрылыс және оның ыдырауы.
Әскери демократия
2. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы.
3. Ежелгі ғұндардың мемлекеті.
4. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті.
1) Алғашқы қауымдық құрылыс адамдардың тарихының ең ұзақ кезеңі.
Адамдар тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың жылдарға
созылған кезеңдерді бастан өткізді. Тарихты бұлай дәуірлеу өндіріс құрал-
жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.
Адамдар тас дәуірінде табиғаттың дүлей күшіне қарсы бірігіп күресу
үшін тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың
тобы. қажеттігі адамдарды біріктірді. Некенің түрі топтық неке болды.
Рулық қоғам туыстас адамдардың қауымдастығы. Экзогамиялық неке -
ру ішінде некеге тыйым салыну. Рулық қоғамда биологиялық емес әлеуметтік
көрсеткіштер үстемдік құра бастады.
Адамдар арасында тұрақты неке мен отбасы қалыптасты.
Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар құрылды.
Адамдар игеруші өндірістен біртіндеп жер және мал шаруашылығына
көшіп, өздері өнім өндірушілерге айналды. Артық өнімнің пайда болды.
Ру мүшелері бір-бірімен тең болды. Руды рулық қоғамдағы биліктің
жоғарғы органы - халық жиналысында сайланған ақсақалдар басқарды.
Патриархалдық отбасы - ер адамның - әке билігінің үстем етуі.
Рулық қоғамда қатынастар моральдық, адамгершілік нормалармен, әдет-
ғұрыптар және дәстүрлермен реттелді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңі - әскери демократия кезең.
Әскери демократияға тән ерекшеліктер: рулар мен тайпалар арасында соғыстар
мен қақтығыстардың болуы, қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алды; әскери
көсемдердің ролі артады. әскери көсемдер әлі де халық жиналысына тәуелді
болды. Бірақ, меншіктің пайда болуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғасқан
соғыстар жағдайында әскери демократия рулық қоғамның шеңберінен шығып,
әскери көсемдер жеке билігін орната бастады. Әдет-ғұрып пен дәстүрдің
орнына құқық пайда болып, рулық қоғамды мемлекет ауыстырды.
2) Б.э.д. 8-3 ғғ Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде сақ тайпалары өмір
сүрді. Бұл әскери демократияның гүлденуі және мемлекеттің қалыптасу кезеңі.
Алғашқы мемлекеттік белгілер байқалды. Рулар тайпалар тайпалық одақтарға
бірікті. Тайпалық одақ - алғашқы мемлекеттік құрылым. Оларды көсемдер
немесе сақ патшалары басқарды. Сақ патшасы - әскери басшы, ол соғыс және
бітім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатынастарды реттеді.
Б.э.д. ІV- ІІІғғ. сақтарда мемлекеттіліктің ең басты белгілерінің
бірі – жазу пайда болған.
Көшпелі өмірдің, сыртқы жаулармен күрестің ықпал етуімен сақтар
бірлестігі әлі де буыны бекімеген, әскери демократиямен шектелген құрылым
болды.
3) Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы мемлекеттік құрылымдардың бірі,
көшпелі тайпалар мемлекеттігінің алғашқы көрінісі – ғұндардың мемлекеті.
Ғұндар туралы алғашқы деректер б.э.д. ІVғ. Қытай жазбаларынан
кездеседі..
Б.э.д. ІІІғ. басында ғұндар әскери көсем Тауманның басшылығымен
үлкен көшпелі мемлекет құрды. Қытай деректері ғұндардың мемлекет басшысын
шаньюй деп атаған. Ғұндардың өзі патшаларын тәңірқұты деп атаған. Ұлы Мөде
тұсында мемлекет мейілінше күшейді.
Б.э.д. 59ж. ғұндар дағдарысқа ұшырап екіге бөлінді. Ғұндардың
оңтүстік бөлігі Қытайдың қоластына кіруге мәжбүр болды. Сволтүстік бөлігі
Қазақстан мен Орта Азияға, одан әрі Европаға қоныс аударды. Ғұндар соы
өңірде алаңдармен, қаңлылармен және үйсіндермен араласты.
Ғұндардың империясы жоғарыдан төменге дейін түгелдей әскери және
азаматтық билік жымдасқан үлгісі болды.
Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір
территорияға ие болған. Ол территорияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда
әмеңгерлік жүйе өмір сүрген. Ұрлық жасағаны үшін отбасы мүшелері түгел
жауап беретін.
Ғұндар көшпелі өркениетке енгізделген көшпелі мемлекеттік құрылымның
негізін қалады. Алғаш рет әдет-ғұрыптарды заңдастырып, көшпелі әдет-ғұрып
негізін салды.
4) Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдарды құрушы ежелгі үйсін
және қаңлы тайпалары.
Үйсіндер Жетісуға Орталық Азияның түпкірінен Дұңхуаң және Чилан тауы
аралығынан б.э.д. ІІғ. шамамен 160ж.көшіп келген. Ол кезде үйсіндерді Нәнді
би басқарған. Жетісуда үйсіндер өз мемлекетін құрды.
Үйсін мемлекетінің басшысы күнбегі болды. Ол мемлекетті өзі
тағайындаған әскери әкімшілік ұлықтар арқылы басқарды. Үйсіндерде тақ
әкеден балаға мұрагерлікке беріліп отырды. Тақ үшін мұрагерлер арасында
қанды күрестер жиі болып тұрған.
Ру мен тайпаларды күнбегі тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл үйсін
елі сол қанат, оң қанат және орта деп үш әкімшілікке бөлінді.
Үйсіндермен қатар бір кезеңде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір
сүрді. Б.Э.Д. ІІІ-ғасырдан бастап қаңлылар Сырдарияның орта алқабы Қаратау
өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер қараған.
Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны яғбу,
жабғу деп атаған. Ханның билігі азаматтық істерге де, әскерге де жүрген.
Қаңлы мемлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінген, оларды ханның өкілдері
басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.
Деректерде қаңлылардың жазба заңы болғандығы айтылады. Олардың заңы
хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды. Заңда
өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады, одан соңғылары өлім
жазасына үкім етіледі, ұрлық істегендердің қолы кесіледі делінген
Қаңлылар Қазақстан жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып,
мәдениет пен өнердің, шаруашылықтың дамуына үлес қосты.
№3 лекция Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық мемлекеттер
1. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықтық қатынастар
2. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және Керей
ұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы.
1) ІV-ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде Көне Түрік
империясы құрылды. Сонымен қатар жаңа этникалық тип – түрік тілдес
халықтардың іргесі қаланды.
Бірінші қаған Құтлұқ болды. Оны Елтебер қаған деп атады. Оның жақын
көмекшісі, әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін
құлыптастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында
(691-716) екінші Түрік қағанаты өзінің әскери-саяис қуатының гүлдену
дәрежесіне жетті. Түрікте Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады,
қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған
қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлер Соғды жерлеріне
дейін барды. Білге мен Күлтегін қағандардың тұсында да түріктердің қуаты
артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы екінші Түрік қағандығы құлап, Ашина
әулетінің билігі тоқталды.
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағдайда өмір сүрді.
Түріктердің қоғамында дамыған мемлекеттің барлық белгілаеі болды.
Мемлекетті қаған биледі. Қаған- әскери қолбасшы саналды. Сондай-ақ қаған
жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону бағыттарын анықтады. Қаған
мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық
тәртіптің ережелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана
сайланатын. Қағанның жанында қаған кеңесі болған. Қаған билігі билеуші
әулет ішінде ағадан жасы үлкен ініге мұраға беріліп отырған. Түрік
қағанатында қағаннан соң ұлығ, жабғу, тегін, шад, елтебер, тархан, бек,
бұйрық, тұтық т.б. сияқты көптеген лауазым иелері болған. Осыған қарағанда
қағандықта көп сатылы билі органдары болса керек. Жабғу, тегін, шад сияқты
жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары тағайындалды. Оларды
қаған сайлап отырды.
Түрік қағандығында қағаннан бастап ру-тайпа бастығы бектерге дейін
жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Түрік қағанаттары сол кезең үшін дамыған мемлекеттік құрылыс
жағдайында өмір сүрді. Түрік қағанаттары рулық-тайпалық құрылымдарды сақтап
қалды. Көшпенді халықтардың құқығы әдет-ғұрыпқа негізделген құқық болды.
Көшпелі мемлекеттің де әдет-ғұрып құқығының да алғаш рет кемеліне жеткен
кезеңі түрік қағанаттарының дәуірі болды деуге толық негіз бар.
2) Қарлұқ, Оғыз,Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және Керей
ұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы.
Түрік қағанаттарынан соң Қазақстан территориясында Қарлұқ мемлекеті
(756-940), Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң
басы), Қарахан мемлекеті (942-1210), Қарақытайлар мемлекеті (1228-1213),
Найман және Керей ұлыстары, Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219) сияқты
мемлекеттер өмір сүрді. Бұл мемлекеттерді Түрік қағанаттарының заңды
жалғасы деуге болады. Себебі Түрік қағанатындағы халықтар кейін осы
мемлекеттердің құрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы
мен тұрмысы, мәдениеті, діни наным-сенімдері де ұқсас болды. Түргеш, сонан
соң Қарлұқ қағандықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб
әскерлері кірді. Қарахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.
Қарлұқ қағандығы (756-940) VІІІ ғасырдың ортасында түргештердің орнын
басу үшін қарлұқ тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды.
Қарлұқ мемлекетінің басшысын жабғу, кейінірек қаған деп атады. Қарлұқтардың
мемлекеттік жүйесі ұлыстық-тайпалық сипатта болып, орталық билігі күшті
болмады. Орталықтың нашар болып, аймақтардың мықты болуы қарлұқ қағанының
құлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда оғыз
тайпаларының одағы құрылды. Оғыздар 24 тайпадан тұрды. Өз ішінде оғыздар
әрқайсысы 12 тайпадан тұратын екі бөлікке: бузуктарға және ұшықтарға
бөлінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі ағысына
дейінгі жерде көшіп-қонды. Астанасы Жаңакент қаласы болды.
Оғыз мемлекетінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мұраға
қалдырылды. Күл-еркін – жағбудың орынбасарлары болды. Жабғуды тайпа
өкілдерінен тұратын кеңес сайлады. Оғыз әскерлерінің қолбасшысын сюбашы деп
атаған.
Оғыз басшыларының қатаң салық саясаты халықтың наразылығын тудырды.
Бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан қыпшақтардық соққысынан оғыздардың
мемлекеті ХІ ғасырдың басында құлады.
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). ІХ ғасырда Алтай мен Сырдария
аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды.
Бұл мемлекеттің саяси ядросы Шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ)
тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға
жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.
Қимақтардың басшысын алғашында шад-тұтық, онан кейін жабғу, қаған деп
атады. Қаған тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан
қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-
тайпалық жүйе қалыптасты. Мұны өзі жергілікті тайпа басшыларының
сепартизмін күшейтті. ХІ ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ
тайпаларының күшеюіне байланысты Қимақ мемлекеті құлады.
Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан
мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан
мемлекетінің шекарасы шығыста Қашғарға, оңтүстікте Мәуереннахрға,
солтүстікте Балқаш көліне, батыста хорезмге дейін созылып жатқан ірі ел
болды.
Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді. ХІ ғ. 30-жылдарында мемлекет
екіге бөлінді. Батыс хандығының орталығы Бұқар болып оған Мәуереннахрдан
Ходжентке дейінгі жерлер қарады. Шығыс хандықтың астанасы Баласұғын болып,
оған Тараз, Шаш, Испиджаб қалалары, Ферғана, Жетісу және Қашғар өлеклері
қарады.
Қарахан мемлекеті бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан
қарақытайлардың шабуылынан құлады.
Қарахан мемлекетінде әскери басшылық әкімшілік басшылықтан бөлінді.
Мемлекеттің әкімшілік құрылымы көп сатылы (иерархиялы) принциппен құрылды.
Мемлекеттің жоғары билеушісінің құрметті атағы Арслан (арыстан) және
Боғра (бура) деп аталды. Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық
жұмыстарын басқаратын лауазым иелері бұғырыш, обғұ, туксин сияқты үш жүйеге
жіктелді. Хан сарайындағы (аппаратындағы) қызметтердің белгілі штаты болды.
Субаш (қолбасы), бек, ұлыққажин (бас кеңесші), ялауаш (елші), батықшы
(хатшы), қабих (сарай күзетінің бастығы), хорұқшы (есік күзетшісі), ағшы
(қазынашы), аспаз т.б. болды.
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер мен райыстар басқарды.
Пошта бастығын – саһипбарида, салықшылар бастығын – мустауфа деп атады.
Хан өзінің туыстары мен жақындастарына аймақтар мен қалаларды сыйға
тарта алды. Мұндай сыйлықты “икта”, сыйлық иесін “иктадар” деп атады.
Ханның келісімімен “иктадарлар” өзіне сыйға тартылған жерлерден бұған дейін
мемлекет пайдасына алынатын салықты өздерінің пайдасына жинауға құқық алды.
Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219). ХІ ғ-ң басында қимақ қағандығының
орнына қыпшақ хандығы келді. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. Олар
Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетті. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен
Кавказға дейін жетті. Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары
Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсоба руынан
шыққан әулет биледі. Шығыс қыпшақтары Ертіс пен Еділ өзендерінің арасын
жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шыққан әулет биледі.
Қыпшақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери
және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды.
Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқарушы органдар арқылы мемлекетті
басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық
өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс
қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы – хан ордасы
Торғай даласында көшіп қонды.
Ханнан кейін тархан, басқақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан
тағайындайтын.
Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру – тайпа басшылары
өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.
Қыпшақ қоғамында әлеуметтік жағынан теңсіздік орын алды. Малға,
өндіріс құралдарына жеке меншік болды. Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан
кетуіне моңғолдардың шапқыншылығы себеп болды.
Наймандар мен Керейдің ұлыстары Алтай, Ертіс, Моңғолия жеріне созылып
жатты. 840 жылы Ұйғыр мемлекеті құлаған соң, наймандар мен керейлер күшейе
бастайды да, көшпелілер конфедерациясының құрылуы басталды. Олардың
бірлескен ханы далай-хан деп аталды.
1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар өздерінің тәуелсіз хандықтарын
құрды. Керей хандығы ванхан деген атаққа ие болған Тоғарылдың кезінде,
наймандар Таян ханның, Бұйрық және Күшлік ханның кезінде нығайды.
Керейдің ханы Тоғарыл (1171-1203жж.) Шыңғыс ханның әскерінің
соққысынан қирады.
Наймандардың ханы Таян және оның ұлы Күшлік хан да моңғолдармен
соғысты. Шыңғыс ханның әскерінен шегінген Күшіліктің әскері 1212 жылы
Жетісуға басып кіріп, Шыңғыс ханның әскері 1218 жылы Жетісуға басып
кіргенше созылды.
Наймандар мен керейлердің мемлекеттері басында тікелей атадан балаға
мұраға беріліп отыратын хан отырды. Ру-тайпа басшыларын хан тағайындадаы.
Қоғам өмірі мейілінше әскерилендірілді.
Керейлер мен наймандардың шаруашылығының негізгі түрі көшпелі мал
шаруашылығы болып, малға жеке меншік болды.
№4 лекция Монғол шапқыншылығынан кейінгі
мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы
1. Шыңғыс хан империясының саяси жағдайы және ұлы жасақ (ясы) заңдары.
2. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері
3. Моғолстан, Әбілқайыр хандығы және Ноғай Ордасының саяси құрылысы
1) Шыңғыс ханның (1156-1227) басшылығымен құрылған моңғол империясының
дүниеге келуіне байланысты. Шыңғыс хан 1206 жылы император болып
жарияланды. Мемлекеттің басты кәсібі жаулаушылық саясатын жүргізу болды.
Моңғол әскерлері Қытайды, Кореяны, Сібір халықтарын, Керей және Найман
хандықтарын, Қыпшақ хандығын, Хорезм мемлекетін, Ауған, Иран, Кавказды,
Орыс жерлерін, Шығыс Еуропа мемлекеттерін түгелдей жаулап алып жермен-
жексен етті. Моңғолдар жаулаған жерлерде Шыңғыс ханның ұрпақтарының билікте
болуы ресми заңдастырылды. Басқа әулеттің билікке қол сұғуға құқы болмады.
Артықшылықты пайдаланатын Шыңғыс әулетінен тараған ұрпақтар жалпы ақсүйек
– төрелер, ал ру- тайпа басындағыларын сұлтандар деп атады. Шыңғыс
ұрпақтарының ел билеу дәстүрі зорлықпен және насихатпен қоғамдық санаға
сіңіріліп дәстүрге айналды.
Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді. Бұл жерлер
ұлыстар деп аталды. Үлкен ұлы Жошының ұлысына Ертіс өзенінен батысқа қарай
монғалдардың атының тұяғы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығыс, Орталық,
Батыс Қазақстан немесе еліміздің көпшілік бөлігі Жошы ұлысына кірді.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға Жетісу, Сырдарияның бойымен және
Мәуереннахр берілді. Үшінші ұлы Үгедейге батыс Монғолия мен Тарбағатай
өңірі берілді. Кіші ұлы Төлеге шаңырақ иесі ретінде Монғолия және Қытай
берілді.
Сонда Қазақстан территориясы негізінен түгелге жуық Жошы мен Шағатай
ұлысына қарады, Шығыс Қазақстанның аз ғана бөлігі Үгедей ұлысына кірді.
Жошы ұлысының мұрагері оның ұлы Бату хан болды. Бату хан Шыңғыс
ханның жорықтарын жалғастырып орыс княздарын, Чехословакия, Польша,
Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат теңізіне жетті. Осы
ұлан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізін салумен Алтын Орда атты алып
мемлекет дүниеге келді.
Шыңғыс ханның жаулап алған территориялары алғашқы кезеңде бір
мемлекет болып есептелді. Мемлекеттің астанасы Қара Қорымда отырған Ұлы хан
басқарды. Шыңғыстан кейінгі Ұлы хан оның өсиеті бойынша сайланатын
Үгедей (1227-1241жж.) болды. Одан кейін Күйік (1242-1248жж) (1246 жылға
дейін оеның шешесі Турака регент болды), онан соң Мөңке (1248-1260жж.),
Құбылай (1260-1295жж.), Ұлы хан болды. Ұлы ханды Шыңғыс ханның
ұрпақтарынан тараған ұлыс басшылары, ірі қолбасшылар мен Шыңғыстың басқа
ұрпақтарының Ұлы Құрылтайы (жиналысы) сайлады.Ұлы Құрылтай Шыңғыс
империясының ең жоғарғы органы болды.
Шыңғыс ханның алып терреторияны басқаруында оның шығарған заңдары
Ұлы Жасақтың (Ясының) маңызы ерекше болды.
“Ұлы Жасақтың” бірінші бөлімі “Билік” – мемлекет басқару ісіне
арналған. Екінші бөлімі “Жасақ” – жалпы тәртіпке және әскери құрылысқа
арналған. Монғол империясы бір орталыққа бағынған, темірдей тәртіпке
негізделген, көп сатылы басқару органдары бар мемлекет болды.
“Шыңғыс хан заңдарында әскерге ерекше көңіл бөлінді. Бүкіл халық
қаруланған әскер түрінде болды. әрбір ер адам сирек кездесетін жағдайда
болмаса әскери міндетті болды (15 бап). Ал әскерге алынбай қалған ер адам
белгілі бір уақыт ішінде мемлекетке ақысыз қызмет атқарады (17 бап). Соғыс
жағдайында бірде бір жауынгердің рұқсатсыз шегінуге құқы болмады. Темір
тәртіпке негізделген отрядтар соңғы адамы қалғанша соғысуға тиіс болды.
Империя әскері орта, сол қанат және оң қанат болып сап түзеді. Әр топ
он мыңдаған, тіпті жүз мыңнан аса адамнан тұрды. Әр топтың (қанаттың)
басшысын Шыңғыс ханның өзі тағайындады. Әскер ондық, жүздік, мыңдық, түмен
сияқты бөліктерге бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы, мыңбасы және
түменбасылар басқарды. Бейбіи кезде түменбасылар “әскери генерал -
губернатор” сияқты азаматтық билікті де жүргізді. Мыңбасы мен жүзбасылар да
осындай міндеттер атқарып, белгілі аумақтарға басшылық етті.
“Жасақта” отбасылық жағдайлар, ерлі – зайыптылардың қарым – қатынасы
туралы да айтылды. Жақсы ер жақсы әйел арқылы білінеді. Әйелі нашар
болса, одан ерінің нашар қасиеттері көрінеді (14 бап).
Зайыбының көзіне шөп алушы ештеңеге қарамастан, үйленген болсын,
үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
“Жасақ” көп әйел алуға рұқсат етті. Бәйбіше артықшылықты пайдаланды.
Әкесі қайтыс болған жағдайда ұлы оның әйелдеріне билік (өз шешесінен
басқасына) жүргізді. Оларды басқаға күйеуге беруге, тіпті үйленуге де
құқығы болды (34 бап). Балалардың жолы олардың шешелерінің орнына қарай
анықталды. Ер адам әйелді сатып алуы тиіс болды. Бірінші және екінші
дәрежелі туыс адамдарға некегшетұруға тиым салынды. Ерлерге әпкелі –
сіңлілерге үйленуге рұқсат берілді.
“Өтірік куә болғаны, сатқындығы, ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы
қарастырылды.
Шыңғыс хан заңдарында арақ-шарап ішудің зияндығы ерекше атап
көрсетіліп, ол үшін жазаның түрлері да қарастырылды.
“Жасақта” дін жөнінде де айтылады. Шыңғыс ханның өзі құдіретті
Құдайға табында, әскері мен қатардағы адамдардан да соны талап етті.
“Жасақта” қарыз алу мен оны өтеу, құлдарға көзқарас, сауда – саттық
және т.б. қоғамның басқа да жақтары қарастырылды.
2) Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Бату хан жаулап алған жерлерде
1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қаланды. Бұл мемлекет сол кезеңде
Ұлы Ұлыс немесе Жошы ұлысы деп аталды. Бату хан қайтыс болғаннан кейін
інісі Берке хан (1257-1266жж.) отырды.
Алтын Орда Еуразия даласына созылып жатқан алып империя еді. Оған
Бату хан жаулаған елдер түгелдей вассал ретінде кірді. Беркенің кезінде
Алтын Орда Ұлы ханнан тәуелсіз болды.
Алтын Орданың шығыс Дешті –Қыпшақ бөлігі Ақ Орда деп аталды.
Ақ Орда мен Көк Орданың құрылуы ескі дәстүр бойынша мемлекеттің сол
қанат (Алтын Орда) және оң қанат (Ақ Орда) болып екіге бөлінуіне
байланысты болуы мүмкін.
Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ қайтыс болғанша (1428ж.) екі жүз
жылдай өмір сүрді. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қоншы (Қайшы), Баян, Сасы
БҰқа, Ерзен, Мүбәрак, Шымбай, Ерісхан, Құйыршық, Барақ сияқты хандары
болды.
Ақ Ордада қазақ халқын құраған тайпалардың барлығы дерлік өмір сүрді
десе болады. Оның орталығы алдымен Ертістің жағасында болып, кейінірек
Жетісу мен Сырдария бойына (Сығанаққа) көшті.
Ақ Орда хандары алғашында Алтын Ордаға тәуелді болды. Орын ханның
тұсында Ақ Орда тым күшекйіп әлсіреген Алтын Ордаға ауыз салады. Әмір
Темірдің тікелей араласуымен Орыс хан өлген соң Ақ Орда тағына Тоқтамыс хан
отырып (1380), ол Ақ Орда мен Алтын Орданы қайтадан біріктіреді.
Алтын Орда мен Ақ Орданың мемлекеттік құрылысы бірдей болды, себебі
олар ұзақ уақыт бір мемлекет болып, аз уақыт бөлек өмір сүрді. Алтын Орданы
Бату хан әулеті басқарса, Ақ Ордада Орда Еженнің ұрпақтары хан болды.
3) Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай Ордасының саяси құрылысы.
Моғолстан саяси және экономикалық жағынан дамыған, территориясы да аса
аумақты, қуатты ортағасырлық феодалдық мемлекет болды.Мемлекет Басында
Шағатай ұлысынан шыққан хан отырды. Хан ұлыстар мен өлкелердің басшыларын
тағайындады немесе ұлыстар мен өлкелерді көңілі қалаған адамдарға
мемлекет алдындағы еңбегі үшін сұйырғал ретінде сыйлап та жіберді.
Хан жоғарғы қолбасшы ретінде соғыс жағдайында әскерді жорықтарға
бастады. Моғол хандары жастайынан соғыс өнерін жоғары дәрежеде меңгерді.
Ханның жанында күрделі соғыс және бітім мәселелері талқыланатын
кеңесші орган – хан кеңесі – мәжіліс жұмыс істеген. Хан кеңесіне ұлысбегі,
сұлтандар, оғландар, мырзалар, ханға жақын адамдар, тайпа басшылары және
т.б. кірген. Мемлекеттің бас канцеляриясын диван деп атаған. Қаржы және
салық жинаумен дафтарлар айналысты. Сондай – ақ Моғолстан хандығында
атабегі (хан мұрагерлерінің тәрбиешісі), наиб (регент), хаким, даруға
(ханның облыс пен қаладағы өкілі), миршакар (ханның аңшылығын
ұйымдастырушы), жасауыл (ханның қабылдаулары мен мерекелерін
ұйымдастырушысы) сияқты лауазым иелері болды. Салықтың зекет, ұшыр,
харадж, калан, купшур, баж сияқты толып жатқан түрлері ханның, ұлыс
басшыларының қазынасын толтырды.
Ақ Орда ыдырыған соң Қазақстанның Орталық, Шығыс, Солтүстік бөлігін,
Сібірдің үлкен аймағын Әбілхайыр хандығы (1428-1468жж.) немесе тарихта
көшпелі өзбек хандығы алып жатты. Әбілхайыр Жошының Шайбан атты ұлынан
тараған ұрпақ. Хандықтың шекарасы кеңіп Сырдарияның төменгі ағысына дейін
жетті. Астанасы Сығанақ қаласы болды.
Ақ Орда ыдыраған соң оның орнында пайда болған мемлекеттік
құрылымның бірі Ноғай Ордасы болды. Ноғай Ордасының негізін қалаушы Алтын
Орданы 15 жылдай билеген (1396-1411жж.) Едіге болып есептеледі. ХУғ.
Ортасына қарай Едігенің ұлы Нұраддиннің (1420-1440жж.) кезінде Ноғай Ордасы
дербес елге айналды.
Ноғай Ордасы Батыс Қазақстан жерінің үлкен бөлігін, Еділ мен Жайық
өзендерінің арасын алып жатты. Алғашында оны “маңғыт жұрты” деп атады.
Ноғай Ордасының бірнеше ерекшеліктері болды. Мұнда Шыңғыс әулеті
емес, Едіге әулеті биледі. Ноғай Ордасының басшысын би деп атады. Ол Едіге
әулетінен шықты. Биді Үлкен Кеңес – Құрылтай сайлады. Үлкен Кеңеске -
елдегі жоғарғы кеңеске Едіге әулетінің мырзалары, басқа да әскер басылары,
таңдаулы адамдар кірді. Би өз кезегінде көмекші орган Кіші кеңесті сайлады.
Бидің жанында қарадуандеп аталатын басқару органы – шенеунік
аппараты болды. Бұл орган сондай –ақ соттың да рөлін атқарды. Ұлыстарда
жергілікті дуандар болды. Ордада басқарудың басқа да төменгі органдары
болды.
Ноғай Ордасы Астрахан хандығын Ресей басып алған соң (ХУІғ.
ортасында) бірнеше бөліктерге бөлініп кетті. Оның Қазақстан жерінде тұратын
тайпалары Кіші Жүздің құрамына кірді.
№5 лекция 15-18ғ. Қазақ хандықтарының қоғамдық-саяси құрылысы
1) Қазақ хандығының құрылуы
2) Қоғамдық –саяси құрылысы
3) Қазақ хандығының әлеуметтік топтары
1) ХУғ. ортасында Қазақстан территориясында Қазақ хандығы пайда болды және
осы мемлекеттің негізі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде ретінде
қалыптасты.. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар,
тайпалар мен халықтардың “қазақ” деп аталатын этносаяси топқа қайтадан
топтасуынан құралды.
Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хандар болды.
1456 жылы Керей мен Жәнібекке қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан
іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті.
Қазақ хандығы өзінің дамуында екі кезеңді өткізді.
2) Қазақ қоғамы түрлі әлеуметтік топтар мен таптардан феодалдар мен
феодалдарға тәелді шаруалардан тұрды. Патриархалдық құлдық болды.
Қазақ қоғамында артықшылықтарды пайдаланатын үстем тап өкілдеріне
хандар, сұлтандар, байлар, билер, батырлар, дін өкілдері, тархандар жатты.
Феодалдарға тәуелді топтарға шаруалар, төлеңгіттер, құлдар, жатақтар жатты.
Хан- қазақ қоғамның жоғарғы мемлекет басшысы болды. Қазақ хандары
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери және
азаматтық билік шоғырланды. Бас қолбасшы ретінде әскер басыларын,
түменбасыларын, мыңбасыларын тағайындады, соғыс жариялады, оның жоспарын
бекітті және бітім мәселелерін шешті. Хан жайылымдарының бағытын
белгіледі. Көшпелі шаруашылықтың жалпы ұйымдастырылуын басқарды. Рубасы –
сұлтандарды тағайындады, билерді белгіледі. Ханның жанында сұлтандардан,
беделді билер мен батырлардан, ханның жәрдемші уәзірлерінен, танымал ақын-
жырау, шешендерден тұратын кеңесші орган – хан кеңесі болды.Хан кеңестің
айтқанын ескеріп отырды.
Хан жоғарғы заң шығарушы әрі сот билігін жүзеге асырды. Оның өзі аса
күрделі де қиын істер жөнінде төрелік айтты. Төменгі билер сотында
шағымдарды тыңдады. Хан жоғарғы сот билігі ретінде де, жоғарғы мемлекет
басшысы ретінде де өлім жазасын жүзеге асыра алды.
Хан, сондай – ақ ел ішіндегі салық саясатын белгілеп, алымдардың
түрін бекітті. Ханның билігі оның жарлықтары арқылы жүзеге асып отырды.
Монархиялық басқарудағы басқа елдерде ел билігі әкеден балаға
тікелей өтетін дәстүр берік сақталды. Қазақ ордасына билік алмасудың
мүлде бөлек түрі қалыптасты. Қазақ қоғамында әрбір жаңа хан өзінің
тумысымен емес, болмысымен билікке жеткен, яғни ханның ұлы емес, халықтың
ұлы ретінде танылған ел ағаларының бірі көпшіліктің қалауымен хан
сайланған.
3) Қазақ хандығының әлеуметтік топтары. Ханнан кейінгі жоғарғы мемлекеттік
билік сұлтандардың қолында болды және ханның тірегі болып саналды.
Сұлтандардың ортасынан хан сайланды. Сұлтан деген құрметті атақ тек шыңғыс
ханнан тарағандарға берілді. Олар өздерінің артықшылығын заңдастырып
ақсүйек деп аталды.
Ақсүйектердің екінші тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани
сала – ислам дінін алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар саяси
билікке араласпады.
Билер- қазақ қоғамында ерекше рөл атқарған топ болды. Би аса
маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Қазақ билері қарасүйектен шыққан
аса беделді қоғамдағы биліктің үлкен бөлігін ұстап тұрған әлеуметтік топ.
Билер даладағы сот істерін жүргізіп, үкім, шешім шығарды.
Батырлар - әлеуметтік топ. Батыр атағы жауға қарсы ерен ерлік
көрсетіп, елге еңбегі сіңген үлкен жүректі адамдарға берілетін.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі – байлар
болды. Қазақ байлары ірі мал иелері. Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына
байлардың ықпалы үлкен болды. Олармен сұлтандар, билер, кей жағдайларда
хандар да есептесті, себебі қоғамдағы байлықтың негізгі бөлігі байлардың
қолында шоғырланды.
Шаруалар- қазақ қоғамының көпшілік бөлігін құрады. Шаруа жеке басы
тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Оның жеке шаруашылығы, өзіне қажетті малы
болды. Шаруалардың басым бөлігі экономикалық жағынан байларға сұлтандар
мен билерге тәуелді болды. Салықтың негізгі ауыртпалығы шаруаларға
түсты. Кедей шаруалардың бір тобы көшіп – қонуға мүмкіншілігі болмай
жатақтарға айналды. Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып,
байлардың, би, сұлтандардың малын бағы, солардың көмегімен көшіп – қонып
жүрген кедей шаруалардың тобы болды. Қазақ қоғамынығ ең қорғансыз және
мал – мүлкі, үй – жайы, тіпті отбасы да жоқ тобы байғұстар деп аталды.
Ерекше әлеуметтік топ төлеңгіттер деп аталды. Олар жаугершілік
жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың
нөкерлері ретінде топталды. Бейбіт кеде олардың шаруашылығын қамтамасыз
етті, салық жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды. Төлеңгіттер өз алдына
ауыл болып та тұрды. Өз руластарынан түрлі себептермен бөлініп кеткендер де
төлеңгіттер қатарын толықтырған.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та болды.
Құлдық ешқандай құқығы да, еркі де болмады. Құлдың әйелін немесе құлдыққа
түскен әйелдерді күң деп аталды. Құлға тұтқынға түскендер, борышқа
батқандар түсті. Құлдардың саны көп болмаған және олардың материалдық
игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
№6 лекция Қазақ қоғамының әдет – ғұрып құқығы
1) Қазақ әдет – ғұрып құқығының ерекшеліктері
2) Қазақ әдет – ғұрып құқығының бастаулары
3) Меншік құқығы
4) Міндеткерлік құқық
5) Отбасы – неке құқығы
6) Мұрагерлік құқық
7) Қылмыстық әдет – ғұрып құқығы
8) Сот және сот ісін жүргізу
1) Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет – ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені
“адат” деп аталды. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары қазақ
қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1971ж. дейін өмір сүрді.
Қазақ әдет – ғұрыптарының ерекше белгілері:
1) рулық, патриархалдық әдет – ғұрыптардың сақталуынан көрінетін
консерватизм;
2) Қазақ әдет – ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз
бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз
етті.
3) Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән берілмеді.
4) Жерге жеке меншік құқығының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан
теңдігі қазақ аристократиясының артықшылығымен ұштастырылды.
5) Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
2) Қазақ әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:а)әдет-
ғұрыптар; б)билер сотының практикасы (сот прецеденті); в) билер съездерінің
ережелері; г) шариғат нормалары.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі “Қасым ханның қасқа жолы”,
Есімханның кезіндегі (1598-1628) “Есім ханның ескі жолы”, Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) “Жеті Жарғы” атты заңдар жинағы белгілі.
3) Меншік құқығы. Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен
реттелген. Азамататрдың сатуға, айырбастауға, сыйлауға, мұраға қалдыра
алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды. Жер адат бойынша
қауымның меншігі болып есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік
танылды.
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы
құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
Жермен қатар, жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын
мекендер де қоғамдық меншік болып есептелді.
4) Міндеткерлік құқықтар. Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша
жүргізілді. Келісімшарт жасау уәдкберу, ант беру, куәлардың алдында келісім
жасау, т.б. жолдармен жасалды.
Малды қарызға алған кезде қарыз алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарыз алушы борышын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Мұндай
келісімдер екі немесе одан да көп куәлар алдында жасалады.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ғана ала алды. Қарызға
алған малдың өтемі төлімен қоса қайтарылатын. Адат бойынша қарыз иесі
міндетін өтей алмаған жағдайда, оның қарызын туыстары немесе сол рудың,
ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі – айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлік ретінде
мал есептелді.
Сауын- ауқатты адамдар кедей руластырана сүтін сауып пайдалану үшін
уақытша берген малы (сауын бие немесе сиыр). Алғашында өзара көмек ертінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адамдарға тәуелді
ету әдісі ретінде қолданылды.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жұртшылық, асар жасау, соғым беру және
сыбаға тарту, түрлі сый –сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет
ғұрыптар болды.
5) Отбасы –неке құқығы.Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы
болды. Отбасының басшысы ер адам адат бойынша артықшылықты пайладанды.
Отбасының әйелінің құқығы шектеулі болды. Ұлына енші, қызына жасау беру
әкенің міндеті әрі парызы болды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық (бір рудың ішінен некеге отыруға
рұқсат етпеді) және полигамиялық (көп әйел алушылыққа рұқсат ету) сипатта
болды.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата –анасына мал
ретінде төлейтін төлемақысы. Оның мөлшері әртүрлі болған. Көбінесе,
қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек –орнымен оны шығарып
салуға міндетті болған.
Некені тоқтау адат бойынша тек ер адамның құқығы. Оның себептері:
әйелінің ерінің көзіне шөп салуы, дұрыс қарамауы, ерлі-зайыптылардың біреуі
қайтыс болуы. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және
ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе қоя
алған. Неке тоқтаған жағдайда бала әке жағында қалады, тек омыраудағы бала
ғана анасында қалады.
Әмеңгерлік- адатта ерекше қалыптасқан институт. Әмеңгерлік бойынша
жесір әйел ері өлген соң бір жылдан кейін күйеуінің туыстарының біріне
тұрмысқа шығуға тиіс. Жасы келген жесірлер әмеңгерлікке шықпай өз алдына үй
болып отыра беретін. Әмеңгерлік тәртібі қалыңмалы төленіп қойған әлі де
күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды.
6) Мұрагерлік құқық. Мұраға қалдыру жазбаша және ауызша өсиет
түрінде жасалды. Ауызша өсиет жасалғанда куәлар қатысқан. Әдет – ғұрып
құқығы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-
інілері, жақын туыстары болды.
Мұрагерлік құқық қыз балалардың да құқығын қорғаған. Мұра бөлудің
мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесірге
тиесілі; он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне және барлық
әйелдеріне тиесілі; қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді.
Ұлдық үлесі қыздан екі есе артық болады.
7) адат бойынша қылмыстық және азаматтық құқық бұзушылықтың арасы ерекше
бөлінбеді. “Айыпкер” ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның
туыстары, руы да есептелді. Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар
болмағанымен, ханға, сұлтандарға, билерге қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң
жазаланды.
Қылмыстың түрлері: а) жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды: егесінің құлды өлтіруі,
ерінің әйелінің опасыздығы үстінде өлтіруі; ата-ананың өз баласын
өлтіруі; ұры-қарақшыны қылмыс үстінде өлтіруі.
Адат дене жарақаттарын ауыр, орта және жеңіл түрлерге бөлді.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян
келтіру, т.б. жатты.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам дінінің
қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. “Жеті Жарғыда” Құдайға тіл
тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі деп
көрсетілген. Сондай –ақ онда тағы да “кәпір болған адамдар мал-мүлкімен
айдалады” деп те көрсетілді. Кәпір деп бұл жерде өзге дінге өтіп кеткен
адамдарды айтып отыр. Дінге қарсы қылмыстар жасаған адамдардың бетіне қара
күйе жағылып, масқараланып, райынан қайтпаған жағдайда өлім жазсына дейін
кесілді.
8) Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сұлтандар, билер
жүргізді. Хан мен сұлтанның қарауында аса маңызды қылмыстық және
азаматтық істер жатты. Олардың қатарында барымта, руаралық, ауыларалық
даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік басындағылардың өлімі, сұлтандар
арасындағы даулар болды. Аса маңызды істер билердің қатысуымен жүрді және
қалың көпшілік алдында өтті.
Би өзіне келген істі қарауға міндетті болды. Биді таңдау
талапкердің қолында болды. Би сотқа жан-жақты дайындалатын. Талапкер мен
жауапкер бидің алдында қамшыларын тастап, істі қарауға келісім беріп
отырды. Қамшы тастаудың процессуалдық маңызы болды. Одан кейін екі жақта
биден бас тарта алмайтын.
Сот ашық түрде екі жақты куәларды тыңдау арқылы жүрді. Сотқа келмей
қалған жақтың өкілін бидің зорлап алдыруға құқығы болды. Куәлар бидің
алдында ант беруі тиіс болды. Әйелдер, 15 жасқа толмағандар, шариғаттан
хабары жоқтар, ақылы –есі кемдер, бұрын айыпты, қылмысты болғандар куә бола
алмаған.
Куәлары болмаған күрделі істерде ант беру институты қолданылған.
Антты талапкер мен жауапкер емес, солар үшін олардың беделді әрі белгілі
туыстары берді. Егер айыпталушы үшін емкім ант бермесе, ол жауапты ретінде
жазаға тартылған.
Билер сотының шешімі ауызша түрде көпшіліктің алдында жарияланатын.
Сот талқылауы екі жақты “алажіпті үзу” деген дәстүрмен аяқталатын.
Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін еңбекақысы ретінде биге
берілетін. Билер сотының шешімін орындау рубасыларға, , талапкерлереге
және оның туыстарына жүктелді. Сот шешімі тез арада орындалуға тиіс болды.
Соттың шешімін орындамау жаңа жауапкершілік тудырды. Барымта қарсы
жақтың малын зорлықпен айдап әкету, тартып алу. Адат барымтаны ұрлыққа
жатқызбайды. Барымта дауды шешудің басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан
жасалатын шара болған.
№7 лекция Қазақстанның Ресейге қосылуы және оның саяси-құқықтық салдары
1) Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық мәселелері
2) Абылай ханның реформалары
3) Бөкей хандығының саяси-құқықтық жағдайы
4) Орта жүзде хандық биліктің жойылуы. 1822 ж. Сібір қырғыздары туралы
Устав
5) Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы. 1824ж. Орынбор қырғыздары туралы
Устав
6) Кенесары Қасымұлының хандығының саяси құрылысы және ондағы реформалар
1) Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық мәселелері. Кіші
жүздің ханы Әбілхайыр 1726ж. Ордабасыдағы бүкілқазақтық жиында қазақ
әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Әбілхайыр хан Ресейге арқа сүйеп өз
позициясын нығайтпақ болып Ресей патшасы Анна Иоановнаға жасырын хат жазды.
Әбілхайырдың бұл әркетіне жоңғарлардың үздіксіз шабуылы да түрткі болды.
1731ж. 19 ақпанда патша Анна Иоановна Кіші жүздің Ресейдің қол
астына кіргені туралы грамотаға қол қойды. Содан кейін қазақ даласына А.И.
Тевкелев бастаған патшаның елшілігі шығып 1732ж. 10 қазанда Әбілхайыр хан
және 27 сұлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы заңды актіге
қол қойып, ант берді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант берді.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен
протекторлық қарым- қатынаста болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ 1 лекция Тақырыбы: ҚР мемлекет және құқық тарихының зерттеу пәні мен
әдісі
Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет. Оның өз
тәуелсіздігіне қол жеткізген күні 1991 жылғы 16 желтоқсан. Осы кезеңге
дейін де бұл мекенде талай мемлекеттер шаңырақ көтеріп, өркендегенін, кейін
тарих сахнасынан біржола өшкенін де білеміз. Бұл мемлекеттік бірлестіктер
халқының басым бөлігі ежелгі түрік халықтары болды. Түрлі тарихи
жағдайларға байланысты мемлекеттер пайда болып, жойылып отырды, ал халық
жаңа жағддайға бейімделіп келді. Ежелгі сақ тайпалары, ғұн, үйсін, қаңлы
мемлекеттері мен түрік қағанаты дәуіріндегі мемлекеттер, Шыңғысхан
шапқыншылығынан кейін өмір сүрген көптеген мемлекеттер Қазақстан
территориясын мекендеген халықтардың мемлекеттері болды.
Қазақстан атауымен аталған Қазақ хандығы 300 жылдай өмір сүрді. Міне
осы мемлекеттердің бәрі де бүгінгі Қазақстан Республикасының байырғы
халықтары – қазақтардың әр кезеңіндегі мемлекеттік бірлестіктер болған деп
айта аламыз.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның
саяси-әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелерінің ерекшеліктерін оқып үйренудің
маңызы зор. Осы орайда елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: “Егер біз мемлекет
болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз
келсе, онда халық руханиатының бастауларын түсінгеніміз жөн”, - діннің мәні
ерекше. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың
бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар. Оларда қазіргі
қазақтардың түпкі ата-бабалары өмір сүрді және осы территорияны болашақ
ұрпақтары үшін жан-тәнімен қорғап,үлкен өркениетті іздер қалдырды.
Қазақстан жерінде өмңр сүрген түрлі мемлекеттер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, содан соң дағдарыстарға ұшырап тарих
қойнауынан кетіп отырды. Олардың пайдаға асар тәжірбиелері мен сабақ болар
үлгілері ұрпақ үшін қасиетті, қажетті дүние.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәні еліміздің
территориясында өмір сүрген түрлі мемлекеттердің қоғамдық-саяси құрслысы
мен құқықтық қатынастарының даму ерекшеліктерін зерттейді. Бұл
мемлекеттердің негізі бір қазақ халқы болғандықтан, олардың саяси-құқық
тарихы бүгінгі Қазақстан Республикасына тікелей байланысты болмақ.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы тарихи және
құқықтық ғылым болып табылады. Ол қоғам тарихының бір бөлігі болғандықтан
мәдениет тарихы, әдебиет тарихы, техника тарихы, т.б. салалық тарихи
ғылымдармен қатар тұрады, тарих ғылымының жалпы заңдылықтарын басшылыққа
алады.
Құқық ғылым ретінде ол Қазақстандағы мемлекет пен құқық тарихын,
олардың әрбір тарихи кезеңге сәйкес заңдылықтары мен ерекшеліктерін, пайда
болуы мен жойылуын хронологиялық реттілікпен зерттейді.
Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы мемлекет және
құқық теориясы, мемлекет және құқықтың жалпы тарихы, Қазақстан
Республикасының Конституциялық құқығы т.б. салалық заң ғылымдарымен тығыз
байланысты. Заң ғылымының көрсетілген салалары тарихилық принципі
тұрғысынан Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық тарихынан бастау
алады, әрі болашақта саяси-құқықтық тарихтың объектісіне айналады.
Осы оқу құралын жазу барысында бұған дейін жарық көрген “История
государства и права Казахской ССР” Ч.1. Алматы. 1982., Ч.2: Алматы. 1984.
атты екі бөлімді оқу құралын, бес томдық Қазақ ССР тарихын, т.б. көптеген
тарихи және тарихи-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды.
№2лекция Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар олардың саяси-
құқықтық қатынастары
1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық құрылыс және оның ыдырауы.
Әскери демократия
2. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы.
3. Ежелгі ғұндардың мемлекеті.
4. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті.
1) Алғашқы қауымдық құрылыс адамдардың тарихының ең ұзақ кезеңі.
Адамдар тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың жылдарға
созылған кезеңдерді бастан өткізді. Тарихты бұлай дәуірлеу өндіріс құрал-
жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.
Адамдар тас дәуірінде табиғаттың дүлей күшіне қарсы бірігіп күресу
үшін тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың
тобы. қажеттігі адамдарды біріктірді. Некенің түрі топтық неке болды.
Рулық қоғам туыстас адамдардың қауымдастығы. Экзогамиялық неке -
ру ішінде некеге тыйым салыну. Рулық қоғамда биологиялық емес әлеуметтік
көрсеткіштер үстемдік құра бастады.
Адамдар арасында тұрақты неке мен отбасы қалыптасты.
Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар құрылды.
Адамдар игеруші өндірістен біртіндеп жер және мал шаруашылығына
көшіп, өздері өнім өндірушілерге айналды. Артық өнімнің пайда болды.
Ру мүшелері бір-бірімен тең болды. Руды рулық қоғамдағы биліктің
жоғарғы органы - халық жиналысында сайланған ақсақалдар басқарды.
Патриархалдық отбасы - ер адамның - әке билігінің үстем етуі.
Рулық қоғамда қатынастар моральдық, адамгершілік нормалармен, әдет-
ғұрыптар және дәстүрлермен реттелді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңі - әскери демократия кезең.
Әскери демократияға тән ерекшеліктер: рулар мен тайпалар арасында соғыстар
мен қақтығыстардың болуы, қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алды; әскери
көсемдердің ролі артады. әскери көсемдер әлі де халық жиналысына тәуелді
болды. Бірақ, меншіктің пайда болуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғасқан
соғыстар жағдайында әскери демократия рулық қоғамның шеңберінен шығып,
әскери көсемдер жеке билігін орната бастады. Әдет-ғұрып пен дәстүрдің
орнына құқық пайда болып, рулық қоғамды мемлекет ауыстырды.
2) Б.э.д. 8-3 ғғ Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде сақ тайпалары өмір
сүрді. Бұл әскери демократияның гүлденуі және мемлекеттің қалыптасу кезеңі.
Алғашқы мемлекеттік белгілер байқалды. Рулар тайпалар тайпалық одақтарға
бірікті. Тайпалық одақ - алғашқы мемлекеттік құрылым. Оларды көсемдер
немесе сақ патшалары басқарды. Сақ патшасы - әскери басшы, ол соғыс және
бітім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатынастарды реттеді.
Б.э.д. ІV- ІІІғғ. сақтарда мемлекеттіліктің ең басты белгілерінің
бірі – жазу пайда болған.
Көшпелі өмірдің, сыртқы жаулармен күрестің ықпал етуімен сақтар
бірлестігі әлі де буыны бекімеген, әскери демократиямен шектелген құрылым
болды.
3) Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы мемлекеттік құрылымдардың бірі,
көшпелі тайпалар мемлекеттігінің алғашқы көрінісі – ғұндардың мемлекеті.
Ғұндар туралы алғашқы деректер б.э.д. ІVғ. Қытай жазбаларынан
кездеседі..
Б.э.д. ІІІғ. басында ғұндар әскери көсем Тауманның басшылығымен
үлкен көшпелі мемлекет құрды. Қытай деректері ғұндардың мемлекет басшысын
шаньюй деп атаған. Ғұндардың өзі патшаларын тәңірқұты деп атаған. Ұлы Мөде
тұсында мемлекет мейілінше күшейді.
Б.э.д. 59ж. ғұндар дағдарысқа ұшырап екіге бөлінді. Ғұндардың
оңтүстік бөлігі Қытайдың қоластына кіруге мәжбүр болды. Сволтүстік бөлігі
Қазақстан мен Орта Азияға, одан әрі Европаға қоныс аударды. Ғұндар соы
өңірде алаңдармен, қаңлылармен және үйсіндермен араласты.
Ғұндардың империясы жоғарыдан төменге дейін түгелдей әскери және
азаматтық билік жымдасқан үлгісі болды.
Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір
территорияға ие болған. Ол территорияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда
әмеңгерлік жүйе өмір сүрген. Ұрлық жасағаны үшін отбасы мүшелері түгел
жауап беретін.
Ғұндар көшпелі өркениетке енгізделген көшпелі мемлекеттік құрылымның
негізін қалады. Алғаш рет әдет-ғұрыптарды заңдастырып, көшпелі әдет-ғұрып
негізін салды.
4) Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдарды құрушы ежелгі үйсін
және қаңлы тайпалары.
Үйсіндер Жетісуға Орталық Азияның түпкірінен Дұңхуаң және Чилан тауы
аралығынан б.э.д. ІІғ. шамамен 160ж.көшіп келген. Ол кезде үйсіндерді Нәнді
би басқарған. Жетісуда үйсіндер өз мемлекетін құрды.
Үйсін мемлекетінің басшысы күнбегі болды. Ол мемлекетті өзі
тағайындаған әскери әкімшілік ұлықтар арқылы басқарды. Үйсіндерде тақ
әкеден балаға мұрагерлікке беріліп отырды. Тақ үшін мұрагерлер арасында
қанды күрестер жиі болып тұрған.
Ру мен тайпаларды күнбегі тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл үйсін
елі сол қанат, оң қанат және орта деп үш әкімшілікке бөлінді.
Үйсіндермен қатар бір кезеңде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір
сүрді. Б.Э.Д. ІІІ-ғасырдан бастап қаңлылар Сырдарияның орта алқабы Қаратау
өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер қараған.
Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны яғбу,
жабғу деп атаған. Ханның билігі азаматтық істерге де, әскерге де жүрген.
Қаңлы мемлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінген, оларды ханның өкілдері
басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.
Деректерде қаңлылардың жазба заңы болғандығы айтылады. Олардың заңы
хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды. Заңда
өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады, одан соңғылары өлім
жазасына үкім етіледі, ұрлық істегендердің қолы кесіледі делінген
Қаңлылар Қазақстан жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып,
мәдениет пен өнердің, шаруашылықтың дамуына үлес қосты.
№3 лекция Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық мемлекеттер
1. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықтық қатынастар
2. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және Керей
ұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы.
1) ІV-ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде Көне Түрік
империясы құрылды. Сонымен қатар жаңа этникалық тип – түрік тілдес
халықтардың іргесі қаланды.
Бірінші қаған Құтлұқ болды. Оны Елтебер қаған деп атады. Оның жақын
көмекшісі, әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін
құлыптастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында
(691-716) екінші Түрік қағанаты өзінің әскери-саяис қуатының гүлдену
дәрежесіне жетті. Түрікте Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады,
қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған
қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлер Соғды жерлеріне
дейін барды. Білге мен Күлтегін қағандардың тұсында да түріктердің қуаты
артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы екінші Түрік қағандығы құлап, Ашина
әулетінің билігі тоқталды.
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағдайда өмір сүрді.
Түріктердің қоғамында дамыған мемлекеттің барлық белгілаеі болды.
Мемлекетті қаған биледі. Қаған- әскери қолбасшы саналды. Сондай-ақ қаған
жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону бағыттарын анықтады. Қаған
мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық
тәртіптің ережелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана
сайланатын. Қағанның жанында қаған кеңесі болған. Қаған билігі билеуші
әулет ішінде ағадан жасы үлкен ініге мұраға беріліп отырған. Түрік
қағанатында қағаннан соң ұлығ, жабғу, тегін, шад, елтебер, тархан, бек,
бұйрық, тұтық т.б. сияқты көптеген лауазым иелері болған. Осыған қарағанда
қағандықта көп сатылы билі органдары болса керек. Жабғу, тегін, шад сияқты
жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары тағайындалды. Оларды
қаған сайлап отырды.
Түрік қағандығында қағаннан бастап ру-тайпа бастығы бектерге дейін
жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Түрік қағанаттары сол кезең үшін дамыған мемлекеттік құрылыс
жағдайында өмір сүрді. Түрік қағанаттары рулық-тайпалық құрылымдарды сақтап
қалды. Көшпенді халықтардың құқығы әдет-ғұрыпқа негізделген құқық болды.
Көшпелі мемлекеттің де әдет-ғұрып құқығының да алғаш рет кемеліне жеткен
кезеңі түрік қағанаттарының дәуірі болды деуге толық негіз бар.
2) Қарлұқ, Оғыз,Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және Керей
ұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы.
Түрік қағанаттарынан соң Қазақстан территориясында Қарлұқ мемлекеті
(756-940), Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң
басы), Қарахан мемлекеті (942-1210), Қарақытайлар мемлекеті (1228-1213),
Найман және Керей ұлыстары, Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219) сияқты
мемлекеттер өмір сүрді. Бұл мемлекеттерді Түрік қағанаттарының заңды
жалғасы деуге болады. Себебі Түрік қағанатындағы халықтар кейін осы
мемлекеттердің құрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы
мен тұрмысы, мәдениеті, діни наным-сенімдері де ұқсас болды. Түргеш, сонан
соң Қарлұқ қағандықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб
әскерлері кірді. Қарахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.
Қарлұқ қағандығы (756-940) VІІІ ғасырдың ортасында түргештердің орнын
басу үшін қарлұқ тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды.
Қарлұқ мемлекетінің басшысын жабғу, кейінірек қаған деп атады. Қарлұқтардың
мемлекеттік жүйесі ұлыстық-тайпалық сипатта болып, орталық билігі күшті
болмады. Орталықтың нашар болып, аймақтардың мықты болуы қарлұқ қағанының
құлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда оғыз
тайпаларының одағы құрылды. Оғыздар 24 тайпадан тұрды. Өз ішінде оғыздар
әрқайсысы 12 тайпадан тұратын екі бөлікке: бузуктарға және ұшықтарға
бөлінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі ағысына
дейінгі жерде көшіп-қонды. Астанасы Жаңакент қаласы болды.
Оғыз мемлекетінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мұраға
қалдырылды. Күл-еркін – жағбудың орынбасарлары болды. Жабғуды тайпа
өкілдерінен тұратын кеңес сайлады. Оғыз әскерлерінің қолбасшысын сюбашы деп
атаған.
Оғыз басшыларының қатаң салық саясаты халықтың наразылығын тудырды.
Бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан қыпшақтардық соққысынан оғыздардың
мемлекеті ХІ ғасырдың басында құлады.
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). ІХ ғасырда Алтай мен Сырдария
аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды.
Бұл мемлекеттің саяси ядросы Шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ)
тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға
жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.
Қимақтардың басшысын алғашында шад-тұтық, онан кейін жабғу, қаған деп
атады. Қаған тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан
қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-
тайпалық жүйе қалыптасты. Мұны өзі жергілікті тайпа басшыларының
сепартизмін күшейтті. ХІ ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ
тайпаларының күшеюіне байланысты Қимақ мемлекеті құлады.
Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан
мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан
мемлекетінің шекарасы шығыста Қашғарға, оңтүстікте Мәуереннахрға,
солтүстікте Балқаш көліне, батыста хорезмге дейін созылып жатқан ірі ел
болды.
Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді. ХІ ғ. 30-жылдарында мемлекет
екіге бөлінді. Батыс хандығының орталығы Бұқар болып оған Мәуереннахрдан
Ходжентке дейінгі жерлер қарады. Шығыс хандықтың астанасы Баласұғын болып,
оған Тараз, Шаш, Испиджаб қалалары, Ферғана, Жетісу және Қашғар өлеклері
қарады.
Қарахан мемлекеті бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан
қарақытайлардың шабуылынан құлады.
Қарахан мемлекетінде әскери басшылық әкімшілік басшылықтан бөлінді.
Мемлекеттің әкімшілік құрылымы көп сатылы (иерархиялы) принциппен құрылды.
Мемлекеттің жоғары билеушісінің құрметті атағы Арслан (арыстан) және
Боғра (бура) деп аталды. Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық
жұмыстарын басқаратын лауазым иелері бұғырыш, обғұ, туксин сияқты үш жүйеге
жіктелді. Хан сарайындағы (аппаратындағы) қызметтердің белгілі штаты болды.
Субаш (қолбасы), бек, ұлыққажин (бас кеңесші), ялауаш (елші), батықшы
(хатшы), қабих (сарай күзетінің бастығы), хорұқшы (есік күзетшісі), ағшы
(қазынашы), аспаз т.б. болды.
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер мен райыстар басқарды.
Пошта бастығын – саһипбарида, салықшылар бастығын – мустауфа деп атады.
Хан өзінің туыстары мен жақындастарына аймақтар мен қалаларды сыйға
тарта алды. Мұндай сыйлықты “икта”, сыйлық иесін “иктадар” деп атады.
Ханның келісімімен “иктадарлар” өзіне сыйға тартылған жерлерден бұған дейін
мемлекет пайдасына алынатын салықты өздерінің пайдасына жинауға құқық алды.
Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219). ХІ ғ-ң басында қимақ қағандығының
орнына қыпшақ хандығы келді. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. Олар
Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетті. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен
Кавказға дейін жетті. Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары
Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсоба руынан
шыққан әулет биледі. Шығыс қыпшақтары Ертіс пен Еділ өзендерінің арасын
жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шыққан әулет биледі.
Қыпшақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери
және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды.
Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқарушы органдар арқылы мемлекетті
басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық
өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс
қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы – хан ордасы
Торғай даласында көшіп қонды.
Ханнан кейін тархан, басқақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан
тағайындайтын.
Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру – тайпа басшылары
өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.
Қыпшақ қоғамында әлеуметтік жағынан теңсіздік орын алды. Малға,
өндіріс құралдарына жеке меншік болды. Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан
кетуіне моңғолдардың шапқыншылығы себеп болды.
Наймандар мен Керейдің ұлыстары Алтай, Ертіс, Моңғолия жеріне созылып
жатты. 840 жылы Ұйғыр мемлекеті құлаған соң, наймандар мен керейлер күшейе
бастайды да, көшпелілер конфедерациясының құрылуы басталды. Олардың
бірлескен ханы далай-хан деп аталды.
1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар өздерінің тәуелсіз хандықтарын
құрды. Керей хандығы ванхан деген атаққа ие болған Тоғарылдың кезінде,
наймандар Таян ханның, Бұйрық және Күшлік ханның кезінде нығайды.
Керейдің ханы Тоғарыл (1171-1203жж.) Шыңғыс ханның әскерінің
соққысынан қирады.
Наймандардың ханы Таян және оның ұлы Күшлік хан да моңғолдармен
соғысты. Шыңғыс ханның әскерінен шегінген Күшіліктің әскері 1212 жылы
Жетісуға басып кіріп, Шыңғыс ханның әскері 1218 жылы Жетісуға басып
кіргенше созылды.
Наймандар мен керейлердің мемлекеттері басында тікелей атадан балаға
мұраға беріліп отыратын хан отырды. Ру-тайпа басшыларын хан тағайындадаы.
Қоғам өмірі мейілінше әскерилендірілді.
Керейлер мен наймандардың шаруашылығының негізгі түрі көшпелі мал
шаруашылығы болып, малға жеке меншік болды.
№4 лекция Монғол шапқыншылығынан кейінгі
мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы
1. Шыңғыс хан империясының саяси жағдайы және ұлы жасақ (ясы) заңдары.
2. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері
3. Моғолстан, Әбілқайыр хандығы және Ноғай Ордасының саяси құрылысы
1) Шыңғыс ханның (1156-1227) басшылығымен құрылған моңғол империясының
дүниеге келуіне байланысты. Шыңғыс хан 1206 жылы император болып
жарияланды. Мемлекеттің басты кәсібі жаулаушылық саясатын жүргізу болды.
Моңғол әскерлері Қытайды, Кореяны, Сібір халықтарын, Керей және Найман
хандықтарын, Қыпшақ хандығын, Хорезм мемлекетін, Ауған, Иран, Кавказды,
Орыс жерлерін, Шығыс Еуропа мемлекеттерін түгелдей жаулап алып жермен-
жексен етті. Моңғолдар жаулаған жерлерде Шыңғыс ханның ұрпақтарының билікте
болуы ресми заңдастырылды. Басқа әулеттің билікке қол сұғуға құқы болмады.
Артықшылықты пайдаланатын Шыңғыс әулетінен тараған ұрпақтар жалпы ақсүйек
– төрелер, ал ру- тайпа басындағыларын сұлтандар деп атады. Шыңғыс
ұрпақтарының ел билеу дәстүрі зорлықпен және насихатпен қоғамдық санаға
сіңіріліп дәстүрге айналды.
Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді. Бұл жерлер
ұлыстар деп аталды. Үлкен ұлы Жошының ұлысына Ертіс өзенінен батысқа қарай
монғалдардың атының тұяғы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығыс, Орталық,
Батыс Қазақстан немесе еліміздің көпшілік бөлігі Жошы ұлысына кірді.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға Жетісу, Сырдарияның бойымен және
Мәуереннахр берілді. Үшінші ұлы Үгедейге батыс Монғолия мен Тарбағатай
өңірі берілді. Кіші ұлы Төлеге шаңырақ иесі ретінде Монғолия және Қытай
берілді.
Сонда Қазақстан территориясы негізінен түгелге жуық Жошы мен Шағатай
ұлысына қарады, Шығыс Қазақстанның аз ғана бөлігі Үгедей ұлысына кірді.
Жошы ұлысының мұрагері оның ұлы Бату хан болды. Бату хан Шыңғыс
ханның жорықтарын жалғастырып орыс княздарын, Чехословакия, Польша,
Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат теңізіне жетті. Осы
ұлан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізін салумен Алтын Орда атты алып
мемлекет дүниеге келді.
Шыңғыс ханның жаулап алған территориялары алғашқы кезеңде бір
мемлекет болып есептелді. Мемлекеттің астанасы Қара Қорымда отырған Ұлы хан
басқарды. Шыңғыстан кейінгі Ұлы хан оның өсиеті бойынша сайланатын
Үгедей (1227-1241жж.) болды. Одан кейін Күйік (1242-1248жж) (1246 жылға
дейін оеның шешесі Турака регент болды), онан соң Мөңке (1248-1260жж.),
Құбылай (1260-1295жж.), Ұлы хан болды. Ұлы ханды Шыңғыс ханның
ұрпақтарынан тараған ұлыс басшылары, ірі қолбасшылар мен Шыңғыстың басқа
ұрпақтарының Ұлы Құрылтайы (жиналысы) сайлады.Ұлы Құрылтай Шыңғыс
империясының ең жоғарғы органы болды.
Шыңғыс ханның алып терреторияны басқаруында оның шығарған заңдары
Ұлы Жасақтың (Ясының) маңызы ерекше болды.
“Ұлы Жасақтың” бірінші бөлімі “Билік” – мемлекет басқару ісіне
арналған. Екінші бөлімі “Жасақ” – жалпы тәртіпке және әскери құрылысқа
арналған. Монғол империясы бір орталыққа бағынған, темірдей тәртіпке
негізделген, көп сатылы басқару органдары бар мемлекет болды.
“Шыңғыс хан заңдарында әскерге ерекше көңіл бөлінді. Бүкіл халық
қаруланған әскер түрінде болды. әрбір ер адам сирек кездесетін жағдайда
болмаса әскери міндетті болды (15 бап). Ал әскерге алынбай қалған ер адам
белгілі бір уақыт ішінде мемлекетке ақысыз қызмет атқарады (17 бап). Соғыс
жағдайында бірде бір жауынгердің рұқсатсыз шегінуге құқы болмады. Темір
тәртіпке негізделген отрядтар соңғы адамы қалғанша соғысуға тиіс болды.
Империя әскері орта, сол қанат және оң қанат болып сап түзеді. Әр топ
он мыңдаған, тіпті жүз мыңнан аса адамнан тұрды. Әр топтың (қанаттың)
басшысын Шыңғыс ханның өзі тағайындады. Әскер ондық, жүздік, мыңдық, түмен
сияқты бөліктерге бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы, мыңбасы және
түменбасылар басқарды. Бейбіи кезде түменбасылар “әскери генерал -
губернатор” сияқты азаматтық билікті де жүргізді. Мыңбасы мен жүзбасылар да
осындай міндеттер атқарып, белгілі аумақтарға басшылық етті.
“Жасақта” отбасылық жағдайлар, ерлі – зайыптылардың қарым – қатынасы
туралы да айтылды. Жақсы ер жақсы әйел арқылы білінеді. Әйелі нашар
болса, одан ерінің нашар қасиеттері көрінеді (14 бап).
Зайыбының көзіне шөп алушы ештеңеге қарамастан, үйленген болсын,
үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
“Жасақ” көп әйел алуға рұқсат етті. Бәйбіше артықшылықты пайдаланды.
Әкесі қайтыс болған жағдайда ұлы оның әйелдеріне билік (өз шешесінен
басқасына) жүргізді. Оларды басқаға күйеуге беруге, тіпті үйленуге де
құқығы болды (34 бап). Балалардың жолы олардың шешелерінің орнына қарай
анықталды. Ер адам әйелді сатып алуы тиіс болды. Бірінші және екінші
дәрежелі туыс адамдарға некегшетұруға тиым салынды. Ерлерге әпкелі –
сіңлілерге үйленуге рұқсат берілді.
“Өтірік куә болғаны, сатқындығы, ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы
қарастырылды.
Шыңғыс хан заңдарында арақ-шарап ішудің зияндығы ерекше атап
көрсетіліп, ол үшін жазаның түрлері да қарастырылды.
“Жасақта” дін жөнінде де айтылады. Шыңғыс ханның өзі құдіретті
Құдайға табында, әскері мен қатардағы адамдардан да соны талап етті.
“Жасақта” қарыз алу мен оны өтеу, құлдарға көзқарас, сауда – саттық
және т.б. қоғамның басқа да жақтары қарастырылды.
2) Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Бату хан жаулап алған жерлерде
1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қаланды. Бұл мемлекет сол кезеңде
Ұлы Ұлыс немесе Жошы ұлысы деп аталды. Бату хан қайтыс болғаннан кейін
інісі Берке хан (1257-1266жж.) отырды.
Алтын Орда Еуразия даласына созылып жатқан алып империя еді. Оған
Бату хан жаулаған елдер түгелдей вассал ретінде кірді. Беркенің кезінде
Алтын Орда Ұлы ханнан тәуелсіз болды.
Алтын Орданың шығыс Дешті –Қыпшақ бөлігі Ақ Орда деп аталды.
Ақ Орда мен Көк Орданың құрылуы ескі дәстүр бойынша мемлекеттің сол
қанат (Алтын Орда) және оң қанат (Ақ Орда) болып екіге бөлінуіне
байланысты болуы мүмкін.
Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ қайтыс болғанша (1428ж.) екі жүз
жылдай өмір сүрді. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қоншы (Қайшы), Баян, Сасы
БҰқа, Ерзен, Мүбәрак, Шымбай, Ерісхан, Құйыршық, Барақ сияқты хандары
болды.
Ақ Ордада қазақ халқын құраған тайпалардың барлығы дерлік өмір сүрді
десе болады. Оның орталығы алдымен Ертістің жағасында болып, кейінірек
Жетісу мен Сырдария бойына (Сығанаққа) көшті.
Ақ Орда хандары алғашында Алтын Ордаға тәуелді болды. Орын ханның
тұсында Ақ Орда тым күшекйіп әлсіреген Алтын Ордаға ауыз салады. Әмір
Темірдің тікелей араласуымен Орыс хан өлген соң Ақ Орда тағына Тоқтамыс хан
отырып (1380), ол Ақ Орда мен Алтын Орданы қайтадан біріктіреді.
Алтын Орда мен Ақ Орданың мемлекеттік құрылысы бірдей болды, себебі
олар ұзақ уақыт бір мемлекет болып, аз уақыт бөлек өмір сүрді. Алтын Орданы
Бату хан әулеті басқарса, Ақ Ордада Орда Еженнің ұрпақтары хан болды.
3) Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай Ордасының саяси құрылысы.
Моғолстан саяси және экономикалық жағынан дамыған, территориясы да аса
аумақты, қуатты ортағасырлық феодалдық мемлекет болды.Мемлекет Басында
Шағатай ұлысынан шыққан хан отырды. Хан ұлыстар мен өлкелердің басшыларын
тағайындады немесе ұлыстар мен өлкелерді көңілі қалаған адамдарға
мемлекет алдындағы еңбегі үшін сұйырғал ретінде сыйлап та жіберді.
Хан жоғарғы қолбасшы ретінде соғыс жағдайында әскерді жорықтарға
бастады. Моғол хандары жастайынан соғыс өнерін жоғары дәрежеде меңгерді.
Ханның жанында күрделі соғыс және бітім мәселелері талқыланатын
кеңесші орган – хан кеңесі – мәжіліс жұмыс істеген. Хан кеңесіне ұлысбегі,
сұлтандар, оғландар, мырзалар, ханға жақын адамдар, тайпа басшылары және
т.б. кірген. Мемлекеттің бас канцеляриясын диван деп атаған. Қаржы және
салық жинаумен дафтарлар айналысты. Сондай – ақ Моғолстан хандығында
атабегі (хан мұрагерлерінің тәрбиешісі), наиб (регент), хаким, даруға
(ханның облыс пен қаладағы өкілі), миршакар (ханның аңшылығын
ұйымдастырушы), жасауыл (ханның қабылдаулары мен мерекелерін
ұйымдастырушысы) сияқты лауазым иелері болды. Салықтың зекет, ұшыр,
харадж, калан, купшур, баж сияқты толып жатқан түрлері ханның, ұлыс
басшыларының қазынасын толтырды.
Ақ Орда ыдырыған соң Қазақстанның Орталық, Шығыс, Солтүстік бөлігін,
Сібірдің үлкен аймағын Әбілхайыр хандығы (1428-1468жж.) немесе тарихта
көшпелі өзбек хандығы алып жатты. Әбілхайыр Жошының Шайбан атты ұлынан
тараған ұрпақ. Хандықтың шекарасы кеңіп Сырдарияның төменгі ағысына дейін
жетті. Астанасы Сығанақ қаласы болды.
Ақ Орда ыдыраған соң оның орнында пайда болған мемлекеттік
құрылымның бірі Ноғай Ордасы болды. Ноғай Ордасының негізін қалаушы Алтын
Орданы 15 жылдай билеген (1396-1411жж.) Едіге болып есептеледі. ХУғ.
Ортасына қарай Едігенің ұлы Нұраддиннің (1420-1440жж.) кезінде Ноғай Ордасы
дербес елге айналды.
Ноғай Ордасы Батыс Қазақстан жерінің үлкен бөлігін, Еділ мен Жайық
өзендерінің арасын алып жатты. Алғашында оны “маңғыт жұрты” деп атады.
Ноғай Ордасының бірнеше ерекшеліктері болды. Мұнда Шыңғыс әулеті
емес, Едіге әулеті биледі. Ноғай Ордасының басшысын би деп атады. Ол Едіге
әулетінен шықты. Биді Үлкен Кеңес – Құрылтай сайлады. Үлкен Кеңеске -
елдегі жоғарғы кеңеске Едіге әулетінің мырзалары, басқа да әскер басылары,
таңдаулы адамдар кірді. Би өз кезегінде көмекші орган Кіші кеңесті сайлады.
Бидің жанында қарадуандеп аталатын басқару органы – шенеунік
аппараты болды. Бұл орган сондай –ақ соттың да рөлін атқарды. Ұлыстарда
жергілікті дуандар болды. Ордада басқарудың басқа да төменгі органдары
болды.
Ноғай Ордасы Астрахан хандығын Ресей басып алған соң (ХУІғ.
ортасында) бірнеше бөліктерге бөлініп кетті. Оның Қазақстан жерінде тұратын
тайпалары Кіші Жүздің құрамына кірді.
№5 лекция 15-18ғ. Қазақ хандықтарының қоғамдық-саяси құрылысы
1) Қазақ хандығының құрылуы
2) Қоғамдық –саяси құрылысы
3) Қазақ хандығының әлеуметтік топтары
1) ХУғ. ортасында Қазақстан территориясында Қазақ хандығы пайда болды және
осы мемлекеттің негізі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде ретінде
қалыптасты.. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар,
тайпалар мен халықтардың “қазақ” деп аталатын этносаяси топқа қайтадан
топтасуынан құралды.
Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хандар болды.
1456 жылы Керей мен Жәнібекке қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан
іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті.
Қазақ хандығы өзінің дамуында екі кезеңді өткізді.
2) Қазақ қоғамы түрлі әлеуметтік топтар мен таптардан феодалдар мен
феодалдарға тәелді шаруалардан тұрды. Патриархалдық құлдық болды.
Қазақ қоғамында артықшылықтарды пайдаланатын үстем тап өкілдеріне
хандар, сұлтандар, байлар, билер, батырлар, дін өкілдері, тархандар жатты.
Феодалдарға тәуелді топтарға шаруалар, төлеңгіттер, құлдар, жатақтар жатты.
Хан- қазақ қоғамның жоғарғы мемлекет басшысы болды. Қазақ хандары
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери және
азаматтық билік шоғырланды. Бас қолбасшы ретінде әскер басыларын,
түменбасыларын, мыңбасыларын тағайындады, соғыс жариялады, оның жоспарын
бекітті және бітім мәселелерін шешті. Хан жайылымдарының бағытын
белгіледі. Көшпелі шаруашылықтың жалпы ұйымдастырылуын басқарды. Рубасы –
сұлтандарды тағайындады, билерді белгіледі. Ханның жанында сұлтандардан,
беделді билер мен батырлардан, ханның жәрдемші уәзірлерінен, танымал ақын-
жырау, шешендерден тұратын кеңесші орган – хан кеңесі болды.Хан кеңестің
айтқанын ескеріп отырды.
Хан жоғарғы заң шығарушы әрі сот билігін жүзеге асырды. Оның өзі аса
күрделі де қиын істер жөнінде төрелік айтты. Төменгі билер сотында
шағымдарды тыңдады. Хан жоғарғы сот билігі ретінде де, жоғарғы мемлекет
басшысы ретінде де өлім жазасын жүзеге асыра алды.
Хан, сондай – ақ ел ішіндегі салық саясатын белгілеп, алымдардың
түрін бекітті. Ханның билігі оның жарлықтары арқылы жүзеге асып отырды.
Монархиялық басқарудағы басқа елдерде ел билігі әкеден балаға
тікелей өтетін дәстүр берік сақталды. Қазақ ордасына билік алмасудың
мүлде бөлек түрі қалыптасты. Қазақ қоғамында әрбір жаңа хан өзінің
тумысымен емес, болмысымен билікке жеткен, яғни ханның ұлы емес, халықтың
ұлы ретінде танылған ел ағаларының бірі көпшіліктің қалауымен хан
сайланған.
3) Қазақ хандығының әлеуметтік топтары. Ханнан кейінгі жоғарғы мемлекеттік
билік сұлтандардың қолында болды және ханның тірегі болып саналды.
Сұлтандардың ортасынан хан сайланды. Сұлтан деген құрметті атақ тек шыңғыс
ханнан тарағандарға берілді. Олар өздерінің артықшылығын заңдастырып
ақсүйек деп аталды.
Ақсүйектердің екінші тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани
сала – ислам дінін алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар саяси
билікке араласпады.
Билер- қазақ қоғамында ерекше рөл атқарған топ болды. Би аса
маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Қазақ билері қарасүйектен шыққан
аса беделді қоғамдағы биліктің үлкен бөлігін ұстап тұрған әлеуметтік топ.
Билер даладағы сот істерін жүргізіп, үкім, шешім шығарды.
Батырлар - әлеуметтік топ. Батыр атағы жауға қарсы ерен ерлік
көрсетіп, елге еңбегі сіңген үлкен жүректі адамдарға берілетін.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі – байлар
болды. Қазақ байлары ірі мал иелері. Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына
байлардың ықпалы үлкен болды. Олармен сұлтандар, билер, кей жағдайларда
хандар да есептесті, себебі қоғамдағы байлықтың негізгі бөлігі байлардың
қолында шоғырланды.
Шаруалар- қазақ қоғамының көпшілік бөлігін құрады. Шаруа жеке басы
тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Оның жеке шаруашылығы, өзіне қажетті малы
болды. Шаруалардың басым бөлігі экономикалық жағынан байларға сұлтандар
мен билерге тәуелді болды. Салықтың негізгі ауыртпалығы шаруаларға
түсты. Кедей шаруалардың бір тобы көшіп – қонуға мүмкіншілігі болмай
жатақтарға айналды. Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып,
байлардың, би, сұлтандардың малын бағы, солардың көмегімен көшіп – қонып
жүрген кедей шаруалардың тобы болды. Қазақ қоғамынығ ең қорғансыз және
мал – мүлкі, үй – жайы, тіпті отбасы да жоқ тобы байғұстар деп аталды.
Ерекше әлеуметтік топ төлеңгіттер деп аталды. Олар жаугершілік
жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың
нөкерлері ретінде топталды. Бейбіт кеде олардың шаруашылығын қамтамасыз
етті, салық жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды. Төлеңгіттер өз алдына
ауыл болып та тұрды. Өз руластарынан түрлі себептермен бөлініп кеткендер де
төлеңгіттер қатарын толықтырған.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та болды.
Құлдық ешқандай құқығы да, еркі де болмады. Құлдың әйелін немесе құлдыққа
түскен әйелдерді күң деп аталды. Құлға тұтқынға түскендер, борышқа
батқандар түсті. Құлдардың саны көп болмаған және олардың материалдық
игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
№6 лекция Қазақ қоғамының әдет – ғұрып құқығы
1) Қазақ әдет – ғұрып құқығының ерекшеліктері
2) Қазақ әдет – ғұрып құқығының бастаулары
3) Меншік құқығы
4) Міндеткерлік құқық
5) Отбасы – неке құқығы
6) Мұрагерлік құқық
7) Қылмыстық әдет – ғұрып құқығы
8) Сот және сот ісін жүргізу
1) Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет – ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені
“адат” деп аталды. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары қазақ
қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1971ж. дейін өмір сүрді.
Қазақ әдет – ғұрыптарының ерекше белгілері:
1) рулық, патриархалдық әдет – ғұрыптардың сақталуынан көрінетін
консерватизм;
2) Қазақ әдет – ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз
бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз
етті.
3) Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән берілмеді.
4) Жерге жеке меншік құқығының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан
теңдігі қазақ аристократиясының артықшылығымен ұштастырылды.
5) Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
2) Қазақ әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:а)әдет-
ғұрыптар; б)билер сотының практикасы (сот прецеденті); в) билер съездерінің
ережелері; г) шариғат нормалары.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі “Қасым ханның қасқа жолы”,
Есімханның кезіндегі (1598-1628) “Есім ханның ескі жолы”, Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) “Жеті Жарғы” атты заңдар жинағы белгілі.
3) Меншік құқығы. Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен
реттелген. Азамататрдың сатуға, айырбастауға, сыйлауға, мұраға қалдыра
алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды. Жер адат бойынша
қауымның меншігі болып есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік
танылды.
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы
құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
Жермен қатар, жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын
мекендер де қоғамдық меншік болып есептелді.
4) Міндеткерлік құқықтар. Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша
жүргізілді. Келісімшарт жасау уәдкберу, ант беру, куәлардың алдында келісім
жасау, т.б. жолдармен жасалды.
Малды қарызға алған кезде қарыз алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарыз алушы борышын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Мұндай
келісімдер екі немесе одан да көп куәлар алдында жасалады.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ғана ала алды. Қарызға
алған малдың өтемі төлімен қоса қайтарылатын. Адат бойынша қарыз иесі
міндетін өтей алмаған жағдайда, оның қарызын туыстары немесе сол рудың,
ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі – айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлік ретінде
мал есептелді.
Сауын- ауқатты адамдар кедей руластырана сүтін сауып пайдалану үшін
уақытша берген малы (сауын бие немесе сиыр). Алғашында өзара көмек ертінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адамдарға тәуелді
ету әдісі ретінде қолданылды.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жұртшылық, асар жасау, соғым беру және
сыбаға тарту, түрлі сый –сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет
ғұрыптар болды.
5) Отбасы –неке құқығы.Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы
болды. Отбасының басшысы ер адам адат бойынша артықшылықты пайладанды.
Отбасының әйелінің құқығы шектеулі болды. Ұлына енші, қызына жасау беру
әкенің міндеті әрі парызы болды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық (бір рудың ішінен некеге отыруға
рұқсат етпеді) және полигамиялық (көп әйел алушылыққа рұқсат ету) сипатта
болды.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата –анасына мал
ретінде төлейтін төлемақысы. Оның мөлшері әртүрлі болған. Көбінесе,
қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек –орнымен оны шығарып
салуға міндетті болған.
Некені тоқтау адат бойынша тек ер адамның құқығы. Оның себептері:
әйелінің ерінің көзіне шөп салуы, дұрыс қарамауы, ерлі-зайыптылардың біреуі
қайтыс болуы. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және
ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе қоя
алған. Неке тоқтаған жағдайда бала әке жағында қалады, тек омыраудағы бала
ғана анасында қалады.
Әмеңгерлік- адатта ерекше қалыптасқан институт. Әмеңгерлік бойынша
жесір әйел ері өлген соң бір жылдан кейін күйеуінің туыстарының біріне
тұрмысқа шығуға тиіс. Жасы келген жесірлер әмеңгерлікке шықпай өз алдына үй
болып отыра беретін. Әмеңгерлік тәртібі қалыңмалы төленіп қойған әлі де
күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды.
6) Мұрагерлік құқық. Мұраға қалдыру жазбаша және ауызша өсиет
түрінде жасалды. Ауызша өсиет жасалғанда куәлар қатысқан. Әдет – ғұрып
құқығы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-
інілері, жақын туыстары болды.
Мұрагерлік құқық қыз балалардың да құқығын қорғаған. Мұра бөлудің
мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесірге
тиесілі; он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне және барлық
әйелдеріне тиесілі; қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді.
Ұлдық үлесі қыздан екі есе артық болады.
7) адат бойынша қылмыстық және азаматтық құқық бұзушылықтың арасы ерекше
бөлінбеді. “Айыпкер” ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның
туыстары, руы да есептелді. Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар
болмағанымен, ханға, сұлтандарға, билерге қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң
жазаланды.
Қылмыстың түрлері: а) жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды: егесінің құлды өлтіруі,
ерінің әйелінің опасыздығы үстінде өлтіруі; ата-ананың өз баласын
өлтіруі; ұры-қарақшыны қылмыс үстінде өлтіруі.
Адат дене жарақаттарын ауыр, орта және жеңіл түрлерге бөлді.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян
келтіру, т.б. жатты.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам дінінің
қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. “Жеті Жарғыда” Құдайға тіл
тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі деп
көрсетілген. Сондай –ақ онда тағы да “кәпір болған адамдар мал-мүлкімен
айдалады” деп те көрсетілді. Кәпір деп бұл жерде өзге дінге өтіп кеткен
адамдарды айтып отыр. Дінге қарсы қылмыстар жасаған адамдардың бетіне қара
күйе жағылып, масқараланып, райынан қайтпаған жағдайда өлім жазсына дейін
кесілді.
8) Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сұлтандар, билер
жүргізді. Хан мен сұлтанның қарауында аса маңызды қылмыстық және
азаматтық істер жатты. Олардың қатарында барымта, руаралық, ауыларалық
даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік басындағылардың өлімі, сұлтандар
арасындағы даулар болды. Аса маңызды істер билердің қатысуымен жүрді және
қалың көпшілік алдында өтті.
Би өзіне келген істі қарауға міндетті болды. Биді таңдау
талапкердің қолында болды. Би сотқа жан-жақты дайындалатын. Талапкер мен
жауапкер бидің алдында қамшыларын тастап, істі қарауға келісім беріп
отырды. Қамшы тастаудың процессуалдық маңызы болды. Одан кейін екі жақта
биден бас тарта алмайтын.
Сот ашық түрде екі жақты куәларды тыңдау арқылы жүрді. Сотқа келмей
қалған жақтың өкілін бидің зорлап алдыруға құқығы болды. Куәлар бидің
алдында ант беруі тиіс болды. Әйелдер, 15 жасқа толмағандар, шариғаттан
хабары жоқтар, ақылы –есі кемдер, бұрын айыпты, қылмысты болғандар куә бола
алмаған.
Куәлары болмаған күрделі істерде ант беру институты қолданылған.
Антты талапкер мен жауапкер емес, солар үшін олардың беделді әрі белгілі
туыстары берді. Егер айыпталушы үшін емкім ант бермесе, ол жауапты ретінде
жазаға тартылған.
Билер сотының шешімі ауызша түрде көпшіліктің алдында жарияланатын.
Сот талқылауы екі жақты “алажіпті үзу” деген дәстүрмен аяқталатын.
Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін еңбекақысы ретінде биге
берілетін. Билер сотының шешімін орындау рубасыларға, , талапкерлереге
және оның туыстарына жүктелді. Сот шешімі тез арада орындалуға тиіс болды.
Соттың шешімін орындамау жаңа жауапкершілік тудырды. Барымта қарсы
жақтың малын зорлықпен айдап әкету, тартып алу. Адат барымтаны ұрлыққа
жатқызбайды. Барымта дауды шешудің басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан
жасалатын шара болған.
№7 лекция Қазақстанның Ресейге қосылуы және оның саяси-құқықтық салдары
1) Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық мәселелері
2) Абылай ханның реформалары
3) Бөкей хандығының саяси-құқықтық жағдайы
4) Орта жүзде хандық биліктің жойылуы. 1822 ж. Сібір қырғыздары туралы
Устав
5) Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы. 1824ж. Орынбор қырғыздары туралы
Устав
6) Кенесары Қасымұлының хандығының саяси құрылысы және ондағы реформалар
1) Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық мәселелері. Кіші
жүздің ханы Әбілхайыр 1726ж. Ордабасыдағы бүкілқазақтық жиында қазақ
әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Әбілхайыр хан Ресейге арқа сүйеп өз
позициясын нығайтпақ болып Ресей патшасы Анна Иоановнаға жасырын хат жазды.
Әбілхайырдың бұл әркетіне жоңғарлардың үздіксіз шабуылы да түрткі болды.
1731ж. 19 ақпанда патша Анна Иоановна Кіші жүздің Ресейдің қол
астына кіргені туралы грамотаға қол қойды. Содан кейін қазақ даласына А.И.
Тевкелев бастаған патшаның елшілігі шығып 1732ж. 10 қазанда Әбілхайыр хан
және 27 сұлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы заңды актіге
қол қойып, ант берді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант берді.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен
протекторлық қарым- қатынаста болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz