1930-шы жылдардың ақырындағы Қазақстандағы қуғын-сүргін саясаты

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім беру министрлігі.

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.

Магистрлік диссертация

Тақырыбы: 1930-шы жылдардың ақырындағы Қазақстандағы қуғын-сүргін саясаты.

Мамандық 0204

„Қазақстан тарихы”

Магистрант: Жұматаева Динара

Ғылыми жетекшісі:

т. ғ. д., профессор С. Мадуанов.

Түркістан

2004ж

Тақырыбы: 1930- жылдардың ақырындағы Қазақстандағы қуғын-сүргін са я саты.

Жоспары:

Кіріспе. . 3

Тарау. Қазақстан сталиндік репрессия жылдарында. Қазақстанда жаппай репрессияның басталуы, себебі . . 12Ұлттық зиялы қауым өкілдері - репрессия құрбандар ……… . . . 18
Тарау. 1937-1938 жылдардағы жаппай қуғын-сүргін саясатының зардабы. Тарихтың бұрмалануы…… . . . . . 48Зұлмат залалдары. . . . 56

2. 3. Сталинизм тепкісінен тентіреген сәбилер тағдыры ……. . ……. . 62

Қазақстандағы лагерлер жүйесі 70

Қорытынды 82

Сілтеме әдебиеттер …. . 85

Кіріспе

Кеңестік дәуіріндегі әкімшіл-әміршіл жүйенің билігі кезінде тарихи оқиғаларға, басшы қызметкерлердің әрекеттеріне әділдік пен зорлыққа берілетін баға келісіліп-пішіліп өңі өзгертіліп берілгені белгілі. Шындық бұрмаланды. Барлық оқиғалар баспасөз беттерінде бірінші басшының қалауына, ниетіне сәйкестендіріліп берілді. Сөйтіп, тарих солардың айтуынша жазылды.

Қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарих ғылымының негізгі міндеті - Отан тарихын объективтік тұрғыдан қайта қарап, отарлық кезең мен коммунистік жүйе дәуірінде қатаң саясаттың нәтижесінде оның елеусіз қалған, жасырынған, бұрмаланған тұстарын қалпына келтіру болып табылады.

Қазақстан тарихының „ақтаңдақ” - немесе бұрмалауға душар болған мәселелері әсіресе ХХ ғасырдың оқиғаларымен тығыз байланысты. Бізге бүгінгі күні тәуелсіздікке ие болған республиканың тарихындағы „ақтаңдақ” болып зерттелмей келген қайғылы күндерімізді көз алдымызға әкелетін оқиғалардың бірі 1930 жылдардағы қуғын-сүргін саясаты. Жаппай қуғын-сүргін мен террор бұрынғы кеңестік жүйенің әпербақан саясаты болды. 1930 жылдардың екінші жартысында Қазақстанда орын алған Сталиндік саяси террор, қуғын-сүргін тарихта „ақтаңдақ беттер” деп аталады. „Ақтаңдақтар” деген терминнің өзі алғаш рет 1987 жылдың ақпан айынан бастап қолданыла бастады. Бірақ оған қарап тарихтың бұрыс түсіндірілген беттерін зобалаң оқиғаларын зерттеуге бұрын ұмтылыс болмады деуге болмайды. Әсіресе 1956 жылғы партияның ХХ съезінен кейін кейбір мәселелер анық ашыла бастады.

1937-1938 жылғы саяси қуғын-сүргіннің құрығы ең әуелі алаш қозғалысының көсемдеріне, қазақ халқының маңдайына біткен арыс азаматтарына салынды. Қазақстандағы жасырын „контреволюциялық ұйым” кеңес үкіметін құлату мақсатын көздеген деген айыппен Алаштың 44 азаматы сотталды. Олардың ішінде А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамедов сынды қазақтың жайсаңдары жазықсыз жапа шекті. /1/.

Бұл саяси террор халыққа үлкен зардап, қайғы, зорлық-зомбылық, қуғын-сүргін әкелгені анық. Соғыссыз, майдан шебін аттамай-ақ бейбіт заманда қаншама адам атылды, жойылды, қырылды.

1930 жылдардың ойраны басталғанына 70 жылдан астам уақыт өтті. Алуан азамат, қыруар қызымыздан айрылдық. Қаншама жесірлер сыңсып, жетімдер зар қақты. Ұзақ уақыт қазақтың өткені жоқ, болса да шолақ деген пікір таңылып кеді. Шындық бұрмаланып қазақ ақын-жапзушыларымен тарихшыларының еңбектері болмашы себептермен сыналды, айыптар тағылды. Сөйтіп қазақтың діні, тілі тарихы, мәдениеті көп артта қалды. /2/.

Жалпы тарих жетістіктерімен ғана емес ауыр да қатал сабақтары мен зердеде үнемі жатталып, жаңарып отыруға тиіс өткен шақтар мен дәуірлер тізбегі. Тарихи сананы да қалыптастыратын да тарихтың өзі.

Осы тұрғыдан алғанда тәуелсіз мемлекетіміздің халқы үшін сонау ауыр жылдардағы саяси қуғын-сүргін саясатын дұрыс зерттеу өзекті мәселелердің бірі. Тоталитарлық режимнің толық көрінісі том-том болып жатқан архивтердегі қылмыстық істерді қайта қарап, келер ұрпаққа толық шындықты жеткізі баршамызға парыз.

Тақырыптың зерттелуі

Қазақтың ұлттық зиялы азаматтарын, олардың мұрасын зерттеудің аса зор қажеттілігі бар. Олардың творчествосы-халқымыздың рухани байлығының бір саласы, тарихымызбен мәдениетіміздің мазмұнын құрайтын, байлығын көрсететін мұра. Әрі адамдарымыздың саяси санасының, қоғамдық пікірдің өсуін, кемелденуін аңғартатын дерек.

Тарихшыларымыз қазақ, ақын жазушыларын, әдебиетіміз бен мәдениетімізді кең қарастырып киелі еңбектер жариялады. Бұл халқымыздың тарихын, рухани байлығын молайтып, еңсесін көтеріп тастады. Ал кезінде қоғамдық пікірдің жетекшілері болған қайраткерлеріміз туралы зерттеулер жоқтың қасы. Бұл орайда тірілер парызы бүгінге дейін өтелген жоқ. Олардың рухы алдында борыштымыз.

Елбасының Н. Ә. Назарбаев “жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын” деп аталатын еңбегінде: “1937 жыл қоғамдық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы, ”-деп жариялады. Н. Ә. Назарбаев аталған еңбегінде: “Сөйтіп, қоғамдық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы да артта қалды. Алайда еліміздің қоғамдық өміріндегі жарқын да есте қаларлық осы оқиға көп ретте біздің бәріміздің өз тарихымызды терең түсініп, тұщынуымызға, бүгінгі болмысымызды дұрыс пайымдаумызға, ортақ мұратқа жету жолында тығыз топтасуымызға жәрдемдесті. “Өлі риза болмай, тірі байымайды”, - дейді қазақ.

Сол шейіт болғандардың әруағы қолдар, тірілердің рахметі қолдар деп ойлаймын елімізді.

Менің атыма, заң шығарушы және атқарушы биліктің жоғары органдары басшыларының атына қазақстандықтардан мемлекетіміздегі тұрақтылықты нығайту, өткенімізді терең зерделеу және тоталитарлық жүйенің қаракетін әшкерелеу жөніндегі жұмысты одан әрі жалғастыру қажет деген тілек білдірген хаттар мен жеделхаттар көптеп келіп түсіп жатыр.

Осы орайда, мұның өзі менің жеке өзімнің ой-ниетіммен толығымен сәйкес келетінін айтуға тиіспін. Үстіміздегі 1998 жылды өз жарлығыммен “Халық бірлігі мен ұлттық тарих”жылы деп жариялауым да сондықтан”, -деп, бұл еңбегінде 1937-38 жылдардағы жаппай қуғын-сүргін саясатына ерекше тоқталып өтеді /3/.

Осындай тарихи тақырыптан әрбір жоғарғы білімді азаматтың сабақ алып, білгені ләзім. Отанымыз егемендік алып, капиталистік жүйемен дамып жатқан кезеңде, сол 1937-38 жылдардағы Сталиннің “жеке басқа табынушылық” саясаты кезінде Қазақстанның ұлттық зиялы қауымдарының жаппай қуғын-сүргінге ұшырап жазықсыздан-жазықсыз нақаққа ұшырағандардың қыр-сырын білгеніміз жөн.

Әсіресе, қазақ тарихшылары бұл тақырыпқа кейінгі кезде ғана ден қоя бастады.

Жазушы Ш. Мұртазаев, Дм. Снегиндер Т. Рысқұлов пен Ораз Жандосов өмірінен роман жазды. Т. Кәкішев Сакен Сейфуллин өмірінен жазды. Бірақ бұл шығармалардың көбісінде алынған ызаны, жұртшылықтың көңіл кегін басатын отты сөздер әлі де аз.

Ұлы Абайдың :

Ызалы жүрек, долы қол,

Улы сия, ащы тіл,

Не жазып кетсе жайы сол,

Жек көрсеңдер өзің біл, -

дейтін ұшқыр ойына лайық әлі онша сүбелі еңбектер жазылған жоқ. Бұған сол баяғы жеке адамға табыну тұсының маңдайға ұрып, қорқытып тастаған темір шоқпары бөгет болып келеді. Сталиннің, оның төңірегіндегі қанқұйлы қаскойлердің зұлымдықтарын жеріне жеткізе айта алмай келеміз.

Ғалым Д. Волкогонов өзінің “Даңқ пен қасірет” деген еңбегінде сталинизмнің құрбаны болып 3, 5-4 млн адам репрессияға ұшырады, оның 500-600 мыңы атылды, - деп мәлімдейді. Ал ғалым Р. Медведев болса, атылғандар 1. млн деп жобалайды. 1938 жылы 5-ші мамырда “Правда” газеті бұл жөнінде абақтыға жабылғандардың саны 5 миллион деді.

Бізде Л. И. Мирзоян, І. Жансүгіров, Б. Майлин, Қ. Жұбанов, С. Меңдешов, С. Асфендияров, Ә. Досаев, О. Исаев және де өзге еңіреген ер өрендеріміздің өмірінен әзірге тартымды еңбек жоққа тән. Біз бұл ардақты ағаларымызды кімнің, ненің борышына бердік? Бұлардың айыбы, жазығы не? Бұл ардақты азаматтарымыздың обалы кімнің мойнында? “Қара құзғын” деп аталатын қара машинамен не түнделетіп, не жұмысына қуып келіп, жұрттың көз алдында қаумалап алып әкетіп жатты. Тергеусіз, сотсыз атып, жоқ қылып жіберді. Жазықсыз азаптап, қинады. Бала-шағаларын үйлерінен қуып, қаңғыртып, тентіретіп жіберді. Тіпті социалистік құрылыс орнатқан абзал ағаларымыздың осы күні сүйектерінің де қайда қаусап қалғанын ешкім білмейді. Осындай өрендерімізді қанға тұншықтырған жендеттердің ешбіреуін жазаламай алмадық, қайта солардың көбі “Еңбек, партия ардагерлері” деп аталып жүр /4/.

1937-38 жылдардағы қуғын-сүргын саясаты бүкіл Қазақстанды түгелге дерлік шарпыды. Бұл тарихи кезең туралы терең мағлұмат алып, жан-жақты ой қорытуыма академик Манаш Қозыбаевтың “Ақтаңдақтар ақиқаты” деп аталатын 1992 жылы жарық көрген еңбегі үлкен септігін тигізді.

Қазақстан Рсепубликасы ғылым академиясының академигі М. Қозыбаевтың бұл еңбегіндегі 234-ші бетіндегі “Сталин және Қазақстан” деп аталатын тақырыбында жаппай репрессия туралы маңызды мағлұматтар береді. Және осы академик Манаш Қозыбаевтың “Егемен Қазақстан” газетіне жарияланған “Ғасыр қасіретін арқалаған арыстар” деп аталатын тақырыбын пайдаландым. Бұл еңбегінде 1937-38 жылдары жазықсыз жазаланған қайраткерлеріміз Сакен Сейфуллин мен Бейімбет Майлин, І. Жансүгіровтың қилы-қиын өмірлері мен қызметтері жайлы көптеген маңызды мағлұматтар берілген. Захардин Қыстаубаев құрастырған “Нәубет” публицистикалық ой-толғаулар, Алматы “Жалын” баспасынан 1990 жылы шыққан кітаптан, осы диплом жұмысын жазу барысында көптеген маңызды мағлұматтар қолдандым. Онда 122 бетінде Тұрсынбек Кәкішевтің “Қағидаға айналған қателер”, 146- бетінде Жайық Бектұровтың “Қайран абзал ағалар”, 190-бетінде Армиял Тасымбековтың “Жазықты ма апалар?”, 213 бетінде Әзілхан Нұршайықовтың “Қарғамайын десем жалмауызым”, 274-бетінде Қадыр Мырзалиевтің “Отызыншы жылдар ойраны” атты еңбектерін пайдаландым. Бұл кітапта сонау 1937 жылдың қаңтарынан бастап, кешегі 1953-ші жылға дейін созылған жеке басқа табыну, халықты жаппай қуғын-сүргінге ұшырату, оның зардаптары мен жеке басқа табыну кезінде жазықсыз жапа шеккендердің тағдыры жайында сыр шертеді.

Келесі кітап Бейбіт Қойшыбаевтың “Жазықсыз жапа шеккендер” деп аталатын Алматы “Қазақстан” баспасынан 1990 жылы жарық көрген монографиясы. Халқымыздың тарихында “ақтаңдақ” аталған 1937-ші жылдың оқиғалары елу жыл өткен соң анықтала бастады. Жазықсыз жапа шеккендердің ұзын саны әзірге нақты белгісіз.

Жазушы Бейбіт Қойшыбаев бұл кітабында қазақтың зиялы азаматтарының 1937-38 жылдардағы тағдырын баяндайды. Мұнда: Ахмет Байтұрсынов, Т. Жүргенов, С. Асфендияров, Н. Мирзоян, Н. Төреқулов, С. Қожанов, С. Сәдуақасов туралы деректер бар.

Сонымен қатар диплом жұмысымды жазуға үлкен үлес қосқан тағы да бір кітап “История Казахстана: “белые пятна” құрастырушы Б. Абылхожин, Алматы “Қазақстан” баспасынан шыққан шығармалар жинағы.

Бұл кітапта бізге осы күнге дейін беймәлім және аз зерттелген тарих тұстары туралы маңызды мәліметтер келтірілген. Бұл кітаптан Н. М. Дружининнің “Во имя научной истины” естелігі және К. Нұрпейісовтың “История одного дела” деген мақаласын пайдаландым. Бұл екі мақалада көрнекті тарихшы-ғалым Ермұхан Бекмахоновтың 40-50-ші жылдардағы ауыр тағдыры суреттеледі.

Сонымен қатар аталған еңбектерден басқа Қазастанның қоғамдық саяси журналы “Ақиқиттан” тарих ғылымының докторы, профессор Талас Омарбековтың “Үлкен террор” деп аталған замана зұлматына арналған мақаласын қолдандым. Мақалада шетелдік тарихшылардың Сталиндік қуғын-сүргінге ұшырағандардың саны мен көлемі жөніндегі ғылыми деректер келтірілген.

Келесі еңбек Темірбек Қожакеевтің “Жыл құстары” деп аталатын Алматы “Қазақстан” баспасынан 1991жылы жарық көрген кітабы. Темірбек Қожакеев бұл кітабында тарихымыздың қара беттері аталып отырған 1937-38 жылдардағы репрессияда құрбан болған зиялы қауым туралы сыр шертеді.

Бұл кітаптың 112-ші бетінде “Дара дарын” Нәзір Төреқұлов туралы, 123-бетте “Тумасынан большевик” Абдолла Асылбеков туралы, 217-бетінде “Арылмаған адалдық” Рахымалы Байжасаров туралы қайраткерлердің өмірлері мен қызметтері жайында баяндалады.

Бейбіт Қойшыбаев құрастырған “Зауал”, Алматы “Жазушы” баспасынан 1991 жылы жарық көрген кітабы. Бұл кітаптың 38-ші бетінде Мақаш Тәтімовтың “Зұлматтың ауыр зардабы” (демографиялық талдау) және 68-ші бетіндегі Темірбек Қожакеевтің “Қасірет” деп аталатын мақаласын пайдаландым.

Мақаш Тәтімов 1937-38 жылдардағы құрбан болғандардың саны мен көлемі жөнінде өзінің “Зұлматтың ауыр зардабы” атты еңбегінде терең талдап, айрықша көңіл бөледі.

Темірбек Қожакеев осы “Қасірет” деп аталатын мақаласында: “1937-38 жылдардағы жаппай қуғын -сүргін саясатына кім кінәлі екенін және бұл қуғындау саясатына тек Сталин мен оның жандайшаптары ғана кінәлі емес, бұл қуғын-сүргінге ұшыратуға өзіміздің кейбір адамдар (қазақтар), баспасөз органдары мен туысқан халықтардың жекелеген өкілдері себепші болды”, -дейді /5/.

“Қазақ тарихы” журналының бірінші нөмірінде 1996 жылы жарияланған Ә. Тәкеновтың “Қазақ тарихының зары” деп аталатын және осы журналдың үшінші нөмірінде жарияланған Ләйлә Нұрғалиеваның “Қазақ баспасөзі-тарих “ақтаңдақтары” туралы” деп аталатын мақаласын да пайдаландым. Және бұл әдебиеттерден басқа да көптеген баспа материалдары мен әдебиеттерді пайдаландым. Осы аты аталған ғалымдар мен жазушылардың ғылыми еңбектері көп материал қамтып, еңбек етуіме үлкен себебін тигізді.

Бұл дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым: сталиндік қуғын-сүргіннің 1937-38-ші жылдардағы тұсына кеңінен тоқтала отырып, оның қазіргі уақытқа дейін тарихқа, әдебиетке, мәдениетке тигізген зардабын дұрыс ұғыну үшін демократиялық көзқараспен баяндау; тарихтың “ақтаңдақ” беттеріне тереңірек үңілу, ғылыми, тарихи ой-тұжырымдар жасау болып табылады.

Тақырыптың құрылымы:

Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде тақырыптың өзектілігі тұжырымдалынды, проблеманың зерттелу дәрежесі сипатталынды, зерттеудің мақсаты, құрылымы туралы айтылады.

Жалпы диплом жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақстанда жаппай репрессияның басталуы мен себебі және ұлттық зиялы қауым өкілдерінің репрессия жылдарындағы қилы-қиын тағдыры, олардың тарихқа, әдебиетке, мәдениетке тигізген, қосқан зор үлестері мен қалдырған мұралары қаралады. Ал, екінші тарауда 1937-38 жылдардағы жаппай қуғын-сүргін саясатының тарихи зардаптары, тарихтың бұрмалануы, әдебиетке тигізген әсері, зиялы қауымның көрген қасіреті тағы да басқа зұлмат залалдары жайлы айтылады.

1 Тарау. Қазақстан Сталиндік репресси я жылдарында

1. 1. Қазақстанда жаппай репресси я ның басталуы

1937 жылғы нәубетке елдің көрген қайғы-қасіреті Сталинмен байланысты, әрине Сталиндік репрессия деп аталуы да сондықтан.

Бірақ халықты қырып жою науқаны Сталин билік басына келмей-ақ, Совет өкіметі орнасымен қолға алынған еді. Байтақ елге керемет үрей әкелген жан түршігерлік зұлымдықты бастаған пролетариат көсемі Лениннің өзі болды. Жазалау саясатын жүргізудегі Лениннің рөлі ерекше болғандығын атап айтуымыз керек. Өйткені большевиктік “қызыл қырғын” Лениннің көзі тірісінде басталды және басшылығымен жүзеге асырылды. Бұл тарихи факт.

Советтік тарихшылардың айтуынша, бұл науқан 1918 жылдың күзінде Ленин мен Урицкийге қастаңдық жасаумен байланысты дейді. Ал шын мәнінде жаңа өкімет қазан төңкерісі болысымен 1917 жылдың 5-ші қарашасында Совнаркомның халыққа арнаған үндеуінде күш көрсетуге дайын екенін байқатып қалды. Террорды жүргізудің механизмін жасауға ұмтылыс сол кезде жасалды да ұйымдастыру жағынан шешілуі 1917 жылдың желтоқсанында ВЧК және оның аймақтық құрылымындары есебінде көрініс тапты.

Азамат соғысы басталмастан бұрын патша аримиясында қызмет атқарған офицерлерді және жалпы “большевиктік пиғылдан тыс элементтерді” тап жауы есебінде қыру қолға алынды. 1918 жылдың қантарында орыс офицерлері он-ондап емес, 200-300-ден қатарға тұрғызылып, пулеметпен атылған /6/.

Мұнан кейін кезек Қызыл Армияның өзіне келді. РКП(б) Орталық Комитетінің 1918 жылдың кезіндегі науқаны “Бұрын қай жерде, қай уақытта болғандығына қарамастан Оңтүстік майданда, нағыз сатқындар мен саботажниктерге ғана емес, барлық қорқақтарға, бас сауғалаушыларға, салғырттық байқатушыларға және қызыл террор жүргізуге міндеттіміз”- делінген.

Қорқытып-үркітуден қызметшілер де сырт қалған жоқ. 1918 жылдың 28 маусымындағы “Ірі кәсіпорындарды мемлекет мүлкіне айналдыру” декретте “егер қызметшілер өз бетімен жұмыстан кетіп қалса немесе саботаж жасаса кінәлілер революциялық сотқа тартылады”- деп күш көрсетті.

30-шы жылдарда еліміздің барлық жерінде бірдей социалистік қатынастар орнады. Жер, фабрика мен заводтар, колхоздар мен совхоздар мемлекеттік меншікке айналды. Бір жағынан, шаруалар жерден айрылып жатты. Мемлекеттік меншіктің негізінде жұмысшы табының колхозшы шаруа мен халық интеллигенциясының одағы нығайтылды. Алайда бұл одақтың экономикалық негізі болмады. Елде бюрократтық орталықтандыру орын алып, 1936 жылы ол КСРО Конституциясында бекітілді. Республикалардың егемендігі іс-жүзіне асырылмады. Республикалардың заң шығару жөніндегі инициативасы болмады, бұдан одақтың халық комиссариаттарының үстемдігі ықпалын тигізді.

“Социализм жеңіске жеткен сайын тап күресі күшейе берді”- деген Сталин теориясы біздің елімізде саяси қараңғылықты шегіне жеткізді, ғылыми, әдеби, мәдени қателіктерге ұрындырды, жеке адам құқығы барған сайын аяққа тапталды. Басқа пікір айтқан адамның халық жауы қатарына жатқызылуы мүмкін болды. Бүкіл идеология жалған сөйлеуге, тарихты бұрмалауға апарып соқтырды. Оның зардаптарын басқалармен қатар, Қазақстанның ғылымы мен тарихы көрді.

Теңіз өзеннен, өзен-бұлақтан бастау алатыны сияқты, біздің бүкіл тарихымыздың, оның ішінде партияның, азаматтың, әдеби-мәдени тарихымыздың бұрмалануы осы залалды қаулыдан басталды. Әрине бұған дейін де талпыныстар болған, ал мына қаулы ресми түрде қабылданған шешім болды. Онда: “Буржуазные и мелкобуржуазные теории оказывают влияние и на некоторых научных работников-членов партии. Отдельные коммунисты в своих работах часто повторяют те же буржуазные и мелкобуржуазные теории. Так тов. Рыскулов в своей книжке “Киргизстан” повторяет вслед за алашординцами и колониаторами легенду о добровольном переходе в подданство царизму угнетенных масс Средней Азии. Тов Сейфуллин в своей художественном творчестве воспевает старую феодально-родовую культуру (“Кокчетав”) . Тов Тогжанов в своих работах по казахской литературе допускает грубые ошибки, скатываясь на немарксисткие позиции Плеханова в литературоведении”-делінді /7/.

Е. Федоров, Б. Кун, С. Аманжолов пен А. Байтұрсынов тағы басқалардың тарих пен этнография, оқу жайындағы еңбектерінде троцкистік бұрмалаушылықтарға іш тартатын, буржуазиялық революциялық социалистік буржуазияға ұласуы жөніндегі В. И. Ленин көзқарасына немқұрайлы қараушылықты, ұғынбаушылықты түзету қажеттілігіне назар аударылды. Сырт көрінісі жөнделі, тіпті дұрыс сияқты. Алайда, кейінгі ғылыми зерттеулерде тарихты бұрмалау процессі осыдан бастау алып, қаулаған өрттегі бар ой-санамызды өзінің дегеніне бұрып әкетті.

Қаулыны жүзеге асырудың алғашқы сөзін Мұстафа Қайыпназаров ҚазАПП съезіндегі баяндамасында (1932 жылы 26 ақп) айтса, Өтебай Тұрманжанов “ҚазАПП-тың 1-съезі не деді?” атты мақаласында: “Алашорда оқығандары төңкеріске дейін де, төнкерістен кейін де қазақ еңбекшлерінің, пролетарияттың дұшпаны болды дейміз (“Әдебиет майданы” журналы, 1932, N4, 3-бет) деп шығандатып жіберді.

Бірлескен қаулы да аты аталған Ғаббас Тоғжанов өзінің қатесін түзету мақсатымен, “Большевик Казахстана” журналының 1932 жылғы 5 санында “Байтұрсынов және байтұрсыновшылдық туралы” мақала жазып, бұрыннан айтып, жазып келген ойларынан теріс айналды. Енді жеке адамдардың әр қилы пиғылдары, революцияға көзқарасы, Алашорда өкіметінің нақты іс-әрекеттері дегендер былай қалып, қазақ еңбекшілерінің империализмге, ақ патшаға қарсы қозғалысқа қатысқан қатыспағанының өзі саудаға түсе бастады. Осы негізгі ой, яғни алаш қозғалысының оған қатысқан қазақ интелегенциясының еш уақытта империализмге, патшаға қарсылық жасалғаны былай тұрсын, оған тіпті өрескел қорытынды жасалды. Бұл авторлар “Алаш” партиясы, “Алашорда” өкіметі мен алаш қозғалысы, қзақ интеллегенциясы дегенге ешбір айырма жасамай, ғылыми адалдық пен ұятты белге түйді. Осындай ожарлыққа ешкім қарсы шыға алмады. 1937 жылы Қазақстан Компартиясының 1-съезінде бұл ой нығыздай айтылып, партия тарихына жазылды.

Сонымен әуелінде, ғылыми қателіктен басталған ой-пікір енді бұлжымас қағидаға айналып, ресми сипат алды. Бұл тұжырымнан басқа ой-пікірдің бәрі саяси ғылыми қателік деп саналып, қуғын-сүргінге түсірілді. Жалғыз ұлт-азаттық қозғалысының ғана емес, бүкіл өткен тарихымыздың бар оқиғалары мен тартыстары осы көзқарасқа лайықталып, баяндалуға тиісті болды және күні бүгінге дейін солай болып келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.