М.Жұмабаев поэзиясындағы хандар бейнесі

1 Ақын өлеңдеріндегі қазақ.түрік мемлекеттігі жән хандар туралы толғанысы
2 Өлең мазмұн, идеясы
3 Мағжанның “Батыр Баян” поэмасындағы 4 Абылай хан тұлғасының сомдалуы.

Біз қарастырып отырған тақырыпты арқау еткен ақын өлеңдері санаулы. Солардың ішінен қазақ жеріндегі бес су бойын мекен еткен елдің тарихын жырлайтын “Өткен күн» өлеңі. Алғашқы нұсқасы “Қазақтың кешегі күйі” деген атаумен 1913 жылы шыққан “Ызың” атты қазақ ақындары өлеңі жинағына енген. Кейін бұл өлең едәуір өзгертіліп, жаңғыртылып, 1922 жылғы Қазан жинағында жарық көрді.
Өлеңнің кіріспесі деп алынған бастапқы бөлімінде әлгі бес судың Еділ, Жайық, Сырдария, Ертіс, Жетісу екені, олармен шектескен аймақтың Сарыарқа екені айтылады. Сол аймақтың “Қонысы - жібек, ну тоғай”, Есіл мен Нұрадай тел аққан суы бар, айдын шалқар көлге бай жердің әсем табиғатымен таныстырады.
Келесі бөлімінде осындай тамаша жердің еркіндікте “Туып-өскен баласын
“Айбынды ер алаш” деп аталатыны, ол жұрттың мамыражай өмірі туралы баяндалады.
Бұл құт-берекенің негізі қайыры көп ағайынның татулығы. Соның арқасында «кедейінін
уайымы жоқ”, жаты болсын, жарыны болсын арасында бір тайдың сұраусыз жүретін
асынан тартыну жоқ халқы кең пейілді, жомарт. *
Үшінші бөлімінде осы “қой үстінде бозторғай жүмыртқалағандай жағдайды” туғызып, елдің берекесін келтіріп отырған - ел басқарудагы себептермен таныстыра бастайды. Ақын пайымдауынша оның бірі - ел арасындағы қандай бір дау-дамай іс туа қалса, оны үзатып жібермей “бітімге биге келуі”.
Әрі қарай ақын осы әділ биліктің, қазіргі тілмен тетігін (технологиясын, механизмін) ашады. Олар: тәжірибелі би, “бір тиын пара алу жоқ”, қисыққа күлақ салмайды, “туралық пен шындықты” қатар ұстайды, яғни заңдылықтан “бір бұлтармайды”.
Төртінші бөлімінде биліктің ең биігі хандық биліктің сол замандағы деңгейі айқындалады. Әділдіктің символы Хақназар хан алынады. Ерлік пен жоғары хандық билікті даналықпен ұштастырып, айналасына “Ақ найзаның ұшымен, Ақ білектін күшімен” дүшпанға қысым көрсеткей Қабанбай, Бөгенбай сияқты батырларды, Қаз дауысты Қазыбектей билерді, Жәнібектей палуанды топтастырып, жерін жаудан тазартып. елін бірлікке жұмылдыра білген сұлтанды атайды. Сол ұйысқан елдіктің соңы кешегі “бір сөзі мың ділдәлық» алты алашқа атақты Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан сияқты ақын, серілерді еске алады.
Бесінші бөлімінде ақын осындай биліктің нәтижесі ретінде таш да үшінші бөлімдегідей халқымвйдың соғыссыз, ел тыныш кезеңіндегі әдімі, табжатпен етене жарастықты тұрмысты кеңейтіңкіреп жырлайды. Бұл бөлімнің өлең жолдары Ақтамбердінің қазақ ел тіршілігін, Абайдың «Жазғытұры», «Жаз» өлеңдеріндегі жарастықты ел тұрмысының суреттеулерін көз алдымызға келтіреді. Осы бөлімнің соңғы төрт жолы осыған дейінгі айтылған қазақ тұрмысының түйіні. Бұның бәрін ақын “Кешегі қайран қазақтың” сәулет пен дәулетке толы “өткен күні” деп қарайды.

1. Жұмабаев М. Өткен күн (өлең). // а) Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1989, 65-67 бб.; ә) Шығармалар. Бірінші том. Алматы, «Білім», 1995, 84-85, 186-189 бб.
2. Жұмабаев М. «Ертегі», «Оқжетпестің қиясында», «Батыр Баян», «Жүсіп хан». // Үш томдық шығармалар жинағы. Екінші том. Поэмалар. Алматы, «Білім», 1996, 15-23, 23-26, 29-50, 50-64 бб.
3. Базарбаев М. Мағжан Жұмабаев (Поэмалары). Алғы сөз. // Таңдамалы. Алматы, «Ғылым», 1992, 22-24 б.б.
4. Тәжібаев Ә. Мағжан Жұмабаев. // Мағжан Жұмабаев. Үш томдық шығармалар жинағы. ІІ том. Ақын туралы жазылғандардан. Алматы, «Ғылым», 1992, 464-479 бб.
5. Нұрғалиев Р. Мөлдір сезім, биік парасат. // Мағжан Жұмабаев. Үш томдық шығармалар жинағы. Екінші том. Ақын туралы жазылғандардан. Алматы, «Ғылым», 1992, 491-502 б.б.
6. Елеукенов Ш. Мағжан шығармаларындағы психологизм. «Жұлдыз» журн., № 10-12, 1994, 187-198 б.б.
7. Елеукенов Ш. Поэмалары. «Қамалған қазағына жол таппаққа»… // Мағжан (Өмірі мен шығармагерлігі). Алматы, «Санат», 1995, 242-273 б.
8. Қанарбаева Б. Аңыздан поэмаға. // Жырымен жұртын оятқан. Алматы, «Санат», 1995, 158-207 б.б.
9. Кәкішұлы Т. Мағжан мен Сәкен. Ғылыми эссе. Алматы, «Қазақ университеті», 1999, 449 бет.
10. Сәкенова Р. Батыр Баян қандай бейне? «Қазақ тілі мен әдебиеті» журн., № 8, 2004, 107-116 б.б.
11. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Алматы, “Туран”, 2003. – 616 б.