Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .3

1 Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

1.1 Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық . психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

1.2 Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың принциптері, міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .20

2 Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30

2.1 Оқушылардың сабақта және сыныптан тыс жұмыста экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

2.2 Оқу.тәрбие үдерісінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .37

2.3 Педагогикалық.тәжірибелік жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... . ..63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..65

Зерттеудің көкейкестілігі. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел даму барысында, қоғам мен табиғаттың қарым-қатынас мәселесіндегі күрделі шиеленістерді дұрыс шеше білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір азаматтың өмірін сақтауға мүмкіндік туады. Өйткені, өндірістің дамуы барысында табиғи қорлардың дағдарысқа ұшырауына, қоршаған табиғи ортаның ластануына себепші болып, жаңа дағдарыстардың туындауына ұйытқы болды.
Табиғат әлемі - адамдардың тіршілік ету ортасы. Ал, адамдар табиғатсыз өмір сүре алмайды. Соңғы жылдардағы мемлекеттік жоспарларды орындау, өндірісті өркендету негізгі міндет болып, табиғатты (ауаны, суды, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін) қорғап, ядролық жарылыстар, табиғат байлықтарын орынсыз пайдалану, табиғатты ауруға ұшыратты. Жұтатын ауамыз, ішетін суымыз, жейтін тамағымыздың құрамында улы заттар көбейді. Заводтардан шығатын қалдықтар сүзгіден дұрыс өткізбестен ауаға таралып, осының нәтижесінде өкпе, рак, жүрек, психикалық аурулар саны көбейіп барады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сүйенсек, аурулардың 80-90% ішетін ас суынан және жұтатын ауадан туындап отырғаны көрінеді.
Тірі ағзалардың өзара және бейорганикалық табиғатпен әрекеттесуінің нәтижесінде пайда болған қауымдастықты экологиялық жүйеге жатқызамыз. Ағзаларға әсер ететін экологиялық факторлар, абиотикалық, биотикалық және антропогендік болып жіктеледі. Заттардың биохимиялық айналымы дегеніміз – олардың табиғаттағы алмасуы мен ауысып өзгеруінің циклді үрдісі болмақ. Табиғаттың өзіндік дамуына байланысты айтылған жүйелер арасында биохимиялық айналымның жылжымалы тепе-теңдігі орнығады. Адамның табиғат заңдарын ұстамауы өндірістік іс-әрекеттерінің әсерінен экожүйе бөліктері арасында тепе-теңдікті бұзады. Яғни, жер климатының біртіндеп, жылынып, озон қабатының тесілуі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюы т.б. мысалы болады.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын қамтамасыз ету мақсатымен Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2030» атты өз халқына жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық проблемаларды шешу қажеттігі атап айтылған Президенттің жолдауында: «Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің 20%-на себеп болып отыр, ол кейбір аймақтарда жағдайы мұнан да қиын, отандастарымыздың үштен бірі сапасыз тамақтанбауы да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады; - деді [1].
Озон қабатының жұқаруы, улы тұзды жаңбырлардың жаууы, химиялық заттармен ластануы – адамның іс-әрекетінен жасалған қасірет болып табылады. Табиғаттың осындай күйге ұшырап, еліміздің көптеген жерлерінің апат аймағына айналуының бір себебі – экологиялық білім мен тәрбиенің төмендігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, адамдардың шаруашылық іс-әрекетінің дамуы артып, өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат пен өндіріс қалдықтарының көлемі арытып, айналадағы ортаны бүлдіруде. Қазіргі кезде табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынасты дұрыс жолға қойып, табиғат байлықтарын, көздің қарашығындай сақтап, оны үнемдеп пайдалануда.

1.ҚР "Қазақстан - 2030" стратегиясы. - Астана, 1999
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 32–бап. - Алматы,1995
3. ҚР “Табиғатты қорғау туралы” заңы. - Астана, 2001
4.ҚР "Білім беру туралы" заңы. - Астана,2007
5. ҚР экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасы.- Алматы,1997
6. ҚР экологиялық білім беру тұжырымдамасы.- Алматы,2003
7. ҚР “Қоршаған ортаны қорғау туралы” заңы. - Астана, 2001
8.Абай. Өлеңдері.Қара сөздері. - Алматы,1999
9. Аймаутов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Алматы, 1987
10.Сарыбеков М. Методика экологического воспитания младших школьников.-Алматы,1983
11. Айтжанова А.Б. Экологическое воспитание младших школьников средствами народной педагогики казахов в процессе учебно – воспитательной деятельности в школе.- Алматы, 2008
12. Манкеш А.Е. Жасөспірімдердің экологиялық мәдениетін қалыптастыру жолдары. - Алматы, 2003
13. Манкеш А.Е. Үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие сабақтастығының ғылыми-педагогикалық негіздері. П.ғ.д. дисс.автореф.- Алматы, 2008
14. Даутова З.С. Органикалық химия курсын оқыту үрдісінде студенттерге экологиялық білім берудің ерекшеліктері. П.ғ.к. ... дисс. автореф. . –Алматы, 2008
15. Зверев И.Д. Экология в школьном обучении.- Москва, 1992
16. Сарыбеков М.Н.Теория и методика экологической подготовки будущих учителей.-Алматы,1998
17. Ильина Н.Е.Педагогика. - Алматы: Мектеп, 1999
18.Әл-Фараби.Ғылымның шығуы туралы. - Алматы, 1998
19.Коменский Я.А.Сочинения. - М., 1988
20. Руссо Ж.Ж. Таңдамалы. - Алматы, 1990
21. Герцен А.И. Шығармалары. - Алматы, 1990
22. Писарев Д.И. Шығармалары. - Алматы, 1993
23. Песталоцци И.Г. Таңдамалы. - Алматы, 1980
24. Дистервег А. Таңдамалы. - Алматы, 1995
25. Белинский В.Г. Шығармалары.- Алматы, 1991
26. Добролюбов Н.А. Шығармалары. - Алматы, 1992
27. Чернышевский Н.Г. Шығармалары. - Алматы, 1989
28. Ушинский К.Д. Собр. соч.- Том 10.-Москва-Ленинград,1990
29. Тихонова А.Е. Дидактические и методические основы экологического образования и воспитания школьников. - Хабаровск, 1984.-81с.
30. Дарвин Ч. Эволюция происхождения. - М., 1980
31.Ушинский К.Д. Детский мир. - Алматы, 1999
32.Геккель Ә. Естественная история происхождения. - М., 1968
33. Сухомлинский В.А. Мектептің жас директорымен сырласу. - Алматы, 1987
34. Уәлиханов Ш. Шығармалары.- Алматы,1998
35.Алтынсарин Ы. Шығармалары.- Алматы,1999
36.Құлжанова Н.Мектепке дейінгі тәрбие.-Алматы,1998
37.Люблинская А.А. Формирование нравственной позиции начинается в детстве.- Москва, 2006
38.Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. –Алматы: Қазақстан, 2008.-72б.
39.Жарықбаев Қ.Б. Психология.- Алматы: Білім, 1993.-69б.
40.Рубинштейн C.Л.Человек и мир.- Москва, 2000
41.Лихачев Б. Педагогика (курс лекций). - Москва, 1999
42.Сухомлинский В.А. Таңдамалы. - Москва, 1987
43. Геккель Э.Экология. - Москва, 1997
44.Выготский Л.С. Педагогическая психология. - Москва, 1987
45.Кон И.С. Москва, 1997
46.Кудрявцева Е.М.Экологическое воспитание учащихся. - Москва, 1987
47.Жұмабаев М.Шығармалары. - Алматы: Қазақстан, 2008.-72б.
48.Байтұрсынов А.Таңдамалы. - Алматы: Қазақстан, 2008.-72б.
49.Қоянбаев Р. Педагогика.-Астана,1998
50. Подласый И.П. Педагогика. - Москва, 2000

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.д., профессор Торыбаева Ж.З.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру

5В010300 - Педагогика және психология мамандығы

Орындаған
Бегман Алтынай

Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор
Усманов А.А.

Түркістан - 2015

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

1.1 Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық -
психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8

1.2 Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың принциптері,
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .20

2 Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

2.1 Оқушылардың сабақта және сыныптан тыс жұмыста экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

2.2 Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .37

2.3 Педагогикалық-тәжірибелік жұмыстың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...58

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. ... . ..63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..65

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел даму
барысында, қоғам мен табиғаттың қарым-қатынас мәселесіндегі күрделі
шиеленістерді дұрыс шеше білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір азаматтың
өмірін сақтауға мүмкіндік туады. Өйткені, өндірістің дамуы барысында табиғи
қорлардың дағдарысқа ұшырауына, қоршаған табиғи ортаның ластануына себепші
болып, жаңа дағдарыстардың туындауына ұйытқы болды.
Табиғат әлемі - адамдардың тіршілік ету ортасы. Ал, адамдар
табиғатсыз өмір сүре алмайды. Соңғы жылдардағы мемлекеттік жоспарларды
орындау, өндірісті өркендету негізгі міндет болып, табиғатты (ауаны, суды,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін) қорғап, ядролық жарылыстар, табиғат
байлықтарын орынсыз пайдалану, табиғатты ауруға ұшыратты. Жұтатын ауамыз,
ішетін суымыз, жейтін тамағымыздың құрамында улы заттар көбейді.
Заводтардан шығатын қалдықтар сүзгіден дұрыс өткізбестен ауаға таралып,
осының нәтижесінде өкпе, рак, жүрек, психикалық аурулар саны көбейіп
барады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сүйенсек,
аурулардың 80-90% ішетін ас суынан және жұтатын ауадан туындап отырғаны
көрінеді.
Тірі ағзалардың өзара және бейорганикалық табиғатпен әрекеттесуінің
нәтижесінде пайда болған қауымдастықты экологиялық жүйеге жатқызамыз.
Ағзаларға әсер ететін экологиялық факторлар, абиотикалық, биотикалық және
антропогендік болып жіктеледі. Заттардың биохимиялық айналымы дегеніміз
– олардың табиғаттағы алмасуы мен ауысып өзгеруінің циклді үрдісі болмақ.
Табиғаттың өзіндік дамуына байланысты айтылған жүйелер арасында биохимиялық
айналымның жылжымалы тепе-теңдігі орнығады. Адамның табиғат заңдарын
ұстамауы өндірістік іс-әрекеттерінің әсерінен экожүйе бөліктері арасында
тепе-теңдікті бұзады. Яғни, жер климатының біртіндеп, жылынып, озон
қабатының тесілуі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюы т.б. мысалы
болады.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын
қамтамасыз ету мақсатымен Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты өз халқына жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды
болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық
проблемаларды шешу қажеттігі атап айтылған Президенттің жолдауында:
Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің 20%-на себеп болып отыр, ол
кейбір аймақтарда жағдайы мұнан да қиын, отандастарымыздың үштен бірі
сапасыз тамақтанбауы да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады; - деді
[1].
Озон қабатының жұқаруы, улы тұзды жаңбырлардың жаууы, химиялық
заттармен ластануы – адамның іс-әрекетінен жасалған қасірет болып табылады.
Табиғаттың осындай күйге ұшырап, еліміздің көптеген жерлерінің апат
аймағына айналуының бір себебі – экологиялық білім мен тәрбиенің төмендігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, адамдардың шаруашылық іс-
әрекетінің дамуы артып, өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат
пен өндіріс қалдықтарының көлемі арытып, айналадағы ортаны бүлдіруде.
Қазіргі кезде табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынасты дұрыс жолға
қойып, табиғат байлықтарын, көздің қарашығындай сақтап, оны үнемдеп
пайдалануда.
Қазіргі кезеңде адамдар мен табиғат ара қатынастары жылдан жылға
шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен
мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып
отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қазақстан -
2030” бағдарламасында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті
түрде – таза(сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы
болып табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі
өнімдерін пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи
ортада өмір сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Қоғамдық өндірісті дамыту жолында адамдар табиғаттың байлығын әбден
игерді. Сөйте келіп, оны тоздырып жүдетіп жібергенін де аңғармай, байқамай
қалды. Солардың куәсі – қазақ жеріндегі Арал апаты, Семей полигоны,
Амудария мен Сырдарияның суын жырымдап табиғатқа қиянат жасалуы. Өнеркәсібі
дамыған бір қатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, енді
адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Соңғы жылдары Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар жерде
өсірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып суландырып
апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су азайып
тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы сортаңдалды,
мал жайылым өрісі тартылып кетті, экологиялық жағдайдың азуы тұрғындардың
денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан, халық қоныс
аударуға мәжбүр болды.
Ал енді Балхаш көлінің жағдайын айтсақ, көңіл толымсыз. Балхаш көлін
қорғау туралы ұзақ жылдар бойы әңгіме болып келеді. Өйткені, ол көл өндіріс
орындарының жауапсыздығынан ластанып кетті.
Қазір Шардара және Шәуілдір аймағындағы адамдар да өз денсаулықтарына
алаңдаулы. Себебі, ол жерлерде уран өндірілуде.
Тағы бір толғандыратын мәселенің бірі - ауа тағдыры. Адамдар ауасыз
күн көре алмайды, таңдауға мұршасы болмай қандай ауа болса да дем алуға
мәжбүр. Егер тамақсыз 5 жеті, сусыз 5 күн өмір сүруге болса, ауасыз 5 минут
та тұра алмайды.
Осы адам өміріне өте қажетті ауа жаратылыс (табиғат) жолдарымен және
адамдар іс–әрекетінен ластанады. Атмосферадағы әр түрлі улы газдардың,
соның ішінде көмірқышқыл газын сақтаудың жолы бар ма деген сұрақ туды.
Бұған ғалымдар жер бетінде орманды көбейту арқылы ғана қарсы тұруға
болатындығын дәлелдейді. Ал ормандар болса жазда көп әр түрлі себептен
өртеніп жатады. Бурабайдың қарағайлары соңғы жылдары жиі өртке шалдығып
тұрғаны біздерді көп толғандырады.
Қазір табиғатты қорғау ісі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналды. Жыл
сайын 145 млн. тонна күкірт, 250 млн. тонна шаң–тозаң, 5 млрд м3 көмір
қышқыл газы, 1 млн. тонна қорғасын қосылыстары ауаны ластайды.
Жануарлар мен өсімдіктер саны азайып барады. Дүние жүзінде көптеген
өзендер мен көлдер ластанып, тұщы су қоры кеміп келеді.
Экологиялық апаттардың көбеюіне байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы
тамыздың 5 –ін айналадағы ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп
жариялайды.
Міне осылай табиғат заңдарын білмеу, біле тұра онымен санаспау бос
шығынға ұрындырып, қоршаған ортаға кеселін тигізіп, адамдардың өмір сүруін
қиындататыны тағы бір рет дәлелденді.
Сондықтан, оқушыларға экологиялық тәрбие мен білім беру - бүгін де
өзекті мәселелердің бірі. Себебі, Қазақстан Республикасында табиғатты
қорғау, оның байлығын ұқыпты пайдалану мәселесі мемлекеттің және
Президенттің бақылауында. Қазақстан Республикасының Конституциясында да 38–
бапта орын алған(1(. Онда “Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты
сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті.” делінген(2(.
Егеменді республикамыздың 1991 жылы қабылданған “Табиғатты қорғау
туралы” заңында(3( халыққа білім беру жүйесінде экологиялық білім мен
тәрбие және мәдениетті қалыптастыруға баса көңіл аударылды. Осыған орай,
көпшілікке ғылыми түрде жүйелі білім берудің негізі мектеп қабырғасында
қаланады.
Қазір экология ғылымы стратегиялық бағыты айқындалған ғылымдардың
деңгейіне көтеріледі. Ғылым ретінде өзіндік әдіснамасы бар, зерттеу облысы
мен әдістері қалыптасқан биология ғылымының бір саласына айналды.
Сондықтан, өркениетті елдерде экология пәні оқытылып келеді.
Ендігі
жерде экология пәнін мектеп жүйесіне енгізу – бүгінгі күннің талабы.
Өйткені, қазір “экология” сөзінің түсінігі тек биологиялық мағынамен
шектеледі.
Сондықтан, экологиялық білім мен тәрбие беру– үлкен де абыройлы іс.
Экологиялық мәдениетке үйрету оңай мәселе емес. Оған ұқыпты және жауапты іс
деп қарау қажет. Біздің міндетіміз – экологиялық мәдениетке оқушыларды
үйрету, табиғатқа туған анасындай аяулы сезіммен қарауға, оны қорғауға
тәрбиелеу.
Әрбір оқу пәні республикамыздың жас ұрпақтарын тәрбиелеуде барлық
білім жүйесін түбірінен жақсартуды шешу мақсатына барынша үлес қосуға тиіс.
Қазіргі заманғы оқыту және тәрбиелеу ғылымының ең негізгі бағыты –
экологиялық білім мен тәрбие беруді жүйелі ұйымдастыру болып табылады.
Мұндағы басты міндет: табиғатты пайдалануда өнегелік және құқықтық
принципті сақтау, өзінің тұрғылықты жерінің табиғатын белсенді қорғауға,
оқып үйретуге, табиғатты белгілі бір мөлшерде пайдалануды, экологиялық
жауапкершіліксіздіктің кері әсері туралы идеяларды насихаттауды жаңа
көзқарас негізінде қалыптастыру.
Әрбір оқытушының, әсіресе, биология, география, химия, физика,
бастауыш сыныпта дүниетану т.б. сабақтарда оқу материалдарын терең
түсіндіріп, сыныптан және мектептен тыс экологиялық жұмыстарды тиімді
қолдана білуге оқушыларды үйрету және дағдыландыру басты міндеті.
Қазір елімізде Жасыл ел бағдарламасы жұмыс істеуде.
Соңғы ХХ ғасырдың екінші жартысында адам баласынан алдынан шыққан,
табиғатты қорғау мәселесі, жастарды соған сай оқыту мен тәрбиелеудің
қажеттілігі туып, экологиялық мәселелер қазір әлемде өзінің қоғамдық мәні
жоғалған алдыңғы қатардағы мәселенің біріне айналды. Сондықтан жас ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір
қажетті кезек күттірмес екендігі 2007 жылғы Қазақстан Республикасының
Білім беру туралы заңында[4], 1997 жылғы Қазақстан Республикасы
экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында[5], 2003 жылғы ҚР экологиялық
білім беру тұжырымдамасында[6] көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 6-шы бабы жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттің меншігі
екендігі, олардың мемлекет қорғауында болатындығын мәлімдейді, осы
конституцияның 38-ші бабы Қазақстан Республикасының азаматтарына табиғатты
сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 89
бабының әрқайсысы еліміздің болашағын экологиялық жағынан қамтамасыз ету
шараларына арналады. Заңда басқа салалармен қатар педагогикалық жағынан
шешілуі тиісті міндеттер белгіленіп, экологиялық тәрбие мен білім берудің
жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілу қажеттілігі көрсетіледі[7].
Өйткені табиғатты аялау, соның негізінде имандылыққа, ізгілікке баулу
бала тәрбиесіндегі ұлттық тамырдан нәр алады, яғни, экологиялық ой-
тұжырымдар баланың қоршаған табиғат ортасымен және өмір сүріп отырған
қоғамындағы қалыптасқан ғылыми ұғым түсініктерімен байланыстырса, соғұрлым
өз туған жерін, елін қорғауға тәрбиелейтіндігін ашып көрсеткен. Табиғат
арқылы балалардың имандылық сезімдерінің алғашқы нышандарын педагогикалық
құндылығын қалыптастыру жайлы Я.А. Коменский ескерткен.
Табиғаттың сұлу көріністері арқылы жас ұрпақтың бойында адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыру, табиғатты қорғау, сүю сезімдерін тәрбиелеуге
қазақ халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде көп көңіл бөлінген.
Ұлы Абай өз өлеңінде табиғат пен адам өмірін, тіршілігін
ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде
қарастырған[8]. Белгілі педагог-психолог Жүсіпбек Аймауытов балаға ең
қымбат, ең жақын туған жері, туған жерінің табиғаты, оның құбылыстарын білу
өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге, табиғатқа теңеу мазмұнының берік,
баланың санасын жандандырып, төңіректегі әлемге терең көзбен қарауға
үйретеді,-деген[9].
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі адамдардың табиғатқа жасаған
бір жақты қарым-қатынасының, табиғат заңдылықтарын сақтамау салдарынан,
табиғаттың экологиялық тепе-теңдігінің бұзылуын, экологиялық дағдарыстың
болу себептерін Е.Мамбетқазиев, Е.Қонақбаев, Ю.Жданов т.б. өз еңбектерінде
атап өткен.
Оқушыларға, студенттерге экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі
М.Н.Сарыбеков[10], А.Б. Айтжанова[11], А.Е.Манкеш[12,13], З.С.Даутова[14]
т.б. еңбектерінде зерттелген[6].
Біз осы дипломдық жұмысымызды орындау барысында оқушыларға
экологиялық білім мен тәрбие беру саласында ізденіс зерттеулер жүргізген
ғалым-педагогтар И.Д. Зверев[15], М.Н.Сарыбеков[16], Н.Е.Ильина[17] тағы
басқалардың ой-пікірлерін басшылыққа алдық.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеп, оны қалыптастыру әдістемесін ұсыну.
Зерттеу нысаны: оқушыларға экологиялық тәрбие беру.
Зерттеу пәні: оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктерін
көрсету;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың принциптерін,
міндеттерін айқындау;
- сабақта және сабақтан тыс уақытта оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің көздері: оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
туралы философиялық, педагогикалық, психологиялық зерттеулер, Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы (1997), Ел Президентінің
Қазақстан - 2050 стратегиясы(2012) т.б.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа орай әдебиеттерді талдау, бақылау, әңгіме,
анкета, эксперимент т.б.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы орта мектебі.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.

1 Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
теориялық негіздері

1.1 Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық -
психологиялық ерекшеліктері

Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық
прогрестің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде
табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру
ырқынан шығып кетті. Демек, адам баласы өмір сүріп отырған қоршаған ортаны
бүкіл ғалам бойынша өзгеріске ұшырату қаупі төнді.
Сонымен бірге, қазіргі кезде адам мен табиғат арасындағы қарама-
қайшылықтарды шешіп, жол табу және жастарға экологиялық тәрбие беру
педагогика мен мектептің басты борышына айналуда.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру жалпы білім берудің бір тармағы
ретінде оқушыны жан-жақты дамытуға, оның адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеуге бағыттайды. Кезінде орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.
Баласағұн, Қ.А. Яссауи, М. Қашқари, А. Иүгінеки, С. Бақырғани және т.б. өз
шығармаларында табиғатты аялап, қорғауға байланысты көзқарастарын білдіріп,
жаратылыстану жайында бағалы пайымдаулар мен ғылыми тұжырымдар жасаған.
Мәселен, Әл-Фараби Ғылымдардың шығуы туралы" трактатында табиғаттану
ғылымдарының шығу төркінін, себептерін ашып көрсетуге тырысады [18].
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселесін шешуде прогресшіл
педагогтарымыздың орны ерекше. Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци,
А.Гумбольдт классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді.
Чех халқының атақты педагогы Я.А.Коменский Тәрбиенің негізі – табиғат, ал
адам табиғаттың бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы [19].,- деді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо өзінің педагогикалық еңбектерінде Баланы
табиғатпен байланыста тәрбиелеу керек, табиғат баланың ересектігінен бұрын
бала болғанын қалайды, - деп жазды. Ол тәрбиенің үш қайнар көзі: табиғат,
адамдар, заттар деп есептеді[20].
Н.Н.Герцен жас баланың жан дүниесін қалыптастырудағы табиғаттың
маңызын көрсете отырып: Біз адам дүниесін табиғат дүниесінен тас қабырға
арқылы бөліп тастауға әдеттендік, бұл әділетсіздік,- деді[21]. Д.И.Писарев
патриотизмді қалыптастырудағы табиғаттың мәнін ерекше бағалап, өз денесін
сүю және қорғауға адамға тән қасиет болғаны сияқты, дәл солайша өзінің
балалық шағының 1-ші күнінен үйренгендерін, жақсы көрген сол адамдарды, сол
жерді, сол өмір құрылымы мен ұғымды қорғауда оған тән қасиет, - деген
болатын[22]. Орыс ағартушылары жас ұрпаққа табиғат туралы сапалы білім беру
және адамның табиғи мінез-құлқын айқындайтындықтан, моральдық сапалардың
қалыптасуына әсер ететіндіктен айрықша мән берді.
Қазіргі кезеңдегі қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы
қайшылықтар мектеп пен педагогиканың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойып
отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген ұрпаққа, табиғатқа деген теріс
әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді ортаға бұруда нақты
талап бере алады.
Классикалық педагогикалық табиғат туралы ғылыми білімдердің мазмұны,
оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру,
мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық дамыту,
баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру жүйесіндегі орны
мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың әсерімен балада
гуманистік сезімдерді бекітудің педагогикалық құндылығын ұлы педагогтар
Ж.Ж.Руссо(20,25-б.(, И.Г.Песталоцци(23(, Ф.А.Дистервег(24( ерекше атап
көрсеткен.
Табиғатты және онымен қарым-қатынасы тек сөз жүзінде тар практицизм
мен улилитаризм шеңберінде зерттеуге, мектепте табиғатты немқұрайлық
оқытуға және оған мейірімсіздік қатынасқа қарсы орыс ағартушылары:
В.Г.Белинский(25(, А.И.Герцен(21,56-б.(, Н.А.Добролюбов(26(,
Д.И.Писарев(22,15б.(, Н.Г.Чернышевский(27( қарсы болды. Олар мектепте
табиғат туралы толыққанды білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық
қасиеттерінің қалыптасуына баланың табиғаттағы мінез-құлқын анықтайтынын
атап көрсетті.
Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын
кеңейтіп, табиғаттың тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып
отырғанына таңданыс білдірді(28(.
Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім беру табиғат пен қоғамның
біртұтастығы туралы олардың тарихи өзара байланысы адамның табиғатқа
қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде
құрылған.
Белгілі философтар В.Г. Афанасьев, В.В. Журавлев, А.Г. Спиркин,
Г.С. Смирнова, А. Қасабеков, Ж. Алтаев т.б. жасөспірімдерге экологиялық
білім мен тәрбие беруде қоғам-адам-табиғат арасындағы дүние-танымдық сана
формаларын саралау тұрғысынан қарастырады. Себебі, адамның тұрмыс-
тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде санасы дамып,
жетіледі. Сана – адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын реттеп, бағыт-бағдар
беріп отырады. Ол әрекетінен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен
– табиғи ортамен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен – табиғи
ортамен қарым-қатынаста болып, сана-сезімінің дамуы, өзіне басқа адамдарға
қоршаған заттық дүниеге көзқарас-пікірінің қалыптасуы жеке адамның
жетілдірудің негізгі факторы болып саналады. Сонымен, адамның ақыл-ойы мен
сана-сезім бірлігін дәлелдейтін тұжырым жеке тұлғаны экологиялық
проблемаларға жаңама көзқараспен қарауға бағыттады.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің маңызын бағалай келіп, А.Е.
Тихонова табиғатты эмоциялық сезіммен қабылдау, оған деген эстетикалық
қатынастың бастапқы негізі болып саналады. Мұғалімнің маңызды міндеті
эстетикалық сезімді байыту ғана емес, сонымен бірге табиғатқа адал
қатынастағы адамгершілік-эстетикалық жағын дамытуды, оның сұлулығын
молайтуға ұмтылдыруда болып табылады, - деді[29].
Сондықтан да адамның табиғат сұлулығына қатынасы эстетикалық қатынас
деп қана емес экологиялық аспектідегі адамгершілік-эстетикалық қатынас деп
қарастырған жөн. Табиғат пен көркем шығармалар арқылы бейненің ішкі
үйлесімдігі экологиялық пен эстетикалық үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Демек, табиғатқа эстетикалық қатынасты оған деген адамгершілік қатынасты,
эстетикалық тәрбиені экологиялықтан бөліп қарастыруға болмайды.
Табиғат – сұлулықтың мәңгі бақи таусылмас қайнар көзі, ол эстетикалық
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі саналады. Ал, бұл экологиялық
тәрбиемен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне қарсы тұратындай
адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың болса да, экологиялық
жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуды заңды түрде
үйлестіріп отыратын, еңбекке үйрету мен тәрбиелеу саласында орны толмас
олқылықтар пайда болады.
Ч.Дарвин Түрлердің шығуы деген еңбегінде органикалық дүниенің
дамуына байланысты көптеген экологиялық байқауларын келтірген[30].
Дегенмен, ғылымда Экология деген ұғымды алғаш айтқан адам Эрнест Геккель.
Ол Экология деген сөзге анықтама беруге тырысты. 1866 жылы немістің
табиғат зерттеушісі Эрнест Геккельдің өмірге енгізген экология сөзін
дәлме-дәл аударғанда үй туралы ілім, тұрақ (мекен) туралы ғылым, деген
грек сөзінен шыққан[31]. Келесі бір экологиялық сөздікте экология (гректің
ойкос – үй, мекен, тұрақ және логос – білім, ғылым, зерттеу деген екі
сөзінен құралған) – қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі
организмдердің өмір сүру жағдайларын, олардың өзара қатынастарын, табиғи
ортамен байланыстарын зерттейтін ғылым.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған –
тазарту, ғимараттарды салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде
жоспарлауға, қағазды қайта өңдеуге, көкөністерді органикалық тыңайтқыштарды
пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс-әрекеттің
әрі аса қажет екендігіне ойынды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер
бойынша жүргізбей, табиғат заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың
өзі үкімімен бізге берер соққысын жеңілдету мен лайықты аз жазаны аз да
болса кешеуілдетуге тырысуымыз жатыр, - деп атап көрсеткен болатын Америка
экологы Р.Риклефс.
Жоғарыда айтылғандардан шығаратын қорытынды айқын: адамдарды құтқару
жолындағы әрекетті табиғаттың тіршілік ету және даму заңдылықтарын оқып
үйренуден бастау қажет.
Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болатындығына К.Д.
Ушинский назарын аударған. Оның Детский мир, Родное слово атты
кітаптарында табиғат және онда тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың
тіршілігі, адам және оның еңбегі жөнінде көптеген деректер келтіріледі. Ол
адам мен табиғат арасындағы қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып,
Табиғат даусын ата-аналар да, қоғам да, тәрбиешілер, заң шығарушылар да
аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу жақсы емес, адамға тек оның
заңдылықтарын білу және олардың күшін пайдалану ғана қалады, - дейді. Ол
табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып, оны ой ұрығы, ұлы
тәрбиеші деп бағалады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды
жасай отырып: Мейлі мен педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің
өмірлік әсерімнен жер бетінің әсем көріністерінің баланың жан дүниесін
дамытуда ересек мол тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті ойымен тәрбиесінің
ықпалынан да бәсекелесуі қиын деген терең шешімге, - келдім деген
болатын[32].
Р.Г.Лемберг, А.С.Макаренко, Ш.Т.Шацкий т.б. өздерінің еңбектерінде
адамның табиғи ортаға деген қарым-қатынасының қалыптасуы күнделікті қызмет
барысында жүзеге асатынын атап көрсеткен.
Табиғаттағы эстетикалық түйсінуге балаларды жүйелілікпен,
мақсаттылықпен тәрбиелеу идеясын Н.Н. Рыбников, В.А.Сухомлинский т.б.
еңбектері арқылы негізделді. В.А.Сухомлинский табиғат адам оны танып
білгенде себеп-салдарын байланыстыра ой-жеткізуде ғана тәрбиенің қуаты
қайнар көзі бола алады, - деп табиғаттың заңдарын жете меңгеруге ғана,
табиғаттың жай-күйін түсінетіндігіне ерекше мән береді. Ол баланың бойына
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын
эстетикалық, адамгершілік эстетикалық тәрбиені экологиядан бөліп
қарастыруға болмайды [33].
Бар өмір тіршілігі табиғатпен араласып өтетін, оның аясында өскен
халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада, ақын-
жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздеріне қанып өскен Ш.
Уәлиханов[34], Ы.Алтынсарин[35], А.Құнанбаевтардың[8,12б.] еңбектерінде
табиғатқа көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мәні мол. Ш.Уәлиханов туған
халқының табиғатпен қатынасындағы әдет-ғұрыпын, дәстүрін, этикасын зерттей
отырып, қазақтар арасындағы сенім олардың табиғатты шексіз қадірлеуінен
туған, - табиғаттың сұлулығын тану адамдарға рухани күш беретіндігін
айтқан болатын[34,32б.].
А.Құнанбаевтың қара сөздеріндегі философиялық ой-пікірлері, оның
табиғат заңдылықтарын терең пайымдау алумен бірге оған байланысты ғылыми
көзқарастарын танытады. Ол табиғаттың бір байлығын адам баласының ауызына
тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат
қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, - деп өсіп келе жатқан ұрпақты
табиғат ананы аялап сүйе білуге үндейді[12,35б.].
Қазіргі экологиялық мәселелер бүкіл адамзат баласын ойландырып
отырған кезде халқымыздың бұл салада қалдырған тағылымдық та, тәрбиелік те
мәні зор асыл мұраларына көңіл бөлу керек. Халқымыздың табиғатқа деген
сүйіспеншілігі және оны көздің қарашығындай сақтап келуі жайында қазіргі
ұрпаққа өнеге-үлгі боларлық жыл мұралар, даналық ұғымдар, мақал-мәтел,
нақыл сөз, аңыз әңгіме арқылы жетіп отырған. Осындай әрбір асыл мұраның
өзінде қаншама терең ой, әрі тәлім-тәрбие өнегесі жатыр. Сондықтан да әрбір
ұстаз, әр тәрбиеші өзінің күнделікті жұмысында халықтық педагогиканың асыл
маржанына үнемі көңіл бөліп, әрі оны пайдаланып отырса, оқушылардың
экологиялық түсінігінің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Аңыздардағы Қорқыт бабаның жерді бүлдіріп қаза беруден сақтандырып,
...уы шығып кетер, - деп безектеді, Асанқайғы атамыздың халқына жайлы
қоныс іздеп, желмаясымен жеті жыл кезуі, тіпті М. Әуезовтың Америкаға
барған бір сапарында сол жақта тағдыр талабымен тұрып жатқан Әбілсәмәд
деген қазақтың қонақ үйге іздеп келіп: Сыр ағып жатыр ма? – деп сұрауының
өзі туған жерге, туған жер табиғатына деген сүйіспеншіліктің белгісі.
Халқымыз табиғаттың кейбір туындыларын киелі, қасиетті деп ұғып,
оларды жоюға болмайтынын уағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адамды
біртұтас, бірінен-бірін бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам
табиғаттың өз керегін ғана алып, қалғанына еш уақытта зиянын тигізбеген
Ш.Уәлиханов: табиғат пен адам: өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап,
олардан құпия не бар? – дей келе қазақтар киеге үлкен мән береді.
Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті
заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырымын жасап
тұру, адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі, - деп атап көрсеткен.
Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді Әулие бұлақ, Әулие
ағаш деп атап, оларды көздің қарашығындай қорғап, Бұлақ көрсең, көзін
аш, Аққуды атпа, Құстың ұясын бұзба, Көк шөпті жұлма деп өсиет етіп
отырды. Ал қарлығаш, аққу, ұлар т.б. құстар жақсылықтың жаршысы, бақыттың
бастауы, игіліктің иесі, сұлулықтың символы деп ұясын бұзуға, балапанын
алуға, өлтіруге мүлде рұқсат етпеген.
Ертедегі табиғат жайындағы нақыл сөздер, өнегелі өсиеттер, жырау мен
ақындар жырларындағы ойлы пікірлер – экологиялық тәрбие беруде және
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өте құнды құрал. Ертеден қалған:
Көзіңді қалдыр бұлақ көзін аша жүр,
Ізіңді қалдыр жақсы істен мұра шаша жүр,
Өзіңді қалдыр бақша өсіріп, жаса нұр – деген өсиетінде зор мағына
жатыр.
Табиғат – ананың сырларын бойға сіңіріп алмайынша онымен тең отырып
сөйлесу қиын. Ең бірінші, табиғатты – туған анаңдай түсіну, екінші,
табиғатқа – туған бабаңдай табыну, үшінші, табиғатты туған ұлыңдай қорғауың
қажет. Түсінбей тұрып табыну, табынбай тұрып қорғаудың қисыны жоқ. Табиғат
пен адамзат баласы дүниенің бірінсіз-бірі тұл болатын – ажырамас
бөлшектері. Адам үшін жері мен суы, орманы мен тасы, жануары мен
өсімдіктері тіршілік ететін басты көздері болса, табиғат үшін адам оның
бағбаны іспеттес.
Бүкіл түркі дүниесінің бабасы Қорқыт Ата Қаратауларың бұзылмасын,
саялы ағаш сынбасын, қанаттарың қырқылмасын, - деген қасиетті сөздері –
туған жер табиғатын аялауға шақырған аталы ұғымдар. Мысалы: Атаңнан мал
қалғанша, тал қалсын, Сулы жер – нулы жер, Жері байдың елі бай - деген
сөздер бала санасына сіңіп, адамгершілік өлшем қалыптасады.
Белгілі ғалым-эколог И.Д.Зверев педагогикалық практиканың негізгі
жағдайында барлық оқу пәндерін экологияндыруға байланысты мұқият ойланып
істелген жұмыстар қажет - деп пәндерді экологияландыруға басты назар
аударды[15,54-б.].
Әлемдегі экологиялық деректерді ғылыми мағлұматтарда білім және
тәрбие процесінде пайдалану мұғалімнің терең білімділігіне, педагогикалық
шеберлігіне, жоғары мәдениеттілігіне байланысты. Осыған орай, ең басты
міндеттердің бірі – табиғатты қорғау мәселелерімен оқушыларды ғылыми
негіздер теориялық және практикалық білім мен бірге қаруландыру. Бұл үшін
Қазақстандағы мұғалімдердің тәжірибесінде экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселесі қалай қолға алынып жатыр, соған назар аударайық.
Қазақстанда 20–жылдардың өзінде–ақ мектепке дейінгі қазақ педагогика
ғылымының ірге тасы қалана бастады. Журналист–публицист, педагог – тәлімгер
Нәзипа Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын – соңды болып көрмеген
бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй–тәй тұрғызуға себепші болды. Оның
тәлім–тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтастырыла жазылған.
Тәлімгер ұстаз баланы жас кезінде табиғат аясында бағып – қағу оның
денсаулығының шынығуына тиімді екендігін айтады[36]. Кезінде қазақ
даласында Н. Құлжанова бастап көтерген ғылымның өрісі бүгінгі таңда тамыры
тереңге жайылып дамуда.
Қазіргі кезде оқушыларға табиғат арқылы тәлім–тәрбие беру мәселесі–
мен тікелей шұғылданушылардың бірі Рысбала Әлімқұлқызы. Қыздар
педагогикалық институтының доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты,
мектепте педагогикалық тәрбие беру мәселесімен көптен бері шұғылданып
жүрген тәжірибелі тәлімгер–ұстаз.
Оның “Қазақстан мектебі” журналында жарық көрген мақалаларының
оқушыларға экологиялық тәрбие берудегі маңызы зор.
Қазіргі кезде мектептегі экологиялық тәрбие беру саласында себептен
гөрі сандарға көбірек көңіл бөлініп отыр. Нәтижесінде табиғат пен қоғамда
орын алатын күрделі байланыстарды талдаудың орнына, адамзат бар күшін
табиғатты ұтымды пайдаланбаудың жағымсыз салдарын жоюға жұмсауда.
Психологтар А.А.Люблинская[37], М.Мұқанов[38], Қ. Жарықбаев[39], т.б.
өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы,
қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан.
С.Л. Рубинштейн әрбір жеке адамның қоршаған ортамен байланысының
басты компоненттерінің бірі қарым-қатынас деп санайды. Ол табиғатқа
адамгершілік қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын қалыптастыру
екенін көрсете отырып, басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу тек толы бағалы адамның
ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дүниеге, өмірге, табиғатқа мың
дос қатынастағы адам [40], - дейді.
Оқушылардың адамгершілік қасиетін дамытып, оларды парасаттылыққа
тәрбиелеуге экологиялық тұрғыдан келудің де маңызы зор. Балалардың
мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық, мүсіркеушілік және басқа гуманистік
ерекшеліктерін дамыту бағытында табиғатпен сырласу жеткіліксіз болса, олар
парасаттылық тәрбие алуда белгілі бір мөлшерде қысым көру мен шектеушілікке
душар болады.
Экологиялық тәрбие беру жұмысы жанұяда, балалар бақшасында,
мектепте, орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жұмыс істеуге көшкен
кезде де үздіксіз жүргізілген жағдайда адам санасында табиғатты қорғап,
оның байлықтарын сақтау жөніндегі тиянақты көзқарасты қалыптастырып, жүйелі
білім беруге болады.
Экологиялық мәдениет - әрбір қоғамдағы жалпы мәдениеттін ең мәнді
элементтерінің бірі болып табылады, өйткeні әлeyмeттік іс-әрекет үнемі
қоршаған ортаның өмір сүру талаптарымен тығыз байланысты болып келеді.
Демек, экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың
өзара қарым – қатынасын реттеу қажеттілігінен туындайды. Б.Т. Лихачевтің
пайымдауынша экологиялық мәдениеттің мәні экологиялық тұрғыда негізделген
еркін қалыптастыруы мүмкін. Экологиялық мәдениет тұлғамен, оның түрлі қыр –
сырларымен және қасиеттерімен органикалақ байланыста болады.
Ғылыми әдебиеттерде экологиялық мәдениет ұғымына көптеген түсініктер
мен анықтамалар берілген. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру мәселесі
бойынша алыс және жақын шет елдік ғалымдардың алпыстан астам еңбектерінде
қарастырылуы оның күрделі де, сан қырлы екендігіне көзіміз жетеді.
Экологиялық мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды пайымдауда олардың
мазмұны мен басты идеяларына қарай бірнеше бағытта қарастырылғандығын
анықтайды: экологиялық мәдениет – жалпы мәдениеттің бір бөлігі; экологиялық
мәдениет адамдардың табиғатпен қарым – қатынастары жөніндегі қалыптасқан
дүниетанымы, сенімі, түсініктері, білімі, іскерлігі, құндылық бағдар
жүйесі; экологиялық мәдениет – адамның өмірлік белсенді тұғырнамасы;
экологиялық мәдениет адамның табиғатты теориялық, материалдық –
практикалық, рухани ізгілікті меңгеруі және жаңартудағы мәнді күш –
қуатының өлшемі, іс - әрекетінің жиынтығы; экологиялық мәдениет – адамның
табиғатпен ғана емес, әлеуметтік – тарихи ортамен, биосферамен өзара
әрекеттестігі [41].
Демек, экологиялық мәдениет экологияны танып-білу, мінез-құлық, жүріс-
тұрыс сипаты негізінде табиғатқа сүйіспеншілікпен қарап, сақтай білу
дегенді түсіндіреді деуге болады. Экологиялық мәселелердің қатарына
өсімдіктерді, жан-жануарларды күте білу және табиғат аясында өзін-өзі алып
жүру ережелерін сақтау да қосылады. Табиғат – адам тәрбиешiсi. Адам болып
туып, адам болып қалу үшiн табиғаттың атқарар ролi зор. Табиғат бөлшектерi:
жан-жануарлар дүниесi, өсiмдiктер әлемi, өзен, сай, биiк таулар, сағым
тербеген сары дала – бәрi адамдардың ақыл-ойына – сана, денесiне – қуат,
бойына – күш, өнерiне – шабыт, көңiлiне – қанат бередi.
Ал В.А. Сухомлинскийдiң пiкiрiнше, экологиялық мәдениет дегенiмiз –
баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың санасына
табиғат дегенiмiз – бiртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың бiрлiгiнен
құралатындығын жеткiзу [42].
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми - техникалық
прогрестердің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде
табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру
ырқынан шығып кетті.
Табиғат әлемі – адамның тірішілік ету ортасы. Адам табиғатсыз өмір
сүре алмайды. Сол себептен табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың
үйлесімді дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп жетілуіне
ауадай қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы
маңызды мәселелердің бірі болып тұр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына
себепші – адам. Осы адам мен табиғат арасында жақындық болмай,
қоғамымызда алға қарай өрлеу болмайтынын түсіндіру, яғни экологиялық
тәрбие беру өте маңызды мәселе болмақ. (5-34бет)
Ғылымда “экология” деген ұғымды алғаш айтқан неміс биологы
Эрнест Геккель[43]. Ол “экология” деген сөзге анықтама беруге тырысты.
1866 жылы немістің табиғат зерттеушісі Э.Геккельдің өмірге енгізген
“экология” сөзін дәлме-дәл аударғанда “үй туралы ілім, тұрақ, мекен туралы
ғылым” деген грек сөзінен шыққан.
Келесі бір экологиялық сөздікте “ экология” (гректің ойкос-үй,
тұрақ, мекен және логос-білім, ғылым , зерттеу деген екі сөзінен құралған)
қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі организмдердің өмір сүру
жағдайларын, олардың өзара қатынастарының, табиғи ортамен байланыстарын
зерттейтін ғылым” деп сипаттаған.(5-34) Қоршаған ортаны танып білуге
деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды
деуге болады. Сол кездердегі ежелгі египет, үнді, тибет т.б. елдердің
мәдени ескерткіштерінде экологиялық элементтері кездеседі. Мәселен,
үнділердің “Махабхарата” жырында (б.д.д. VI -IІ ғ.ғ) табиғаттың дүлей
күштері - су тасқыны, жер сілкінісі туралы деректер келтірілген.
Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Гераклиттің (б.д.д.
530-470ж.ж.), Гипократтың (б.д.д. 460-370ж.ж.), Аристотельдің (б.д.д.
384-322ж.ж.) еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып,
талданады. Мәселен, Аристотель өзінің “Жануарлардың тарихы” деп аталатын
еңбегінде 500-ден астам жануарларды түсін түстеп талдау жасайды.(3-6)
Я.А. Коменский: “Тәрбиенің негізі – табиғат, ал адам – табиғаттың
бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы”, -дейді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.. Руссо өзінің педогогикалық еңбегінде
“Баланы табиғатпен байланысты тәрбиелеу керек, табиғат баланың
ересектігінен бұрын бала болғанын қалайды” деп жазды[20,34б.].
Көрнекті педагог К.Д. Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының
логикалық ойы мен тілін дамыту сөзге емес, тікелей қоршаған ортадан
алған әсерлеріне негізделуі керек деп есептеді. Табиғат туралы
оқығандарын түсініп қана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс ұғып, олардың
айырмашылықтары мен ерекшеліктерін байқай білуге үйрету. Оқытуда
табиғат объектілерімен құбылыстарын пайдалану қажеттілігін атап
көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға, одан соң өз бақылауларын
жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп есептеді.
“Табиғатпен ерегісу, оған зейін келтіру жақсылыққа апармайды, адамға
тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды”
деді ұлы ғалым Ушинский К.Д.
Ал психологтар Л.С.Выготский[44], С.А.Рубинштейн[40,12б.],
И.С.Кон[45], Е.М.Қудрявцева[46], Қ.Жарықбаев[39,13б.] тағы басқа ғалымдар
өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы,
қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады” деген тұжырым айтты.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін
маңыздылығын, табиғат сұлулығына қатысты эстетикалық қатынас, экологияның
аспектідегі адамгершілік қатынас қалыптасады. Осы тұрғыда белгілі ғалым-
эколог И.Д. Зверев “Педагогикалық практиканың негізгі жағдайларында
барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты мұқият ойланып
істелінген жұмыстар қажет”,-дейді. Сондай-ақ, ол пәндерді экологияландыру
басты мәселе деп қойды. Ол экологиялық мақсаты ғылыми білім жүйелері
көзқарастар мен икемдерді мораль нормаларына сәйкес, қоршаған ортаның хал
жағдайына азаматтық белсенді қатысуды қамтамасыз ету болып табылады, дей
отырып, экологиялық білім мен тәрбие оқушының табиғат сұлулығына
ықыластығы, табиғатты эстетикалық түсіну, осы сұлулықты сақтау үшін
адамгершілік, азаматтық борышты ұғыну сияқты дамытушылықты
қалыптастырады деп атап көрсетеді.
Экологиялық білім мен тәрбие беру маңыздылығы қазақ даласында
ІХ-ХV ғ.ғ. Әл Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғани
тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология, метофизика
ғылымдарындағы жазбаларында көрініс тапқан.
Сонымен қатар халқымыздың ұлы ағартушылары, ғұламалары, жазушылары
Ы.Алтынсарин, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев
еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпелі елдің өмірімен,
ұлттық әдет-ғұрпымен тығыз байланыстырып жазған.
Әл Фараби “Тиянақты білім алам десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы”
деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөз бүгінге дейін сақталып
отыр[18,32б.].
М. Жұмабаев, Табиғат адам баласын дүниеге келтіріліп, бойында бар
махаббатын мейірі мен шұғылалы шуағы жүрегімізде ұялатқан “Ана” деп
табиғат ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді[48].
А. Байтұрсынов[49] “Біздің көріп, сезіп, тұрған аймағымыздағы
нәрселердің бәріне табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе” дей келе, өзін
қоршаған ортадағы тіршілікті сақтау адам баласының қолында екенін сендірді.

Ш. Уалиханов “О табиғат! Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап,
одан құпия не бар? деп табиғат сұлулығына кереметтілігіне және оның
түсінікті , түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқаймыз[32,13б].
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздері орыстың
табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.Белинский,
А.Герцен, Н.Чернышевский есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А.Бекетов,
К.Тимирязев, Д.Кайгородов т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді. Ал экологиялыыық тәрбие беру мәселесін соңғы
жылдары зерттеп жүрген біздің қазақстандық ғалымдар аз емес, олар:
Ә.А.Тұрдықұов, Д.И. Джангелдина, Г.М. Сабеналиева, А.К. Сатынская, Ж.С.
Балтағұлова, А.Ш. Икрамовалардың ғылыми еңбектерінің қайталанбас өзіндік
ерекшелігі аз емес, олардың педагогика саласында алатын орны ерекше.
Сонда біз бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруді экологиялық
материалдарға сүйеніп отырып жүзеге асырамыз.
Экологиялық тәрбие беруде шетелдік және отандық тәжірибелерді
ескере отырып, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беруде мол
тәжірибелер жинақталады.
Экологиялық білім беру бағытында экология ғылымында жаңа ұғымдар
мен түсініктер қалыптасты. Олардың негіздері: “экологиялық білім”,
“экологиялық сауаттылық”, “экологиялық мәдениет”, “экологиялық этика”
т.б.
Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды
түсіну оқушылардң табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология
ғылымын меңгеруге жол ашады және пәнге деген көзқарасын қалыптастырып,
оған деген қызығушылығы артады.
Экологиялық сана - адамның табиғатқа көзқарасының, білімінің
сенімінің, және дағдысының жиынтығы болса, ал экологиялық ойлау -
табиғаттағы болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның
себептерін ашу және терең түсіну, жауапкершілікпен ойлау арқылы адам
баласы табиғат апаттарына жол бермейді (Арал, Балхаш).
Экологиялық сауаттылық – экологиялық білімді игере отырып, табиғат
қорларын тиімді пайдалануға жол ашатын болса, ол экологиялық этика- үйде,
түзде, табиғатта адамның өзін-өзі ұстай білуін, мінез-құлық дағдыларын
қатаң сақтауды қалыптастырады. Олар жоғарыдағы ұғымдар негізінде
қалыптасқан.
Экологиялық мәдениет – экологиялық білім мен тәрбиенің жемісін
көру, адамның жоғарыдағы экологиялық ұғымдарды түсіну мен ұғу деңгейінің
өміршеңдігін көрсетеді.
Экологиялық тәрбие жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті
өмірлік мәселеге айналып отыр.
Мұның мәні - адамдардың бойында табиғатты қорғау белсенділігі
қалыптастырып қажетті білім және икемділіктерімен қаруландыру деген
сөз.
Қазіргі кездегі мектептегі экологиялық білім мен тәрбие берудің
мақсаты- оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға үйретіп, оның байлықтарын
үнемді падаланудың орасан маңызды мәселе екенін ұғындыру, табиғатқа
дұрыс қарым-қатынас жасау жөніндегі біліммен және дағдылармен қаруландыру.
Табиғатқа ұқыпты қарауға жеке және жауапкершілік сезмі сәбилік кезден
бастап тәрбиеленуі тиіс. Бұл жұмыс неғұрлым ерте басталса, онда
педагогикалық тиімділігі соғұрлым жоғары болмақ.
Біздің елімізде “Әрбір азамат табиғатты аялауға, оның байлықтарын
қорғауға міндетті” деген талаптар, барлық уақытта бірдей дәйектілікпен
жүзеге асырылып отырылмағаны мәлім. Тоқырау жылдары еліміздің табиғатын
қорғауға зор кеселді зардаптарын тигізді. Бірыңғай экономикалық
өндірістік мүдделер басшылыққа алынып, экологиялық талаптар
ескерілмегендіктен, еліміздің табиғаты үлкен зиян шекті.
Біздің байқағанымыз экологияны оқытудың басқа пәндерге қарағанда
көптеген өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтуымыз керек. Өйткені, экология
қазіргі кезде барлық ғылымдар саласы мен сабақтастықта әрекет ететін
кешенді ғылымға айналды.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің орталық,экологиялық мәдениет
қалыптастырудың ядросы –– сабақ. Сабақ арқылы мұғалім мен оқушы арасындағы
барлық оқу -тәрбие жұмыстары әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Экологияны оқыту барысында оқушыларға берілетін оқу-тәрбиелік
жұмыстарының ең маңызды мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа алу керек.
Олар :
–– оқушылардың қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп , олардың
ғылымға деген қызығушылығын арттыру;
–– ой -өрістің шығармашылық белсенділігін дамыту ;
–– зерттеушілік қабілетін дамыту, экологиялық мәселелерді түсіндіру
және өз бетінше шешуді дағдыландыру;
–– оқушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең
етуге баулу;
–– оқушылардың жергілікті жердің экологиялық проблемаларын шешудегі
жеке басының жауапкершілігін қалыптастыру .
Мектеп реформасында да оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беру мәселесі айрықша атап көрсетілген: Мектеп ұқыпты қожайынның
қасиеттерін қоғамдық байлық пен туған табиғатқа қамқор да ұқыпты көзқарасты
қалыптастыруға тиіс” - делінген. Онда экологиялық тәрбие жұмыстарының
балабақшадан бастап мектепке дейін үздіксіз жүргізіліп отыруды
қарастырылған. Сондықтан да, бастауыш сынып мұғалімдеріне жасөспірімге
экологиялық тәрбие беруде зор міндеттер жүктеледі.
Экологиялық білім мен тәрбие беру өзіне кешенді зерттеулерді талап
етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты
қалыптастыру үшін көпшілікке біртұтас ғылыми білім жүйесін беру;
екіншіден, тұлғаның дүниеге деген гуманистік көзқарасын тәрбиелеу;
үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту; төртінішден, қоршаған ортаны
қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған білімді тәжірибе жүзінде іске
асыру қажет.
Экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттілікті мектеп жасынан
қалыптастыру кәсіпкерлік және нарықтық шаруашылықтың заңдылықтары мен
оқушыларды міндетті түрде таныстыра отырып, экологиялық білім негіздерін
оқыту кезінде жеке тұлғаның шығармашылық ойлау қабілетінің дамуын
қарастыруды қажет етеді.
Бастауыш және орта мектеп оқу бағдарламасына жалпы және басты
идеялар біріктірілген экологиялық білімнің теориялық негізгі тақырыптары,
экологиялық даму заңдылықтары туралы білім кіреді. Экологиялық
біліктілікті тереңдетуге, жаңа сапалық деңгейде экологиялық тапсырмаларды
күрделендіре беруге негізделеді.
Бастауыш мектептердегі оқушылардың экологиялық білім деңгейі әр
түрлі оған себеп кейбір бастауыш мектептерде қосымша пән ретінде
экология пәні оқытылады, ал кейбір мектептерде экологиялық бағдарламалар
өте мардымсыз беріледі.
Осыдан шығатын түйін жалпы білім беретін бастауыш мектептерде және
орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие беру жайын ғылыми-әдістемелік
тұрғыда талдап, үздіксіз экологиялық тәрбие берудің мақсаты мен
міндеттерін, мазмұнын, дидактикалық негіздерін жолға қою қажет, әсіресе
бастауыш мектептерде экологияны оқытудың үздіксіз білім беру ұстанымының
негізі қалануы керек. Оқушылардың үздіксіз, бағдарлы, сапалы білім
жүйелерінің бір-бірімен сабақтастығы қаралуы тиіс.
Оқушылардың экологиялық сауаттылығын, мәдениетін, танымдық
белсенділігін арттыруға оқытушының білімі мен педагогикалық шеберлігі
үлкен ықпал етеді. Қарапайымнан күрделіге көшу - оқу үрдісінің
сабақтастығының негізгі ұстанымдарына жататындықтан оқу бағдарламалары да
күрделене түседі.
Жоғары мектептерде жан-жақты білімді, кәсіби мамандығын жете
игеретін, қазіргі нарықтық заман талабына сай сұраныстарға қабілетті,
іскер мамандар даярлау – негізгі міндет.
Экологиялық сабақтың негізгі мақсаттарының бірі - оқушылардың
экологиялық санасын көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту, теориялық білімін іс-
жүзінде қолдана білуге үйрету. Осы мақсатта бағдарлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.