Қазақстан экономикасының дамуы
Кіріспе
І. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
1.2. Қазіргі ХЭҚ.дың сипаты мен даму тенденциясы
ІІ. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
2.1. Сауда саясатының құралдары
2.2. Кедендік тарифтер
2.3. Тарифтік емес кедергілер
ІІІ. Әлемдік сауда айналымы
3.1. Дүниежүзілік сауда ұйымы
3.2. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі.
IV. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
1.2. Қазіргі ХЭҚ.дың сипаты мен даму тенденциясы
ІІ. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
2.1. Сауда саясатының құралдары
2.2. Кедендік тарифтер
2.3. Тарифтік емес кедергілер
ІІІ. Әлемдік сауда айналымы
3.1. Дүниежүзілік сауда ұйымы
3.2. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі.
IV. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Халықаралық сауда ХЕБ негізінде туындайтын әртүрлі елдердің тауар өндірушілері арасындағы байланыс түрі болып табылады және де өзара экономикалық тәуелділігін білдіреді. Ел аралық тауар ағымдарының барлық қозғалысын қамтамасыз ететін халықаралық сауда өндіріске қарағанда тез өседі. Әлемдік өндірістің әрбір 10 % өсуіне, әлемдік сауданың 16 % өсуі сәйкес келеді, яғни өндіріс өсу үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Саудада кідіріс болған кезде, өндірістің дамуы да бәсеңдейді.
Сыртқы сауда термині бойынша қандайда бір елдің басқа елдермен саудасы түсіндірілді. Ол шетке шығарылатын және шеттен кіргізілетін тауарлар мен қызметтерден яғни экспорт пен импорттан құралады. Сыртқы сауда қызметі тауарлық мамандану бойынша дайын өнім саудасына, шикізаттар мен қызметтер саудасына бөлінеді.
Халықаралық сауда-деп әлемнің барлық елдер арасындағы төленетін жиынтық тауар айналымын айтады.
Қазақстан экономикасының дамуы, халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және мейлінше дамыған нысаны сыртқы сауда байланысы екені айдан анық.
Алғашқы тарауда халықаралық сауда теориясы: мәні, ерекшеліктері және формалары кеңінен қарастырылады.
ІІ-тарауда Сыртқы сауда және оның құралдары, елдер арасындағы байланыстар туралы мәселелеріне арналған.
ІІІ-тарауда ҚР-ның сыртқы сауда айналымын және Дүниежүзілік Сауда ұйымына мүлікке қабылдануы жөніндегі мәселелер қарастырылады және қазіргі әлемдегі орны мен роль айшықталады.
Сыртқы сауда термині бойынша қандайда бір елдің басқа елдермен саудасы түсіндірілді. Ол шетке шығарылатын және шеттен кіргізілетін тауарлар мен қызметтерден яғни экспорт пен импорттан құралады. Сыртқы сауда қызметі тауарлық мамандану бойынша дайын өнім саудасына, шикізаттар мен қызметтер саудасына бөлінеді.
Халықаралық сауда-деп әлемнің барлық елдер арасындағы төленетін жиынтық тауар айналымын айтады.
Қазақстан экономикасының дамуы, халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және мейлінше дамыған нысаны сыртқы сауда байланысы екені айдан анық.
Алғашқы тарауда халықаралық сауда теориясы: мәні, ерекшеліктері және формалары кеңінен қарастырылады.
ІІ-тарауда Сыртқы сауда және оның құралдары, елдер арасындағы байланыстар туралы мәселелеріне арналған.
ІІІ-тарауда ҚР-ның сыртқы сауда айналымын және Дүниежүзілік Сауда ұйымына мүлікке қабылдануы жөніндегі мәселелер қарастырылады және қазіргі әлемдегі орны мен роль айшықталады.
1. Н.Қ. Мамыров, Д.М. Мадиярова, А.Е. Қалдыбаева
«Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы 1998ж
2. Д.М.Мадиярова Алматы 2000ж
«Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік»
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева
«Әлем экономикасы» (ІІ бөлім) Алматы 2003 «Дәнекер»
4. Е.Е.лемесов Алматы 2002 ж
«Халықаралық экономикалық қатынастар»
5. Э.Б.Инматова, А.Э. Шаденова
«Халықаралық қатынастар» Алматы 2000ж
6. Г.Н.Доғалова Алматы 2000ж
«Халықаралық экономика»
7. Х.Халқыұлы, А. Көкебаева Түркістан 2004
«Сыртқы экономикалық қызметті басқару»
8. А.У. Ишанов, А.М. Көкебаева
«Халықаралық экономикалық қатынастар» Түркістан 2001ж
9. Егемен Қазақстан 2007ж. 21 қыркүйек
10. Егемен Қазақстан 2007ж. 11 қараша
11. Қоғам және дәуір журналы
«Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы 1998ж
2. Д.М.Мадиярова Алматы 2000ж
«Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік»
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева
«Әлем экономикасы» (ІІ бөлім) Алматы 2003 «Дәнекер»
4. Е.Е.лемесов Алматы 2002 ж
«Халықаралық экономикалық қатынастар»
5. Э.Б.Инматова, А.Э. Шаденова
«Халықаралық қатынастар» Алматы 2000ж
6. Г.Н.Доғалова Алматы 2000ж
«Халықаралық экономика»
7. Х.Халқыұлы, А. Көкебаева Түркістан 2004
«Сыртқы экономикалық қызметті басқару»
8. А.У. Ишанов, А.М. Көкебаева
«Халықаралық экономикалық қатынастар» Түркістан 2001ж
9. Егемен Қазақстан 2007ж. 21 қыркүйек
10. Егемен Қазақстан 2007ж. 11 қараша
11. Қоғам және дәуір журналы
Жоспар
Кіріспе
І. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
1.2. Қазіргі ХЭҚ-дың сипаты мен даму тенденциясы
ІІ. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
2.1. Сауда саясатының құралдары
2.2. Кедендік тарифтер
2.3. Тарифтік емес кедергілер
ІІІ. Әлемдік сауда айналымы
3.1. Дүниежүзілік сауда ұйымы
3.2. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі.
IV. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Халықаралық сауда ХЕБ негізінде туындайтын әртүрлі елдердің тауар
өндірушілері арасындағы байланыс түрі болып табылады және де өзара
экономикалық тәуелділігін білдіреді. Ел аралық тауар ағымдарының барлық
қозғалысын қамтамасыз ететін халықаралық сауда өндіріске қарағанда тез
өседі. Әлемдік өндірістің әрбір 10 % өсуіне, әлемдік сауданың 16 % өсуі
сәйкес келеді, яғни өндіріс өсу үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Саудада
кідіріс болған кезде, өндірістің дамуы да бәсеңдейді.
Сыртқы сауда термині бойынша қандайда бір елдің басқа елдермен
саудасы түсіндірілді. Ол шетке шығарылатын және шеттен кіргізілетін
тауарлар мен қызметтерден яғни экспорт пен импорттан құралады. Сыртқы сауда
қызметі тауарлық мамандану бойынша дайын өнім саудасына, шикізаттар мен
қызметтер саудасына бөлінеді.
Халықаралық сауда-деп әлемнің барлық елдер арасындағы төленетін
жиынтық тауар айналымын айтады.
Қазақстан экономикасының дамуы, халықаралық экономикалық
қатынастардың дәстүрлі және мейлінше дамыған нысаны сыртқы сауда байланысы
екені айдан анық.
Алғашқы тарауда халықаралық сауда теориясы: мәні, ерекшеліктері және
формалары кеңінен қарастырылады.
ІІ-тарауда Сыртқы сауда және оның құралдары, елдер арасындағы
байланыстар туралы мәселелеріне арналған.
ІІІ-тарауда ҚР-ның сыртқы сауда айналымын және Дүниежүзілік Сауда
ұйымына мүлікке қабылдануы жөніндегі мәселелер қарастырылады және қазіргі
әлемдегі орны мен роль айшықталады.
І-тарау. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары.
Мемлекеттер не үшін саудамен айналысады?
Елдер арасындағы сауданың негізін не құрайды? Деген сұраққа ғалымдар барлық
тарихи кезеңдерде өз жауаптарын беруге тырысқан.
Сол ғалымдардың бірі-ағылшын саяси экономикасының классигі А. Смит
Табиғатты зерттеу және халықтың баю себептері деген еңбегінде сауда
теориясының негізін қалады. Егер кез-келген басқа бір ел, бізді қандайда
бір арзан тауармен қамтамасыз ететін болса, онда біз үшін өз өнер
кәсібіміздің еңбегінің бір бөлігіне сол елдің тауарын сатып алған анағұрлым
тиімді болар еді,-деп атап көрсетті А. Смит өз еңбегінде.
А. Смиттің бұл көзқарасы экономикалық мұрада Абсолюттік артықшылық
теориясы деп атап кетті.
Бұл теорияның негізгі идея-еңбек бөлінісі ұлттық байлықтың негізі,
яғни мемлекеттер халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысуы тиіс
екендігі.
Халықаралық еңбек бөлінісінің өндірістік өнімге мамандануы
нәтижесінде халықаралық сауда шығады десек, маманданудың көптеген
варианттарының ішінен қандайын таңдап алу тиімді? Осы кезде экспортқа не
шығару керек және импортқа не алу керек? деген сұрақтар туындайды.
А. Смит Франция, Португалия, Шотландия елдеріндегі шарап өндірісін
мысалға келтіреді. Бұл мысалда салыстыру құралы ретінде өндірістің
абсолюттік шығыны (бір тауарды шығаруға қажетті адам саны) алынады.
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан,
Шотландия шарап өндіру тиімсіз болатындығы анық.
А. Смиттің теориясын талдау нәтижесінде оның бірқатар артықшылықтары
мен кемшіліктері анықталады. Солардың ішіндегі артықшылықтары атап
көрсетейік:
Біріншіден, өндірістің мүмкіндіктері, сол өндірістің жүзеге
асырылуының қолайлы жағдайлары табиғи факторлармен анықталады.
Екіншіден, егер табиғи артықшылықтарға жаңа технологиялардың
жетістіктерін қоссақ, онда теорияның маңызы одан да артар түсер еді.
Сонымен қатар бұл теорияның кемшіліктері де бар:
Біріншіден, әдістемелік жолдардың шартты түрде болуы. Мысалы, А. Смит
өз зерттеулерінде екі елді ғана салыстырады, бірақта шын мәнінде тәжірибеде
былай болуы мүмкін емес.
Екіншіден, ағылшын саяси экономикасының классигі ақша айырбасының
моделі емес, тауар айырбасының моделін қарастырады.
Үшіншіден, абсолюттік артықшылық халықаралық саудаға маңызды түрде
әсер ете алмайды, өйткені тауар өндірісінің альтернативтік (балама) құны
халықаралық сауданың құрылымына әсер етеді.
А. Смиттің Абсолюттік артықшылық теориясындағы аталып өтілген
кемшіліктерді ағылшын саяси экономиканың тағы бір классигі Д. Рикардо
Компаративтік (салыстырмалы) артықшылық теориясын жоюға тырысты.
Елдер арасында айырмашылықтың болуы- Рикардо теориясының негізі болып
табылады. Осыған сәйкес төмендегідей тұжырым жасалған: кез келген елде оның
табиғи-климаттық жағдайларына қарамастан кез келген тауар өндірісін іске
асыруға болады.
Мысалы: Қазақстанда да лимон өсіруге болады, бірақ жерорта теңізі
маңында орналасқан елдермен салыстырғанда Қазақстанда өсіру өте көп шығынды
қажет етеді.
Сондықтан, біз үшін лимон Қазақстанда өсіруден көрі, сол елдерден
сатып алу өте тиімді болмақ.
Рикардоның халықаралық сауда теорияларын дамытуда сіңірген еңбегі өте
зор.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық
сауда ерекше орын алады. Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару
халықаралық экономикалық негізгі формасы болып есептеген еді, ол қазіргі
кезде шетелдік инвестициялау ХЭҚ-дың жетекші формасы болып саналады.
Осыған қарамастан, халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары
бойынша ХЭҚ-дың жалпы комплексінде маңызды орынға ие болып отыр, яғни
басқаша айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық сауда ХЭҚ-дың жалпы
көлемінің 80 % үлесін алып отыр.
Халықаралық сауда-әр түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі
негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді.
Ғылыми-техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы
мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық
өзгерістер ұлттық экономикалардың өзара әсерлесуін күшейтеді.
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы-дүниежүзілік нарықты
құрайды.
Ұлттық нарық-бұл халықаралық еңбек бөлінісі негізінде елдің ішкі және
сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыратын сфера.
Сонымен, А ұлттық нарығы екі элементтен тұрады (б сурет)
= +
ұлттық нарық ішкі сауда сыртқы сауда
А елінің сыртқы сауда операциясы, дәлірек айтқанда экспорты басқа В және С
елдері үшін импорт болып қабылданады.
Сыртқы сауда-белгілі бір елдің басқа елдермен сауда жасады. Сонда
барлық елдердің сыртқы сауда операциясын жүзеге асыратын сфера-халықаралық
нарық деп аталады.
Сыртқы сауда операцияларының төрт негізгі түрі бар:
Экспорттық операция-шетке шығару арқылы шет елдік контрагентке
тауарды сату;
Импорттық операция- шеттен әкелу арқылы шет елдік контрагенттен
тауарды сатып алу;
Реэкспорттық операция-бұрын импортталған және қайта өндеуден өтпеген
тауарларды шетке шығару арқылы сату;
Реимпорттық операция-бұрын экспортталған және қайта өндеуден өтпеген
тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.
Халықаралық сауданың формалары.
Халықаралық сауда- бұл халықаралық тауар-ақша қатынастарының сферасы, дүние
жүзіндегі барлық елдердің сыртқы саудасының жиынтығы.
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формалары:
1) аукциондар және аукциондық сауда
2) биржалық сауда
3) халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер
4) машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы
ІІ-Тарау. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты.
2.1. Сауда саясатының құралдары.
Әртүрлі елдер жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық сауданың әрбір қатысушы
өз мүдделерін қорғау мақсатында қандайда бір іс-әрекет атқаруға тырысады,
яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді. Халықаралық сауда саласында
саясаттын негізгі екі түрі бар:
-Халықаралық сауда саясаты;
-Сыртқы сауда саясаты;
Халықаралық сауда саясаты-халықаралық сауда саласында жалпылама
қабылданған саясат. Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) жүргізеді және ол әлем
елдерінің көпшілігі тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа
халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған іс-әрекеті түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының
негізгі мақсаттары:
-осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен әдісін
өзгерту;
-экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
-елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия және т.б.)
-экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Кейбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады. Мысалы, халықаралық
еңбек бөлінісіне кіру дәрежесі мен әдісін өзгерту. Басқа мақсаттар одан
гөрі аз мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін, мысалға экспорт пен импорт көлемін
өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағытыбар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей
араласудан бас тартып, рынокқа негізгі реттеуші рөлін түктеуін білдіреді.
Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекетінің бағытына әсер етуден
толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субъектілеріне
максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім-шарттарға отырады.
Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара
байланыстылығы күшейіп, бір-біріне дұшпандық әрекетінін мүмкіндігін
төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс
жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм-отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі
рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік
рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті
шетелдік мемлекеттер жағынан шектелген бәсеке экономикалық дамуы төменірек
елдерде экономиканың тоңырауына және осы елде тиімсіз экономикалық
құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына көмектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм көбінесе индустриализацияның қажетті шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ, бұл
саясатта ұзақ, мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі,
өйткені шетелдік бәсеке болмаса, жергілікті кәсіпкерлердің техникалық
деңгейімен өндіріс тиімділігін жоғарылатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкіндік болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса, импортты қамтамасыз ету
деңгейінде ғана рұқсат етіледі.
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиелініскен бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін
пайдалануда.
Сауда саясатының құралдары.
Мемлекет шаруашылық субъектілеріне кеңестер берді және қандайда бір іс-
әрекетке ынталандыруы мүмкін.
Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу,
мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым
салу болып табылады.
Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келісімдер
жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың
пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы,
мемлекет шаруашылық субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәйкес
шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік және тарифтік
емес шектеулер кіреді.
2.2. Кедендік тарифтер
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік
тарифтер саналады. Кедендік тариф- бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген
тізімі. Кедендік баж салығы деп мемлекеттік шекараны өту кезінде
тауарлардың импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі. Импорттық
салықтар механизмінің кіші ел экономикасына іс-әрекетін қарастырайық.
Қазақстанда қандай да бір тауардың мысалға, мақта өндірісі мен тұтынуы
жүзеге асырады дейік. 1 суретте S түзуі мақтаның ұсынысын, D түзуі-
сұранысты, ал P-ішкі рыноктың бағасын (тепе-теңдік баға) білдіреді. Осы
баға кезінде өндірілген және тұтынылмаған мақта мөлшері 00-ге тең болады.
Бұл жағдай автаркиялық экономикада пайда болуы мүмкін.
P
S
Po-------
Pt -----------
Pn------------ І
I I
I I I І
I I I І
І І І І І D
Q1 Q3 Qo Q4 Q2
Сурет 1 Тарифтердің әрекетінің
механизмі
Қазақстан өзінің кедендік шекараларын мақтаның әлемдік бағасы Pw-қа
тең кезінде ашты деп болжамдайық. Бұл баға ішкі бағадан төмен болғандықтан,
ішкі бағалар төмендеп, мақта өндірісі Qo-ден Q1дейін төмендеп, тұтыну Qo-
ден Q2 дейін өседі. Тұтыну өсімі импорт есебінен жүзеге асып, оның көлемі
(Q2-Q1) тең болады.
Ұлттық мақта өндірушілерінің мүддесін қорғап, Қазақстан үкіметі
импорттық баж салығын енгізеді. Қазақстан әлемдік бағаға әсер ете алмайтын
кіші ел болсын. Мақтаға Pt-ге тең жаға баға қалыптасып, I=Pt-Pw болады.
Осының нәтижесінде ішкі өндіріс көлемі Q1 ден Q3 дейін өседі. Осы жағдай
шетелдік өнімге импорттың баға салығын салу салдарынан шетел тауарларына
(біздің мысалымызда мақта) бағасының өсуімен түсіндіріледі. Ұлттық
өндірушілер сорты мен сана мінездемелері ұқсас өнімді сатқандықтан, өз
өніміне бағаны көтеруді тиімді деп санайды. Әрине бұл баға көтерілу деңгейі
импорт тауарлар бағасының деңгейіне сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ біздің
мысалымызда ол бағалардың сәйкес келуін болжамдайық. Осыған байланысты Pw
бағасымен мақтаны өндіру мен сатуды тиімсіз деп санаған кейбір өндірушілер,
жаңа жағдайларда сенімдік өзіне тиімді жаңа Р бағасы бойынша нарықта сатуды
жүзеге асыра бастайды.
Мақтаға бағалардың өсуіне байланысты Қазақстанда тұтыну Q2 ден Q4
төмендеп, ол өз кезегінде импорттың азаюына әкеледі.
Біріншіден, ішкі өндіріс көлемі ұлғайады. Ол, ұсыныстың ішкі
қисығының иілуіне (эластичность) байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін.
Екіншіден, ішкі тұтыну көлемі қысқарады. Қысқару көлемі, сұраныстың
ішкі қисығының иілуіне байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан
импорттық баж салығын енгізу, әр түрлі тауарлар үшін әр түрлі нәтижеге
әкелуі мүмкін.
Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз
сұранысты бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете
алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.
Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетеді.
Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын
енгізген мемлекет болса, табыс алады.
Мысал үшін ірі мемлекет болатын АҚШ-ты алып, ол Қазақстаннан астықты
импорттайды деп болжамдайық.
D
S
Pt-------
Pw -----------
Pt1------------ І
I I
I I I І
I I I І
І І І І
S1 S2 D1 D2
Сурет 2. Ақш-та импорттық тариф
енгізілудің эффекті
2-суретте баж салығын енгізудің пайда болатын ұтыс пен шығындар айқын
көрсетілген. Баж салығы ішкі бағаны Pw-дан Pt-ға дейін көтеріп, экспорттық
бағаны Pw-дан Pt-ға дейін төмендетеді. Астықтың ішкі өндірісі S1-ден S2-ге
дейін өссе, ішкі тұтыну D1-ден D2-ге дейін төмендейді. Әр түрлі
әлеуметтік топтар үшін ұтыс пен шығындары a, b, c, d, e нүктелерімен
көрсетілген көлемдегі фигуралармен анықталады.
Бірінші кезекте американдық өндірушілер ұсынысың қарастырайық.
Өйткені олар өз астығын жоғарылаған бағамен сатқандықтан, ұтыстары ұлғая
түседі. Ол P мен Q көбейтіндігінен алынған аумақтан ұсыныс қисығының
астындағы аумақты алып тастаудан пайда болатын а-ға тең ұтыс өсіміне ие
болады. Ал американдық тұтынушылар астықты жоғары бағамен сатып
алғандықтан, ұтысқа ұшырайды. 2 суретте олардың шығындары a, b, c, және d
аумақтарының сомасына тең болады немесе басқаша айтқанда Ол P х Q
көрсеткіші көрсететін көлемдегі фигура мен ұсыныс қисығының астындағы аумақ
көлемдерінің айырмасының геометриялық қысқаруын айтамыз.
Американдық өндірушілер мен тұтынушылардан басқа бұл жағдайда АҚШ
үкіметі де барын айта кету қажет. Мемлекет табысты баж салықтарынан келетін
түсімдерді жинау арқылы алады. Табыс t тариф қойылымын астық импортының
көлемінің көбейтіндігіне тең болып Q1=D2xC2 болады. t=Pt-Pt1 болғандықтан,
мемлекет табысы С және Е аумақтарының қосындысына тең болады.
Енді тарифтің, американдық қауымының әлеуметтік әл-ауқатына әсер
ететін таза тиімділігін қарастырайық. Баж салығын енгізуден шыққан шығындар
келесідей көрсетіледі: Тұтынушылар шығындары-өндірішулер пайдасы-мемлекет
табысы немесе түсініктерді фигуралармен алмастырса:
(a+b+c+d)-a- (c+e)=b+c+e
Осы арқылы біз шығындарды өлшейтін екі үшбұрыш және ұтысқа сәйкес
келетін төртбұрышты алдық. b+d аумағы тариф әсерінен тиімділіктің
төмендеуін көрсетсе, аумағы сауда жағдайларының жақсаруынан алынған ұтысқа
тең болады. Өйткені баж салығы Қазақстан өнімінің бағасын төмендетеді. Баж
салығы енгізілгеннен кейін, Қазақстан ірі экспорт нарығын жоғалтпау үшін
өсіміне бағаны төмендетуге болады. Бұл құбылыс Мецлер парадокш деп
аталады.
Нақты кедендік қорғау көлемі дайын өнім мен шикізатқа баж салығы
көлемдері арасындағы айырма мен дайын өнімдегі шикізат үлесі мен болуымен
байланысты жоғарылай түседі. Кедендік қорғау тиімділігінің деңгейі мынандай
формуламен анықталады.
Q= t-a1t11-q1
Бұл жерде t- дайын импорт өніміне салынатын кедендік баж салығының
номиналды деңгейі:
а1-тарифтің жоқ жағдайындағы аяңқы өнім бағасындағы импортталған шикізат
құнының көлемі;
t1-импортты шикізатқа салынатын номиналды тарифі:
Кедендік баж салығы төмендегідей критерийлер бойынша бөлінеді:
1)Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттың, экспорттың және тарифтік
баж салығы болып бөлінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары кездеседі.
Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен фискальды
және саяси мақсаттарда тең қолданылады.
2)Баж салығын орнату әдісі бойынша
Орнату әдісіне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және құрама
болып бөлінеді. Әлемдік сауда кең тараған тауар бағасына байланысты пайыз
мөлшерімен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық) салық деп атайды.
Осыған байланысты импорттық тауарларды бағалау әдісінің маңызы
жоғарылайды. Қазіргі кезде ол көптеген елдерде тариф пен сауда жөніндегі
Генералды келісім шеңберінде жасалған кедендік мақсаттарда тауарларды
бағалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салықтарының орта көлемі
салыстырмалығы тауардың өнделу дәрежесі жоғарылаған сайын өсе түседі.
Спецификалық (арнайы) кедендік баж салығы өлшем бірлігінің абсолютті
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный) аралас баж салықтары жоғарыда көрсетілген
екі әдіспен орнатылады.
3) Баж салықтарының іс-әрекет бағыты бойынша.
Іс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлінеді. Преференциалды баж салықтары бір елдер немесе
қандай да бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бір ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
1.2. Қазіргі ХЭҚ-дың сипаты мен даму тенденциясы
ІІ. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
2.1. Сауда саясатының құралдары
2.2. Кедендік тарифтер
2.3. Тарифтік емес кедергілер
ІІІ. Әлемдік сауда айналымы
3.1. Дүниежүзілік сауда ұйымы
3.2. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі.
IV. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Халықаралық сауда ХЕБ негізінде туындайтын әртүрлі елдердің тауар
өндірушілері арасындағы байланыс түрі болып табылады және де өзара
экономикалық тәуелділігін білдіреді. Ел аралық тауар ағымдарының барлық
қозғалысын қамтамасыз ететін халықаралық сауда өндіріске қарағанда тез
өседі. Әлемдік өндірістің әрбір 10 % өсуіне, әлемдік сауданың 16 % өсуі
сәйкес келеді, яғни өндіріс өсу үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Саудада
кідіріс болған кезде, өндірістің дамуы да бәсеңдейді.
Сыртқы сауда термині бойынша қандайда бір елдің басқа елдермен
саудасы түсіндірілді. Ол шетке шығарылатын және шеттен кіргізілетін
тауарлар мен қызметтерден яғни экспорт пен импорттан құралады. Сыртқы сауда
қызметі тауарлық мамандану бойынша дайын өнім саудасына, шикізаттар мен
қызметтер саудасына бөлінеді.
Халықаралық сауда-деп әлемнің барлық елдер арасындағы төленетін
жиынтық тауар айналымын айтады.
Қазақстан экономикасының дамуы, халықаралық экономикалық
қатынастардың дәстүрлі және мейлінше дамыған нысаны сыртқы сауда байланысы
екені айдан анық.
Алғашқы тарауда халықаралық сауда теориясы: мәні, ерекшеліктері және
формалары кеңінен қарастырылады.
ІІ-тарауда Сыртқы сауда және оның құралдары, елдер арасындағы
байланыстар туралы мәселелеріне арналған.
ІІІ-тарауда ҚР-ның сыртқы сауда айналымын және Дүниежүзілік Сауда
ұйымына мүлікке қабылдануы жөніндегі мәселелер қарастырылады және қазіргі
әлемдегі орны мен роль айшықталады.
І-тарау. Халықаралық сауданың теориясы
1.1. Халықаралық сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары.
Мемлекеттер не үшін саудамен айналысады?
Елдер арасындағы сауданың негізін не құрайды? Деген сұраққа ғалымдар барлық
тарихи кезеңдерде өз жауаптарын беруге тырысқан.
Сол ғалымдардың бірі-ағылшын саяси экономикасының классигі А. Смит
Табиғатты зерттеу және халықтың баю себептері деген еңбегінде сауда
теориясының негізін қалады. Егер кез-келген басқа бір ел, бізді қандайда
бір арзан тауармен қамтамасыз ететін болса, онда біз үшін өз өнер
кәсібіміздің еңбегінің бір бөлігіне сол елдің тауарын сатып алған анағұрлым
тиімді болар еді,-деп атап көрсетті А. Смит өз еңбегінде.
А. Смиттің бұл көзқарасы экономикалық мұрада Абсолюттік артықшылық
теориясы деп атап кетті.
Бұл теорияның негізгі идея-еңбек бөлінісі ұлттық байлықтың негізі,
яғни мемлекеттер халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысуы тиіс
екендігі.
Халықаралық еңбек бөлінісінің өндірістік өнімге мамандануы
нәтижесінде халықаралық сауда шығады десек, маманданудың көптеген
варианттарының ішінен қандайын таңдап алу тиімді? Осы кезде экспортқа не
шығару керек және импортқа не алу керек? деген сұрақтар туындайды.
А. Смит Франция, Португалия, Шотландия елдеріндегі шарап өндірісін
мысалға келтіреді. Бұл мысалда салыстыру құралы ретінде өндірістің
абсолюттік шығыны (бір тауарды шығаруға қажетті адам саны) алынады.
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан,
Шотландия шарап өндіру тиімсіз болатындығы анық.
А. Смиттің теориясын талдау нәтижесінде оның бірқатар артықшылықтары
мен кемшіліктері анықталады. Солардың ішіндегі артықшылықтары атап
көрсетейік:
Біріншіден, өндірістің мүмкіндіктері, сол өндірістің жүзеге
асырылуының қолайлы жағдайлары табиғи факторлармен анықталады.
Екіншіден, егер табиғи артықшылықтарға жаңа технологиялардың
жетістіктерін қоссақ, онда теорияның маңызы одан да артар түсер еді.
Сонымен қатар бұл теорияның кемшіліктері де бар:
Біріншіден, әдістемелік жолдардың шартты түрде болуы. Мысалы, А. Смит
өз зерттеулерінде екі елді ғана салыстырады, бірақта шын мәнінде тәжірибеде
былай болуы мүмкін емес.
Екіншіден, ағылшын саяси экономикасының классигі ақша айырбасының
моделі емес, тауар айырбасының моделін қарастырады.
Үшіншіден, абсолюттік артықшылық халықаралық саудаға маңызды түрде
әсер ете алмайды, өйткені тауар өндірісінің альтернативтік (балама) құны
халықаралық сауданың құрылымына әсер етеді.
А. Смиттің Абсолюттік артықшылық теориясындағы аталып өтілген
кемшіліктерді ағылшын саяси экономиканың тағы бір классигі Д. Рикардо
Компаративтік (салыстырмалы) артықшылық теориясын жоюға тырысты.
Елдер арасында айырмашылықтың болуы- Рикардо теориясының негізі болып
табылады. Осыған сәйкес төмендегідей тұжырым жасалған: кез келген елде оның
табиғи-климаттық жағдайларына қарамастан кез келген тауар өндірісін іске
асыруға болады.
Мысалы: Қазақстанда да лимон өсіруге болады, бірақ жерорта теңізі
маңында орналасқан елдермен салыстырғанда Қазақстанда өсіру өте көп шығынды
қажет етеді.
Сондықтан, біз үшін лимон Қазақстанда өсіруден көрі, сол елдерден
сатып алу өте тиімді болмақ.
Рикардоның халықаралық сауда теорияларын дамытуда сіңірген еңбегі өте
зор.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық
сауда ерекше орын алады. Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару
халықаралық экономикалық негізгі формасы болып есептеген еді, ол қазіргі
кезде шетелдік инвестициялау ХЭҚ-дың жетекші формасы болып саналады.
Осыған қарамастан, халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары
бойынша ХЭҚ-дың жалпы комплексінде маңызды орынға ие болып отыр, яғни
басқаша айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық сауда ХЭҚ-дың жалпы
көлемінің 80 % үлесін алып отыр.
Халықаралық сауда-әр түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі
негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді.
Ғылыми-техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы
мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық
өзгерістер ұлттық экономикалардың өзара әсерлесуін күшейтеді.
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы-дүниежүзілік нарықты
құрайды.
Ұлттық нарық-бұл халықаралық еңбек бөлінісі негізінде елдің ішкі және
сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыратын сфера.
Сонымен, А ұлттық нарығы екі элементтен тұрады (б сурет)
= +
ұлттық нарық ішкі сауда сыртқы сауда
А елінің сыртқы сауда операциясы, дәлірек айтқанда экспорты басқа В және С
елдері үшін импорт болып қабылданады.
Сыртқы сауда-белгілі бір елдің басқа елдермен сауда жасады. Сонда
барлық елдердің сыртқы сауда операциясын жүзеге асыратын сфера-халықаралық
нарық деп аталады.
Сыртқы сауда операцияларының төрт негізгі түрі бар:
Экспорттық операция-шетке шығару арқылы шет елдік контрагентке
тауарды сату;
Импорттық операция- шеттен әкелу арқылы шет елдік контрагенттен
тауарды сатып алу;
Реэкспорттық операция-бұрын импортталған және қайта өндеуден өтпеген
тауарларды шетке шығару арқылы сату;
Реимпорттық операция-бұрын экспортталған және қайта өндеуден өтпеген
тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.
Халықаралық сауданың формалары.
Халықаралық сауда- бұл халықаралық тауар-ақша қатынастарының сферасы, дүние
жүзіндегі барлық елдердің сыртқы саудасының жиынтығы.
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формалары:
1) аукциондар және аукциондық сауда
2) биржалық сауда
3) халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер
4) машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы
ІІ-Тарау. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты.
2.1. Сауда саясатының құралдары.
Әртүрлі елдер жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық сауданың әрбір қатысушы
өз мүдделерін қорғау мақсатында қандайда бір іс-әрекет атқаруға тырысады,
яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді. Халықаралық сауда саласында
саясаттын негізгі екі түрі бар:
-Халықаралық сауда саясаты;
-Сыртқы сауда саясаты;
Халықаралық сауда саясаты-халықаралық сауда саласында жалпылама
қабылданған саясат. Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) жүргізеді және ол әлем
елдерінің көпшілігі тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа
халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған іс-әрекеті түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының
негізгі мақсаттары:
-осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен әдісін
өзгерту;
-экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
-елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия және т.б.)
-экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Кейбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады. Мысалы, халықаралық
еңбек бөлінісіне кіру дәрежесі мен әдісін өзгерту. Басқа мақсаттар одан
гөрі аз мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін, мысалға экспорт пен импорт көлемін
өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағытыбар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей
араласудан бас тартып, рынокқа негізгі реттеуші рөлін түктеуін білдіреді.
Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекетінің бағытына әсер етуден
толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субъектілеріне
максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім-шарттарға отырады.
Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара
байланыстылығы күшейіп, бір-біріне дұшпандық әрекетінін мүмкіндігін
төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс
жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм-отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі
рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік
рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті
шетелдік мемлекеттер жағынан шектелген бәсеке экономикалық дамуы төменірек
елдерде экономиканың тоңырауына және осы елде тиімсіз экономикалық
құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына көмектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм көбінесе индустриализацияның қажетті шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ, бұл
саясатта ұзақ, мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі,
өйткені шетелдік бәсеке болмаса, жергілікті кәсіпкерлердің техникалық
деңгейімен өндіріс тиімділігін жоғарылатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкіндік болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса, импортты қамтамасыз ету
деңгейінде ғана рұқсат етіледі.
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиелініскен бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін
пайдалануда.
Сауда саясатының құралдары.
Мемлекет шаруашылық субъектілеріне кеңестер берді және қандайда бір іс-
әрекетке ынталандыруы мүмкін.
Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу,
мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым
салу болып табылады.
Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келісімдер
жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың
пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы,
мемлекет шаруашылық субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәйкес
шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік және тарифтік
емес шектеулер кіреді.
2.2. Кедендік тарифтер
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік
тарифтер саналады. Кедендік тариф- бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген
тізімі. Кедендік баж салығы деп мемлекеттік шекараны өту кезінде
тауарлардың импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі. Импорттық
салықтар механизмінің кіші ел экономикасына іс-әрекетін қарастырайық.
Қазақстанда қандай да бір тауардың мысалға, мақта өндірісі мен тұтынуы
жүзеге асырады дейік. 1 суретте S түзуі мақтаның ұсынысын, D түзуі-
сұранысты, ал P-ішкі рыноктың бағасын (тепе-теңдік баға) білдіреді. Осы
баға кезінде өндірілген және тұтынылмаған мақта мөлшері 00-ге тең болады.
Бұл жағдай автаркиялық экономикада пайда болуы мүмкін.
P
S
Po-------
Pt -----------
Pn------------ І
I I
I I I І
I I I І
І І І І І D
Q1 Q3 Qo Q4 Q2
Сурет 1 Тарифтердің әрекетінің
механизмі
Қазақстан өзінің кедендік шекараларын мақтаның әлемдік бағасы Pw-қа
тең кезінде ашты деп болжамдайық. Бұл баға ішкі бағадан төмен болғандықтан,
ішкі бағалар төмендеп, мақта өндірісі Qo-ден Q1дейін төмендеп, тұтыну Qo-
ден Q2 дейін өседі. Тұтыну өсімі импорт есебінен жүзеге асып, оның көлемі
(Q2-Q1) тең болады.
Ұлттық мақта өндірушілерінің мүддесін қорғап, Қазақстан үкіметі
импорттық баж салығын енгізеді. Қазақстан әлемдік бағаға әсер ете алмайтын
кіші ел болсын. Мақтаға Pt-ге тең жаға баға қалыптасып, I=Pt-Pw болады.
Осының нәтижесінде ішкі өндіріс көлемі Q1 ден Q3 дейін өседі. Осы жағдай
шетелдік өнімге импорттың баға салығын салу салдарынан шетел тауарларына
(біздің мысалымызда мақта) бағасының өсуімен түсіндіріледі. Ұлттық
өндірушілер сорты мен сана мінездемелері ұқсас өнімді сатқандықтан, өз
өніміне бағаны көтеруді тиімді деп санайды. Әрине бұл баға көтерілу деңгейі
импорт тауарлар бағасының деңгейіне сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ біздің
мысалымызда ол бағалардың сәйкес келуін болжамдайық. Осыған байланысты Pw
бағасымен мақтаны өндіру мен сатуды тиімсіз деп санаған кейбір өндірушілер,
жаңа жағдайларда сенімдік өзіне тиімді жаңа Р бағасы бойынша нарықта сатуды
жүзеге асыра бастайды.
Мақтаға бағалардың өсуіне байланысты Қазақстанда тұтыну Q2 ден Q4
төмендеп, ол өз кезегінде импорттың азаюына әкеледі.
Біріншіден, ішкі өндіріс көлемі ұлғайады. Ол, ұсыныстың ішкі
қисығының иілуіне (эластичность) байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін.
Екіншіден, ішкі тұтыну көлемі қысқарады. Қысқару көлемі, сұраныстың
ішкі қисығының иілуіне байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан
импорттық баж салығын енгізу, әр түрлі тауарлар үшін әр түрлі нәтижеге
әкелуі мүмкін.
Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз
сұранысты бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете
алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.
Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетеді.
Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын
енгізген мемлекет болса, табыс алады.
Мысал үшін ірі мемлекет болатын АҚШ-ты алып, ол Қазақстаннан астықты
импорттайды деп болжамдайық.
D
S
Pt-------
Pw -----------
Pt1------------ І
I I
I I I І
I I I І
І І І І
S1 S2 D1 D2
Сурет 2. Ақш-та импорттық тариф
енгізілудің эффекті
2-суретте баж салығын енгізудің пайда болатын ұтыс пен шығындар айқын
көрсетілген. Баж салығы ішкі бағаны Pw-дан Pt-ға дейін көтеріп, экспорттық
бағаны Pw-дан Pt-ға дейін төмендетеді. Астықтың ішкі өндірісі S1-ден S2-ге
дейін өссе, ішкі тұтыну D1-ден D2-ге дейін төмендейді. Әр түрлі
әлеуметтік топтар үшін ұтыс пен шығындары a, b, c, d, e нүктелерімен
көрсетілген көлемдегі фигуралармен анықталады.
Бірінші кезекте американдық өндірушілер ұсынысың қарастырайық.
Өйткені олар өз астығын жоғарылаған бағамен сатқандықтан, ұтыстары ұлғая
түседі. Ол P мен Q көбейтіндігінен алынған аумақтан ұсыныс қисығының
астындағы аумақты алып тастаудан пайда болатын а-ға тең ұтыс өсіміне ие
болады. Ал американдық тұтынушылар астықты жоғары бағамен сатып
алғандықтан, ұтысқа ұшырайды. 2 суретте олардың шығындары a, b, c, және d
аумақтарының сомасына тең болады немесе басқаша айтқанда Ол P х Q
көрсеткіші көрсететін көлемдегі фигура мен ұсыныс қисығының астындағы аумақ
көлемдерінің айырмасының геометриялық қысқаруын айтамыз.
Американдық өндірушілер мен тұтынушылардан басқа бұл жағдайда АҚШ
үкіметі де барын айта кету қажет. Мемлекет табысты баж салықтарынан келетін
түсімдерді жинау арқылы алады. Табыс t тариф қойылымын астық импортының
көлемінің көбейтіндігіне тең болып Q1=D2xC2 болады. t=Pt-Pt1 болғандықтан,
мемлекет табысы С және Е аумақтарының қосындысына тең болады.
Енді тарифтің, американдық қауымының әлеуметтік әл-ауқатына әсер
ететін таза тиімділігін қарастырайық. Баж салығын енгізуден шыққан шығындар
келесідей көрсетіледі: Тұтынушылар шығындары-өндірішулер пайдасы-мемлекет
табысы немесе түсініктерді фигуралармен алмастырса:
(a+b+c+d)-a- (c+e)=b+c+e
Осы арқылы біз шығындарды өлшейтін екі үшбұрыш және ұтысқа сәйкес
келетін төртбұрышты алдық. b+d аумағы тариф әсерінен тиімділіктің
төмендеуін көрсетсе, аумағы сауда жағдайларының жақсаруынан алынған ұтысқа
тең болады. Өйткені баж салығы Қазақстан өнімінің бағасын төмендетеді. Баж
салығы енгізілгеннен кейін, Қазақстан ірі экспорт нарығын жоғалтпау үшін
өсіміне бағаны төмендетуге болады. Бұл құбылыс Мецлер парадокш деп
аталады.
Нақты кедендік қорғау көлемі дайын өнім мен шикізатқа баж салығы
көлемдері арасындағы айырма мен дайын өнімдегі шикізат үлесі мен болуымен
байланысты жоғарылай түседі. Кедендік қорғау тиімділігінің деңгейі мынандай
формуламен анықталады.
Q= t-a1t11-q1
Бұл жерде t- дайын импорт өніміне салынатын кедендік баж салығының
номиналды деңгейі:
а1-тарифтің жоқ жағдайындағы аяңқы өнім бағасындағы импортталған шикізат
құнының көлемі;
t1-импортты шикізатқа салынатын номиналды тарифі:
Кедендік баж салығы төмендегідей критерийлер бойынша бөлінеді:
1)Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттың, экспорттың және тарифтік
баж салығы болып бөлінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары кездеседі.
Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен фискальды
және саяси мақсаттарда тең қолданылады.
2)Баж салығын орнату әдісі бойынша
Орнату әдісіне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және құрама
болып бөлінеді. Әлемдік сауда кең тараған тауар бағасына байланысты пайыз
мөлшерімен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық) салық деп атайды.
Осыған байланысты импорттық тауарларды бағалау әдісінің маңызы
жоғарылайды. Қазіргі кезде ол көптеген елдерде тариф пен сауда жөніндегі
Генералды келісім шеңберінде жасалған кедендік мақсаттарда тауарларды
бағалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салықтарының орта көлемі
салыстырмалығы тауардың өнделу дәрежесі жоғарылаған сайын өсе түседі.
Спецификалық (арнайы) кедендік баж салығы өлшем бірлігінің абсолютті
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный) аралас баж салықтары жоғарыда көрсетілген
екі әдіспен орнатылады.
3) Баж салықтарының іс-әрекет бағыты бойынша.
Іс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлінеді. Преференциалды баж салықтары бір елдер немесе
қандай да бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бір ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz