Тұрмағамбет Ізтілеуұлы

Өз замандастар арасында «шығыс тілдерінің тірі сөздігі» атанған кәсіби тәжімәші Тұрмағамбет шайырдың соңында қалған терме, толғау, мінәжат, рубаи, айтыс, арнау, көңілқос, ұлықтау, арзу-хат, мақал-мәтел, нақыл сөз, мысал, хикая, дастандарына өзек болғанадамзат баласына ортақ алуан мәселерлерден, һәм ол оқыған шығыс әдебиеті үлгілері мен діни фәлсафалық кітаптар мазмұнынан парасатты да пайымды дінтанушы, кемел щығыстанушының дүниетанымынан нағыз оқымыстыға тән тылсым қасиеттерді танимыз.
Орысша оқымаса да дін ғылымына, ислами құндылықтардың туын көтереген – араб, парсы, түрік, шағатай тілдерін еркін меңгерді. Діни оқу мен дүниелік пәндерді тұтас үйреніп, қадим негіздерін меңгере тұра, жәдидтік заманауи бағыттанда шет қалмаған.
Сыр бойы, Қармақшы өңірін жайлаған Кіші жүз әлім, шөмен, жетіру ішінде өзінің ортадан жоғарғы дәулетімен мал өсіріп, жан баққан Ізтілеу Қызылбай баласы Қыр мен Сыр арасындағы байтақ далада еркін өскен есті әулеттен. Ал Ізтілеудің қабірі қазіргі Қызылорда облысы, Төретам станциясынан 100 шақырымдай жерде Нұра, Қарақұм бетіндегі «Жеркіндік» деген белесте. Ерте көктемде көшіп бара жатқанда кенеттен дүние салған Ізтілеу осы жерге жерленіпті. Тұрмағамбеттің шешесі – Жұпар Ермағамбетқызы. Нағашысы Ермағамбеттің де ескіше хат таныған кісі екені айтылады. Бауырлары – Шайқы, Нұржан, Ислам, Хатша.
Тұрмағамбет алғаш өз аулында, Ораз ахунның шәкірті Алдашбай ахун мешітінде дәріс алған. Алдашбай ахун Сыр бойынан шыққан оқыған, діни дәрежесі жоғары, білімді адам болған. Оның туған ағасы Қожабай ахун да оқыған кісі. Алдашбай ахун Бұхара қаласында «Мир-Араб», «Көкелташ» медреселерінен 10 жыл оқып, тәфсир ғылымын меңгерген. Дін ғылымының ізіне түскен Тұрмағамбет Алдашбай ахунның батасын алғаннан кейін, Тапал, Қалжан ахундарға кездесіп «ифтидай» мен орта «рушдия» бітіреді. Медицина саласын оқыған Қалжан ахун өзі оқыған Бұхарадағы «Мир-Араб» медресесіне Тұрмағамбетті ол 1896 жылы, 13 жасында жібереді. 1896-1899 жылдар аралығының алғашқы үш жылында ол «Мир-Араб» медресесінен орта білім, қалған 1899-1905 жылдар ортасында «Көкелташ» медресесінде алты жыл білімін жоғарылатып, бас-аяғы тоғыз жылда қос медресені «Ұсылы қадим» - қадім (ескі) ғылымының негізінде оқып щыққан. Парсы, араб, түрік, шағатай тілдерін еркін меңгерген Тұрмағамбет елге – Сыр бойына келіп мектеп ашып, бала оқытады. Дін ғылымы мен дүнияуи білімі кемел Тұрмағамбеттің «ахунд» - насихатшы деген діни дәрежесі болған. Бірақ ол дәрежесін Кеңес үкіметінің кезінде айтпай, жасырған.