Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері жайында
1 . Сұраныс заңы және оған әсер ететін факторлар
2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
3. Нарықтық тепе.теңдік
4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі
2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
3. Нарықтық тепе.теңдік
4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі
Сұраныс пен ұсыныс қисықтары М нүктесінде қиылысады. Бұл нүкте тепе-теңдік нүкте, ал осы тепе-теңдіктен туындайтын баға тепе-теңдік баға деп аталады. Тепе-теңдік баға - бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері теңелген жағдайдағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға. Егер баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыныс сұраныстан асып кетеді де, нәтижесінде тұтынушыда артықшылық болады немесе керісінше жағдайда мұқтаждық туады. Тапшылық пен молшылық жағдайлары ұзақ уақыт болуы мүмкін емес. Еркін баға жағдайында бәсекенің әсерінен ол тепе-теңдік дәрежеде белгіленеді.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін, олардың ең маңыздысы – салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекет араласуымен іске асырылады. Салық салу салдары тұтынушыларға да, өндірушілерге де әсер етуі мүмкін, себебі салықтың өсуінен баға өседі, яғни тұтынушы сұранысы азаяды, соның нәтижесінде өндіріс қысқарады. Бұл кезде нарықтық тепе-теңдік нүктесі өте жоғарғы деңгейге жылжиды.
Нарықтық баға құруға мемлекеттің араласуы да сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін бұзады. Ол әлеуметтік маңызы бар тауарларға нарықтық тепе-теңдіктен төмен деңгейде баға белгілеуде мәжбүр ету арқылы көрсетіледі. Нәтижесі болып жеке тұтынбаудың әсерінен барлық қоғамға теріс әсер ететін тауарлық тапшылық табылады. Мәжбүрлікпен қойылған баға нарықтықтан төмен деңгейде неғұрлым төмен орналасқан жаңа нарықтық тепе-теңдік нүктесін береді, демек сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болады.
Тауардың бағасы қалай анықталады? Кейбір авторлар оны шекті пайдалылық арқылы, басқалары өндіріс шығындарымен, үшіншілері сұраныс және ұсыныс арақатынасымен, төртіншілері құнмен анықтайды. Қазіргі экономикалық теорияда алғашқы үш концепцияны үйлесімді біріктіруге тырысқан А.Маршаллдың баға концепциясы өте кең тарады. Ол құнның бар екендігін жоққа шығарады және айырбас құны, яғни баға бар деп санады. Қысқа уақыт аралығында оған пайдалылықтың, ал ұзақ уақыт аралығында - өндіріс шығындарының әсерінің маңызы зор деп атады. Бағаның төменгі шегі өндірістің шекті шығындары болып табылады. Баға шығындардың орнын толтыру үшін жеткілікті болу керек. А.Маршалл нарықтық бағаның қалыптасуын үш уақыт аралығында қарастырды және мезеттік, қысқа мерзімдік, ұзақ мерзімдік тепе-теңдіктерге ажыратты.
Мезеттік тепе-теңдік жағдайында тауар ұсынысы тұрақты, сондықтан баға сұранысқа толық тәуелді болады. Сұраныс жоғары болған сайын баға да жоғары және керісінше.
Қысқа мерзімді тепе-теңдік жағдайында сұраныс жоғары-төмен, оңға-солға өзгеруі мүмкін. Егер фирма бұған назар аудармаса баға шығындардан төмен түсіп кетеді де фирма зиян шегеді.
Ұзақ мерзімді кезеңде ұсыныс сұранысқа бейімделеді де тұрақты баға орнайды.
К.Маркс құн мен баға заңдылықтарын талдау арқылы бағаны сұраныс пен ұсыныс негізінде анықтаудың қайшылықтарын көрсетті. Оның мәнісі мынада: егер ұсынысты сұраныс анықтаса, ал сұранысты ұсыныс анықтаса және олар қарама-қарсы бағытта әрекет етсе, онда олар өзара жойылып кетеді және баға басқа бір нәрсемен анықталады. Яғни тепе-теңдік нүктесінде баға болмысы, табиғаты түсініксіз құбылысқа айналады. Бұл қайшылықтан шығу үшін “құн-айырбас құны-баға” өзгерістері жүйесін ғылыми негізде талдау қажет. Маркс теориясы бойынша баға негізі – құн болып табьылады. Тауар құнының шамасы оны өндіруге жұмсалатын қоғамдық қажетті жұмыс уақыты шығынымен анықталады.
Құн еңбек мөлшерін көрсетеді, ал баға оларға бірегей ақша мөлшерімен өлшейді. Сату-сатып алудың әрбір жекелеген актінде баға сұраныс және ұсыныс әсерінен құннан үздіксіз ауытқып отырады. Егер сұраныс пен ұсыныс тең болса, блин, онда нарықтық баға негізінде орташа немесе нарық үшін тауарлардың негізгі массасы өндірілетін жеке құнмен анықталатын қоғамдық, блин, нарықтық құн жатыр. Егер сұраныс ұсыныстан елеулі артып кетсе, блин, онда нарықтық құн негізінде өндірістің нашар жағдайында өндірілген тауардың жекелеген құны жатыр. Егер ұсыныс сұраныстан елеулі асып кетсе, блин, онда нарықтық құнды өндірістің жақсы жағдайында өндірілген тауардың жекелеген құны анықтайды. Еңбек құн теориясы баға механизмін толық ғылыми жүйелеуде құн мен баға арасындағы қайшылықтарды үйлесімді шешеді. Тауар бағасының қалыптасуына байланысты екі қарама-қарсы көзқарастың қысқаша мазмұны осындай.
Нарықтық экономикада баға үш басты қызмет атқарады:
1. Бағдар беруші – сатушы мен сатып алушылар әрекеттері үшін ақпарат береді;
2. Ынталандырушы - өндірісті өте үнемді әдіспен жүргізуге және сұранысты ұтымды пайдалану арқылы ықпал етеді;
3. Бөлу – бұл арқылы нарықтық экономика қатысушылары арасында табыстар, өндірістік факторлар және игіліктер бөлінеді.
Бұл қызметтердің орындалуы тек ғана бағалардың табиғи динамикасын бұзатын монополия және инфляциясыз жағдайдағы еркін баға қозғалысы арқылы ғана мүмкін болады. Бұл шарт бұзылса нарықта бейберекет, кездейсоқ құбылыстар орын алады.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін, олардың ең маңыздысы – салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекет араласуымен іске асырылады. Салық салу салдары тұтынушыларға да, өндірушілерге де әсер етуі мүмкін, себебі салықтың өсуінен баға өседі, яғни тұтынушы сұранысы азаяды, соның нәтижесінде өндіріс қысқарады. Бұл кезде нарықтық тепе-теңдік нүктесі өте жоғарғы деңгейге жылжиды.
Нарықтық баға құруға мемлекеттің араласуы да сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін бұзады. Ол әлеуметтік маңызы бар тауарларға нарықтық тепе-теңдіктен төмен деңгейде баға белгілеуде мәжбүр ету арқылы көрсетіледі. Нәтижесі болып жеке тұтынбаудың әсерінен барлық қоғамға теріс әсер ететін тауарлық тапшылық табылады. Мәжбүрлікпен қойылған баға нарықтықтан төмен деңгейде неғұрлым төмен орналасқан жаңа нарықтық тепе-теңдік нүктесін береді, демек сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болады.
Тауардың бағасы қалай анықталады? Кейбір авторлар оны шекті пайдалылық арқылы, басқалары өндіріс шығындарымен, үшіншілері сұраныс және ұсыныс арақатынасымен, төртіншілері құнмен анықтайды. Қазіргі экономикалық теорияда алғашқы үш концепцияны үйлесімді біріктіруге тырысқан А.Маршаллдың баға концепциясы өте кең тарады. Ол құнның бар екендігін жоққа шығарады және айырбас құны, яғни баға бар деп санады. Қысқа уақыт аралығында оған пайдалылықтың, ал ұзақ уақыт аралығында - өндіріс шығындарының әсерінің маңызы зор деп атады. Бағаның төменгі шегі өндірістің шекті шығындары болып табылады. Баға шығындардың орнын толтыру үшін жеткілікті болу керек. А.Маршалл нарықтық бағаның қалыптасуын үш уақыт аралығында қарастырды және мезеттік, қысқа мерзімдік, ұзақ мерзімдік тепе-теңдіктерге ажыратты.
Мезеттік тепе-теңдік жағдайында тауар ұсынысы тұрақты, сондықтан баға сұранысқа толық тәуелді болады. Сұраныс жоғары болған сайын баға да жоғары және керісінше.
Қысқа мерзімді тепе-теңдік жағдайында сұраныс жоғары-төмен, оңға-солға өзгеруі мүмкін. Егер фирма бұған назар аудармаса баға шығындардан төмен түсіп кетеді де фирма зиян шегеді.
Ұзақ мерзімді кезеңде ұсыныс сұранысқа бейімделеді де тұрақты баға орнайды.
К.Маркс құн мен баға заңдылықтарын талдау арқылы бағаны сұраныс пен ұсыныс негізінде анықтаудың қайшылықтарын көрсетті. Оның мәнісі мынада: егер ұсынысты сұраныс анықтаса, ал сұранысты ұсыныс анықтаса және олар қарама-қарсы бағытта әрекет етсе, онда олар өзара жойылып кетеді және баға басқа бір нәрсемен анықталады. Яғни тепе-теңдік нүктесінде баға болмысы, табиғаты түсініксіз құбылысқа айналады. Бұл қайшылықтан шығу үшін “құн-айырбас құны-баға” өзгерістері жүйесін ғылыми негізде талдау қажет. Маркс теориясы бойынша баға негізі – құн болып табьылады. Тауар құнының шамасы оны өндіруге жұмсалатын қоғамдық қажетті жұмыс уақыты шығынымен анықталады.
Құн еңбек мөлшерін көрсетеді, ал баға оларға бірегей ақша мөлшерімен өлшейді. Сату-сатып алудың әрбір жекелеген актінде баға сұраныс және ұсыныс әсерінен құннан үздіксіз ауытқып отырады. Егер сұраныс пен ұсыныс тең болса, блин, онда нарықтық баға негізінде орташа немесе нарық үшін тауарлардың негізгі массасы өндірілетін жеке құнмен анықталатын қоғамдық, блин, нарықтық құн жатыр. Егер сұраныс ұсыныстан елеулі артып кетсе, блин, онда нарықтық құн негізінде өндірістің нашар жағдайында өндірілген тауардың жекелеген құны жатыр. Егер ұсыныс сұраныстан елеулі асып кетсе, блин, онда нарықтық құнды өндірістің жақсы жағдайында өндірілген тауардың жекелеген құны анықтайды. Еңбек құн теориясы баға механизмін толық ғылыми жүйелеуде құн мен баға арасындағы қайшылықтарды үйлесімді шешеді. Тауар бағасының қалыптасуына байланысты екі қарама-қарсы көзқарастың қысқаша мазмұны осындай.
Нарықтық экономикада баға үш басты қызмет атқарады:
1. Бағдар беруші – сатушы мен сатып алушылар әрекеттері үшін ақпарат береді;
2. Ынталандырушы - өндірісті өте үнемді әдіспен жүргізуге және сұранысты ұтымды пайдалану арқылы ықпал етеді;
3. Бөлу – бұл арқылы нарықтық экономика қатысушылары арасында табыстар, өндірістік факторлар және игіліктер бөлінеді.
Бұл қызметтердің орындалуы тек ғана бағалардың табиғи динамикасын бұзатын монополия және инфляциясыз жағдайдағы еркін баға қозғалысы арқылы ғана мүмкін болады. Бұл шарт бұзылса нарықта бейберекет, кездейсоқ құбылыстар орын алады.
Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері
1. . Сұраныс заңы және оған әсер ететін факторлар
7.2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
7.3. Нарықтық тепе-теңдік
7.4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі
7.1. Сұраныс заңы және оған әсер ететін факторлар
Сұраныс - бұл белгілі тауарға төлем қабілеті бар қажеттілік, яғни
белгілі бір уақыт аралығында тиімді бағаға сатылып алынуы тиіс тауардың
мөлшері. Сұранысқа көптеген факторлар әсер етеді, олардың ішіндегі
негізгісі – баға болып табылады. Баға мен сұраныс арасында кері байланыс
бар: тауардың бағасы өскен сайын сол тауарға деген сұраныс төмен болады
және керісінше тауарға баға арзандаған сайын оған деген сұраныс жоғары
болады. Осы кері байланыс сұраныс заңы деп аталады. Бұл тәуелділікті
графикте сұраныс қисығы түрінде көрсетуге болады.
P P
P¹ --------------В
Pº ------------------------А
D
D3 D1 D2
Q¹ Qº Q
Q
7.1 -сурет
7.2 -сурет
Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы (D)
бойынша көрінеді (7.1 -сурет). Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін
өзгертеді және сұраныс қисығы ысырылады. Оң жаққа ығысуы – сұраныстың
ұлғаюын, сол жаққа ығысуы – сұраныстың азаюын білдіреді (7.2 - сурет).
Сұранысқа әсер ететін бағалық емес факторлар мыналар:
1. Сатып алушылар саны;
2. Сатып алушылардың табысы;
3. Балама тауарлардың бағалары;
4. Қолайлы жағдайды күту;
5. Тұтынушылардың талғамы.
Тұтынушылардың талғамы әртүрлі, сондықтан олардың барлығын ескеру қиын,
бірақ даму бағыттарын анықтауға болады. Егер бір тауарға тұтынушылардың
ұнатуы жағымды өзгерсе ол сұранысты көбейтеді және қисықты оңға жылжытады.
Сатып алушылар санының көбеюі сұранысты арттырады. Тұтынушылар табысы өскен
сайын әсіресе, сапалы тауарларға сұраныс артады. Егер бір тауардың бағасы
қымбаттаған уақытта екінші тауарға деген сұраныс көбейетін болса, онда
мұндай тауарлар бірін-бірі ауыстыратын немесе субститут тауарлар деп
аталады. Ал бірін-бірі толықтырушы тауарлар сублемент тауарлар деп
аталады. Бірін-бірі өзара алмастырушы тауарларға қарағанда өзара
толықтырушы тауарларға сұраныс бір уақытта ұсынылады. Егер екі тауар өзара
толықтырушы болса, онда біреуінің бағасы мен екіншісінің сұранысы арасында
кері байланыс болады. Егер екі тауар бірін-бірі өзара алмастыратын болса,
онда олардың біреуінің бағасы мен екіншісінің сұранысы арасында тура
байланыс болады. Егер адамдар бір себептермен тауардың бағасы өседі деп
күтсе, онда сол тауарға деген сұраныс көбейіп, сұраныс қисығы оңға қарай
жылжиды немесе керісінше.
Сұраныс көлемі дегеніміз тұтынушылардың сатып алуға дайын тауарлар
көлемі (саны). Сұраныс бағасы - тауарлардың белгілі көлемін төлеуге дайын
максималды баға. Сұраныс функциясы - сұраныс көлемі және оған әсер ететін
факторлар арасындағы тәуелділік. Сұраныс функциясының жалпы түрі келесідей
болады:
Qd = f (P, I, T);
мұндағы: Qd - тауардың сұраныс көлемі; Т - тұтынушылардың талаптары мен
ұнатулары; Р - тауардың бағасы; I – табыс.
7.2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
Ұсыныс - бұл өндірушілердің белгілі бір баға бойынша сатуға дайын
тауарларының мөлшері. Тауардың бағасы мен оған деген ұсыныс арасында тура
байланыс бар, яғни баға өскен сайын сол тауарларға ұсыныс артады және
керісінше, баға төмендеген сайын тауар ұсынысы да төмендейді. Осы тура
байланыс ұсыныс заңы деп аталады. Бұл тәуелділікті графикте ұсыныс қисығы
түрінде көрсетуге болады:
P P
S3
S
S1
S2
P¹ --------------------- В
Pº--------------A
Q
Qº Q¹ Q
Q
7.3 -сурет
7.4 -сурет
Баға өзгергенде ұсыныс мөлшерінің өзгеруі қисық сызықты бойлай
қозғалумен жүзеге асады (7.3 -сурет). Бағадан тыс факторлардың әсер етуі
нәтижесінде ұсыныстың өзгеруі қисық сызықты ығыстырады. Ұсыныстың ұлғаюы
қисықты оңға, ал азаюы қисықты солға жылжытады (7.4 -сурет).
Ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторлар мыналар:
1. Ресурстардың бағасы;
2. Технология;
3. Басқа тауарлардың бағасы;
4. Қолайлы жағдайды күту;
5. Сатушылар саны;
6. Салық пен жәрдем қаражат.
Ресурстарға бағаның түсуі өндіріс шығындарын азайтады. Нәтижесінде
ұсыныс көбейіп, қисық оңға жылжиды. Ал ресурстарға бағаның түсуі керісінше
әсер етеді. Тауар өндірісінің технологиясы сатушылардың нарыққа шығуына
әсер етеді. Технологиядағы жетістіктер тауардың белгілі бір санын өндіру
үшін қажетті шығындарды азайтады. Демек ұсыныс өсіп, қисық оңға жылжиды.
Бірдей ресурстардың көмегімен өндіруге болатын тауар бағасының өзгеруі
талданатын тауар өндірісінің балама құнына әсер етеді. Мысалы, жүгеріге
бағаның өсуі бидайға ұсынысты азайтады. Өйткені, фермерлер бағасы жоғары
жүгері өндірісін дамытуға талпынады.
Ұсыныс көлемі - өндірушілердің немесе сатушылардың сатуға дайын белгілі
тауардың саны. Тауарлардың санына келесі факторлар эсер
етеді: технология, ұқсас тауарлардың бағалары, өндіріс
ресурстарының бағалары, салық және дотациялардың көлемі, табиғат
жағдайы, климат т.б.
Ұсыныс бағасы - өндіруші тауардың белгілі көлемде сатуға дайын мини
малды баға. Ұсыныс көлемі және оған эсер ететін факторлар
тәуелділігі ұсыныс функциясымен анықталады:
Qs= f (P,K, T, N, B);
мұндағы: P-ресурстар бағасы;
K-қолданылатын технология;
T-салықтар мен субсидиялар;
N-сатушылар саны;
B-басқа да факторлар.
Ұсыныс заңы бойынша тауар бағасының жоғарылауы ұсыныс
көлемінің жоғарылауына алып келеді және баға төмендегенде ұсыныс көлемі
төмендейді. Ұсыныс заңы тауар көлемі мен ұсыныс көлемінің
арасындағы тікелей байланысты көрсетеді.
Ұсыныс көлемінің өзгеруі бағалы факторлар өзгеруіне байланысты.
Графикте бұл өзгеріс ұсыныс қисығының бойымен жылжуына алып келеді. Егер
ұсыныс көлемі жоғарыласа, онда ұсыныс қисық бойымен жоғары қарай жылжиды,
ал төмендесе керісінше.
Егер ұсынысқа эсер ететін бағалық емес факторлар өзгерсе, онда ұсыныс
көлемі өзгереді. Ұсыныстың өзгерісі ұсыныс қисығының оңға немесе солға
жылжуына алып келеді. Ұсыныс жоғарыласа ұсыныс қисығы оңға қарай
жылжиды.
Ұсыныс қисығы солға жылжыса ұсыныс төмендегенін көрсетеді.
Ұсыныстың жоғарылауы келесі жағдайларға байланысты болуы мүмкін:
1. өндіріс ресурстарының бағасы төмендеуінен;
2. ұқсас тауарлар бағасының төмендеуінен;
3. өндіріс технологиясының жақсаруынан;
4. өндіріліп жатқан тауарларға салық төмендеуімен немесе дотациалардың
берілуі;
5. табиғат жағдайынан.
7.3. Нарықтық тепе-теңдік
Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекетін екі графикті қосу арқылы көруге
болады:
молшылық
P3--------------------------------- ------------------
M
P1---------------------------
P2--------------------------------- -------------------
тапшылық
7.5 -сурет
Сұраныс пен ұсыныс қисықтары М нүктесінде қиылысады. Бұл нүкте тепе-
теңдік нүкте, ал осы тепе-теңдіктен туындайтын баға тепе-теңдік баға деп
аталады. Тепе-теңдік баға - бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері
теңелген жағдайдағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға. Егер
баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыныс сұраныстан асып кетеді де,
нәтижесінде тұтынушыда артықшылық болады немесе керісінше жағдайда
мұқтаждық туады. Тапшылық пен молшылық жағдайлары ұзақ уақыт болуы мүмкін
емес. Еркін баға жағдайында бәсекенің әсерінен ол тепе-теңдік дәрежеде
белгіленеді.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін,
олардың ең маңыздысы – салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекет
араласуымен іске асырылады. Салық салу салдары тұтынушыларға да,
өндірушілерге де әсер етуі мүмкін, себебі салықтың өсуінен баға өседі, яғни
тұтынушы сұранысы азаяды, соның нәтижесінде өндіріс қысқарады. Бұл кезде
нарықтық тепе-теңдік нүктесі өте жоғарғы деңгейге жылжиды.
Нарықтық баға құруға мемлекеттің араласуы да сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігін бұзады. Ол әлеуметтік маңызы бар тауарларға нарықтық тепе-
теңдіктен төмен деңгейде баға белгілеуде мәжбүр ету арқылы көрсетіледі.
Нәтижесі болып жеке тұтынбаудың әсерінен барлық қоғамға теріс әсер ететін
тауарлық тапшылық табылады. Мәжбүрлікпен қойылған баға нарықтықтан төмен
деңгейде неғұрлым төмен орналасқан жаңа нарықтық тепе-теңдік нүктесін
береді, демек сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болады.
Тауардың бағасы қалай анықталады? Кейбір авторлар оны шекті
пайдалылық арқылы, басқалары өндіріс шығындарымен, үшіншілері сұраныс және
ұсыныс арақатынасымен, төртіншілері құнмен анықтайды. Қазіргі экономикалық
теорияда алғашқы үш концепцияны үйлесімді біріктіруге тырысқан
А.Маршаллдың баға концепциясы өте кең тарады. Ол құнның бар екендігін жоққа
шығарады және айырбас құны, яғни баға бар деп санады. Қысқа уақыт
аралығында оған пайдалылықтың, ал ұзақ уақыт аралығында - өндіріс
шығындарының әсерінің маңызы зор деп атады. Бағаның төменгі шегі өндірістің
шекті шығындары болып табылады. Баға шығындардың орнын толтыру үшін
жеткілікті болу керек. А.Маршалл нарықтық бағаның қалыптасуын үш уақыт
аралығында қарастырды және мезеттік, қысқа мерзімдік, ұзақ мерзімдік тепе-
теңдіктерге ажыратты.
Мезеттік тепе-теңдік жағдайында тауар ұсынысы тұрақты, сондықтан баға
сұранысқа толық тәуелді болады. Сұраныс жоғары болған сайын баға да жоғары
және керісінше.
Қысқа мерзімді тепе-теңдік жағдайында сұраныс жоғары-төмен, оңға-
солға өзгеруі мүмкін. Егер фирма бұған назар аудармаса баға шығындардан
төмен түсіп кетеді де фирма зиян шегеді.
Ұзақ мерзімді кезеңде ұсыныс сұранысқа бейімделеді де тұрақты баға
орнайды.
К.Маркс құн мен баға заңдылықтарын талдау арқылы бағаны сұраныс пен
ұсыныс негізінде анықтаудың қайшылықтарын көрсетті. Оның мәнісі мынада:
егер ұсынысты сұраныс анықтаса, ал сұранысты ұсыныс анықтаса және олар
қарама-қарсы бағытта әрекет етсе, онда олар өзара жойылып кетеді және баға
басқа бір нәрсемен анықталады. Яғни тепе-теңдік нүктесінде баға болмысы,
табиғаты түсініксіз құбылысқа айналады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. . Сұраныс заңы және оған әсер ететін факторлар
7.2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
7.3. Нарықтық тепе-теңдік
7.4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі
7.1. Сұраныс заңы және оған әсер ететін факторлар
Сұраныс - бұл белгілі тауарға төлем қабілеті бар қажеттілік, яғни
белгілі бір уақыт аралығында тиімді бағаға сатылып алынуы тиіс тауардың
мөлшері. Сұранысқа көптеген факторлар әсер етеді, олардың ішіндегі
негізгісі – баға болып табылады. Баға мен сұраныс арасында кері байланыс
бар: тауардың бағасы өскен сайын сол тауарға деген сұраныс төмен болады
және керісінше тауарға баға арзандаған сайын оған деген сұраныс жоғары
болады. Осы кері байланыс сұраныс заңы деп аталады. Бұл тәуелділікті
графикте сұраныс қисығы түрінде көрсетуге болады.
P P
P¹ --------------В
Pº ------------------------А
D
D3 D1 D2
Q¹ Qº Q
Q
7.1 -сурет
7.2 -сурет
Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы (D)
бойынша көрінеді (7.1 -сурет). Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін
өзгертеді және сұраныс қисығы ысырылады. Оң жаққа ығысуы – сұраныстың
ұлғаюын, сол жаққа ығысуы – сұраныстың азаюын білдіреді (7.2 - сурет).
Сұранысқа әсер ететін бағалық емес факторлар мыналар:
1. Сатып алушылар саны;
2. Сатып алушылардың табысы;
3. Балама тауарлардың бағалары;
4. Қолайлы жағдайды күту;
5. Тұтынушылардың талғамы.
Тұтынушылардың талғамы әртүрлі, сондықтан олардың барлығын ескеру қиын,
бірақ даму бағыттарын анықтауға болады. Егер бір тауарға тұтынушылардың
ұнатуы жағымды өзгерсе ол сұранысты көбейтеді және қисықты оңға жылжытады.
Сатып алушылар санының көбеюі сұранысты арттырады. Тұтынушылар табысы өскен
сайын әсіресе, сапалы тауарларға сұраныс артады. Егер бір тауардың бағасы
қымбаттаған уақытта екінші тауарға деген сұраныс көбейетін болса, онда
мұндай тауарлар бірін-бірі ауыстыратын немесе субститут тауарлар деп
аталады. Ал бірін-бірі толықтырушы тауарлар сублемент тауарлар деп
аталады. Бірін-бірі өзара алмастырушы тауарларға қарағанда өзара
толықтырушы тауарларға сұраныс бір уақытта ұсынылады. Егер екі тауар өзара
толықтырушы болса, онда біреуінің бағасы мен екіншісінің сұранысы арасында
кері байланыс болады. Егер екі тауар бірін-бірі өзара алмастыратын болса,
онда олардың біреуінің бағасы мен екіншісінің сұранысы арасында тура
байланыс болады. Егер адамдар бір себептермен тауардың бағасы өседі деп
күтсе, онда сол тауарға деген сұраныс көбейіп, сұраныс қисығы оңға қарай
жылжиды немесе керісінше.
Сұраныс көлемі дегеніміз тұтынушылардың сатып алуға дайын тауарлар
көлемі (саны). Сұраныс бағасы - тауарлардың белгілі көлемін төлеуге дайын
максималды баға. Сұраныс функциясы - сұраныс көлемі және оған әсер ететін
факторлар арасындағы тәуелділік. Сұраныс функциясының жалпы түрі келесідей
болады:
Qd = f (P, I, T);
мұндағы: Qd - тауардың сұраныс көлемі; Т - тұтынушылардың талаптары мен
ұнатулары; Р - тауардың бағасы; I – табыс.
7.2. Ұсыныс заңы және оған әсер ететін факторлар
Ұсыныс - бұл өндірушілердің белгілі бір баға бойынша сатуға дайын
тауарларының мөлшері. Тауардың бағасы мен оған деген ұсыныс арасында тура
байланыс бар, яғни баға өскен сайын сол тауарларға ұсыныс артады және
керісінше, баға төмендеген сайын тауар ұсынысы да төмендейді. Осы тура
байланыс ұсыныс заңы деп аталады. Бұл тәуелділікті графикте ұсыныс қисығы
түрінде көрсетуге болады:
P P
S3
S
S1
S2
P¹ --------------------- В
Pº--------------A
Q
Qº Q¹ Q
Q
7.3 -сурет
7.4 -сурет
Баға өзгергенде ұсыныс мөлшерінің өзгеруі қисық сызықты бойлай
қозғалумен жүзеге асады (7.3 -сурет). Бағадан тыс факторлардың әсер етуі
нәтижесінде ұсыныстың өзгеруі қисық сызықты ығыстырады. Ұсыныстың ұлғаюы
қисықты оңға, ал азаюы қисықты солға жылжытады (7.4 -сурет).
Ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторлар мыналар:
1. Ресурстардың бағасы;
2. Технология;
3. Басқа тауарлардың бағасы;
4. Қолайлы жағдайды күту;
5. Сатушылар саны;
6. Салық пен жәрдем қаражат.
Ресурстарға бағаның түсуі өндіріс шығындарын азайтады. Нәтижесінде
ұсыныс көбейіп, қисық оңға жылжиды. Ал ресурстарға бағаның түсуі керісінше
әсер етеді. Тауар өндірісінің технологиясы сатушылардың нарыққа шығуына
әсер етеді. Технологиядағы жетістіктер тауардың белгілі бір санын өндіру
үшін қажетті шығындарды азайтады. Демек ұсыныс өсіп, қисық оңға жылжиды.
Бірдей ресурстардың көмегімен өндіруге болатын тауар бағасының өзгеруі
талданатын тауар өндірісінің балама құнына әсер етеді. Мысалы, жүгеріге
бағаның өсуі бидайға ұсынысты азайтады. Өйткені, фермерлер бағасы жоғары
жүгері өндірісін дамытуға талпынады.
Ұсыныс көлемі - өндірушілердің немесе сатушылардың сатуға дайын белгілі
тауардың саны. Тауарлардың санына келесі факторлар эсер
етеді: технология, ұқсас тауарлардың бағалары, өндіріс
ресурстарының бағалары, салық және дотациялардың көлемі, табиғат
жағдайы, климат т.б.
Ұсыныс бағасы - өндіруші тауардың белгілі көлемде сатуға дайын мини
малды баға. Ұсыныс көлемі және оған эсер ететін факторлар
тәуелділігі ұсыныс функциясымен анықталады:
Qs= f (P,K, T, N, B);
мұндағы: P-ресурстар бағасы;
K-қолданылатын технология;
T-салықтар мен субсидиялар;
N-сатушылар саны;
B-басқа да факторлар.
Ұсыныс заңы бойынша тауар бағасының жоғарылауы ұсыныс
көлемінің жоғарылауына алып келеді және баға төмендегенде ұсыныс көлемі
төмендейді. Ұсыныс заңы тауар көлемі мен ұсыныс көлемінің
арасындағы тікелей байланысты көрсетеді.
Ұсыныс көлемінің өзгеруі бағалы факторлар өзгеруіне байланысты.
Графикте бұл өзгеріс ұсыныс қисығының бойымен жылжуына алып келеді. Егер
ұсыныс көлемі жоғарыласа, онда ұсыныс қисық бойымен жоғары қарай жылжиды,
ал төмендесе керісінше.
Егер ұсынысқа эсер ететін бағалық емес факторлар өзгерсе, онда ұсыныс
көлемі өзгереді. Ұсыныстың өзгерісі ұсыныс қисығының оңға немесе солға
жылжуына алып келеді. Ұсыныс жоғарыласа ұсыныс қисығы оңға қарай
жылжиды.
Ұсыныс қисығы солға жылжыса ұсыныс төмендегенін көрсетеді.
Ұсыныстың жоғарылауы келесі жағдайларға байланысты болуы мүмкін:
1. өндіріс ресурстарының бағасы төмендеуінен;
2. ұқсас тауарлар бағасының төмендеуінен;
3. өндіріс технологиясының жақсаруынан;
4. өндіріліп жатқан тауарларға салық төмендеуімен немесе дотациалардың
берілуі;
5. табиғат жағдайынан.
7.3. Нарықтық тепе-теңдік
Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекетін екі графикті қосу арқылы көруге
болады:
молшылық
P3--------------------------------- ------------------
M
P1---------------------------
P2--------------------------------- -------------------
тапшылық
7.5 -сурет
Сұраныс пен ұсыныс қисықтары М нүктесінде қиылысады. Бұл нүкте тепе-
теңдік нүкте, ал осы тепе-теңдіктен туындайтын баға тепе-теңдік баға деп
аталады. Тепе-теңдік баға - бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері
теңелген жағдайдағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға. Егер
баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыныс сұраныстан асып кетеді де,
нәтижесінде тұтынушыда артықшылық болады немесе керісінше жағдайда
мұқтаждық туады. Тапшылық пен молшылық жағдайлары ұзақ уақыт болуы мүмкін
емес. Еркін баға жағдайында бәсекенің әсерінен ол тепе-теңдік дәрежеде
белгіленеді.
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін,
олардың ең маңыздысы – салық салу мен бағаны бақылау. Бұл мемлекет
араласуымен іске асырылады. Салық салу салдары тұтынушыларға да,
өндірушілерге де әсер етуі мүмкін, себебі салықтың өсуінен баға өседі, яғни
тұтынушы сұранысы азаяды, соның нәтижесінде өндіріс қысқарады. Бұл кезде
нарықтық тепе-теңдік нүктесі өте жоғарғы деңгейге жылжиды.
Нарықтық баға құруға мемлекеттің араласуы да сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігін бұзады. Ол әлеуметтік маңызы бар тауарларға нарықтық тепе-
теңдіктен төмен деңгейде баға белгілеуде мәжбүр ету арқылы көрсетіледі.
Нәтижесі болып жеке тұтынбаудың әсерінен барлық қоғамға теріс әсер ететін
тауарлық тапшылық табылады. Мәжбүрлікпен қойылған баға нарықтықтан төмен
деңгейде неғұрлым төмен орналасқан жаңа нарықтық тепе-теңдік нүктесін
береді, демек сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болады.
Тауардың бағасы қалай анықталады? Кейбір авторлар оны шекті
пайдалылық арқылы, басқалары өндіріс шығындарымен, үшіншілері сұраныс және
ұсыныс арақатынасымен, төртіншілері құнмен анықтайды. Қазіргі экономикалық
теорияда алғашқы үш концепцияны үйлесімді біріктіруге тырысқан
А.Маршаллдың баға концепциясы өте кең тарады. Ол құнның бар екендігін жоққа
шығарады және айырбас құны, яғни баға бар деп санады. Қысқа уақыт
аралығында оған пайдалылықтың, ал ұзақ уақыт аралығында - өндіріс
шығындарының әсерінің маңызы зор деп атады. Бағаның төменгі шегі өндірістің
шекті шығындары болып табылады. Баға шығындардың орнын толтыру үшін
жеткілікті болу керек. А.Маршалл нарықтық бағаның қалыптасуын үш уақыт
аралығында қарастырды және мезеттік, қысқа мерзімдік, ұзақ мерзімдік тепе-
теңдіктерге ажыратты.
Мезеттік тепе-теңдік жағдайында тауар ұсынысы тұрақты, сондықтан баға
сұранысқа толық тәуелді болады. Сұраныс жоғары болған сайын баға да жоғары
және керісінше.
Қысқа мерзімді тепе-теңдік жағдайында сұраныс жоғары-төмен, оңға-
солға өзгеруі мүмкін. Егер фирма бұған назар аудармаса баға шығындардан
төмен түсіп кетеді де фирма зиян шегеді.
Ұзақ мерзімді кезеңде ұсыныс сұранысқа бейімделеді де тұрақты баға
орнайды.
К.Маркс құн мен баға заңдылықтарын талдау арқылы бағаны сұраныс пен
ұсыныс негізінде анықтаудың қайшылықтарын көрсетті. Оның мәнісі мынада:
егер ұсынысты сұраныс анықтаса, ал сұранысты ұсыныс анықтаса және олар
қарама-қарсы бағытта әрекет етсе, онда олар өзара жойылып кетеді және баға
басқа бір нәрсемен анықталады. Яғни тепе-теңдік нүктесінде баға болмысы,
табиғаты түсініксіз құбылысқа айналады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz