Қазақ биінің даму жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі негіздер ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ЕКІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ БИІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ билерінің салыстырмалы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 Қазақ биінің дамуына ықпал еткен өнер қайраткерлері ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі негіздер ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ЕКІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ БИІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ билерінің салыстырмалы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 Қазақ биінің дамуына ықпал еткен өнер қайраткерлері ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Бұл дипломдық жұмыс қазақтың ұлттық би өнерінің қалай пайда болғанынан басталады. Тарихтың қойнауынан қайнап шығып жатқан қазақ биінің қалай қалыптасқандығы және әр аймақтық ортада ғұмыр кешкен қазақстандағы және қытайдағы қазақ биінің алғаш рет қалай сахнаға шығып, осы кезге дейін қалай дамығаны салыстыра айтылады. Салыстыра отырып, қорытындылау негізінде екі жақтағы қазақ биінің ерекшеліктеріне байланысты өзгешеліктері жазылған. Міне осындай мәселелер қазақтың төл ұлттық биінің қорын көбейтіп, ұлттық сипатын бекемдеуде ерекше маңыз алатындығы баршаға аян.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психологиялық жүйені би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналды. Ол үшін ұзақ тарихи кезеңді бастан кешірді.
Түп тамыры бір қазанда қайнап, бір топырақта кіндік қандары тамған қазақ халқы алғаш рет көп бөлігі орыс құрамына енген соң, бұрыннан қалыптасқан Сарыарқа төсіндегі дала мәдениеті ұзақ жылдар бойы біртіндеп өзгеру барысында дала мәдениетінен қала мәдениетіне бет бұра бастады.
Әлдеқашан дүние жүзінде алғаш рет сахналық өнердің ордасы болып қалыптасқан Еуропадан жиі-жиі қуаттанып тыныс алған, орыстың сахналық өнер мәдениеті тағаны берік, қоры толық, тәжірибесі мол қара шаңырақ болып қалыптасты.
Қытайдағы қазақ биінің алғаш рет кәсіби сахна төріне шығуына қытай би мамандары жетекшілік етті. Би музыкасы ретінде халық күйлерін пайдаланды. Десе де, қытай халқының кәсіби сахна өнерінің ұйымдастыру тәжірибелерін көбірек пайдаланды.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психологиялық жүйені би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналды. Ол үшін ұзақ тарихи кезеңді бастан кешірді.
Түп тамыры бір қазанда қайнап, бір топырақта кіндік қандары тамған қазақ халқы алғаш рет көп бөлігі орыс құрамына енген соң, бұрыннан қалыптасқан Сарыарқа төсіндегі дала мәдениеті ұзақ жылдар бойы біртіндеп өзгеру барысында дала мәдениетінен қала мәдениетіне бет бұра бастады.
Әлдеқашан дүние жүзінде алғаш рет сахналық өнердің ордасы болып қалыптасқан Еуропадан жиі-жиі қуаттанып тыныс алған, орыстың сахналық өнер мәдениеті тағаны берік, қоры толық, тәжірибесі мол қара шаңырақ болып қалыптасты.
Қытайдағы қазақ биінің алғаш рет кәсіби сахна төріне шығуына қытай би мамандары жетекшілік етті. Би музыкасы ретінде халық күйлерін пайдаланды. Десе де, қытай халқының кәсіби сахна өнерінің ұйымдастыру тәжірибелерін көбірек пайдаланды.
1. Абдакимов А. История Казахстана.-Алматы:РИКД994.- 235 с.
2. АбировД., Исмаилов А. Казахские народные танцы. /издание
втарое/.-Алма-Ата: Өнер, 1984.- 112с.
3. Әбіров Д. Қазақ биінің тарихы.-Алматы: Санат, 1997.-160 б.
4. Әуезов М.Шығармалар жинағы. Т.-П.-Алматы:Жазушы,
1969.-480б.
5. Байділдаев Ө. Қанатты өнер.-Алматы: Санат, 1997.-160б.
6. Всеволодская-Голушкевич О.В.Бақсы ойыны.-Алматы: Рауан, 1996.- 144 с.
7. Всеволодская-Голушкевич О. Школа казахского танца.-
Алма-Ата: Өнер, 1994.- 184с.
8. Всеволодская-Голушкевич О. Пятъ казахских танцев.- Алма-
Ата: Өнер, 1988.- 152с.
9. Жақсылық Сәмитұлы, Қытайдағы қазақтар.-Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000.-312 б.
10. Жәди Шәкенұлы, Қытайдағы қазақтар.-Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2007.-240 б.
11. Жиенкулова Ш. Тайна танца.-Алма-Ата: Өнер, 1980.- 280 с.
12. Жұбанов А. Өскен өнер.-Алматы: Ғылым, 1985.-248 б.
13. Зейнолла Сәнік, Қазақтың тұрмыс-салт білімдері.-Үрімжі: Шыңжаң ғылым-техника, денсаулық сақтау баспасы, 1999.-368 б.
14. Қазақ бақсы-балгерлері /құрастырғандар: Дәуренбеков,Ж., Тұрсынов Е./.-Алматы: Ана тілі, 1993.- 224 б.
15. Сарынова Л. Қазақстан балеті.-Алматы: Білім, 1983.-15б.
16. Қазақ театрының тарихы. Т.-І.-Алматы: Ғылым, 1975.- 398 б.
17. Қ.С.Э. Т-6. -Алматы: Қаз.ССР.Ғ.А., 1975.- 640 6.
18. Қ.С.Э. Т-7.-Алматы: Қаз.ССР.Ғ.А., 1975.- 648 6.
19. Қадыров А.Қазақ биінің алғашқы конкурсы.//Қазақ әдебиеті, 1992,24 сәуір.
20. Құндақбаев Б. Уақыт және театр.-Алматы:Өнер, 1981.328 б.
21. Маданов X. Қазақ мәдениетінің тарихы.-Алматы: Қаржы-
қаражат, 1998.- 336 б.
22. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлары.-Алматы: Қазақстан,
1966.- 212 б
23. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.-Алматы: Ана
тілі, 2000.- 68 б.
24. Мириманов В.Б. Өнердің ықшам тарихы.-Алматы: Өнер, 1989.-3286.
25. Өмірбекова М. Ою-өрнектің қолданылуы./Оқу құралы/.-Қазақ білім жабдықтау ,1995.-84 б.
26. Орумбаева Г., Калелова А. Казахский танец. Методика его
преподавания.—Алматы: Республиканский издательский кабинет,1995.- 162 с.
27. Сарынова Л. Қазақстан балеті.-Алматы: Білім, 1983.- 15 б.
28. Т. Ізім. Қазақ биінің даму белестері(Диссертациялық жұмыс).-Алматы, 2005.-138 б.
29. Толқын Сұлтанбекұлы, Би туралы негізгі білімдер.-Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы, 2004.-210 б.
30. Уаңжияшың. Қазақ би өнерінің келу қайнары және басты ерекшелігі(зерттеу мақаласы). Алтай аясы журналының 2000 ж. Үшінші саны, 127-бет.
2. АбировД., Исмаилов А. Казахские народные танцы. /издание
втарое/.-Алма-Ата: Өнер, 1984.- 112с.
3. Әбіров Д. Қазақ биінің тарихы.-Алматы: Санат, 1997.-160 б.
4. Әуезов М.Шығармалар жинағы. Т.-П.-Алматы:Жазушы,
1969.-480б.
5. Байділдаев Ө. Қанатты өнер.-Алматы: Санат, 1997.-160б.
6. Всеволодская-Голушкевич О.В.Бақсы ойыны.-Алматы: Рауан, 1996.- 144 с.
7. Всеволодская-Голушкевич О. Школа казахского танца.-
Алма-Ата: Өнер, 1994.- 184с.
8. Всеволодская-Голушкевич О. Пятъ казахских танцев.- Алма-
Ата: Өнер, 1988.- 152с.
9. Жақсылық Сәмитұлы, Қытайдағы қазақтар.-Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000.-312 б.
10. Жәди Шәкенұлы, Қытайдағы қазақтар.-Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2007.-240 б.
11. Жиенкулова Ш. Тайна танца.-Алма-Ата: Өнер, 1980.- 280 с.
12. Жұбанов А. Өскен өнер.-Алматы: Ғылым, 1985.-248 б.
13. Зейнолла Сәнік, Қазақтың тұрмыс-салт білімдері.-Үрімжі: Шыңжаң ғылым-техника, денсаулық сақтау баспасы, 1999.-368 б.
14. Қазақ бақсы-балгерлері /құрастырғандар: Дәуренбеков,Ж., Тұрсынов Е./.-Алматы: Ана тілі, 1993.- 224 б.
15. Сарынова Л. Қазақстан балеті.-Алматы: Білім, 1983.-15б.
16. Қазақ театрының тарихы. Т.-І.-Алматы: Ғылым, 1975.- 398 б.
17. Қ.С.Э. Т-6. -Алматы: Қаз.ССР.Ғ.А., 1975.- 640 6.
18. Қ.С.Э. Т-7.-Алматы: Қаз.ССР.Ғ.А., 1975.- 648 6.
19. Қадыров А.Қазақ биінің алғашқы конкурсы.//Қазақ әдебиеті, 1992,24 сәуір.
20. Құндақбаев Б. Уақыт және театр.-Алматы:Өнер, 1981.328 б.
21. Маданов X. Қазақ мәдениетінің тарихы.-Алматы: Қаржы-
қаражат, 1998.- 336 б.
22. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлары.-Алматы: Қазақстан,
1966.- 212 б
23. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.-Алматы: Ана
тілі, 2000.- 68 б.
24. Мириманов В.Б. Өнердің ықшам тарихы.-Алматы: Өнер, 1989.-3286.
25. Өмірбекова М. Ою-өрнектің қолданылуы./Оқу құралы/.-Қазақ білім жабдықтау ,1995.-84 б.
26. Орумбаева Г., Калелова А. Казахский танец. Методика его
преподавания.—Алматы: Республиканский издательский кабинет,1995.- 162 с.
27. Сарынова Л. Қазақстан балеті.-Алматы: Білім, 1983.- 15 б.
28. Т. Ізім. Қазақ биінің даму белестері(Диссертациялық жұмыс).-Алматы, 2005.-138 б.
29. Толқын Сұлтанбекұлы, Би туралы негізгі білімдер.-Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы, 2004.-210 б.
30. Уаңжияшың. Қазақ би өнерінің келу қайнары және басты ерекшелігі(зерттеу мақаласы). Алтай аясы журналының 2000 ж. Үшінші саны, 127-бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі
негіздер ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ЕКІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ БИІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ билерінің салыстырмалы
өзгешеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Қазақ биінің дамуына ықпал еткен өнер
қайраткерлері ... ... ... ... ... .4 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыс қазақтың ұлттық би өнерінің қалай пайда болғанынан
басталады. Тарихтың қойнауынан қайнап шығып жатқан қазақ биінің қалай
қалыптасқандығы және әр аймақтық ортада ғұмыр кешкен қазақстандағы және
қытайдағы қазақ биінің алғаш рет қалай сахнаға шығып, осы кезге дейін қалай
дамығаны салыстыра айтылады. Салыстыра отырып, қорытындылау негізінде екі
жақтағы қазақ биінің ерекшеліктеріне байланысты өзгешеліктері жазылған.
Міне осындай мәселелер қазақтың төл ұлттық биінің қорын көбейтіп, ұлттық
сипатын бекемдеуде ерекше маңыз алатындығы баршаға аян.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің
бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан
біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психологиялық
жүйені би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналды. Ол үшін ұзақ
тарихи кезеңді бастан кешірді.
Түп тамыры бір қазанда қайнап, бір топырақта кіндік қандары тамған
қазақ халқы алғаш рет көп бөлігі орыс құрамына енген соң, бұрыннан
қалыптасқан Сарыарқа төсіндегі дала мәдениеті ұзақ жылдар бойы біртіндеп
өзгеру барысында дала мәдениетінен қала мәдениетіне бет бұра бастады.
Әлдеқашан дүние жүзінде алғаш рет сахналық өнердің ордасы болып
қалыптасқан Еуропадан жиі-жиі қуаттанып тыныс алған, орыстың сахналық өнер
мәдениеті тағаны берік, қоры толық, тәжірибесі мол қара шаңырақ болып
қалыптасты.
Қытайдағы қазақ биінің алғаш рет кәсіби сахна төріне шығуына қытай би
мамандары жетекшілік етті. Би музыкасы ретінде халық күйлерін пайдаланды.
Десе де, қытай халқының кәсіби сахна өнерінің ұйымдастыру тәжірибелерін
көбірек пайдаланды.
Осыған негізделсек тамыры бір, қазақтың ұлттық биінің екі елдегі
ұқсамайтын сахна мәдениеті, оқыту әдістері, өзгеше ұлттардан құралған, бір-
біріне ұқсамайтын ортасы себебінен, екі жақтың билерінде өзіндік
ерекшеліктер туындады.
Мен қытай елінде туылып есейгенім себепті, бұл тақырыптың қыры мен
сырын жазу міндет сезілді. Өйткені қазақ биін көркейтіп, қорын молайтудың
бір жолы шетелдердегі қазақ биінің жетістіктері мен тәжірибелерін елімізге
әкелу. Бұндай игі істерге қазір жол ашық. Екі елдің қарым-қатынасы жақсы
дамуда. Қазақстанның көптеген өнер ұжымдары қытай еліндегі қандастарымызға
концерттік бағдарламалар қойып, мәдениет алмасу қимылы күн санап жиілей
түсті.
Тақырып: “Қазақстан республикасындағы және қытайдағы қазақ биінің
тарихи ерекшеліктері мен салыстырмалы өзгешеліктері”.
Нысаны: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи жағдайларға
байланысты ерекшелігі мен салыстырмалы айырмашылықтарын айқындап ашып
беру.
Мақсаты: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи ерекшелігі
мен салыстырмалы айырмашылықтарына талдау жасау, қазақ биінің қазіргі даму
жағдайын, алған бет алысын жете тануға қол жеткізу.
Міндеті:
- Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи негізін және
ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи ерекшелігіне
байланысты салыстырмалы өзгешеліктерін айқындап ашып беру.
Зерттеу объектісі: Қазақстан және қытай елдеріндегі қазақ биінің
дамуы.
Зерттеу құралы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының,
хореография мамандығының студенттері.
Гипотезасы: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи
ерекшелігі мен салыстырмалы айырмашылықтарына талдау жасау арқылы,
артықшылықтарын бір арнада тоғыстырып, қазақ биінің мәртебесін өсіру.
Қосымша: (видео кассета).
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалар жұмыстың соңында берілген.
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі негіздер
Би адамзат тапқырлығының ең алғашқы көркемөнер формасының бірі. Би
өнері адамзатпен бірге жасап келеді. Адамдар ертедегі тас оймалар, жартас
суреттері және мәдени мұраларға негізделіп, бидің із таптарының бастапқы
мезгілде пайда болғанын байқай алады. Көркемөнер зерттеушілеріндегі
көркемдік көзқарастың бір-біріне сәйкес келмейтіндігі және зерттеу әдісі
мен қолдарындағы иелеген материалдарға негізделе отырып, дүниенің түкпір-
түкпірінде сан алуан түсініктемелермен әдістемелік байымдаулар жасап
келді.
Англияның көрнекті көркемөнер зерттеушісі Х.Елістій былай деп қарайды:
“би-құштарлық пен діни сезімнің ең алғашқы бейнелену әдісі. Мұндай діни
сезімдерді бейнелеуді адамдар ертеден - ақ билей бастаған, ал осы құштарлық
немесе іңкәрлық сезімнің өзі, адамзат жаратылудың алдында пайда болған ”,-
деп көрсетті [30, 127 б.]. Ол тағы да: “...құс түрлерінің ұясындағы есінен
адаса ойнақ салуының өзі олардың би әрекеттерінің кездейсоқ нәтижесі”,- дей
келе, бидің пайда болуын, діндік түс алдырып, оны хайуанаттардың қимылына
еліктеуден пайда болған деп тұжырым жасайды. Американың би зерттеуші ғалымы
А.Соллер: “...би адамзат тарихында ертеде пайда болған, байырғы адамдардың
әр түрлі хайуанаттардың азық тауып жеуі, өзін қорғауы, бірін-бірі қуалауы,
өзара қарайласуы қатарлы әрекет қимылдарына байланысты еліктеу барысында,
аң-құстардың қимылын қабылдаудан пайда болған”,- дейді [30, 128 б.].
Еуропа -Америкадағы кейбір би мамандарының қарауынша “ең алғашқы
билерде тек қуанышты көңіл күй мен ғашықтық іңкәрлікті бейнеленген”
(Америка энциклопедиясынан).
Англияның Маркс идеясын жақтаушы Жорж Томсон профессор байырғы ұлттық
көркемөнерді бақылап зерттей келіп: “би, музыка, өлең(ән) үшеуі әуел баста
бір тұлға болған, бұл үшеуі адамдардың ұжымдық еңбек барысындағы ритмдік
қимылынан пайда болған, бұл қимылдың өзі екі бөліктен құрам тауып, бірі
дене қимылы, енді бірі ауыз қимылы сипатында өрбіген. Алдыңғысы би болып
дамып, кейінгісі тіл мәдениеті болып қалыптасқан,” деген.
Қазақ ән, би, күй өнері жағынан ұзақ тарихы бар ежелгі ұлттар қатарына
жатады. Қытай ғалымдары “қиыр шығыстағы алғашқы күй әуендері Яңчау
әуендері, Яңчау мәдениеті(б.з.б. 5000 – 3000 ж.ж) дәуірлерінде қалыптасқан”
деп қарайды. Ал, ішінара ғалымдар ән, би, күйлердің төркіні – адамдардың ең
бұрынғы діни салттары деп біледі. Жаратылыстан тысқары құдіретті күшпен
байланыс жасаушы ерекше адамдар (бақсылар, сәуегейлер, білгірлер т.б.)
үстеріне әлем – жәлем киімдерді киіп, қолдарына күй аспаптарын алып, би
билеп, ән айтып құдіретті күшпен байланыс жасайды, иесін шақырады, жын
шайтандарды қуалайды. Тілек тілеп болашақты болжайды т.б.
Біздің ата-бабаларымыз жасаған Еуразия даласы осындай таным –
сенімдердің ең әуелгі пайда болған жері болуы мүмкін. Азияның шығыс
солтүстігінде өркен жайып шартарапқа таралған байырғы шаман діні дәл
осындай мәдениеттің негізгі төркіндерінің бірі тәрізді. Азиядағы шаманизм
мен Америка құрлығындағы үндістердің шаманизміндегі ұқсастықтарға
қарағанда, Азиядағы шаманизмнің пайда болғандығы он мың жылдан кем емес
екендігі белгілі. Бұдан біз әдебиетіміздің арғы сарабынан да тым арыда
жатқандығын аңғарамыз.
Ал бидің шығу тарихына келсек, қытай жазбаларында мынадай деректер
кезігеді. “Қытайдың Таң дәуіріндегі “Шыңжаң билері” деген кітаптың 2-том,
310-бетінде: “Таң хандығы дәуірінде “Жылқы биі, тост күйі” атты музыка
болған. Хан, Таң патшалығы кезінде Орта Қытайға батыс өңірден көптеген
жылқы кіргізіледі. Осыған байланысты Таң дәуірінде Шынжаңда “Жылқы биі” көп
таралды,- деп жазылған”. Сол кітапта тағыда: “Таң патшалығының жаңа тарихы”
деген кітаптың шығыс тармағынан мысал келтіре келіп: “ол кездегі музыка
аспаптарынан сыбызғы, барабан, көп түрлі сыбызғы, табақты қоңырау болса,
билерден “Жылан”, “Арыстан”, “Жылқы”, “Арқан” билері бар еді. Осыдан барып
қырғыздар арасында “Жылқы биі” кеңінен ойналып жүр. Мәселен Іле, Алтайды
мекендеген қазақтар мен Тас қорғанды мекендеген тәжік, Атұшты мекендеген
қырғыздар арасында “Жылқы биі” таралған. Қазақ халқына жаппай таныс “Қара
жорға биі” басқа ұлттарда болғанымен олардың билері қазақ биінен өзгеше
екен.
Қазақ биін зерттеуші қытай би танушысы Уаң Жиячың “қазақ би өнерінің
келу қайнары және басты ерекшелігі” атты мақаласында “Қара жорға биі”[31]
туралы ойларын былай жеткізеді. Көшпенді шаруашылықпен шұғылданған қазақ
ұлты үшін ат олардың қанаты. Мейлі мал баққанда, көшкенде, соғыста жүргенде
аттан айырыла алмайды. Олар жылқы киесі “Қамбар ата” деп, бір мезет жылқыны
ерекше қадірлеген. Қазір Алтай аймағының Қаба ауданында Шшұбар айғыр” деген
ру бар. Қазақтың халық биі “Қара жорға биі” Еуропа, Азиядағы қазақтар
шоғырлы қоныстанған аумақтарға кеңінен таралған. Қазақ халқының биінде
көшпенділер тұрмысының әртүрлі ерекшеліктері сіңіріліп, ой-сезімі, қуанышы
мен қайғысы бейнеленген,- [30] деп жазған .
Қазақ биін зерттеуші Уаң Жиячың өзі куә болған билер туралы мынадай сыр
шертеді: “...қазақ халық билерінің материалдарын жинағанымда, мен Шыңжаң
Алтай аймағы Көктоғай ауданының қиырдағы елді мекенінен “бақсының ойынын”
көрдім. Құшнаштың сайтан қууына ұқсайды екен. Басына қауырсын тағып,
денесіне аң терісін киіп, сол қолына аса таяқ ұстап, оң қолына барабан
алып, лаулап жағылған отқа балтаны қыздырып, жалаң аяғына балтаны басады.
Бірде оттағы балтаны алып шығып тілімен жалап арбаң – құрбаң етіп, енді
бірде күбірлеп дұға оқып, албастыны аластап, пәле – қазадан аулақ болу
үшін тілек тілейді екен. Бұл екі түрлі халық биі жартас суреттерінде әсерлі
бейнеленген. Мәселен, Алтай аймағы Көктоғай ауданының Таңбалы тас деген
жерде қызыл тастан ойылып сызылған топтық би сызбасы бар. Бірінші топ
суретте: бес адам қатарымен тізілген. Сол жақтағы бірінші адам басына үш
тал қауырсын, үшінші адам екі тал қауырсын, соңғы біреуі басына қысқа үш
тал қауырсын таққан. Бес адамның иықтары бір сызықтың бойында болып аяқтары
екі жаққа ашылған. Екінші топ суретте: бес адам дөңгеленіп орналасқан
болып, ішіндегі бірінші тұрғаны басына екі қауырсын тағып, аяғын
айқастырып, білегін 45 градус түсірген. Бұл суретте ертедегі шаман дініне
сенгендердің топтасып билеп мінәжат еткенін көруге болады.
Сол кездегі аң аулау, табиғатқа табынуды бейнелейтін халық билерінен
“Аю биі”, “Аңшы мен аю”, “Қаз биі”, “Бүркіт биі”, “Ортеке биі” бар. 1985
жылы Қаба ауданының Шыбар ауылының елді мекенінен материал топтағанымда 52
жастағы ағай бізге “Аю биі” мен “Қаз биін” билеп берді. 1986 жылы Алтай
қаласының Әбитән ауылдығында халық биін жинағанымда сексен жасқа келген
Қапаш ақсақал бізге “Бүркіт биін” билеп берді. Билеуші ішік пен тымағын
теріс аударып киіп, аюдың жүрісіне салып, айналасына қарап, азыққа атылған
әрекеттерін келтіреді. Би әрекеттері аюдан аумаған, өте қызықты. “Қаз биін”
билеуші де ішігін теріс аударып киіп, жеңінің бір ұшынан жиырма сантиметр
ұзындықтағы ағашты шығарып мұны қаздың бас бейнесіне келтіріп, басын
ішіктің ішіне кіргізіп, жүрелеп отырып, домбыраның сүйемелдеуінде, қаздың
жүрісіне салып, кейде айналасына таңырқай қарап, кейде суға ұмтылған қаздың
бейнесін өзіндей етіп, күлдіргі бейнелеген. “Қазақ совет энциклопедиясында”
: “Аю биі”- халықтың күлдіргі биі, музыка өлшемі төрт те төрт, аңшылыққа
байланысты туған. Орман - таулы жерді мекендеген қазақтар арасында кең
тараған. Онда айлакер аңшының орманда кезіккен аңқау аюды тапқырлықпен
шапшаң әрі епті қимыл жүрісімен алдауы, ең соңында көңілі шат аңшының
бірнеше рет домалап құлаудан әбден қалжыраған аюға мініп кете баруы би
тілімен өрнектеледі. Бүкіл одақтық халық шаруашылығы үйінің балетмейстері
Я.В.Романовский Монғол Халық Республикасында тұратын қазақтардан “Аю
биінің” бір түрін 1949 жылы қағаз бетіне түсіріп алған ( 1-том, 635-бет)”,-
делінеді. Келтірілген дәйектемелер аталған билердің Шыңжаң қазақтары
арқылы таралғандығын жоққа шығармайды,- [30].
Қазақ тарихынан қарасақ та, өмірі тіршілікпен өткен еңбекшіл
халқымыздың ертеде би мен еңбектің байланысын дұрыс шешкендігі баршаға аян.
Мысалы: Шыңжаңның Нылқы, Ақкүнгей, Қараеміл, Ақаяз, Таңбалы, Үлкен Құштай,
Қаратөбе(Тарбағатай) қатарлы жерлердегі тау сілемдеріне орналасқан, жалама
жартасқа ойылып сызылған суреттерден байырғы ата-бабаларымыздың би өнерінің
із таптарынан дерек аламыз. Сол кездің өзінде, олардың өмірінде би
элементтерінің барлығын, олардың күнделік аңшылық, мал бағу өндірісімен
байланысты болғанын аңғарамыз. Кейінгі кезде жарыққа шыққан “Еңбек” биінде,
қазақ ұлтының мал шаруашылығы мен қатысты қой қырқу, жүн сабау, жүн түту,
киіз басу байланысты еңбек қимылдары өзіндік сауық-сайранына өте ұнамды
сіңдірілгенін байқаймыз. Осыған негізделгенде, ең алғашқы би өнері де
еңбектен айырыла алмаған, еңбек барысындағы ритмді қимыл-бидің ең алғашқы
қайнар көзі болған деп айтуға да болды.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің
бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан
біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психиканы
жүйелі би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналуы, ұзақ тарихи
барысты бастан кешірді.
Адам өзі өмір сүріп отырған ортасының жұмбағын, табиғатын, қоғам
өміріндегі тіршілігінің мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сана қуатымен,
әртүрлі ғылыми әдіспен зерттеп білсе, енді бірде халықпен бірге жасасып
келе жатқан ұлттық рухани мұрамыздың бастауы жыр-дастан, аңыздар арқылы
танып біледі.
Көшпенді халық өзін қоршаған табиғи ортаға байланысты өзіне тән өмір-
салтын, мәдениетін қалыптастырды. Этникалық құрылымға қажетті көптеген
факторлар бұлардың өз ішінде туындап, белгілі бір тәртіпті жүйеге айналды.
Қазақ тарихының көшпенділер деп аталатын кезеңінде ешқандай өнер түрі
еш жерде дараланып көзге түспейді, себебі оларға тән нәрсе тұтастық. Яғни,
қазақтардың әлеуметтік-мәдени өмірінде ешнәрсені бір-бірінен бөле-жара
қарауға болмайды. Өйткені, көшпенділердің, барлық болмысы табиғи ортамен
сәйкестік қарым-қатынаста пайда болған тұтас дүние.
Әр ұлттың өз ана тілі болса, ал дүние жүзі халықтарына ортақ бір тіл
бар; ол іс-әрекет, қозғалыс тілі. Осы тілге жататын би өнері адамзаттың
дүние танымындағы ең алғашқысы. Алғашқы қауымдастықтағы адамдардың
кәсіптеріне би-қимыл өнері негізделген. Олар өздерінің тіршілігіне қажетті
әрекеітерін үндескен қимыл қозғалыстың бірлігі арқылы атқарған. Қандай да
болмасын еңбек түрлерінде ырғақ бары белгілі. Сондықтан, ырғақпен үндестік
тапқан әртүрлі дене қозғалыстарынан би туындады.
Әр халықтың ұлттық ерекшелігіне орай би өнерінің көркемдік бейнелеу
құралдары мен мазмұны да әр түрлі болып келеді. Мадениеті өскен халықтардың
тұрмыс-тіршілігі мен еңбек процесінің жетік дамуына байланысты, олардың
ұлттық ойындары мен билері де сан түрлі сипат алып, мазмұндық, көркемдік
жағынан кең қанат жайып, үнемі ілгерілеп отырады. Әр халықтың белгілі бір
ережелерге бағындырылған, әсем де сүйкімді, нәзік қимылдарынан келіп би
туындайды. Сөйтіп келіп, осылардан жинақтала, уақыт таразысынан өте бүкіл
жер жүзі халықтарында көркем би өнерінің белгілі бір қағидалар мен
ережелерге сүйенген заңы қалыптасты. Әрбір ғасыр мен дәуір ұсынған талаптар
мен тенденцияларға байланысты түрлі ұлт ойындары жаңарып, жаңғырып би
ырғағы да талай толығулар мен өзгерістерге ұшырауы заңды құбылыс. Бірақ біз
оның қай-қайсысынан болмасын әрбір халықтың өзіне ғана тән ұлттық сипатын
анық байқаймыз. Сондықтан да, біз халық билеріне зор көңіл бөлеміз. Себебі,
ол әр халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, салтын, тұрмыс-тіршілігін айнытпай
таныта алатындықтан, біз оны бір-бірінен оңай ажырата аламыз. Мысалы,
аңшылықпен айналысатын халықтардың көптеген билерінің негізгі кейпкерлері
құс пен аңдар болып келеді. Атап айтар болсақ, солтүстікте тұратын
халықтарда осы күнге дейін “Қарға”, “Марал” деген билер сақталған. Памир,
Гималай, Кавказ секілді тау халықтарында да бүркіттің аспанда қалықтап
ұшуын, әлсіз жәндіктердің жәбірленуін көрсететін билер көп. Өмірлері
соғыспен өткен халықтардың жауынгерлік, күрескерлік рухы да сол халықтың
билерінен анық көрініс тапқан. Ертедегі Греция халқының Пиррические
пляски деген билерінде соғыс, сайыс, күрестің түрлі әдіс-қимылдарын өте
шеберлікпен көрсетеді. Мұндай көріністер осы күнге дейін биленетін
пляски, белуджий, қылыш ұстап билейтін Памир халықтарының
Шамширобазы, Грузияның Парикоба сияқты көптеген билерінде сақталған.
Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани өмірінде діни жүйелерге тән
тәңірге табынушылық пен шаманизм маңызды рөл атқарған. Сондықтан, Қазақстан
жерін мекендеген көшпелі тайпалардың ислам дінін қабылдағанға дейінгі
өмірінде "Тәңірге" табынушылық басымдық алып келген. Ш.Уәлиханов
"Таңдамалы" атты еңбегінде "Тәңірі - қүдай" -деп көрсетеді. Басқа
құдайлардан айырмашылығы Тәңір материяланбаған, ол-рух, бүкіл тіршіліктің
иесі. Бабалар қалдырған жер-су культінің басты мазмұны. Орхон-Енесей
жазбаларында бұл наным, жер-суды иесіз қалдырмау қажет, әйтпесе жер-су
киесі ұрады деп түсіндіріледі. Көшпенділер ұғымында жер-су адамның өзі өмір
сүретін әлемді білдіреді. Ал адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін
қоғамдағы ерекше әлеуметтік той шамандар болды.
Тәңірге табынудың идеялық негізі -табиғат құбылыстарын жанды деп
қарау болып табылады. Тәңірге табыну күллі дін атаулыдан бұрын
пайда болған. Көшпенділер күнге, жерге, отқа, суға табынды, осының
барлығының иесі - "Тәңірі" деп білді. Күнге табынудың сақ заманынан
қалыптасқанын тарих зерттеушілері Геродот, С.И.Руденко, К.А.Акишев,
А.П.Окладников, А.И.Мартынов т.б. еңбектерінде суреттелгенінен білеміз.
Күннің жарығы, от -өмірдің күші деген ұғым қалыптастырылған. Осыдан келіп
ескі би түрлеріндегі қолданылған шеңбер тәріздес қимылдар күннің, жарықтың,
өмірдің символы ретінде түсіндіріледі. Қазірғі қазақ биіндегі қимылдарда
күн тәріздес шеңбер жасай айқастырып ұсталатын қол қалыптары немесе би
композицияларындағы сахна қозғалысында шеңбер жарты ай тәріздес
суреттемелер қолданыс тауып жүр. Осы символға айналған шеңбер түрлері
этнограф ғалым Ө.Жәнібековтің тікелей нұсқауымен алғаш рет Мемлекеттік
"Алтынай" би ансамблінің сахналық киім үлгілерінде қолданыс тапты. Ерте
заманнан қалыптасқан күнге табынуды Ш.Уәлиханов: "Шаман дінін ұстанған адам
күнге таңырқап, соған табынатын болды",- деп көрсеткен болатын.
Шамандар көшпенділердің қоғамдық өмірінде маңызды рөл атқарған. Бұл
туралы А.Махаева өзінің “Көне түріктердің рухани мәдениеті" атты еңбегінде
қазақ фольклорын зерттеуші ғалым Ә.Қоңыратбаевтың "...шамандық Үмай түрінде
келіп (ҮмайЖер-ана), VII-ІХ ғасырларда жаңа нанымға айналды, оның басы
бақсылар болғанымен, нағыз иелері Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді.
Бұл культ Сыр бойында VIII- IX ғасырларда орнығады",- деген ойын келтіреді.
Сонымен қатар суға (Су-ана, оны иесіз қалдыруға болмайды), отқа (От-ана,
оны басуға, отқа түкіруге болмайды) тағы басқаларға табынған. Бұл табыну,
ескі мифологиялық басты ерекшелікті сақтай отырып, екі бағытта жүзеге
асырылды. Олар жақсылық "кие", жамандық "кесір" болып келеді. Міне,
шамандардың мақсаты осы "кесірден" тазарту.
Шаман болатын адамды "құдайлар" өзі таңдайды және оларды ерекше
қасиеттерге баулитын да "құдай" деген түсінік болған. Шамандар желпу арқылы
рухтарын шақырып, өзінен көмек сұрап келген адамға аурудың неден болғанын,
жоғалған дүниесін қайдан табатынын, малын кім ұрлағанын, тағы басқасын
айтып беретін болған. Желпу шамандық өнерді үйрену кезеңінде, яғни, қолына
дабыл алғанға дейін жүзеге асырылды. Шаманның міндеті рухтарға қызмет ету
және олардың көмегімен өзінің тайпаларын жын-шайтаннан, бәле-жаладан
қорғау. Ол өз рухтарының адам бойындағы жын-шайтандарды қуып шығатынына
сенімді болған. Шаман рухтарымен байланысқанда экстаз (музыка, қимыл арқылы
өзін-өзі ұмытарлықтай дәрежеге жеткізу.) күйіне түседі. Түр-түстің, үннің,
иістің, дәмнің қоздырғыш, ықпал еткіш ерекшеліктері бар, сол ерекшеліктерді
өз мүддемізге пайдаланудың толып жатқан тәсілдері де жеткілікті. Міне,
шаман да адам табиғатының осы ерекшеліктерін іске асырады. Шаман бір
аяғынан екінші аяғына дене салмағын ауыстыра шайқала басып, ауру адамды
айнала қозғалады, баяу ырғақпен басталған дене қимылдарын орындау тәсілі
бірте-бірте жігерленеді. Ширақ қимылдай секіріп, алуан түрде айналып билей
жөнеледі. Сонымен бірге оның қолындағы қобыздың немесе асатаяқтың не
болмаса дабылдың да дыбысы күшейе түседі. Бір қимылдар қайта-қайта
кайталанады. Әрі-беріден соң мидың жүйке орталығының бақылаушы күші
жойылады да, шаман ырғақтың, қимыл-қозғалыстың әсерінен өзін-өзі
ұмытарлықтай күйге енеді.
Шаман бұндай күйге ауру адамның бойындағы жын-шайтан мен өзінің
бойындағы тылсым күші байланысқанда түседі. Шаман осы күштің көмегімен
тылсым күштерге ие болып, адамдардың болашағын айтып беру, жел, жаңбыр
шақыру, емдеу тағы басқа қасиеттерге қол жеткізеді. Ол табиғат сырын
ұғатын, басқалардан тоқығаны көп, сиқыр өнерін меңгерген, өзі ақын,
музыкант, балгер және дәрігер, бойында көптеген қасиет, түрлі өнер астасып
жатқан күрделі тұлға.
"Қазактар шаманды бақсы дейді, бұл моңғолша ұстаз деген сөз, ұйғырлар
өздерінің сауатты адамдарын бахшы дейді, ал түрікмендер өздерінің ақын-
жыршыларын осылай деп атайды. Шоқан Уәлиханов бақсы туралы ойын: "Біздің
кез-келгеніміз ақын бола алмайтынымыз сияқты, қазактарда да көрінген кісі
бақсы бола алмайды"-деп білдірген. Ал белгілі саяхатшы, Маңғыстау өңіріне
жер аударылған пюляк революционері Бронислав Залесский (1991 жылы Алматыда
басылып шыққан "Қазақ сахарасына саяхат" атты кітабында) бақсыны тағы бір
қырынан көрсетеді. "Дала тұрғындары қатты қадірлейтін, кей-кейде қорықаннан
сыйлайтын кісінің бірі, кәдімгі бақсы-балгерлер. Олар көбіне науқастарды
емдеуге шақырылады, сондай-ақ "көріпкелдік" қызмет атқарып, әр түрлі көз
байлағыш өнерлер де көрсетеді. Ол келген кезде киіз үйге қашанда көп кісі
жиналады. Бақсының есінен танғанша селкілдеп билеп ойнауы, "жындармен"
тілдесуі, пышақпен шебер өнер көрсете алуы, сондай-ақ біраз емдік
өсімдіктердің қасиетін жақсы білетіндігі әр нәрсеге сенгіш кедей-кешпіктер
мен малшылардың аузын аштырып көзін жұмдырады",-деген. Қазақ даласында
айдауда болған тағы бір поляк елінің перзенті Адольф Янушкевич науқасты
емдеу кезінде бақсының оңға-солға шыр көбелек айналып, ақ көбікке малына
билегенін, оның кейбір дене қимылындағы ерекшеліктерін көрсетеді.
Бақсы-балгерлер халық арасында ырымдарды, әдет-ғүрыптарды уағыздаушы
және орнықтырушы болған. Жақсылыққа бағыштайтын, жамандыққа ұрындыратын
ырымдарды жұрттың санасына сіңіріп, халықты оның жақсысын мұқият сақтап,
жаманынан жиреніп қашып
жүруге шақырған. Қазақ халқының арасында шамандықтың жалғасы ретінде
бақсылар XX ғасырда да болған. Олар қобыз (ыспалы), асатаяқ, дабыл, даңғыра
(ұрмалы) аспаптарын қолданған.
Мәнжу ертегілерінде бір кәлпе ұзақ жол басып Қызыл дария бойына жетеді.
Төңіректі шолып ешқандай өткелдің жоқ екенін байқайды. Тіпті адамның қарасы
да көрінбейді. Тағаты таусылған кәлпе дабылын қағып, жын шақыра бастайды;
Айгүли, иегули, аспанда шар айланған,
Айгүли, иегули, күмістей ала торғай,
Айгүли, иегули, теңізде ұйытқыған,
Айгүли, иегули, сұм жылан.
Айгүли, иегули, теңіз бойында ирелеңдеген.
Айгүли, иегули, сегіз айдаһар жылан,
Айгүли, иегули, өзен бойлап келе жатқан -
Айгүли, иегули, жын иесі мен өзім,
Айгүли, иегули, өтемін,
Айгүли, иегули, осы өзеннен.
Айгүли, иегули, барлығың түгел жынымсыңдар,
Айгүли, иегули, мені көтеріп өзеннен өткізіңдер,
Айгүли, иегули, тез болыңдар!
Айгүли, иегули, кереметтеріңді көрсетіңдер,
Айгүли, иегули.
Қазақ құшнашының (балгер) жоғарыдағы жын шақырған сөздеріндегі ислам
дініндегі болымсыз әсерін есепке алмағанда, аралығы мыңдаған шақырым
шалғайда жатқан, екі дәуірдің құшнашының жын шақырған сөз жолдарындағы
ұқсастықты айтпасақ та түсінікті. Әр екеуінде де алып құстар мен айдаһар
жыландар өздерінің “жыны”, “иесі” ретінде шақырылады.
Манжоу құшнаштарының жын шақыруындағы “Айгүли, иегули” деген
қайталаулар қазақтың халық әні:
“Айгөлек – ай, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Айдай толған күнім де,
Би билеймін дөңгелеп” –
дегендегі “айгөлек – ай, айгөлекке” ерекше ұқсайды. Бәлкім осы әннің арғы
төркіні де “Айгөлек әнін” айтып жын шақырған бақсылар сарыны болар.
Шаман бақсылардың басына үкі тағынып, денелеріне түрлі шашақты киімді
киіп, биіне басқан көріністері Азияның терістігіндегі жартас суреттерінде
көп жолығады. Қазақстанның Баян жүрек жартас суреттері мен Шыңжаңның
Бардақұл жартас суреттеріндегі осындай шамандық бейнелер осыдан 3500 жылдан
(б.з.б. 2000 – 1500 ж.ж) арғы жағындағы туынды деп бағаланған. Осындай
жартас суреттерінде бақсы бейнесін тек бақсылық киім киіп, жын шақырумен
ғана тынбайды, олар дабылын соғып немесе басқа күй аспаптарын шертіп, би
билейді. Сонымен қоса әнге басып немесе тақпақтап атын атап, түсін түстеп,
“иесін” немесе “жынын” шақырады. Міне біз бұлардан біздің ата-
бабаларымыздың ән-күйінің, әдебиеті мен биінің тарихының сонау алыста
жатқандығын аңғарамыз.
Қытайдың ән-би тарихына үңіліп қарасақ, Хуаңхының солтүстігіндегі
көшпенділер мен Чаңжияңның орта-төменгі ағарында Чулардың ән, би,
музыкасының орта жазыққа қарағанда дамығандығын байқауға болды.
Жазба деректерге негізделгенде, Жаң Чиянның батыс өңірге жасаған
саяхатынан ілгері хан патшалығының музыкасы негізінен атақты ақын Чүй
Юанның мекені болған Чу бектігінің ән-биін өзіне өрнек еткен. Мұның себебі
осы өңірде орта жазыққа қарағанда шаманизмдық дала мәдениеті ұзаққа дейін
дамып дәурендегендігінде болса керек. Ән, би, күйдің байырғы замандағы
негізгі қоздырушы күші – шаманизм орта жазық жерінде тым ерте шектеуге
ұшырай бастаған. Ғалымдар осы жайтты қытай ұлтында ән, бидің басқа ұлттарға
қарағанда артта қалуының басты себебі деп қарайды.
Мұндағы Чу бектігі қоныстанған өңірдің көшпенділер мекені екенін
ескерсек, ақын Чүй Юанның “көшпенділер ұрпағым ” деуінің қытайлардың шаман
дінін шектегендіктен ән-күйіміз кенжелеп қалыпты деп өкінуінің өзі көп
нәрсені аңғартады.
Би өнерінің шығу тегін адамзаттың қалыптасуымен тамырлас санасақ
қателеспейміз. Себебі, би ойдың немесе іс қимылды әрекет бейнелеудің
туындысы.
“Би жүйелері әр халықтың тұрмыс салтына, дәстүр ерекшелігіне байланысты
туып, қалыптасатын тарихи дамудың жемісі. Бидің түп негізі адамның қоршаған
ортадан алған сезім әсері мен еңбек барысынан туған әр түрлі қимыл
әрекеттері, алғаш би тек ән мен сөзге байланысты болса, біртіндеп тарихи
даму нәтижесінде өнердің үлкен бір саласына айналды. Әр халықтың би
мәдениеті өзара бір-бірін дамытып отырған”.
Шыңжаң қазақтарының би өнері – қазақ биінің құрамдас бір бөлігі
болғанымен өзіне тән әртүрлі артықшылықтары бар. Әсіресе, қазақы ұлттық
бояуы жағынан байырғы үлгілерді сақтаған әрі байыта білгендігімен
ерекшеленеді.
1951 жылы қазанда қытайдың орталығы Пекин қаласында қазақ бишісі
Меңжамалдың биін тамашалаған қытай төрағасы Маузыдұң қатты тебіреніп,
жанында отырған ақын Лю Иаузыға уаншиша ырғағымен өлең жазуды тапсырады. Лю
Иаузы қолма-қол:
Жалын ағаш, күміс гүл,
Түні жоқ бүкіл аспанның.
Әпке сіңлі, аға-іні,
Көрдік биге басқанын.
Дөңгеледі айгөлек,
Шығандады асқақ үн.
Егер бізге басшылық
Ете алмаса бір адам,
Қоса алар ма еді бір жерде,
Барлық ұлт бастарын, -
Деп жырлайды. Өлеңді тыңдаған Маузыдұң өзіде тебіреніп былай деп өлең
жазады:
Түнеріп ұзақ тұрды түн,
Торлап елім аспанын,
Ғасыр бойы ойнақтап,
Есіре биге басқан жын.
Бес жүз миллион халқымыз,
Қоса алмаған бастарын.
Шырқасымен әтештің,
Нұрланды асты аспанның.
Ән-күйіне бар ұлттың,
Бұйтиян сазы қосқан үн.
Шалқып ақын төтенше,
Ағытты жыр тасқынын.
Демек, “бес мың жылдық тарихымыз бар” деп қарайтын бір миллярд қытай
халқының төрағасы Маузыдұңды орынынан тұрғызып, жыр жазғызған қазақ биінің
құдіреті еді.
1980 жылдардан басталған халық мұраларын қайтадан жинауға байланысты,
халық ішіндегі билерде жинала бастады. Соның ішінде қазақ халқының өзіне
ғана тән: “Аю биі”, “Қара жорға биі”, “Ортеке биі” (қуыршақ би), “Көк түйме
биі”, “Шешеке биі” секілді көптеген билер қағаз бетіне түсті.
Ғылыми негіздерге сүйене отырып "Бақсы ойынының" қазақ биі өнеріне
арқау болғанына көзіміз жетеді. Қазақстанның би өнерін зерттеуші ғалым
Л.Сарынова, белгілі этнографтар А.Алекторов (1890), А.Диваев (1899)
еңбектерінде бақсының қимыл-әрекетін толық суреттеп жазғандарын зерделей
отырып "бақсы ойынының" нағыз діни мазмұндағы би екенін айтқан. Ол
"...бақсының сарынына қосылған қимыл әрекеті нағыз діндік би үлгісі",- деп
көрсетті. Олай болса, "бақсы ойыны" қазақ халық биінің әуел бастан дамып
жетілуіне ықпалы зор болған. Діндік би тек қазақ халық биінде ғана емес,
орта ғасырда Еуропа елдерінің де би өнерінің негізін құрағаны белгілі.
Қорыта айтқанда қазақ биінің келу негізіне "Бақсы ойынының" шамандық
діни сенімдердің, халқымыздың көшпенді мал шаруашылығы және аңшылық
кәсібінің, батыр ержүрек халқымыздың қарапайым еңбекшілдігінің негізінде
біртіндеп қалыптасып, ұзақ уақыт дамуының жемісі деп айтуға болады.
1.2. ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі
Қазақтың би өнері тарихы ұзақ, музыкасы жанды да сазды болып келеді.
Әрбір ырғақ қимылдарында қазақтың ұлттық болмысы мен бітімі, мінезі мен
тұлғасы, ақыл-парасаты, арманы мен мұраты, тілек-ниеті т.б. мазмұндар
кеңінен қамтылады. Өзге ұлттардың биінен ашық та айқын тайға таңба
басқандай, сұлу сымбатымен, қадыр-қасиетімен, тәкаппар табиғатымен,
кеңпейіл дарқандығымен, ержүрек ерке мінезімен айдай анық өзгеше болып
тұрады.
Халық өмірі қоғамның әлеуметтік-экономикалық әрекеті арқылы ғана
қалыптасып қоймай, сонымен бірге мәдени, рухани-эстетикалық таным-түсінігі
де шыңдалып отырған. Халқымыздың басқа рухани мұрасы сияқты, би өнері
жайындағы деректер мен мұрағаттар да тым ертеден бастау алады. Осыны
ескере отырып, халық би өнерін зерттеуде этнографиялық һәм басқа
деректермен бірге қазақтың өткендегі өмір салтын, мәдени болмысын,
өнерінің сипатын саралай отырып ой түзедік.
Қазақ халық би өнері ерте заманнан-ақ қалыптасып, халқымыздың аса бай
ауыз әдебиетімен, ән-күйлерімен, дәстүрлі тұрмыс-салтымен біте қайнасып
келе жатқан ел мұрасы. Халықтың көркемдік жетістігінің бір көрінісі
ретіндегі би өнері өзінің эстетикалық болмысында қазақ жұртының жалпы
дүниетанымына сай арман мұраттарын бейнелейтін қимылдар жүйесін
калыптастырды. Қазақ халқы ежелгі би өнерімен бізге жеткен бүгінгі
дәстүрін өзінің рухани қазынасына қосып, ғасырлар белесінен алып өткен.
Қазақ халқының би өнері де халық арасынан жиналып, қағаз бетіне
түсірілді. Сахнаға дайындаушылардың жетекшілігімен ұйымдастырылып, сахна
төріне көтеріле бастады. Тарихы ұзақ, ұлттық бояуы қанық, қоры мол қазақ
би өнері, сахна төрінде өзіндік орынын төмендетпей, күн санап түлеп-
түрленіп, гүлденіп – көркейіп толыса түсті.
XX ғасырдың басында әр жерде өткен театрландырылған концерттік
кештерде би биленбеген, дегенмен, әр түрлі ойын түрлерінің сахнадан
көрсетілгенін аңғардық. Осы кезеңдегі жазба деректерде сахнада би биленді
деген сөз жоқ. Дегенмен, белгілі өнертанушы ғалым Б.Құндақбайұлының мына
сөзіне көңіл бөлуге болады деп ойлаймыз. Ол өзінің "Уакыт және театр" атты
кітабында: "Сахнада өлең айту, күй тарту, кейбір халық ойындарын көрсету
бұрын да Семейде болып тұрған",-деп, жазды. Халық биі осы ойын түрлерінен
дамып, әуесқойлық қарапайым түрінен кәсіби келбет алып, шығармашылық
ізденістер арқасында сахнаға шыға алды.
Қазақ халқының эстетикалық мәдени қоры шексіз және ол ұдайы жаңарып,
даму үстінде. Маман хореографтардың міндеті де осы бай мәдени мұраны өз
шығармашылығында дұрыс пайдалана отырып, заман талабына сай халықтық-
сахналық би түрлерін жасау. Сол кезеңнен бері қазақ биі ұлттық хореография
өнерінің дамуында үлкен рөл атқарып отыр. Бүгінгі күні кәсіби
және әуесқой
шығармашылық би ұжымдарының бағдарламалары негізін халық биі құрайды.
Ал, қазақ би өнерінің кәсіби деңгейге көтеріліп сахна төріне шығуы, ХХ-
ғасырдың 30-шы жылдарында ашылған Қазақ Мемлекеттік музыкалық театрымен
тікелей байланысты. Бұл кезеңде кәсіби өнерді терең ұғынудың, Еуропаның
озық мәдениетінен үйренудің нәтижесінде қазақтың халықтық өнері жан-жақты
дамыған шын мәдениетті өнердің санатына қосылғанын ғалымдар айтып та, жазып
та жүр.
Қазақтың халық музыкасының ұлттық сазы мен дыбысталуы, үні өте әсем,
ырғағы жігерлі, мазмұны бай болып келеді. Тіпті қуанышты, жайдары, нәзік
үнге толы күй әуендерінің өзінен де би ырғағын анық сезінуге болады.
Мысалы, Құрманғазының Балбырауын күйін алайық. Мұнда ол “Балбырауын”
күйін би ырғағы етіп шығарған сияқты. Күйдің басынан аяғына дейінгі
қуанышты, көтеріңкі ырғақтар арқылы ауыл жастарының той-думаны көз алдыңа
елестейді. Ал, Тәттімбеттің Былқылдақ күйінен де ырғағы жігерлі би
музыкасының қимыл-қозғалыстарын көргендей боламыз. Мерген, Қара жорға,
Ор теке және тағы баска күйлердің мазмұны да, саз немесе әуен ырғағы да
биге арналып жазылған дегенге дау тудырмайтындығы анық.
Ал егер біз бұлардың үстіне айгөлек, ақсүйек, ортеке, соқыр теке, түйе-
түйе, алтыбақан, орамал тастау, беташар, жар-жар, шашу, мерген, сайыс,
көкпар, бәйге, күрес, жаяу жарыс, ат шабыс, айтыс, қыз қуу, садақ тарту
сияқты ұлттық ойындарын қоссақ, сондай-ақ бұлардын сыртында өрнек тоқу,
кесте тігу, текемет, сырмақ басу, тұс киіз, күміспен оюлаған ер-тоқым,
сандық, кебеже, саба пісу, ұршық иіру тәрізді қазақ әйелдерінің
қолөнерлеріне катысты іс-қимылдары да бар екенін ескерсек, осылардың
барлығы да музыка ырғағына тұнып тұрған қазак биі демей не дейміз?! Шаңырақ
көтеріп киіз үй тігу және оны жығудың өзі де қандай әсем көрініс.
Қазан социалистік революциясы Ресей халықтарымен бірге, қазақ халқын да
қанаудан, езгіден босатты, қоғам өмірінің рухани және әлеуметтік-
экономикасының жан-жақты жедел дамуына қажетті жағдайлар жасады,
миллиондаған бұқара халықтың мәдени байлықтарға қол жеткізуіне жол ашты.
Өнерге қамқорлық жасау тарихта бірінші рет шын мәнінде мемлекеттік, жалпы
халықтық іске айналды. Өз халқының ұлттық мәдениетінің дамуына терең көңіл
аударудың жарқын көрінісі қазақ биінің кәсіби сахнаға шығуымен байланысты
Қазақстандағы театр өнерінің тууы болып табылады.
Осы уақытқа дейін қазақ халқының өзінің ұлттық театры болмаған, бірақ
халықтың тұрмысында театрландыру элементтері болған. Олар үйлену
тойларында, ұжымдық еңбек процесінде, ақындар айтысында халықтық ойындарда,
халық таланттары тобының қойылымдарында, сал-серілердің басқаруымен, яғни
атақты әншілердің, сондай-ақ жыраулардың (халық аңыздарын, дастандарын
айтушылардың), өздерінің жырларын әнмен және домбырада ойнап
жеткізушілердің, халық шығармасының барлық түрлерін пайдалануынан көрінеді.
Қазақстан халықтарының кәсіби театр өнерімен танысуы XIX ғасырда,
алғашқы орыс театрларының шеткі территорияларында (Омбы, Оренбург)
ашылуымен және орыс және украин жылжымалы театр ұжымының өнер сапары
қойылымдарынан басталып, XX жүзжылдықтың басында Қазақстанның барлық
қалаларын қамтыды.
Бұл театрлардың концерттері арқылы қазақтар алғаш рет орыс және украин
билерін, олардың қарапайым және эмоционалды қимыл-қозғалыстарын, суреттеме
бояуларының молдығын тұңғыш көре алды.
Орыстың театр өнерінің әсер етуімен алғашқы әуесқой драма үйірмелері
пайда бола бастады. Мұнда алдыңғы қатарлы қазақ зиялы буыны өзінің
шығармашылық күшін байқап көре отырып, үйлену тойындағы салт-дәстүрлерді,
халық ертегілерінің инсценировкаларын жасады. Ескі өмірді сынап, бай-
феодалдардың жауыздық іс-әрекетін, өткен өмірді бейнелейтін комедиялы, бір
актілі пьесалар жазды, қазақ ақын-ағартушылары А.Құнанбаевтың,
Ы.Алтынсариннің және т.б., Крылов мысалдарының аудармаларынан инсценировка
жасады.
Қазақстанда тұратын прогресшіл орыс азаматтары жергілікті халық
таланттарының қатысуымен қайырымдылық кештерін ұйымдастырды. Бірақ мұның
бәрі қазақтардың кәсіби ұлттық театрын тудыра қойған жоқ.
Қазақстандағы мәдениеттің қайта құрылуының ең жарқын көрінісі
социалистік құрылыстың алғашқы жылдарында-ақ республикада көптеген
көркемөнерпаздар ұжымдарының пайда болуы болып табылады. Бұл процесс, бүкіл
кеңес одағындағыдай республикада да қысқа мерзімнің ішінде кең етек жайды.
Мұндай ұжымдар барлық жерде қалаларда, Қызыл армияның әскери бөлімдерінде,
ауылдарда кұрыла бастады. Ленин көп ұлтты Ресей халықтарының 8 жастан 50
жасқа дейінгі азаматтарының сауатын ашуға міндеттейтін құжатқа қол
қойғаннан кейін, Қызыл отауларда, сауатсыздықты жою мектептерінде, мұғалім
даярлайтын халық ағарту институттарында көркемөнерпаздар үйірмелерінің саны
өсті.
Халыққа саяси-эстетикалық тәрбие беру міндеттелген бұл ұжымдардың
репертуарының басты тақырыбы еңбекке үндеу, сауатсыздықпен, адам
санасындағы ескілік сарқыншақтармен күресу болып табылды. Халықтық
көркемөнерпаздар өнерінің дамуы мақсаты, ұйымдастырылған сипатта
жүргізілді. Республика басшылары халық шығармасының дамуына белсенді түрде
ықпал жасады. Атап айтқанда, 1920 жылы 4-ші қазанда ашылған Қазақстан
Кеңестерінің І-ші съезі қарсаңында Қазақ Автономиялы Социалистік Кеңес
Республикасының құрылғанын жариялаған басқа мемлекеттік міндеттермен қатар,
театрлық және басқа халықтық өнерді көпшілікке кеңінен тарату, жұмысшы-
шаруалар көркемөнерпаздар театрын және мәдени-ағарту үйірмелерін дамыту,
халық әндері мен музыкаларын жазып алуды және оларды өңдеп, дайындауды
ұйымдастыру қажеттілігі атап көрсетілді.
1921 жылы қаңтарда болып өткен бірінші Бүкіл қазақтық халық ағарту
конференциясының шешімдерінде өнердің бұрынғы және оның қазіргі барлық
түрлерін зерттеу мәселесіне көп мән берілді. Көркемөнерпаздар театрларында,
үйірмелер мен ұжымдарда Орыс, Украин, Татар, Ұйғыр, Қазақ билері орындалып,
спектакльдер қойылды.
Мысалы, Верный қаласындағы (қазіргі Алматы) сауда-өндірістік мекемелері
қызметкерлерінің одағының Заря үйірмесінде 1918-1919 жж. С.Гулак
Артемовскийдің Запоро-жец за Дунаем, Н.Лысенконың Наталька-Полтавка
опералары қойылды. Бұл қойылымдарға би топтары да қатысты. Мұндай бишілер
топтары басқа ұжымдарда да болды.
Көптеген әскери бөлімдерде ауыл еңбекшілеріне қызмет көрсететін қазақ
театр үйірмелері құрылды. Мысалы, Д.Фурмановтың бастамасымен 1920-шы жылы
мұндай үйірме Верный қаласында, ал бұдан бұрын 1918-1919 жж. -В.И.Лениннің
нұсқауы бойынша құрылған Әліби Жангеддиннің интернационалдық отрядында
ұйымдастырылды.
Халық көркемөнерпаздарының кең өріс жаюы, көптеген драмалық және
музыкалық-драма ұжымдарының пайда болуы, халық шығармасын зерттелу ісінің
қолға алынуы, жас қазақ әдебиетінің айтарлықтай жетістіктері және басқа
ағарту салаларындағы табыстар 1925 жылы ҚазКСР Кеңесінің V съезінде Қазақ
ұлттық театрын құруды жеделдету қажеттілігі туралы мәселенің қаралуына
әкелді, сол жылы 22-ші қазанда республикалық Халық ағарту комиссариатының
кеңейтілген отырысында театр ашу жөнінде шешім қабылданды, оның саяси-
эстетикалық бағыты белгіленіп, оған шығармашылық мамандарды тарту
мәселелері қаралды.
Осылайша, тарихта алғашқы қазақ халқының театры өмірге келді, театр
пердесі 1926 жылы қаңтардың 13-де Қызылорда қаласында (бұрынғы Қазақстанның
астанасында) М. Әуезовтің “Еңлік—Кебек” пьесасының премьерасымен ашылды.
Театрдың алғашқы әртістері атақты халық шығармасының шеберлері Серке
Қожамқұлов, Құрманбек Жаңдарбеков, Қалыбек Қуанышбаев, Жұмат Шанин және
т.б. болды. Олардың ішіңде танымал, күлдіргі әртіс және халық билерін
орындаушылар Ахмет Берсағымов (Жынды қара) пен Рахым Асылбеков болды. Театр
спектакльдер қоюмен бірге, халық шығармасын насихаттай отырып, жиі-жиі
концерттер ұйымдастырып отырды. Әсіресе, көрермендер арасында халық билері
“Құрба” (құрлар биі), “Қара жорға” және “ұтыс биін” (жарыс би) шебер
орыңдаушылар Ахмет Берсағымов пен Рахым Асылбеков көрермендер арасында
үлкен құрметке ие болды. Олармен бірге ерекше дарынды әнші, сахна актёрі,
биші және режиссёр Құрманбек Жандарбеков жиі билеп, өнер көрсетті. Сонымен
бірге ол театрда ұйымдастырылған көркемөнерпаздар хорына да жетекшілік
жасады.
Біздің атақты актёріміз Серке Қожамқұлов осы еңбектің авторымен
әңгімесінде, “Жынды қара” (Ахмет Берсағымов) тек керемет билеп қана
қоймайтын, сонымен қатар ол жануарлар мен құстардың дауыстарын керемет
ұқсатып сала алушы еді. Бірде ол Қызылордада тұрғанда кешке бұқаның даусына
салып жайылып жүрген бүкіл сиырларды біздің аулаға жиып алғаны бар. Біз
көңілі алаңдаулы адамдарға оқиғаның қалай болғаны туралы айтып бердік және
сиыр иелері: “Жынды қараның” бұқа даусына ұқсас дауысын қайта естіп әбден
ішек-сілелері қата күлді”, - дейді.
Театр республика бойынша жиі гастрольге шығып тұрды. Оның спектакль,
әсіресе концерттері ауылдық жерлердің тұрғындары үшін маңызды оқиға болатын
еді. Әртістер халыққа кеңінен танымал бола бастады.
Сөйтіп, қазақ этнографиялық билерін алғаш рет театр сахналарында халық
бишілері орындады.
1928 жылы Қазақ драма театры Алматыға көшті. Оның би тобы талантты
жастармен толықты, оның ішінде Күләш Байсейітова, Шара Жиенқұлова, Қанабек
Байсейітов және көптеген дарынды жастар қосылды, кейіннен олар қазақ
өнерінің мақтанышына айналды.
Осы тұста театрға халық арасында танымал биші Зарубай Құлсейітов келді.
Ол концерттерде Қоян биін, Ахмет Берсағымовпен бірге өздері дайындаған
Қоян-бүркіт биін орындайтын.
Театрға шығармашылық көмек беру үшін Россияның орталық қалаларынан
музыканттар, педагогтар, композиторлар мен режиссёрлар келді. Театр ішінде
симфониялық оркестр, хор, театр студиясы, ұлттық аспаптар оркестрі құрылды.
Әртістер актёрлік шеберлікке, вокалға, музыкалық сауаттылыққа үйретілді.
Осылайша, 1933 жылы Қазақ мемлекеттік драма театры халықтық және
кәсіптік өнердің барлық жанрларын меңгеріп, республикадағы ұлттық
мәдениеттің ірі ошағына айналды.
Алғашқы бесжылдық жылдарында Қазақстанда өнер ары қарай дамыды.
Облыстарда жаңа театрлар құрылды. Алматыда орыс драма театры тұрақты жұмыс
істей бастады.
Республика алғаш рет жергілікті ауылдардан кәсіби актёрлар мен
музыканттар дайындауға кірісті. 1932 жылы Алматыда осы үлкен бастаманың
алғашқы қарлығаштарын ұшырған музыкалық техникум ашылды.
Мыңдаған қазақтың жас жігіттері мен қыздары Мәскеуге және Ресейдің
басқа қалаларының жоғары оқу орындарына білім алуға жіберілді. Егер 20-шы
жылдарда республикада бар болғаны бір ағарту институты- ҚазПИ қүрылған
болса, алғашқы бесжылдықта Алматының өзінде осындай үлкен бірнеше жоғары
оқу орны, яғни малдәрігерлік, педагогикалық, ауыл шаруашылық, медициналық
институттар; 1932 жылы КСРО Ғылым академиясының филиалы, ал 1934 жылы Қазақ
мемлекеттік университеті, тау-кен байыту институты ашылды.
Жаңа қалалар, жұмысшы поселкілері пайда болды. Қазақ халқы бұрынғы
көшпенді және жартылай көшпенді өмір сүруден тұрғылықты шаруашылық жүргізу
формасына көшті.
Халықта қазақтың көп жанрлы кәсіби өнеріне қажеттілік өсті.
1930-1933ж. Республика жетекші органдарының жалпы бағдарламалық
құжаттарында маңызды шешімдердің қатарында өнерді дамыту мәселелері жиі
қаралып отырды.
Осылардың негізінде Алматыдағы музыкалық техникум хореографиядан дәріс
беру қарастырылған музыкалық-драма техникумына айналдырылды.
Аса дарынды жастар Мәскеудің орталық көркемөнер жоғары оқу орындарына
білім алуға жіберілді. Республикаға Қазақстан көрермендері опералық және
балет өнерімен, Орыс және Еуропа өнерінің музыкалық туындыларымен таныстыру
үшін гастрольге Куйбышев жанындағы жылжымалы Орыс операсы шақырылды.
Көптеген халық шығармасы шеберлерінің жиналуы Қазақ драма театрындағы
ұлттық оркестрді, әншілер тобын және халықтық хорды біріктіріп, осының
негізінде филармония құруға мүмкіндік алды. Болашақта Қазақ музыка театрына
айналдыру мақсатында музыкалық студия ашылды. Бұл студияның негізгі
құрамында жақсы вокалдық өнерлері бар бұрынғы драма театрының әртістері
болды. Олардың қатары музыкалық-драма техникумының әншілерімен, қазақ
педагогика институтының көркемөнерпаздар ұжымының және қазақ радиосында
жұмыс істейтін әншілермен толықтырылып отырылды.
Нәтижесінде, бір ғана қазақ драма театры ұжымының өзінде үш жеке
шығармашылық ұйымдар: драма театры, музыка студиясы және республикалық
филармония құрылды.
Ал қытайдағы қазақ би өнері саласының ХХ ғасырдағы жағдайын баяндайық.
Қытайдағы Алтай аймағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі
негіздер ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ЕКІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ БИІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ билерінің салыстырмалы
өзгешеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Қазақ биінің дамуына ықпал еткен өнер
қайраткерлері ... ... ... ... ... .4 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыс қазақтың ұлттық би өнерінің қалай пайда болғанынан
басталады. Тарихтың қойнауынан қайнап шығып жатқан қазақ биінің қалай
қалыптасқандығы және әр аймақтық ортада ғұмыр кешкен қазақстандағы және
қытайдағы қазақ биінің алғаш рет қалай сахнаға шығып, осы кезге дейін қалай
дамығаны салыстыра айтылады. Салыстыра отырып, қорытындылау негізінде екі
жақтағы қазақ биінің ерекшеліктеріне байланысты өзгешеліктері жазылған.
Міне осындай мәселелер қазақтың төл ұлттық биінің қорын көбейтіп, ұлттық
сипатын бекемдеуде ерекше маңыз алатындығы баршаға аян.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің
бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан
біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психологиялық
жүйені би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналды. Ол үшін ұзақ
тарихи кезеңді бастан кешірді.
Түп тамыры бір қазанда қайнап, бір топырақта кіндік қандары тамған
қазақ халқы алғаш рет көп бөлігі орыс құрамына енген соң, бұрыннан
қалыптасқан Сарыарқа төсіндегі дала мәдениеті ұзақ жылдар бойы біртіндеп
өзгеру барысында дала мәдениетінен қала мәдениетіне бет бұра бастады.
Әлдеқашан дүние жүзінде алғаш рет сахналық өнердің ордасы болып
қалыптасқан Еуропадан жиі-жиі қуаттанып тыныс алған, орыстың сахналық өнер
мәдениеті тағаны берік, қоры толық, тәжірибесі мол қара шаңырақ болып
қалыптасты.
Қытайдағы қазақ биінің алғаш рет кәсіби сахна төріне шығуына қытай би
мамандары жетекшілік етті. Би музыкасы ретінде халық күйлерін пайдаланды.
Десе де, қытай халқының кәсіби сахна өнерінің ұйымдастыру тәжірибелерін
көбірек пайдаланды.
Осыған негізделсек тамыры бір, қазақтың ұлттық биінің екі елдегі
ұқсамайтын сахна мәдениеті, оқыту әдістері, өзгеше ұлттардан құралған, бір-
біріне ұқсамайтын ортасы себебінен, екі жақтың билерінде өзіндік
ерекшеліктер туындады.
Мен қытай елінде туылып есейгенім себепті, бұл тақырыптың қыры мен
сырын жазу міндет сезілді. Өйткені қазақ биін көркейтіп, қорын молайтудың
бір жолы шетелдердегі қазақ биінің жетістіктері мен тәжірибелерін елімізге
әкелу. Бұндай игі істерге қазір жол ашық. Екі елдің қарым-қатынасы жақсы
дамуда. Қазақстанның көптеген өнер ұжымдары қытай еліндегі қандастарымызға
концерттік бағдарламалар қойып, мәдениет алмасу қимылы күн санап жиілей
түсті.
Тақырып: “Қазақстан республикасындағы және қытайдағы қазақ биінің
тарихи ерекшеліктері мен салыстырмалы өзгешеліктері”.
Нысаны: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи жағдайларға
байланысты ерекшелігі мен салыстырмалы айырмашылықтарын айқындап ашып
беру.
Мақсаты: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи ерекшелігі
мен салыстырмалы айырмашылықтарына талдау жасау, қазақ биінің қазіргі даму
жағдайын, алған бет алысын жете тануға қол жеткізу.
Міндеті:
- Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи негізін және
ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи ерекшелігіне
байланысты салыстырмалы өзгешеліктерін айқындап ашып беру.
Зерттеу объектісі: Қазақстан және қытай елдеріндегі қазақ биінің
дамуы.
Зерттеу құралы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының,
хореография мамандығының студенттері.
Гипотезасы: Қазақстандағы және Қытайдағы қазақ биінің тарихи
ерекшелігі мен салыстырмалы айырмашылықтарына талдау жасау арқылы,
артықшылықтарын бір арнада тоғыстырып, қазақ биінің мәртебесін өсіру.
Қосымша: (видео кассета).
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалар жұмыстың соңында берілген.
БІРІНШІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БИІНІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақ биінің пайда болуына қатысты деректі негіздер
Би адамзат тапқырлығының ең алғашқы көркемөнер формасының бірі. Би
өнері адамзатпен бірге жасап келеді. Адамдар ертедегі тас оймалар, жартас
суреттері және мәдени мұраларға негізделіп, бидің із таптарының бастапқы
мезгілде пайда болғанын байқай алады. Көркемөнер зерттеушілеріндегі
көркемдік көзқарастың бір-біріне сәйкес келмейтіндігі және зерттеу әдісі
мен қолдарындағы иелеген материалдарға негізделе отырып, дүниенің түкпір-
түкпірінде сан алуан түсініктемелермен әдістемелік байымдаулар жасап
келді.
Англияның көрнекті көркемөнер зерттеушісі Х.Елістій былай деп қарайды:
“би-құштарлық пен діни сезімнің ең алғашқы бейнелену әдісі. Мұндай діни
сезімдерді бейнелеуді адамдар ертеден - ақ билей бастаған, ал осы құштарлық
немесе іңкәрлық сезімнің өзі, адамзат жаратылудың алдында пайда болған ”,-
деп көрсетті [30, 127 б.]. Ол тағы да: “...құс түрлерінің ұясындағы есінен
адаса ойнақ салуының өзі олардың би әрекеттерінің кездейсоқ нәтижесі”,- дей
келе, бидің пайда болуын, діндік түс алдырып, оны хайуанаттардың қимылына
еліктеуден пайда болған деп тұжырым жасайды. Американың би зерттеуші ғалымы
А.Соллер: “...би адамзат тарихында ертеде пайда болған, байырғы адамдардың
әр түрлі хайуанаттардың азық тауып жеуі, өзін қорғауы, бірін-бірі қуалауы,
өзара қарайласуы қатарлы әрекет қимылдарына байланысты еліктеу барысында,
аң-құстардың қимылын қабылдаудан пайда болған”,- дейді [30, 128 б.].
Еуропа -Америкадағы кейбір би мамандарының қарауынша “ең алғашқы
билерде тек қуанышты көңіл күй мен ғашықтық іңкәрлікті бейнеленген”
(Америка энциклопедиясынан).
Англияның Маркс идеясын жақтаушы Жорж Томсон профессор байырғы ұлттық
көркемөнерді бақылап зерттей келіп: “би, музыка, өлең(ән) үшеуі әуел баста
бір тұлға болған, бұл үшеуі адамдардың ұжымдық еңбек барысындағы ритмдік
қимылынан пайда болған, бұл қимылдың өзі екі бөліктен құрам тауып, бірі
дене қимылы, енді бірі ауыз қимылы сипатында өрбіген. Алдыңғысы би болып
дамып, кейінгісі тіл мәдениеті болып қалыптасқан,” деген.
Қазақ ән, би, күй өнері жағынан ұзақ тарихы бар ежелгі ұлттар қатарына
жатады. Қытай ғалымдары “қиыр шығыстағы алғашқы күй әуендері Яңчау
әуендері, Яңчау мәдениеті(б.з.б. 5000 – 3000 ж.ж) дәуірлерінде қалыптасқан”
деп қарайды. Ал, ішінара ғалымдар ән, би, күйлердің төркіні – адамдардың ең
бұрынғы діни салттары деп біледі. Жаратылыстан тысқары құдіретті күшпен
байланыс жасаушы ерекше адамдар (бақсылар, сәуегейлер, білгірлер т.б.)
үстеріне әлем – жәлем киімдерді киіп, қолдарына күй аспаптарын алып, би
билеп, ән айтып құдіретті күшпен байланыс жасайды, иесін шақырады, жын
шайтандарды қуалайды. Тілек тілеп болашақты болжайды т.б.
Біздің ата-бабаларымыз жасаған Еуразия даласы осындай таным –
сенімдердің ең әуелгі пайда болған жері болуы мүмкін. Азияның шығыс
солтүстігінде өркен жайып шартарапқа таралған байырғы шаман діні дәл
осындай мәдениеттің негізгі төркіндерінің бірі тәрізді. Азиядағы шаманизм
мен Америка құрлығындағы үндістердің шаманизміндегі ұқсастықтарға
қарағанда, Азиядағы шаманизмнің пайда болғандығы он мың жылдан кем емес
екендігі белгілі. Бұдан біз әдебиетіміздің арғы сарабынан да тым арыда
жатқандығын аңғарамыз.
Ал бидің шығу тарихына келсек, қытай жазбаларында мынадай деректер
кезігеді. “Қытайдың Таң дәуіріндегі “Шыңжаң билері” деген кітаптың 2-том,
310-бетінде: “Таң хандығы дәуірінде “Жылқы биі, тост күйі” атты музыка
болған. Хан, Таң патшалығы кезінде Орта Қытайға батыс өңірден көптеген
жылқы кіргізіледі. Осыған байланысты Таң дәуірінде Шынжаңда “Жылқы биі” көп
таралды,- деп жазылған”. Сол кітапта тағыда: “Таң патшалығының жаңа тарихы”
деген кітаптың шығыс тармағынан мысал келтіре келіп: “ол кездегі музыка
аспаптарынан сыбызғы, барабан, көп түрлі сыбызғы, табақты қоңырау болса,
билерден “Жылан”, “Арыстан”, “Жылқы”, “Арқан” билері бар еді. Осыдан барып
қырғыздар арасында “Жылқы биі” кеңінен ойналып жүр. Мәселен Іле, Алтайды
мекендеген қазақтар мен Тас қорғанды мекендеген тәжік, Атұшты мекендеген
қырғыздар арасында “Жылқы биі” таралған. Қазақ халқына жаппай таныс “Қара
жорға биі” басқа ұлттарда болғанымен олардың билері қазақ биінен өзгеше
екен.
Қазақ биін зерттеуші қытай би танушысы Уаң Жиячың “қазақ би өнерінің
келу қайнары және басты ерекшелігі” атты мақаласында “Қара жорға биі”[31]
туралы ойларын былай жеткізеді. Көшпенді шаруашылықпен шұғылданған қазақ
ұлты үшін ат олардың қанаты. Мейлі мал баққанда, көшкенде, соғыста жүргенде
аттан айырыла алмайды. Олар жылқы киесі “Қамбар ата” деп, бір мезет жылқыны
ерекше қадірлеген. Қазір Алтай аймағының Қаба ауданында Шшұбар айғыр” деген
ру бар. Қазақтың халық биі “Қара жорға биі” Еуропа, Азиядағы қазақтар
шоғырлы қоныстанған аумақтарға кеңінен таралған. Қазақ халқының биінде
көшпенділер тұрмысының әртүрлі ерекшеліктері сіңіріліп, ой-сезімі, қуанышы
мен қайғысы бейнеленген,- [30] деп жазған .
Қазақ биін зерттеуші Уаң Жиячың өзі куә болған билер туралы мынадай сыр
шертеді: “...қазақ халық билерінің материалдарын жинағанымда, мен Шыңжаң
Алтай аймағы Көктоғай ауданының қиырдағы елді мекенінен “бақсының ойынын”
көрдім. Құшнаштың сайтан қууына ұқсайды екен. Басына қауырсын тағып,
денесіне аң терісін киіп, сол қолына аса таяқ ұстап, оң қолына барабан
алып, лаулап жағылған отқа балтаны қыздырып, жалаң аяғына балтаны басады.
Бірде оттағы балтаны алып шығып тілімен жалап арбаң – құрбаң етіп, енді
бірде күбірлеп дұға оқып, албастыны аластап, пәле – қазадан аулақ болу
үшін тілек тілейді екен. Бұл екі түрлі халық биі жартас суреттерінде әсерлі
бейнеленген. Мәселен, Алтай аймағы Көктоғай ауданының Таңбалы тас деген
жерде қызыл тастан ойылып сызылған топтық би сызбасы бар. Бірінші топ
суретте: бес адам қатарымен тізілген. Сол жақтағы бірінші адам басына үш
тал қауырсын, үшінші адам екі тал қауырсын, соңғы біреуі басына қысқа үш
тал қауырсын таққан. Бес адамның иықтары бір сызықтың бойында болып аяқтары
екі жаққа ашылған. Екінші топ суретте: бес адам дөңгеленіп орналасқан
болып, ішіндегі бірінші тұрғаны басына екі қауырсын тағып, аяғын
айқастырып, білегін 45 градус түсірген. Бұл суретте ертедегі шаман дініне
сенгендердің топтасып билеп мінәжат еткенін көруге болады.
Сол кездегі аң аулау, табиғатқа табынуды бейнелейтін халық билерінен
“Аю биі”, “Аңшы мен аю”, “Қаз биі”, “Бүркіт биі”, “Ортеке биі” бар. 1985
жылы Қаба ауданының Шыбар ауылының елді мекенінен материал топтағанымда 52
жастағы ағай бізге “Аю биі” мен “Қаз биін” билеп берді. 1986 жылы Алтай
қаласының Әбитән ауылдығында халық биін жинағанымда сексен жасқа келген
Қапаш ақсақал бізге “Бүркіт биін” билеп берді. Билеуші ішік пен тымағын
теріс аударып киіп, аюдың жүрісіне салып, айналасына қарап, азыққа атылған
әрекеттерін келтіреді. Би әрекеттері аюдан аумаған, өте қызықты. “Қаз биін”
билеуші де ішігін теріс аударып киіп, жеңінің бір ұшынан жиырма сантиметр
ұзындықтағы ағашты шығарып мұны қаздың бас бейнесіне келтіріп, басын
ішіктің ішіне кіргізіп, жүрелеп отырып, домбыраның сүйемелдеуінде, қаздың
жүрісіне салып, кейде айналасына таңырқай қарап, кейде суға ұмтылған қаздың
бейнесін өзіндей етіп, күлдіргі бейнелеген. “Қазақ совет энциклопедиясында”
: “Аю биі”- халықтың күлдіргі биі, музыка өлшемі төрт те төрт, аңшылыққа
байланысты туған. Орман - таулы жерді мекендеген қазақтар арасында кең
тараған. Онда айлакер аңшының орманда кезіккен аңқау аюды тапқырлықпен
шапшаң әрі епті қимыл жүрісімен алдауы, ең соңында көңілі шат аңшының
бірнеше рет домалап құлаудан әбден қалжыраған аюға мініп кете баруы би
тілімен өрнектеледі. Бүкіл одақтық халық шаруашылығы үйінің балетмейстері
Я.В.Романовский Монғол Халық Республикасында тұратын қазақтардан “Аю
биінің” бір түрін 1949 жылы қағаз бетіне түсіріп алған ( 1-том, 635-бет)”,-
делінеді. Келтірілген дәйектемелер аталған билердің Шыңжаң қазақтары
арқылы таралғандығын жоққа шығармайды,- [30].
Қазақ тарихынан қарасақ та, өмірі тіршілікпен өткен еңбекшіл
халқымыздың ертеде би мен еңбектің байланысын дұрыс шешкендігі баршаға аян.
Мысалы: Шыңжаңның Нылқы, Ақкүнгей, Қараеміл, Ақаяз, Таңбалы, Үлкен Құштай,
Қаратөбе(Тарбағатай) қатарлы жерлердегі тау сілемдеріне орналасқан, жалама
жартасқа ойылып сызылған суреттерден байырғы ата-бабаларымыздың би өнерінің
із таптарынан дерек аламыз. Сол кездің өзінде, олардың өмірінде би
элементтерінің барлығын, олардың күнделік аңшылық, мал бағу өндірісімен
байланысты болғанын аңғарамыз. Кейінгі кезде жарыққа шыққан “Еңбек” биінде,
қазақ ұлтының мал шаруашылығы мен қатысты қой қырқу, жүн сабау, жүн түту,
киіз басу байланысты еңбек қимылдары өзіндік сауық-сайранына өте ұнамды
сіңдірілгенін байқаймыз. Осыған негізделгенде, ең алғашқы би өнері де
еңбектен айырыла алмаған, еңбек барысындағы ритмді қимыл-бидің ең алғашқы
қайнар көзі болған деп айтуға да болды.
Би – адамзат өміріндегі ең алғаш пайда болған көркемөнер түрлерінің
бірі. Ол адамның көңіл күй өзгерісін ишаралайтын жалаң қимылдардан
біртіндеп дамып, белгілі бір қоғамдық ойды, уақиғаны ұлттық психиканы
жүйелі би тілімен суреттеп беретін дара өнер түріне айналуы, ұзақ тарихи
барысты бастан кешірді.
Адам өзі өмір сүріп отырған ортасының жұмбағын, табиғатын, қоғам
өміріндегі тіршілігінің мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сана қуатымен,
әртүрлі ғылыми әдіспен зерттеп білсе, енді бірде халықпен бірге жасасып
келе жатқан ұлттық рухани мұрамыздың бастауы жыр-дастан, аңыздар арқылы
танып біледі.
Көшпенді халық өзін қоршаған табиғи ортаға байланысты өзіне тән өмір-
салтын, мәдениетін қалыптастырды. Этникалық құрылымға қажетті көптеген
факторлар бұлардың өз ішінде туындап, белгілі бір тәртіпті жүйеге айналды.
Қазақ тарихының көшпенділер деп аталатын кезеңінде ешқандай өнер түрі
еш жерде дараланып көзге түспейді, себебі оларға тән нәрсе тұтастық. Яғни,
қазақтардың әлеуметтік-мәдени өмірінде ешнәрсені бір-бірінен бөле-жара
қарауға болмайды. Өйткені, көшпенділердің, барлық болмысы табиғи ортамен
сәйкестік қарым-қатынаста пайда болған тұтас дүние.
Әр ұлттың өз ана тілі болса, ал дүние жүзі халықтарына ортақ бір тіл
бар; ол іс-әрекет, қозғалыс тілі. Осы тілге жататын би өнері адамзаттың
дүние танымындағы ең алғашқысы. Алғашқы қауымдастықтағы адамдардың
кәсіптеріне би-қимыл өнері негізделген. Олар өздерінің тіршілігіне қажетті
әрекеітерін үндескен қимыл қозғалыстың бірлігі арқылы атқарған. Қандай да
болмасын еңбек түрлерінде ырғақ бары белгілі. Сондықтан, ырғақпен үндестік
тапқан әртүрлі дене қозғалыстарынан би туындады.
Әр халықтың ұлттық ерекшелігіне орай би өнерінің көркемдік бейнелеу
құралдары мен мазмұны да әр түрлі болып келеді. Мадениеті өскен халықтардың
тұрмыс-тіршілігі мен еңбек процесінің жетік дамуына байланысты, олардың
ұлттық ойындары мен билері де сан түрлі сипат алып, мазмұндық, көркемдік
жағынан кең қанат жайып, үнемі ілгерілеп отырады. Әр халықтың белгілі бір
ережелерге бағындырылған, әсем де сүйкімді, нәзік қимылдарынан келіп би
туындайды. Сөйтіп келіп, осылардан жинақтала, уақыт таразысынан өте бүкіл
жер жүзі халықтарында көркем би өнерінің белгілі бір қағидалар мен
ережелерге сүйенген заңы қалыптасты. Әрбір ғасыр мен дәуір ұсынған талаптар
мен тенденцияларға байланысты түрлі ұлт ойындары жаңарып, жаңғырып би
ырғағы да талай толығулар мен өзгерістерге ұшырауы заңды құбылыс. Бірақ біз
оның қай-қайсысынан болмасын әрбір халықтың өзіне ғана тән ұлттық сипатын
анық байқаймыз. Сондықтан да, біз халық билеріне зор көңіл бөлеміз. Себебі,
ол әр халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, салтын, тұрмыс-тіршілігін айнытпай
таныта алатындықтан, біз оны бір-бірінен оңай ажырата аламыз. Мысалы,
аңшылықпен айналысатын халықтардың көптеген билерінің негізгі кейпкерлері
құс пен аңдар болып келеді. Атап айтар болсақ, солтүстікте тұратын
халықтарда осы күнге дейін “Қарға”, “Марал” деген билер сақталған. Памир,
Гималай, Кавказ секілді тау халықтарында да бүркіттің аспанда қалықтап
ұшуын, әлсіз жәндіктердің жәбірленуін көрсететін билер көп. Өмірлері
соғыспен өткен халықтардың жауынгерлік, күрескерлік рухы да сол халықтың
билерінен анық көрініс тапқан. Ертедегі Греция халқының Пиррические
пляски деген билерінде соғыс, сайыс, күрестің түрлі әдіс-қимылдарын өте
шеберлікпен көрсетеді. Мұндай көріністер осы күнге дейін биленетін
пляски, белуджий, қылыш ұстап билейтін Памир халықтарының
Шамширобазы, Грузияның Парикоба сияқты көптеген билерінде сақталған.
Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани өмірінде діни жүйелерге тән
тәңірге табынушылық пен шаманизм маңызды рөл атқарған. Сондықтан, Қазақстан
жерін мекендеген көшпелі тайпалардың ислам дінін қабылдағанға дейінгі
өмірінде "Тәңірге" табынушылық басымдық алып келген. Ш.Уәлиханов
"Таңдамалы" атты еңбегінде "Тәңірі - қүдай" -деп көрсетеді. Басқа
құдайлардан айырмашылығы Тәңір материяланбаған, ол-рух, бүкіл тіршіліктің
иесі. Бабалар қалдырған жер-су культінің басты мазмұны. Орхон-Енесей
жазбаларында бұл наным, жер-суды иесіз қалдырмау қажет, әйтпесе жер-су
киесі ұрады деп түсіндіріледі. Көшпенділер ұғымында жер-су адамның өзі өмір
сүретін әлемді білдіреді. Ал адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін
қоғамдағы ерекше әлеуметтік той шамандар болды.
Тәңірге табынудың идеялық негізі -табиғат құбылыстарын жанды деп
қарау болып табылады. Тәңірге табыну күллі дін атаулыдан бұрын
пайда болған. Көшпенділер күнге, жерге, отқа, суға табынды, осының
барлығының иесі - "Тәңірі" деп білді. Күнге табынудың сақ заманынан
қалыптасқанын тарих зерттеушілері Геродот, С.И.Руденко, К.А.Акишев,
А.П.Окладников, А.И.Мартынов т.б. еңбектерінде суреттелгенінен білеміз.
Күннің жарығы, от -өмірдің күші деген ұғым қалыптастырылған. Осыдан келіп
ескі би түрлеріндегі қолданылған шеңбер тәріздес қимылдар күннің, жарықтың,
өмірдің символы ретінде түсіндіріледі. Қазірғі қазақ биіндегі қимылдарда
күн тәріздес шеңбер жасай айқастырып ұсталатын қол қалыптары немесе би
композицияларындағы сахна қозғалысында шеңбер жарты ай тәріздес
суреттемелер қолданыс тауып жүр. Осы символға айналған шеңбер түрлері
этнограф ғалым Ө.Жәнібековтің тікелей нұсқауымен алғаш рет Мемлекеттік
"Алтынай" би ансамблінің сахналық киім үлгілерінде қолданыс тапты. Ерте
заманнан қалыптасқан күнге табынуды Ш.Уәлиханов: "Шаман дінін ұстанған адам
күнге таңырқап, соған табынатын болды",- деп көрсеткен болатын.
Шамандар көшпенділердің қоғамдық өмірінде маңызды рөл атқарған. Бұл
туралы А.Махаева өзінің “Көне түріктердің рухани мәдениеті" атты еңбегінде
қазақ фольклорын зерттеуші ғалым Ә.Қоңыратбаевтың "...шамандық Үмай түрінде
келіп (ҮмайЖер-ана), VII-ІХ ғасырларда жаңа нанымға айналды, оның басы
бақсылар болғанымен, нағыз иелері Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді.
Бұл культ Сыр бойында VIII- IX ғасырларда орнығады",- деген ойын келтіреді.
Сонымен қатар суға (Су-ана, оны иесіз қалдыруға болмайды), отқа (От-ана,
оны басуға, отқа түкіруге болмайды) тағы басқаларға табынған. Бұл табыну,
ескі мифологиялық басты ерекшелікті сақтай отырып, екі бағытта жүзеге
асырылды. Олар жақсылық "кие", жамандық "кесір" болып келеді. Міне,
шамандардың мақсаты осы "кесірден" тазарту.
Шаман болатын адамды "құдайлар" өзі таңдайды және оларды ерекше
қасиеттерге баулитын да "құдай" деген түсінік болған. Шамандар желпу арқылы
рухтарын шақырып, өзінен көмек сұрап келген адамға аурудың неден болғанын,
жоғалған дүниесін қайдан табатынын, малын кім ұрлағанын, тағы басқасын
айтып беретін болған. Желпу шамандық өнерді үйрену кезеңінде, яғни, қолына
дабыл алғанға дейін жүзеге асырылды. Шаманның міндеті рухтарға қызмет ету
және олардың көмегімен өзінің тайпаларын жын-шайтаннан, бәле-жаладан
қорғау. Ол өз рухтарының адам бойындағы жын-шайтандарды қуып шығатынына
сенімді болған. Шаман рухтарымен байланысқанда экстаз (музыка, қимыл арқылы
өзін-өзі ұмытарлықтай дәрежеге жеткізу.) күйіне түседі. Түр-түстің, үннің,
иістің, дәмнің қоздырғыш, ықпал еткіш ерекшеліктері бар, сол ерекшеліктерді
өз мүддемізге пайдаланудың толып жатқан тәсілдері де жеткілікті. Міне,
шаман да адам табиғатының осы ерекшеліктерін іске асырады. Шаман бір
аяғынан екінші аяғына дене салмағын ауыстыра шайқала басып, ауру адамды
айнала қозғалады, баяу ырғақпен басталған дене қимылдарын орындау тәсілі
бірте-бірте жігерленеді. Ширақ қимылдай секіріп, алуан түрде айналып билей
жөнеледі. Сонымен бірге оның қолындағы қобыздың немесе асатаяқтың не
болмаса дабылдың да дыбысы күшейе түседі. Бір қимылдар қайта-қайта
кайталанады. Әрі-беріден соң мидың жүйке орталығының бақылаушы күші
жойылады да, шаман ырғақтың, қимыл-қозғалыстың әсерінен өзін-өзі
ұмытарлықтай күйге енеді.
Шаман бұндай күйге ауру адамның бойындағы жын-шайтан мен өзінің
бойындағы тылсым күші байланысқанда түседі. Шаман осы күштің көмегімен
тылсым күштерге ие болып, адамдардың болашағын айтып беру, жел, жаңбыр
шақыру, емдеу тағы басқа қасиеттерге қол жеткізеді. Ол табиғат сырын
ұғатын, басқалардан тоқығаны көп, сиқыр өнерін меңгерген, өзі ақын,
музыкант, балгер және дәрігер, бойында көптеген қасиет, түрлі өнер астасып
жатқан күрделі тұлға.
"Қазактар шаманды бақсы дейді, бұл моңғолша ұстаз деген сөз, ұйғырлар
өздерінің сауатты адамдарын бахшы дейді, ал түрікмендер өздерінің ақын-
жыршыларын осылай деп атайды. Шоқан Уәлиханов бақсы туралы ойын: "Біздің
кез-келгеніміз ақын бола алмайтынымыз сияқты, қазактарда да көрінген кісі
бақсы бола алмайды"-деп білдірген. Ал белгілі саяхатшы, Маңғыстау өңіріне
жер аударылған пюляк революционері Бронислав Залесский (1991 жылы Алматыда
басылып шыққан "Қазақ сахарасына саяхат" атты кітабында) бақсыны тағы бір
қырынан көрсетеді. "Дала тұрғындары қатты қадірлейтін, кей-кейде қорықаннан
сыйлайтын кісінің бірі, кәдімгі бақсы-балгерлер. Олар көбіне науқастарды
емдеуге шақырылады, сондай-ақ "көріпкелдік" қызмет атқарып, әр түрлі көз
байлағыш өнерлер де көрсетеді. Ол келген кезде киіз үйге қашанда көп кісі
жиналады. Бақсының есінен танғанша селкілдеп билеп ойнауы, "жындармен"
тілдесуі, пышақпен шебер өнер көрсете алуы, сондай-ақ біраз емдік
өсімдіктердің қасиетін жақсы білетіндігі әр нәрсеге сенгіш кедей-кешпіктер
мен малшылардың аузын аштырып көзін жұмдырады",-деген. Қазақ даласында
айдауда болған тағы бір поляк елінің перзенті Адольф Янушкевич науқасты
емдеу кезінде бақсының оңға-солға шыр көбелек айналып, ақ көбікке малына
билегенін, оның кейбір дене қимылындағы ерекшеліктерін көрсетеді.
Бақсы-балгерлер халық арасында ырымдарды, әдет-ғүрыптарды уағыздаушы
және орнықтырушы болған. Жақсылыққа бағыштайтын, жамандыққа ұрындыратын
ырымдарды жұрттың санасына сіңіріп, халықты оның жақсысын мұқият сақтап,
жаманынан жиреніп қашып
жүруге шақырған. Қазақ халқының арасында шамандықтың жалғасы ретінде
бақсылар XX ғасырда да болған. Олар қобыз (ыспалы), асатаяқ, дабыл, даңғыра
(ұрмалы) аспаптарын қолданған.
Мәнжу ертегілерінде бір кәлпе ұзақ жол басып Қызыл дария бойына жетеді.
Төңіректі шолып ешқандай өткелдің жоқ екенін байқайды. Тіпті адамның қарасы
да көрінбейді. Тағаты таусылған кәлпе дабылын қағып, жын шақыра бастайды;
Айгүли, иегули, аспанда шар айланған,
Айгүли, иегули, күмістей ала торғай,
Айгүли, иегули, теңізде ұйытқыған,
Айгүли, иегули, сұм жылан.
Айгүли, иегули, теңіз бойында ирелеңдеген.
Айгүли, иегули, сегіз айдаһар жылан,
Айгүли, иегули, өзен бойлап келе жатқан -
Айгүли, иегули, жын иесі мен өзім,
Айгүли, иегули, өтемін,
Айгүли, иегули, осы өзеннен.
Айгүли, иегули, барлығың түгел жынымсыңдар,
Айгүли, иегули, мені көтеріп өзеннен өткізіңдер,
Айгүли, иегули, тез болыңдар!
Айгүли, иегули, кереметтеріңді көрсетіңдер,
Айгүли, иегули.
Қазақ құшнашының (балгер) жоғарыдағы жын шақырған сөздеріндегі ислам
дініндегі болымсыз әсерін есепке алмағанда, аралығы мыңдаған шақырым
шалғайда жатқан, екі дәуірдің құшнашының жын шақырған сөз жолдарындағы
ұқсастықты айтпасақ та түсінікті. Әр екеуінде де алып құстар мен айдаһар
жыландар өздерінің “жыны”, “иесі” ретінде шақырылады.
Манжоу құшнаштарының жын шақыруындағы “Айгүли, иегули” деген
қайталаулар қазақтың халық әні:
“Айгөлек – ай, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Айдай толған күнім де,
Би билеймін дөңгелеп” –
дегендегі “айгөлек – ай, айгөлекке” ерекше ұқсайды. Бәлкім осы әннің арғы
төркіні де “Айгөлек әнін” айтып жын шақырған бақсылар сарыны болар.
Шаман бақсылардың басына үкі тағынып, денелеріне түрлі шашақты киімді
киіп, биіне басқан көріністері Азияның терістігіндегі жартас суреттерінде
көп жолығады. Қазақстанның Баян жүрек жартас суреттері мен Шыңжаңның
Бардақұл жартас суреттеріндегі осындай шамандық бейнелер осыдан 3500 жылдан
(б.з.б. 2000 – 1500 ж.ж) арғы жағындағы туынды деп бағаланған. Осындай
жартас суреттерінде бақсы бейнесін тек бақсылық киім киіп, жын шақырумен
ғана тынбайды, олар дабылын соғып немесе басқа күй аспаптарын шертіп, би
билейді. Сонымен қоса әнге басып немесе тақпақтап атын атап, түсін түстеп,
“иесін” немесе “жынын” шақырады. Міне біз бұлардан біздің ата-
бабаларымыздың ән-күйінің, әдебиеті мен биінің тарихының сонау алыста
жатқандығын аңғарамыз.
Қытайдың ән-би тарихына үңіліп қарасақ, Хуаңхының солтүстігіндегі
көшпенділер мен Чаңжияңның орта-төменгі ағарында Чулардың ән, би,
музыкасының орта жазыққа қарағанда дамығандығын байқауға болды.
Жазба деректерге негізделгенде, Жаң Чиянның батыс өңірге жасаған
саяхатынан ілгері хан патшалығының музыкасы негізінен атақты ақын Чүй
Юанның мекені болған Чу бектігінің ән-биін өзіне өрнек еткен. Мұның себебі
осы өңірде орта жазыққа қарағанда шаманизмдық дала мәдениеті ұзаққа дейін
дамып дәурендегендігінде болса керек. Ән, би, күйдің байырғы замандағы
негізгі қоздырушы күші – шаманизм орта жазық жерінде тым ерте шектеуге
ұшырай бастаған. Ғалымдар осы жайтты қытай ұлтында ән, бидің басқа ұлттарға
қарағанда артта қалуының басты себебі деп қарайды.
Мұндағы Чу бектігі қоныстанған өңірдің көшпенділер мекені екенін
ескерсек, ақын Чүй Юанның “көшпенділер ұрпағым ” деуінің қытайлардың шаман
дінін шектегендіктен ән-күйіміз кенжелеп қалыпты деп өкінуінің өзі көп
нәрсені аңғартады.
Би өнерінің шығу тегін адамзаттың қалыптасуымен тамырлас санасақ
қателеспейміз. Себебі, би ойдың немесе іс қимылды әрекет бейнелеудің
туындысы.
“Би жүйелері әр халықтың тұрмыс салтына, дәстүр ерекшелігіне байланысты
туып, қалыптасатын тарихи дамудың жемісі. Бидің түп негізі адамның қоршаған
ортадан алған сезім әсері мен еңбек барысынан туған әр түрлі қимыл
әрекеттері, алғаш би тек ән мен сөзге байланысты болса, біртіндеп тарихи
даму нәтижесінде өнердің үлкен бір саласына айналды. Әр халықтың би
мәдениеті өзара бір-бірін дамытып отырған”.
Шыңжаң қазақтарының би өнері – қазақ биінің құрамдас бір бөлігі
болғанымен өзіне тән әртүрлі артықшылықтары бар. Әсіресе, қазақы ұлттық
бояуы жағынан байырғы үлгілерді сақтаған әрі байыта білгендігімен
ерекшеленеді.
1951 жылы қазанда қытайдың орталығы Пекин қаласында қазақ бишісі
Меңжамалдың биін тамашалаған қытай төрағасы Маузыдұң қатты тебіреніп,
жанында отырған ақын Лю Иаузыға уаншиша ырғағымен өлең жазуды тапсырады. Лю
Иаузы қолма-қол:
Жалын ағаш, күміс гүл,
Түні жоқ бүкіл аспанның.
Әпке сіңлі, аға-іні,
Көрдік биге басқанын.
Дөңгеледі айгөлек,
Шығандады асқақ үн.
Егер бізге басшылық
Ете алмаса бір адам,
Қоса алар ма еді бір жерде,
Барлық ұлт бастарын, -
Деп жырлайды. Өлеңді тыңдаған Маузыдұң өзіде тебіреніп былай деп өлең
жазады:
Түнеріп ұзақ тұрды түн,
Торлап елім аспанын,
Ғасыр бойы ойнақтап,
Есіре биге басқан жын.
Бес жүз миллион халқымыз,
Қоса алмаған бастарын.
Шырқасымен әтештің,
Нұрланды асты аспанның.
Ән-күйіне бар ұлттың,
Бұйтиян сазы қосқан үн.
Шалқып ақын төтенше,
Ағытты жыр тасқынын.
Демек, “бес мың жылдық тарихымыз бар” деп қарайтын бір миллярд қытай
халқының төрағасы Маузыдұңды орынынан тұрғызып, жыр жазғызған қазақ биінің
құдіреті еді.
1980 жылдардан басталған халық мұраларын қайтадан жинауға байланысты,
халық ішіндегі билерде жинала бастады. Соның ішінде қазақ халқының өзіне
ғана тән: “Аю биі”, “Қара жорға биі”, “Ортеке биі” (қуыршақ би), “Көк түйме
биі”, “Шешеке биі” секілді көптеген билер қағаз бетіне түсті.
Ғылыми негіздерге сүйене отырып "Бақсы ойынының" қазақ биі өнеріне
арқау болғанына көзіміз жетеді. Қазақстанның би өнерін зерттеуші ғалым
Л.Сарынова, белгілі этнографтар А.Алекторов (1890), А.Диваев (1899)
еңбектерінде бақсының қимыл-әрекетін толық суреттеп жазғандарын зерделей
отырып "бақсы ойынының" нағыз діни мазмұндағы би екенін айтқан. Ол
"...бақсының сарынына қосылған қимыл әрекеті нағыз діндік би үлгісі",- деп
көрсетті. Олай болса, "бақсы ойыны" қазақ халық биінің әуел бастан дамып
жетілуіне ықпалы зор болған. Діндік би тек қазақ халық биінде ғана емес,
орта ғасырда Еуропа елдерінің де би өнерінің негізін құрағаны белгілі.
Қорыта айтқанда қазақ биінің келу негізіне "Бақсы ойынының" шамандық
діни сенімдердің, халқымыздың көшпенді мал шаруашылығы және аңшылық
кәсібінің, батыр ержүрек халқымыздың қарапайым еңбекшілдігінің негізінде
біртіндеп қалыптасып, ұзақ уақыт дамуының жемісі деп айтуға болады.
1.2. ХХ ғасырда сахна төріндегі қазақ биі
Қазақтың би өнері тарихы ұзақ, музыкасы жанды да сазды болып келеді.
Әрбір ырғақ қимылдарында қазақтың ұлттық болмысы мен бітімі, мінезі мен
тұлғасы, ақыл-парасаты, арманы мен мұраты, тілек-ниеті т.б. мазмұндар
кеңінен қамтылады. Өзге ұлттардың биінен ашық та айқын тайға таңба
басқандай, сұлу сымбатымен, қадыр-қасиетімен, тәкаппар табиғатымен,
кеңпейіл дарқандығымен, ержүрек ерке мінезімен айдай анық өзгеше болып
тұрады.
Халық өмірі қоғамның әлеуметтік-экономикалық әрекеті арқылы ғана
қалыптасып қоймай, сонымен бірге мәдени, рухани-эстетикалық таным-түсінігі
де шыңдалып отырған. Халқымыздың басқа рухани мұрасы сияқты, би өнері
жайындағы деректер мен мұрағаттар да тым ертеден бастау алады. Осыны
ескере отырып, халық би өнерін зерттеуде этнографиялық һәм басқа
деректермен бірге қазақтың өткендегі өмір салтын, мәдени болмысын,
өнерінің сипатын саралай отырып ой түзедік.
Қазақ халық би өнері ерте заманнан-ақ қалыптасып, халқымыздың аса бай
ауыз әдебиетімен, ән-күйлерімен, дәстүрлі тұрмыс-салтымен біте қайнасып
келе жатқан ел мұрасы. Халықтың көркемдік жетістігінің бір көрінісі
ретіндегі би өнері өзінің эстетикалық болмысында қазақ жұртының жалпы
дүниетанымына сай арман мұраттарын бейнелейтін қимылдар жүйесін
калыптастырды. Қазақ халқы ежелгі би өнерімен бізге жеткен бүгінгі
дәстүрін өзінің рухани қазынасына қосып, ғасырлар белесінен алып өткен.
Қазақ халқының би өнері де халық арасынан жиналып, қағаз бетіне
түсірілді. Сахнаға дайындаушылардың жетекшілігімен ұйымдастырылып, сахна
төріне көтеріле бастады. Тарихы ұзақ, ұлттық бояуы қанық, қоры мол қазақ
би өнері, сахна төрінде өзіндік орынын төмендетпей, күн санап түлеп-
түрленіп, гүлденіп – көркейіп толыса түсті.
XX ғасырдың басында әр жерде өткен театрландырылған концерттік
кештерде би биленбеген, дегенмен, әр түрлі ойын түрлерінің сахнадан
көрсетілгенін аңғардық. Осы кезеңдегі жазба деректерде сахнада би биленді
деген сөз жоқ. Дегенмен, белгілі өнертанушы ғалым Б.Құндақбайұлының мына
сөзіне көңіл бөлуге болады деп ойлаймыз. Ол өзінің "Уакыт және театр" атты
кітабында: "Сахнада өлең айту, күй тарту, кейбір халық ойындарын көрсету
бұрын да Семейде болып тұрған",-деп, жазды. Халық биі осы ойын түрлерінен
дамып, әуесқойлық қарапайым түрінен кәсіби келбет алып, шығармашылық
ізденістер арқасында сахнаға шыға алды.
Қазақ халқының эстетикалық мәдени қоры шексіз және ол ұдайы жаңарып,
даму үстінде. Маман хореографтардың міндеті де осы бай мәдени мұраны өз
шығармашылығында дұрыс пайдалана отырып, заман талабына сай халықтық-
сахналық би түрлерін жасау. Сол кезеңнен бері қазақ биі ұлттық хореография
өнерінің дамуында үлкен рөл атқарып отыр. Бүгінгі күні кәсіби
және әуесқой
шығармашылық би ұжымдарының бағдарламалары негізін халық биі құрайды.
Ал, қазақ би өнерінің кәсіби деңгейге көтеріліп сахна төріне шығуы, ХХ-
ғасырдың 30-шы жылдарында ашылған Қазақ Мемлекеттік музыкалық театрымен
тікелей байланысты. Бұл кезеңде кәсіби өнерді терең ұғынудың, Еуропаның
озық мәдениетінен үйренудің нәтижесінде қазақтың халықтық өнері жан-жақты
дамыған шын мәдениетті өнердің санатына қосылғанын ғалымдар айтып та, жазып
та жүр.
Қазақтың халық музыкасының ұлттық сазы мен дыбысталуы, үні өте әсем,
ырғағы жігерлі, мазмұны бай болып келеді. Тіпті қуанышты, жайдары, нәзік
үнге толы күй әуендерінің өзінен де би ырғағын анық сезінуге болады.
Мысалы, Құрманғазының Балбырауын күйін алайық. Мұнда ол “Балбырауын”
күйін би ырғағы етіп шығарған сияқты. Күйдің басынан аяғына дейінгі
қуанышты, көтеріңкі ырғақтар арқылы ауыл жастарының той-думаны көз алдыңа
елестейді. Ал, Тәттімбеттің Былқылдақ күйінен де ырғағы жігерлі би
музыкасының қимыл-қозғалыстарын көргендей боламыз. Мерген, Қара жорға,
Ор теке және тағы баска күйлердің мазмұны да, саз немесе әуен ырғағы да
биге арналып жазылған дегенге дау тудырмайтындығы анық.
Ал егер біз бұлардың үстіне айгөлек, ақсүйек, ортеке, соқыр теке, түйе-
түйе, алтыбақан, орамал тастау, беташар, жар-жар, шашу, мерген, сайыс,
көкпар, бәйге, күрес, жаяу жарыс, ат шабыс, айтыс, қыз қуу, садақ тарту
сияқты ұлттық ойындарын қоссақ, сондай-ақ бұлардын сыртында өрнек тоқу,
кесте тігу, текемет, сырмақ басу, тұс киіз, күміспен оюлаған ер-тоқым,
сандық, кебеже, саба пісу, ұршық иіру тәрізді қазақ әйелдерінің
қолөнерлеріне катысты іс-қимылдары да бар екенін ескерсек, осылардың
барлығы да музыка ырғағына тұнып тұрған қазак биі демей не дейміз?! Шаңырақ
көтеріп киіз үй тігу және оны жығудың өзі де қандай әсем көрініс.
Қазан социалистік революциясы Ресей халықтарымен бірге, қазақ халқын да
қанаудан, езгіден босатты, қоғам өмірінің рухани және әлеуметтік-
экономикасының жан-жақты жедел дамуына қажетті жағдайлар жасады,
миллиондаған бұқара халықтың мәдени байлықтарға қол жеткізуіне жол ашты.
Өнерге қамқорлық жасау тарихта бірінші рет шын мәнінде мемлекеттік, жалпы
халықтық іске айналды. Өз халқының ұлттық мәдениетінің дамуына терең көңіл
аударудың жарқын көрінісі қазақ биінің кәсіби сахнаға шығуымен байланысты
Қазақстандағы театр өнерінің тууы болып табылады.
Осы уақытқа дейін қазақ халқының өзінің ұлттық театры болмаған, бірақ
халықтың тұрмысында театрландыру элементтері болған. Олар үйлену
тойларында, ұжымдық еңбек процесінде, ақындар айтысында халықтық ойындарда,
халық таланттары тобының қойылымдарында, сал-серілердің басқаруымен, яғни
атақты әншілердің, сондай-ақ жыраулардың (халық аңыздарын, дастандарын
айтушылардың), өздерінің жырларын әнмен және домбырада ойнап
жеткізушілердің, халық шығармасының барлық түрлерін пайдалануынан көрінеді.
Қазақстан халықтарының кәсіби театр өнерімен танысуы XIX ғасырда,
алғашқы орыс театрларының шеткі территорияларында (Омбы, Оренбург)
ашылуымен және орыс және украин жылжымалы театр ұжымының өнер сапары
қойылымдарынан басталып, XX жүзжылдықтың басында Қазақстанның барлық
қалаларын қамтыды.
Бұл театрлардың концерттері арқылы қазақтар алғаш рет орыс және украин
билерін, олардың қарапайым және эмоционалды қимыл-қозғалыстарын, суреттеме
бояуларының молдығын тұңғыш көре алды.
Орыстың театр өнерінің әсер етуімен алғашқы әуесқой драма үйірмелері
пайда бола бастады. Мұнда алдыңғы қатарлы қазақ зиялы буыны өзінің
шығармашылық күшін байқап көре отырып, үйлену тойындағы салт-дәстүрлерді,
халық ертегілерінің инсценировкаларын жасады. Ескі өмірді сынап, бай-
феодалдардың жауыздық іс-әрекетін, өткен өмірді бейнелейтін комедиялы, бір
актілі пьесалар жазды, қазақ ақын-ағартушылары А.Құнанбаевтың,
Ы.Алтынсариннің және т.б., Крылов мысалдарының аудармаларынан инсценировка
жасады.
Қазақстанда тұратын прогресшіл орыс азаматтары жергілікті халық
таланттарының қатысуымен қайырымдылық кештерін ұйымдастырды. Бірақ мұның
бәрі қазақтардың кәсіби ұлттық театрын тудыра қойған жоқ.
Қазақстандағы мәдениеттің қайта құрылуының ең жарқын көрінісі
социалистік құрылыстың алғашқы жылдарында-ақ республикада көптеген
көркемөнерпаздар ұжымдарының пайда болуы болып табылады. Бұл процесс, бүкіл
кеңес одағындағыдай республикада да қысқа мерзімнің ішінде кең етек жайды.
Мұндай ұжымдар барлық жерде қалаларда, Қызыл армияның әскери бөлімдерінде,
ауылдарда кұрыла бастады. Ленин көп ұлтты Ресей халықтарының 8 жастан 50
жасқа дейінгі азаматтарының сауатын ашуға міндеттейтін құжатқа қол
қойғаннан кейін, Қызыл отауларда, сауатсыздықты жою мектептерінде, мұғалім
даярлайтын халық ағарту институттарында көркемөнерпаздар үйірмелерінің саны
өсті.
Халыққа саяси-эстетикалық тәрбие беру міндеттелген бұл ұжымдардың
репертуарының басты тақырыбы еңбекке үндеу, сауатсыздықпен, адам
санасындағы ескілік сарқыншақтармен күресу болып табылды. Халықтық
көркемөнерпаздар өнерінің дамуы мақсаты, ұйымдастырылған сипатта
жүргізілді. Республика басшылары халық шығармасының дамуына белсенді түрде
ықпал жасады. Атап айтқанда, 1920 жылы 4-ші қазанда ашылған Қазақстан
Кеңестерінің І-ші съезі қарсаңында Қазақ Автономиялы Социалистік Кеңес
Республикасының құрылғанын жариялаған басқа мемлекеттік міндеттермен қатар,
театрлық және басқа халықтық өнерді көпшілікке кеңінен тарату, жұмысшы-
шаруалар көркемөнерпаздар театрын және мәдени-ағарту үйірмелерін дамыту,
халық әндері мен музыкаларын жазып алуды және оларды өңдеп, дайындауды
ұйымдастыру қажеттілігі атап көрсетілді.
1921 жылы қаңтарда болып өткен бірінші Бүкіл қазақтық халық ағарту
конференциясының шешімдерінде өнердің бұрынғы және оның қазіргі барлық
түрлерін зерттеу мәселесіне көп мән берілді. Көркемөнерпаздар театрларында,
үйірмелер мен ұжымдарда Орыс, Украин, Татар, Ұйғыр, Қазақ билері орындалып,
спектакльдер қойылды.
Мысалы, Верный қаласындағы (қазіргі Алматы) сауда-өндірістік мекемелері
қызметкерлерінің одағының Заря үйірмесінде 1918-1919 жж. С.Гулак
Артемовскийдің Запоро-жец за Дунаем, Н.Лысенконың Наталька-Полтавка
опералары қойылды. Бұл қойылымдарға би топтары да қатысты. Мұндай бишілер
топтары басқа ұжымдарда да болды.
Көптеген әскери бөлімдерде ауыл еңбекшілеріне қызмет көрсететін қазақ
театр үйірмелері құрылды. Мысалы, Д.Фурмановтың бастамасымен 1920-шы жылы
мұндай үйірме Верный қаласында, ал бұдан бұрын 1918-1919 жж. -В.И.Лениннің
нұсқауы бойынша құрылған Әліби Жангеддиннің интернационалдық отрядында
ұйымдастырылды.
Халық көркемөнерпаздарының кең өріс жаюы, көптеген драмалық және
музыкалық-драма ұжымдарының пайда болуы, халық шығармасын зерттелу ісінің
қолға алынуы, жас қазақ әдебиетінің айтарлықтай жетістіктері және басқа
ағарту салаларындағы табыстар 1925 жылы ҚазКСР Кеңесінің V съезінде Қазақ
ұлттық театрын құруды жеделдету қажеттілігі туралы мәселенің қаралуына
әкелді, сол жылы 22-ші қазанда республикалық Халық ағарту комиссариатының
кеңейтілген отырысында театр ашу жөнінде шешім қабылданды, оның саяси-
эстетикалық бағыты белгіленіп, оған шығармашылық мамандарды тарту
мәселелері қаралды.
Осылайша, тарихта алғашқы қазақ халқының театры өмірге келді, театр
пердесі 1926 жылы қаңтардың 13-де Қызылорда қаласында (бұрынғы Қазақстанның
астанасында) М. Әуезовтің “Еңлік—Кебек” пьесасының премьерасымен ашылды.
Театрдың алғашқы әртістері атақты халық шығармасының шеберлері Серке
Қожамқұлов, Құрманбек Жаңдарбеков, Қалыбек Қуанышбаев, Жұмат Шанин және
т.б. болды. Олардың ішіңде танымал, күлдіргі әртіс және халық билерін
орындаушылар Ахмет Берсағымов (Жынды қара) пен Рахым Асылбеков болды. Театр
спектакльдер қоюмен бірге, халық шығармасын насихаттай отырып, жиі-жиі
концерттер ұйымдастырып отырды. Әсіресе, көрермендер арасында халық билері
“Құрба” (құрлар биі), “Қара жорға” және “ұтыс биін” (жарыс би) шебер
орыңдаушылар Ахмет Берсағымов пен Рахым Асылбеков көрермендер арасында
үлкен құрметке ие болды. Олармен бірге ерекше дарынды әнші, сахна актёрі,
биші және режиссёр Құрманбек Жандарбеков жиі билеп, өнер көрсетті. Сонымен
бірге ол театрда ұйымдастырылған көркемөнерпаздар хорына да жетекшілік
жасады.
Біздің атақты актёріміз Серке Қожамқұлов осы еңбектің авторымен
әңгімесінде, “Жынды қара” (Ахмет Берсағымов) тек керемет билеп қана
қоймайтын, сонымен қатар ол жануарлар мен құстардың дауыстарын керемет
ұқсатып сала алушы еді. Бірде ол Қызылордада тұрғанда кешке бұқаның даусына
салып жайылып жүрген бүкіл сиырларды біздің аулаға жиып алғаны бар. Біз
көңілі алаңдаулы адамдарға оқиғаның қалай болғаны туралы айтып бердік және
сиыр иелері: “Жынды қараның” бұқа даусына ұқсас дауысын қайта естіп әбден
ішек-сілелері қата күлді”, - дейді.
Театр республика бойынша жиі гастрольге шығып тұрды. Оның спектакль,
әсіресе концерттері ауылдық жерлердің тұрғындары үшін маңызды оқиға болатын
еді. Әртістер халыққа кеңінен танымал бола бастады.
Сөйтіп, қазақ этнографиялық билерін алғаш рет театр сахналарында халық
бишілері орындады.
1928 жылы Қазақ драма театры Алматыға көшті. Оның би тобы талантты
жастармен толықты, оның ішінде Күләш Байсейітова, Шара Жиенқұлова, Қанабек
Байсейітов және көптеген дарынды жастар қосылды, кейіннен олар қазақ
өнерінің мақтанышына айналды.
Осы тұста театрға халық арасында танымал биші Зарубай Құлсейітов келді.
Ол концерттерде Қоян биін, Ахмет Берсағымовпен бірге өздері дайындаған
Қоян-бүркіт биін орындайтын.
Театрға шығармашылық көмек беру үшін Россияның орталық қалаларынан
музыканттар, педагогтар, композиторлар мен режиссёрлар келді. Театр ішінде
симфониялық оркестр, хор, театр студиясы, ұлттық аспаптар оркестрі құрылды.
Әртістер актёрлік шеберлікке, вокалға, музыкалық сауаттылыққа үйретілді.
Осылайша, 1933 жылы Қазақ мемлекеттік драма театры халықтық және
кәсіптік өнердің барлық жанрларын меңгеріп, республикадағы ұлттық
мәдениеттің ірі ошағына айналды.
Алғашқы бесжылдық жылдарында Қазақстанда өнер ары қарай дамыды.
Облыстарда жаңа театрлар құрылды. Алматыда орыс драма театры тұрақты жұмыс
істей бастады.
Республика алғаш рет жергілікті ауылдардан кәсіби актёрлар мен
музыканттар дайындауға кірісті. 1932 жылы Алматыда осы үлкен бастаманың
алғашқы қарлығаштарын ұшырған музыкалық техникум ашылды.
Мыңдаған қазақтың жас жігіттері мен қыздары Мәскеуге және Ресейдің
басқа қалаларының жоғары оқу орындарына білім алуға жіберілді. Егер 20-шы
жылдарда республикада бар болғаны бір ағарту институты- ҚазПИ қүрылған
болса, алғашқы бесжылдықта Алматының өзінде осындай үлкен бірнеше жоғары
оқу орны, яғни малдәрігерлік, педагогикалық, ауыл шаруашылық, медициналық
институттар; 1932 жылы КСРО Ғылым академиясының филиалы, ал 1934 жылы Қазақ
мемлекеттік университеті, тау-кен байыту институты ашылды.
Жаңа қалалар, жұмысшы поселкілері пайда болды. Қазақ халқы бұрынғы
көшпенді және жартылай көшпенді өмір сүруден тұрғылықты шаруашылық жүргізу
формасына көшті.
Халықта қазақтың көп жанрлы кәсіби өнеріне қажеттілік өсті.
1930-1933ж. Республика жетекші органдарының жалпы бағдарламалық
құжаттарында маңызды шешімдердің қатарында өнерді дамыту мәселелері жиі
қаралып отырды.
Осылардың негізінде Алматыдағы музыкалық техникум хореографиядан дәріс
беру қарастырылған музыкалық-драма техникумына айналдырылды.
Аса дарынды жастар Мәскеудің орталық көркемөнер жоғары оқу орындарына
білім алуға жіберілді. Республикаға Қазақстан көрермендері опералық және
балет өнерімен, Орыс және Еуропа өнерінің музыкалық туындыларымен таныстыру
үшін гастрольге Куйбышев жанындағы жылжымалы Орыс операсы шақырылды.
Көптеген халық шығармасы шеберлерінің жиналуы Қазақ драма театрындағы
ұлттық оркестрді, әншілер тобын және халықтық хорды біріктіріп, осының
негізінде филармония құруға мүмкіндік алды. Болашақта Қазақ музыка театрына
айналдыру мақсатында музыкалық студия ашылды. Бұл студияның негізгі
құрамында жақсы вокалдық өнерлері бар бұрынғы драма театрының әртістері
болды. Олардың қатары музыкалық-драма техникумының әншілерімен, қазақ
педагогика институтының көркемөнерпаздар ұжымының және қазақ радиосында
жұмыс істейтін әншілермен толықтырылып отырылды.
Нәтижесінде, бір ғана қазақ драма театры ұжымының өзінде үш жеке
шығармашылық ұйымдар: драма театры, музыка студиясы және республикалық
филармония құрылды.
Ал қытайдағы қазақ би өнері саласының ХХ ғасырдағы жағдайын баяндайық.
Қытайдағы Алтай аймағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz