Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ балаларына экологиялық тәрбие беру
Кіріспе
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу педагогикалық мәселе.
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беруді оқыту.тәрбие үдерісінде қалыптастыру.
2 Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ балаларына экологиялық тәрбие беру мазмұны
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық мәдениетін анықтау.
2.2 Қоршаған ортамен таныстыру, экология негіздері ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде балаларды экологиялық тәрбиелеу мазмұны, нәтижесі..
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың тиімді формалары мен әдістері
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу педагогикалық мәселе.
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беруді оқыту.тәрбие үдерісінде қалыптастыру.
2 Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ балаларына экологиялық тәрбие беру мазмұны
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық мәдениетін анықтау.
2.2 Қоршаған ортамен таныстыру, экология негіздері ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде балаларды экологиялық тәрбиелеу мазмұны, нәтижесі..
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың тиімді формалары мен әдістері
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің көкейкестілігі. Жалпы адамзаттық құндылықтың маңызын түсінетін, ақыл-ойы дамыған, саналы, білімді, экологиялық мәдениетті тұлғаны қалыптастыру жаңа ғасырдың күн тәртібіндегі басты мәселелерінің бірі болып келеді. Қоршаған ортаны қорғаудың қажеттігі, тіршілік үшін қаншалықты маңызды екенін бүгінде өмір тәжірбиесінде күнделікті байқалып отыр. Қоршаған ортаны немқұрайлы қарауды болдырмаудың жолы- мектеп жасына дейінгі кезеңнен бастап балада, болашақ қоғам мүшесінде экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу қажеттігі туындайды.
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отан сүйгіштікке баулитын экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, «табиғат- қоғам- адам» жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен «Білім туралы» Заңы (2007), «Айналадағы ортаны қорғау туралы» Заңы (1997), «Қазақстан Республикасы стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы» (1998), «Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы» (1998), «Экологиялық білім бағдарламасы» (1999), «Қазақстан Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау тұжырымдамасы»(2004) және т.б. құжаттар қабылданды. [1-5]
Қазіргі таңда балабақшадан бастап жас ұрпақтардың бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие берудің ең тиімді мүмкіндіктерін жолдарын зерттеп, оны орынды пайдалану маңызды мәселе. Жас баланы табиғаттың сұлулығымен сусындандыру, көріністерін таныту, жас өспірімдердің табиғатпен қарым-қатынасын орнықтыру, дүниетанымын дамытуда қазақ халқының ағартушы ғалымдары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ж.Дулатов еңбектерінің орны ерекше. Соңғы жылдары көптеген философтар, психологтар, педагогтар саналы экологиялық тәрбие және білім беру мәселелерімен шұғылданып, білім мен тәрбие мәселесіне байланысты күрделі міндеттерді шешуге ат салысуда. [21-29]
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі табиғаттың мәнін, маңызын және де табиғат құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерінің алғашқы нышандарын қалыптастыру жөніндегі өз ойларын педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Т.Песталоци, К.Д.Ушинский т.б. атап көрсеткен болатын. [20-22]
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отан сүйгіштікке баулитын экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, «табиғат- қоғам- адам» жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен «Білім туралы» Заңы (2007), «Айналадағы ортаны қорғау туралы» Заңы (1997), «Қазақстан Республикасы стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы» (1998), «Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы» (1998), «Экологиялық білім бағдарламасы» (1999), «Қазақстан Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау тұжырымдамасы»(2004) және т.б. құжаттар қабылданды. [1-5]
Қазіргі таңда балабақшадан бастап жас ұрпақтардың бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие берудің ең тиімді мүмкіндіктерін жолдарын зерттеп, оны орынды пайдалану маңызды мәселе. Жас баланы табиғаттың сұлулығымен сусындандыру, көріністерін таныту, жас өспірімдердің табиғатпен қарым-қатынасын орнықтыру, дүниетанымын дамытуда қазақ халқының ағартушы ғалымдары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ж.Дулатов еңбектерінің орны ерекше. Соңғы жылдары көптеген философтар, психологтар, педагогтар саналы экологиялық тәрбие және білім беру мәселелерімен шұғылданып, білім мен тәрбие мәселесіне байланысты күрделі міндеттерді шешуге ат салысуда. [21-29]
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі табиғаттың мәнін, маңызын және де табиғат құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерінің алғашқы нышандарын қалыптастыру жөніндегі өз ойларын педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Т.Песталоци, К.Д.Ушинский т.б. атап көрсеткен болатын. [20-22]
1. Н.Назарбаев Қазақстан-2030 бағдарламасы– Алматы. 1998-110 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. -Алматы, 1995-48б.
3. Білім заңы. //Егемен Қазақстан. 2007ж.
4. Концепция предшкольного образования. -Алматы, 1998-25с.
5. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы. 1999ж
6. «Балбөбек» бағдарламасы. -Алматы:РНК, 2000-326б.
7. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеудің мемлекеттік стандарты.-Астана, 2009-30б.
8. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Алғашқы қадам» бағдарламасы.-Астана 2009-136б.
9. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Зерек бала» бағдарламасы.-Астана 2009-136б.
10. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Біз мектепке барамыз» бағдарламасы.-Астана 2009-136б
11. М.Н.Сарыбеков. Теория и практика экологического подготовки будущего учителя начальных классов.-Алматы. Ғылым. 1997.210с.
12. А.А.Бейсенова. Жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру мен тәрбие міндеттері.-Алматы.1999.150б.
13. И.Д. Зверев Охрана природы и образования. -М. Педагогика,1986.250с.
14. В.И.Иоганзен Мотивы охраны природы. «Природоохранительное образование в средних школах». -М. 1986.
15. Қ.Е.Исламова. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері. –Алматы.2001.140б.
16. К.Ж.Бұзаубақова. Мектептен тыс уақытта табиғат қорғауға тәрбиелеу.Тараз. 2006.220б.
17. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы (құраст.Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабеков) -Алматы: Ғылым, 1992-189б
18. Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. -Алматы:Ғылым, 1972-302б.
19. Я.А.Коменский. Великая дидактика. -М: Начальная школа, 1993-279с.
20. И.В.Пестолици. Избранные пед.сочинения. -М: Педагогика, 1981-267с.
21. Қ.Бержанов. Педагогика тарихи. -Алматы: Мектеп, 1984-192б.
22. Ә.Сембаев. Қазақ совет мектебінің тарихы. -Алматы: Мектеп, 1967-396б.
23. Ш.Уәлиханов. Таңдамалы. -Алматы: Жазушы, 1985-560б.
24. С.А.Ұзақбаева. Тамыры терең тәрбие. -Алматы: Білім, 1995-231б.
25. Т.Тажибаев. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века. -Алматы: Мектеп, 1965-160с.
26. Ә.Садықов. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялыры мен ағартушылық қызметі. -Алматы: Мектеп, 1969-156б.
27. Абай. Жылдың төрт мезгілі. -Алматы:Көркем әднбиет, 1962-86б.
28. С.Қалиев. XV-XІX ғасырлар оқып-жыраулардың поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлері. -Алматы:Рауан, 1990-186б.
29. К.Д.Ушинский. Руководство для преподавания по родному слову. Избранные пед.сочинения. -Учпедгиз, 1945-405б.
30. Н.К.Крупская. Педагогическое сочинение. -М: Учпедгиз, 1957-370с.
31. История советской дошкольной педагогики (под ред. М.Н. Колпаковой) - М: Просвещение, 1988-280с.
32. Дошкольная педагогика (под ред.В.И.Логиновой). - М: 1988-255с.
33. Н.К.Крупская. Мектепке дейінгі тәрбие туралы (мақалалар мен сөздерінің жинағы). -Алматы:Мектеп, 1988-320б.
34. История зарубеженой дошкольной педагогики (сост. М.Б.Мнедлидзе, А.А.Лебеденко). -М: Просвещение, 1986-198с.
35. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. -Алматы: Мектеп, 1987-80б.Ц
36. С.Қалиев. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы:Рауан, 1998-128б.
37. Ж.Аймауытов. Психология. -Алматы:Рауан, 1995-312б.
38. А.Байтұрсынов. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1989-318б.
39. М.Жұмабаев. Педагогика. -Алматы:Ана тілі, 1992-160б.
40. С.Көбеев. Үлгілі бала. -Қазан, 1912-118б.
41. Е.Сәдуақасов. Көбейұлының мұралары. -Алматы, 1991-142б.
42. М.Дулатов. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1991-348б.
43. Ш.Құдайбердиев. Шығармалары (өлеңдер, дастандар, қара сөздер). - Алматы: Жазушы, 1988-560б.
44. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы:VІ ғасырдан XX ғ. Басына дейінгі кезең (ред.Ш.Шаяхметов). -Алматы:Рауан, 1994.
45. Н.Н.Кондратьева. Формирование системы знаний о живом организме у детей старшего дошкольного возраста. Автореф. канд. дис. -Л, 1985-17с.
46. Л.С.Игнаткина. Формирование у дошкольников представления о росте и развитии животных. Автореф.канд.дис. -М, 1998-19с.
47. С.Н.Николаева. Ознакомление старших дошкольников с зависимостями существующими в природе как средство умственного воспитания. -М, 1999.
48. Д.Я.Альбрехта. Ознакомление с окружающим миром как учебный предмет для шестилетних детей. -Вильнюс, 1984-221с.
49. Ш.К.Алиева. Ознакомление с природой как средство эстетического воспитания детей дошкольного возраста. - Баку, 1993-110с.
50. Т.В.Зелецова. Умственное воспитание старших дошкольников в процессе ознакомления с явлениями не живой природы. -М, 1982-118с.
51. Б.Баймұратова. Баланы мектепке дайындау жөнінде. -Алматы: Мектеп, 1981-108б.
52. А.Меңжанова, Ә.Табылдиев. Әр қашан күн сөнбесін. -Алматы: 1987-39б.
53. Ә.Әмірова. Ересек табында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. -Алматы, 1994-190б.
54. Т.А.Левченко. Научно-практические основы использования казахского народного декоративно-прикладного искусства в эстетическом воспитании детей старшего дошкольного возраста. -Алматы, 1996-220с.
55. Ф.Н.Жұмабекова. Баланың көркемдік талғамын сәндік- қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. -Алматы, 1998-180б.
56. Л.С.Выготский. Избранные психологические произведения. -М: Просвещение, 1995-215с.
57. В.А.Сухмлинский. Балаға жүрек жылуы. -Алматы:Мектеп, 1978-222б.
58. В.В.Давыдов. Проблемы развивающего обучения. -М:Педаогика, 1986-240с.
59. Ш.А.Амоношвили. Педагогикалық ізденіс. -Алматы:Рауан, 1990-514б.
60. А.П.Усова. Обучение в детском саду. -М:Просвещение, 1981-175с.
61. А.В.Запорожец. Избранные психологические труды. -М: 1986-270с.
62. Н.Н.Поддъяков. Мышление дошкольника. -М: Просвещение 1971-218с.
63. С.А.Веретеникова. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. -Алматы: Мектеп, 1983-248б.
64. Н.Р.Виноградова. Умственное воспитание детей в процессе ознакомления с природой. -М:Просвещение, 1982-198с.
65. Л.А.Венгер. Воспитание и обучение. -М:Просвещение, 1969-212с.
66. Ш.Ахметов. Қ.Шоразов. Мектеп жасына дейінгілерге арналған оқу кітабы. -Алматы:Мектеп, 1959-156б.
67. П.Г.Саморукова. Как ознакомить дошкольников с природой. -М:Просвещение, 1983-187с.
68. Е.И.Золотова. Знакомим дошкольников с миром животных. -М:Просвещение, 1988-187с.
69. В.С.Мухина. Алты жастағылар мектепте. -Алматы:Мектеп, 1989-161б.
70. Д.Б.Эльконин. Детская психология. -М:Просвещение, 1960-189с.
71. Л.С.Рубенштейн. К вопросу о стадиях наблюдения (Уч.зап.ЛГПИ им.Н.Н.Герцена.Т.18.-1939-144с.
72. Р.Қ.Керімбаева. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру.-Тараз.2010.125б.
73. К.И.Исламова.Экологиялық тәрбие.-Алматы.1999.160б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. -Алматы, 1995-48б.
3. Білім заңы. //Егемен Қазақстан. 2007ж.
4. Концепция предшкольного образования. -Алматы, 1998-25с.
5. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы. 1999ж
6. «Балбөбек» бағдарламасы. -Алматы:РНК, 2000-326б.
7. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеудің мемлекеттік стандарты.-Астана, 2009-30б.
8. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Алғашқы қадам» бағдарламасы.-Астана 2009-136б.
9. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Зерек бала» бағдарламасы.-Астана 2009-136б.
10. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Біз мектепке барамыз» бағдарламасы.-Астана 2009-136б
11. М.Н.Сарыбеков. Теория и практика экологического подготовки будущего учителя начальных классов.-Алматы. Ғылым. 1997.210с.
12. А.А.Бейсенова. Жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру мен тәрбие міндеттері.-Алматы.1999.150б.
13. И.Д. Зверев Охрана природы и образования. -М. Педагогика,1986.250с.
14. В.И.Иоганзен Мотивы охраны природы. «Природоохранительное образование в средних школах». -М. 1986.
15. Қ.Е.Исламова. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері. –Алматы.2001.140б.
16. К.Ж.Бұзаубақова. Мектептен тыс уақытта табиғат қорғауға тәрбиелеу.Тараз. 2006.220б.
17. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы (құраст.Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабеков) -Алматы: Ғылым, 1992-189б
18. Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. -Алматы:Ғылым, 1972-302б.
19. Я.А.Коменский. Великая дидактика. -М: Начальная школа, 1993-279с.
20. И.В.Пестолици. Избранные пед.сочинения. -М: Педагогика, 1981-267с.
21. Қ.Бержанов. Педагогика тарихи. -Алматы: Мектеп, 1984-192б.
22. Ә.Сембаев. Қазақ совет мектебінің тарихы. -Алматы: Мектеп, 1967-396б.
23. Ш.Уәлиханов. Таңдамалы. -Алматы: Жазушы, 1985-560б.
24. С.А.Ұзақбаева. Тамыры терең тәрбие. -Алматы: Білім, 1995-231б.
25. Т.Тажибаев. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века. -Алматы: Мектеп, 1965-160с.
26. Ә.Садықов. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялыры мен ағартушылық қызметі. -Алматы: Мектеп, 1969-156б.
27. Абай. Жылдың төрт мезгілі. -Алматы:Көркем әднбиет, 1962-86б.
28. С.Қалиев. XV-XІX ғасырлар оқып-жыраулардың поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлері. -Алматы:Рауан, 1990-186б.
29. К.Д.Ушинский. Руководство для преподавания по родному слову. Избранные пед.сочинения. -Учпедгиз, 1945-405б.
30. Н.К.Крупская. Педагогическое сочинение. -М: Учпедгиз, 1957-370с.
31. История советской дошкольной педагогики (под ред. М.Н. Колпаковой) - М: Просвещение, 1988-280с.
32. Дошкольная педагогика (под ред.В.И.Логиновой). - М: 1988-255с.
33. Н.К.Крупская. Мектепке дейінгі тәрбие туралы (мақалалар мен сөздерінің жинағы). -Алматы:Мектеп, 1988-320б.
34. История зарубеженой дошкольной педагогики (сост. М.Б.Мнедлидзе, А.А.Лебеденко). -М: Просвещение, 1986-198с.
35. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. -Алматы: Мектеп, 1987-80б.Ц
36. С.Қалиев. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы:Рауан, 1998-128б.
37. Ж.Аймауытов. Психология. -Алматы:Рауан, 1995-312б.
38. А.Байтұрсынов. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1989-318б.
39. М.Жұмабаев. Педагогика. -Алматы:Ана тілі, 1992-160б.
40. С.Көбеев. Үлгілі бала. -Қазан, 1912-118б.
41. Е.Сәдуақасов. Көбейұлының мұралары. -Алматы, 1991-142б.
42. М.Дулатов. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1991-348б.
43. Ш.Құдайбердиев. Шығармалары (өлеңдер, дастандар, қара сөздер). - Алматы: Жазушы, 1988-560б.
44. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы:VІ ғасырдан XX ғ. Басына дейінгі кезең (ред.Ш.Шаяхметов). -Алматы:Рауан, 1994.
45. Н.Н.Кондратьева. Формирование системы знаний о живом организме у детей старшего дошкольного возраста. Автореф. канд. дис. -Л, 1985-17с.
46. Л.С.Игнаткина. Формирование у дошкольников представления о росте и развитии животных. Автореф.канд.дис. -М, 1998-19с.
47. С.Н.Николаева. Ознакомление старших дошкольников с зависимостями существующими в природе как средство умственного воспитания. -М, 1999.
48. Д.Я.Альбрехта. Ознакомление с окружающим миром как учебный предмет для шестилетних детей. -Вильнюс, 1984-221с.
49. Ш.К.Алиева. Ознакомление с природой как средство эстетического воспитания детей дошкольного возраста. - Баку, 1993-110с.
50. Т.В.Зелецова. Умственное воспитание старших дошкольников в процессе ознакомления с явлениями не живой природы. -М, 1982-118с.
51. Б.Баймұратова. Баланы мектепке дайындау жөнінде. -Алматы: Мектеп, 1981-108б.
52. А.Меңжанова, Ә.Табылдиев. Әр қашан күн сөнбесін. -Алматы: 1987-39б.
53. Ә.Әмірова. Ересек табында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. -Алматы, 1994-190б.
54. Т.А.Левченко. Научно-практические основы использования казахского народного декоративно-прикладного искусства в эстетическом воспитании детей старшего дошкольного возраста. -Алматы, 1996-220с.
55. Ф.Н.Жұмабекова. Баланың көркемдік талғамын сәндік- қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. -Алматы, 1998-180б.
56. Л.С.Выготский. Избранные психологические произведения. -М: Просвещение, 1995-215с.
57. В.А.Сухмлинский. Балаға жүрек жылуы. -Алматы:Мектеп, 1978-222б.
58. В.В.Давыдов. Проблемы развивающего обучения. -М:Педаогика, 1986-240с.
59. Ш.А.Амоношвили. Педагогикалық ізденіс. -Алматы:Рауан, 1990-514б.
60. А.П.Усова. Обучение в детском саду. -М:Просвещение, 1981-175с.
61. А.В.Запорожец. Избранные психологические труды. -М: 1986-270с.
62. Н.Н.Поддъяков. Мышление дошкольника. -М: Просвещение 1971-218с.
63. С.А.Веретеникова. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. -Алматы: Мектеп, 1983-248б.
64. Н.Р.Виноградова. Умственное воспитание детей в процессе ознакомления с природой. -М:Просвещение, 1982-198с.
65. Л.А.Венгер. Воспитание и обучение. -М:Просвещение, 1969-212с.
66. Ш.Ахметов. Қ.Шоразов. Мектеп жасына дейінгілерге арналған оқу кітабы. -Алматы:Мектеп, 1959-156б.
67. П.Г.Саморукова. Как ознакомить дошкольников с природой. -М:Просвещение, 1983-187с.
68. Е.И.Золотова. Знакомим дошкольников с миром животных. -М:Просвещение, 1988-187с.
69. В.С.Мухина. Алты жастағылар мектепте. -Алматы:Мектеп, 1989-161б.
70. Д.Б.Эльконин. Детская психология. -М:Просвещение, 1960-189с.
71. Л.С.Рубенштейн. К вопросу о стадиях наблюдения (Уч.зап.ЛГПИ им.Н.Н.Герцена.Т.18.-1939-144с.
72. Р.Қ.Керімбаева. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру.-Тараз.2010.125б.
73. К.И.Исламова.Экологиялық тәрбие.-Алматы.1999.160б.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу
педагогикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... 19
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беруді оқыту-тәрбие
үдерісінде
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
2 Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ балаларына
экологиялық тәрбие беру мазмұны
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық мәдениетін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Қоршаған ортамен таныстыру, экология негіздері ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде балаларды экологиялық тәрбиелеу мазмұны,
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
тиімді формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жалпы адамзаттық құндылықтың маңызын
түсінетін, ақыл-ойы дамыған, саналы, білімді, экологиялық мәдениетті
тұлғаны қалыптастыру жаңа ғасырдың күн тәртібіндегі басты мәселелерінің
бірі болып келеді. Қоршаған ортаны қорғаудың қажеттігі, тіршілік үшін
қаншалықты маңызды екенін бүгінде өмір тәжірбиесінде күнделікті байқалып
отыр. Қоршаған ортаны немқұрайлы қарауды болдырмаудың жолы- мектеп жасына
дейінгі кезеңнен бастап балада, болашақ қоғам мүшесінде экологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастыру, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу
қажеттігі туындайды.
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас
ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отан сүйгіштікке баулитын экологиялық білім
мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, табиғат- қоғам- адам
жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп,
экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен Білім туралы Заңы (2007),
Айналадағы ортаны қорғау туралы Заңы (1997), Қазақстан Республикасы
стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы (1998),
Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
стратегиясы (1998), Экологиялық білім бағдарламасы (1999), Қазақстан
Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау
тұжырымдамасы(2004) және т.б. құжаттар қабылданды. [1-5]
Қазіргі таңда балабақшадан бастап жас ұрпақтардың бастапқы
экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие
берудің ең тиімді мүмкіндіктерін жолдарын зерттеп, оны орынды пайдалану
маңызды мәселе. Жас баланы табиғаттың сұлулығымен сусындандыру,
көріністерін таныту, жас өспірімдердің табиғатпен қарым-қатынасын
орнықтыру, дүниетанымын дамытуда қазақ халқының ағартушы ғалымдары
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,
Ж.Дулатов еңбектерінің орны ерекше. Соңғы жылдары көптеген философтар,
психологтар, педагогтар саналы экологиялық тәрбие және білім беру
мәселелерімен шұғылданып, білім мен тәрбие мәселесіне байланысты күрделі
міндеттерді шешуге ат салысуда. [21-29]
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі табиғаттың мәнін, маңызын және де табиғат
құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерінің алғашқы нышандарын
қалыптастыру жөніндегі өз ойларын педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Т.Песталоци,
К.Д.Ушинский т.б. атап көрсеткен болатын. [20-22]
Халыққа экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеу
тарихы 1960-шы жылдардың бас кезінен басталады. Бұл мәселенің негізін
педагог – ғалымдар Я.И.Габев, Н.А. Гладков, А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Б.Г.Иоганзен, И.С.Матрусов, Б.Муканов, Н.А.Рыков,
Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, К.Ж.Бұзаубақова, А.Т.Болтаев,
А.П.Сидельковский, В.Н.Скалон және т.б. зерттеді. [11-16]
Сол сияқты экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Республикамыздың басқа танымал ғалымдарының Қ.Аймағамбетова, Ә.Бейсенова,
Ә.Бірмағамбетова, Е.Ә.Мәмбетқазиев, М.Н.Сарыбеков, Қ.Ж.Сыбанбеков,
А.В.Чигаркин және т.б. ғалымдардың қосқан еңбектерінің зор екенін атап
өтеміз. [11-16]
Сонымен қатар, пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік деңгейде қарастырып, пәнге байланысты негізгі
заңдылықтарын аша отырып, оның оқу тәрбие үрдісіндегі мазмұнын
ұйымдастырудың түрлі жолдары мен әдістерін ғалымдар А.А.Бейсенбаева,
А.Д.Болтаев, В.В.Давыдов, М.Ә.Құдайқұлов, Р.Г.Лемберг, Ө.Мұсабеков,
И.Нұғыманов, С.Л.Рубинштейн және т.б. зерттеген. [12,16,71]
Экологиялық тәрбие беру мәселесін арнайы зерттеген ТМД елдерінің
көрнекті педагог-ғалымдары: Д.Я.Альбрехта (Литва), З.Э.Абашидзе (Грузия),
И.Т.Султанова (Азербайжан), Н.Д.Соколова (Москва), Н.М.Бибик (Украин),
А.Г.Борш (Москва), Н.Ш.Юсупова (Өзбекстан), Т.Г.Каленникова (Беларуссия),
В.И.Демьяненколардың (Брянск, Ресей) мектеп пен балабақшадағы жүргізген
зерттеулерінің құнды жағы әр ұлттың табиғат қорғауға байланысты бай
тәжірбиесін басшылыққа алып, экологиялық тәрбие дағдысын қалыптастыруда
бағыт-бағдар беретіндігінде. [45-50]
Қазақ халқының педагогика саласында сындарлы ой-пікірлер айтқан
танымал- педагогы Н.Құлжанова қоршаған ортаны қорғауға байланысты, бала
жасына лайықты еңбек машықтарын ұсынғаны белгілі. [35]
Бала психологиясы үшін, қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудағы
экологиялық тәрбиенің психологиялық аспектілері жөнінде Л.С.Выготский,
Д.В.Эльконин, А.В.Запарожец т.б. ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған.
[56,70,61]
Ал, республика көлеміндегі психолог- ғалымдардың М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Х.Беделбаева т.б. еңбектеріндегі ғылыми ой- тұжырымдар
басшылыққа алынды. [28]
Ал, мектепке дейінгі тәрбие саласына баланың жас шамасына сәйкес,
ұлттық таным, түсінігі қалыптасқан тұлға тәрбиелеу барысында халықтық
педагогиканың озық үлгілерін негізге ала отырып, ғылыми-теориялық,
әдістемелік тұжырымдар жасаған педагог-ғалымдардан Б.Баймұратова,
А.Меңжанова, Т.В.Левченко, Ф.Н.Жұмабекова, Ә.Әмірова, Р.Қ.Керімбаева,
К.М.Метербаева, К.И.Исламоваларды атай аламыз. [51-55, 72,73]
Қазіргі таңда экологиялық проблемалардың күн санап артуы табиғаттың
келеңсіз көріністерінен анық байқалуда. Оған себеп- қоршаған ортаға саналы
көзқарастың , аялы қамқорлық сезімінің жетіспеушілігі.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның
кейбір элементтерін бала санасына сіңіріп, орнықтыруға мүмкіндік береді.
Демек, табиғатты қорғап, байлығын үнемді пайдалану экологиялық білімді,
мәдениетті қауымның өсуін қажет етеді. Әсіресе, мектепке дейінгі
мекемелерде экологиялық тәрбие берудің алғашқы кезеңінде, мектепалды
даярлық топ балаларының жас ерекшеліктеріне байланысты оны ұтымды
ұйымдастырып, басқарудың қажеттілігі мен аталған мекемелерде балаларға
экологиялық тәрбие берудің өмір талабына сай жүргізілмеуі, оны ғылыми-
теориялық тұрғыда негізделіп, әдістемелік жағынан нақтыланбауы арасында
қарама- қайшылық туындап отыр.
Сонымен қатар, табиғатпен таныстыру және экологиялық түсінігін
қалыптастыру мәселесіне бірқатар зерттеу жүргізіліп, қазіргі таңда
балабақша тәжірбиесінде тиімділігі артып отыр.
Әдіскер- ғалым К.И.Исламова алғаш рет балабақшаның ересектер
тобындағы балалрға экологиялық тәрбие берудің жолдарын, Экологиялық тәрбие
беру бағдарламасын ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған. [73]
Р.Қ.Керімбаева жыл мезгіліндегі табиғат құбылыстарымен таныстыру
арқылы балалардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін
жүйелеген. [72]
А.Салиева бейнелеу өнері арқылы балалрдың табиғат жайындағы білімін
жетілдіру жолдары мен әдістерін зерттеген. Аталған ғылыми еңбектердегі ой-
тұжырымдарды біз өз зерттеуімізде басшылыққа аламыз. Бірақ, мектепке
дейінгі балалардың алғашқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастырудың
мазмұны, әдістемесі әлі анықталмаған тың көкейкесті мәселе екендігі
нақтыланды.[72]
Сол себептен мектепке дейінгі мекемелерде балаларға экологиялық
тәрбие беруді дұрыс жолға қойылуы қажет. Балалардың мектепке дейінгі
кезеңнен экологиялық білімі мен тәрбиелеу қажеттілігімен, оның
балабақшаларда қазір өмір талабына сай жүргізілмеуі және балалардың
мүмкіндіктері мен экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық
тұрғыда негізделіп, айқын әдістемелік жағынан нақтыланбауы арасында қарама-
қайшылықтар туындап отыр. Аталған қайшылықтарды шешу үшін экологиялық
тәрбиенің педагогикалық негіздерін айқындау, зерттеу жұмысымыздың өзекті
мәселесі болып саналмақ. Осы жоғарыда келтірілген деректер негізінде біздің
тақырыбымыздың Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ
балаларына экологиялық тәрбие беру деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық
топ балаларына экологиялық тәрбие беру жүйесін теориялық әдістемелік
тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу нысанасы: Балабақшадағы мектепалды даярлық топ балаларын
оқыту және тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: Мектепалды даярлық топ балаларының алғашқы
экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектепалды даярлық топ балаларының
алғашқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру ғылыми тұрғыда жүзеге
асады, егерде:
-оқу-тәрбие процесінде экологиялық тәрбиелеудің ғылыми- теориялық негізі
жасалса;
-экологиялық тәрбие берудің бағдарламалық мазмұны бүгінгі талапқа сай
толықтырылса;
- мектепалды даярлық топ балаларын экологиялық тәрбиелеу негіздерін
қалыптастырудың тиімді әдіс- тәсілдері жүйеленіп, ғылыми әдістемелік
нұсқауы берілсе.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық тәрбиесінің
негіздерін ғылыми- теориялық негізін айқындау және экологиялық тәрбие
ұғымына анықтама беру;
- Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық тәрбиесін
қалыптастырудың өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
- Мектепалды даярлық топ балалрына экологиялық білімін, экологиялық
тәрбиенім қалыптастыруға арналған жұмыстың мазмұнын құру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялқ негіздері: адам- қоғам-
табиғат жүйесінің даму заңдылықтары, таным теориясы, мәдениет, экология
туралы философиялық, педагогикалық, психологиялық теориялар.
Зерттеу жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық,
экологиялық, әдістемелік зерттеулерге және мектепке дейінгі тәрбие
бағдарламаларын талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу,
тәжірбиелік- педагогикалық эксперимент, диагностикалау, математикалық
әдістер, алдыңғы қатарлы іс- тәжірбиелерді жинақтап қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық мәнділігі:
- Мектепалды даярлық топ балаларнының экологиялық тәрбиелеу негіздерін
қалыптастыру ғылыми- педагогикалық тұрғыда негізделеді;
-балабақшадағы мектепалды даярлық топ балаларына экологиялық тәрбие беру
моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталды.
-диплом жұмысында қолданылған ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
жоспарларын, ойын үлгілерін тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Тәжірбиелік эксперименттік жұмыс Тараз қаласының
№7, №9 балабақшаларының мектепалды даярлық топ балаларымен өткізілді.
Зерттеудің кезіңдері:
Бірінші кезеңде, тақырып анықталып, зерттеу мәселесіне байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, ғылыми әдістемелік еңбектерге
талдау жасалынып Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық
тәрбиесі ұғымының анықтамасы айқындалды. Балабақшаларда мектепалды даярлық
топ балаларына экологиялық тәрбие беру негіздерін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негізі және моделі ұсынылып, өлшем, көрсеткіштері, деңгейлері
белгіленді.
Екінші кезеңде, мектепалды даярлық топ балаларын экологиялық тәрбиелеу
негіздерін қалыптастыруға байланысты тәжірбиелік жұмысының нәтежиесі
қорытыланды, жұмыс бір жүйеге келтірілді.
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу
педагогикалық мәселе
"Экология" терминін неміс ғапымы Э.Геккель -алғашқы рет 1866 жылы
ғылымға енгізіп, "экология - тірі организмдердің тіршілік ортасымен,
арақатынасын зөрттейтін ғылым", - деген анықтама берді. Экологиялық
зерттеулердің табиғи қорларды тиімді пайдалану мен биосфераны сақтаудағы
орны ерекше. Табиғат қорғау экологияның бір саласы, сондықтан экологиялық
білімнің табиғат қорғау шараларын анықтауда үлкен маңызы бар. [12]
Экологиялық білім берудің келесі даму кезеңдері 1982 жылы Найробиде
және 1987 жылы Москвада өткен халықаралық конференция жұмыстарымен де
байланысты. Бұл арада ЮНЕСКО-ның Бас директоры Федерико Майордың:
Экологиялық проблемаларды шешудің бірден-бір жолы -жұртшылық арасында,
оның ішінде мектеп жасына дейінгі балалар, оқушылар және студенттер
арасында да жаппай және үздіксіз осы бағытта білім беру болып табылады,
-деген сөздерін ерекше атап өткен жөн. Шын мәнісіңде заманалық маңызы бар
бұл сөздер жаппай зкологиялық білім беруді ұйымдастыру ісіне көшудің
бағдарламасына айналады.
1992 жылы Рио-де-Жанейрода шақырылған конференцияда экологиялық білім
беру принциптері толықтырылып, кеңейтілді және мұның негізгі үш бағыты
айқындалды:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын ұйымдастыру;
- халыққа экологиялық білім беру;
- жұртшылық арасыңда экологиялық үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу.
Бұның бәрі экология проблемасының дүниежүзілік, әлемдік деңгейде ең
көкейкесті мәселенің бірі болып отырғанын айғақтайды. [12]
Экологиялық тәрбие беру проблемасын зерттеуде педагогика
кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып-білудің орны ерекше.
Педагог ғалымдар Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци, А.Дистервег баланың
табиғатпен қатынасын қалыптастыру арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын орнықтыру заңдылықтарын негіздеді. [20-22]
Баланы жастайынан табиғат сезіміне тәрбиелеу туралы айта отырып,
оның адамгершілік, эстетикалық дамуыңдағы табиғаттың мән-маңызын ашты.
Ж.Ж.Руссо балалардың кәдімгі табиғи тәлім-тәрбиесін табиғатпен тығыз
жүргізуді насихаттады, оның пайымдауынша, табиғатқа деген қамқорлыққа,
жанашырлыққа тәрбиелеу баланың қабілет-дарынының іштей жетілуімен, әсіресе
біздің қоршаған ортаны, табиғатты қабылдап, танитын сезім мүшелерінің
көмегімен жүзеге асады. [21]
Сондай-ақ, балабақшадағы экологиялық тәрбие беру мәселесін зерттеуде
педагогика ғылымының негізін қалаушы ғалымдардың ой-тұжырымдарына назар
аударсақ Я.А.Коменский өнегелі, дұрыс тәрбие барлық жағынан табиғатпен
ұштасып жатуы керек деген ойды қуаттайды. Осылайша, ол адамды табиғаттың
бір бөлшегі деп санап, өз еңбектерінде табиғат пен бала тәрбиесі арасыңдағы
ортақ заңдылықтарды тұжырымдап көрсетуге әрекет жасайды. [19]
Ал, И.Г.Песталоцци тәлім-тәрбиенің табиғатпен үндестігі туралы
айтқанда, қоршаған дүниені танып-білуі арқылы баланың барлық табиғи қабілет-
дарынының, күш-қуатының жетіліп, дамуын меңзеген болатын. Сол себепті де ол
табиғатпен үндестікті тәрбие жұмысының иегізгі принципі, өзегі деп
есептеді. [20]
И.Г.Песталоцци балаға білім берудің табиғи жолы - сезімдік қабылдауға
жол ашу екендігін айта келіп, оның барысында қолданылатын көрнекі құралдар
мен бақылау әдістеріне баса назар аударған болатын. Сонан бері қаншама
уакыт әтсе де, білім беру саласында бұл әдістер өз мән-мағынасын жойған
емес.
"Тәрбиенің табиғатпен ұштасуы дегеніміз - тәрбие жұмысының барысында
адамның өзінің табиғи дамып-жетілуін бақылауы болып табылады", - деген
болатын А.Дистервег. [20]
Табиғатты эстетикалық тәрбие құралы ретінде танып, бағалауда орыс
педагогы К.Д.Ушинский адам мен табиғат арасындағы қарым- қатынасты
педагогикалық аспектіде қарастырып бұл жөнінде, табиғат даусын ата-аналар
да, тәрбиешілер, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен
егесу жақсы емес... адамға тек оның бұл зандылықтарын білу және олардың
күшін пайдалану, ғана қалады, - деген пікір білдірді. [29;112]
Сондай-ақ К.Д.Ушинский табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып,
оны ой ұрығы, ұлы тәрбиеші деп атады. Ушинский жұртты баланың табиғатпен
етене жақын өсуіне кең көлемде мән беруге үндеді. Ол: "Педагогикада
табиғаттың тәрбиелік ықпалы болар-болмас дәрежеде ғана бағаланғаны таң
қаларлық нәрсе", - деп қапалаңды. [29;105]
Орта ғасырларда ІХ-ХҮ ғғ. қазақ топырағынан шыққан Әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, М.Қашқари, С. Бақырғани тәрізді ғұлама
ойшылдардың тіл ғылымы, логика, психология, география, этика, табиғат
құбылыстары жайында жазған еңбектерінің кейінгі ұрпақ үшін тәрбиелік те,
тағылымдық та мәні ерекше. [28]
Шығыстың екінші ұстазы атанған ғұлама ғалым Әл-Фарабидің қазақ
жерінде дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр мол мұра калдырғанын бүгінгі
ұрпақ, зор мақтаныш тұтады. Соның бірі — адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие,
ізгілік сияқты қасиеттерге тәрбиелеу үшін оны қоршаған дүниені, табиғат
құбылыстарын танып-білуге баулу керектігі жайындағы пайымдаулары. Ол бала
тәрбиесінің ұлттық тамырдан нәр алып, өз заманының таным-түсініктерімен
байытылып, жаңғыруын занды құбылыс деп танып, педагогикалық ілімдегі тәлім-
тәрбие, білім беру мәселелерін философиялық ой-тұжырымдармен байланыстыра
түсіндіреді. [18]
Ғалым философияны меңгерудегі алғышарт - адамның жан, ар тазалығы,
әдет тәрбиелілігі деп көрсетеді. Олай болса, қазақ даласында подагогикалық
ой-пікірдің философиялық тұрғыда дамуының тұңғыш бастауы, қайнар көзі Әл-
Фараби мұралары деп білеміз. [18]
Ал, М.Қашқаридың үлкен философиялық, этикалық ой-тұжырымды,
білімділікті негізгі арқау еткен өлең-жырларында табиғат көріністері жиі
бейнеленіп, адам мен табиғат арасындағы ара қатынас сөз болады. [17]
Асан Қайғы, Ақтамберді, Қазтуған, Бұқар, Махамбет, Базар және т.б.
ақын-жыраулар шығармаларындағы салт-сана, болмыс, адамның еліне, жеріне
деген қарым-қатынасы табиғат жайындағы ой-түйіндерімен астасып жатады. [17]
Жаратылыстың сұлу көріністері, жыл мезгілдеріндегі жағымды құбылыстар
арқылы жас ұрпақты тәрбиелеуге казақ халқының ағартушылары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, Абай өз еңбектерінде көп көңіл бөліп, табиғатқа қамқорлықтың
ұлттық тәлім-тәрбиеден бастау алатынына үлкен мән берді. [26-28]
Туған өлкенің сұлу табиғаты, адамдардың табиғат аясындағы еңбегі,
оған деген көзқарасы, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасы ағартушы-
ғалымдарды да ерекше толғандырды. Көрнекті ағартушыларымыз Шоқан Уәлиханов
қоршаған ортаның тылсым сырларына түсіну, оны өз шығармаларын жазуда арқау
етті. Табиғатқа, қоршаған ортаға өз көзқарастарын көрсете келіп, адамның
табиғатқа қатысты іс-әрекетінің жақсы жақтарын жастарға үлгі етіп, қолайсыз
жақтарынан сақтандырды. [23]
Педагог-ғалым С.Ұзақбаева: "Қазақ ағартушыларының эстетикалық
көзқарастары мен орнықты пікірлерінің халықтың қоршаған ортамен
көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір сүретін дәуірдегі
тарихи жағдайдан туындап отыр" - деп атап көрсетеді. [24;102]
Ағартушы-ғалым Ш.Уәлиханов Қазақстан табиғатын суреттеп, зерттеп қана
қоймай, оның әсем көріністерін қылқалам арқылы үлкен шеберлікпен өрнектей
де білген. Шоқан бүкіл тіршілікті қоршаған орта ерекшелігіне байланыстыра,
салыстыра суреттейді. Табиғат құбылысы арқылы дүние сырын, тіршілік пен
тұрмыс мәнін, адамның табиғат аясындағы орнын айқындай түседі. Оның
табиғатты, тіршілікті дұрыс қарастырып, байланыстыра, сабақтастыра ой
топшылауын орта туралы көзқарас қалыптастырудың негізі деп тануға болады.
[23]
Қазақ топырағында ағартушылық идея туын алғашқылардың бірі болып
көтерген Ш.Уәлиханов халқымыздың дүниетанымына, психологиялық
ерекшеліктеріне үлкен мән берген. Көркем очерк түрінде жазылған Құлжа
сапарының күнделігі, Қашқария сапарының күнделігі тәрізді жол жазбалары
психологиялық тұрғыдан озық дүниелер саналады. Ғалым еңбектеріне белгілі
акедемик Әлкей Марғұлан: Табиғатты көз алдына әкеліп, кісіні
қызықтыратындай бейнелеп жазу, бұларды сол өңірдегі халық өмірімен, жеке
адамдардың қайталанбас өзіңдік психологиялық ерекшелігімен байланыстыру
шеберлігі жағынан Шоқан күнделіктері кұнды еңбектер қатарында, - деп баға
берді. [23]
Сондай-ақ, философиядағы ең негізгі маңызды мәселе адамның қоршаған
дүниеге қарым-қатынасы дейтін болсақ, Шоқан бұл мәселенің маңызды екенін
сонау XIX ғасырдың орта кезіңде-ақ айтып кеткен болатын. Қазақтардағы
шамандықтың қалдығы, атты еңбегіңде табиғат пен адам, өмір мен өлім
әрқашан да түпсіз сырға толы ғажайып таңданудың пәні болды,- деп атап
көрсетті ғалым. [23]
Көрнекті ағартушы Ы.Алтынсарин ағарту және қоғам мәселелерін
талқылауға арнаған шығармаларында дүниеге өзіндік көзқараспен қарайды.
Тәрбие жөніндегі көзқарасын ақыл-кеңесті алмасаң, анау тұрған қисық ағаш
ұқсап өсесің, - деп түйіндеп, жастарды ата-атаның ақыл-кеңесін, ғибрат
сөздерін көңілге түюге шақырады. [26]
Өзінің бүкіл өмірін халықтың көзін ашып, көкірегін оятуға арнаған
Ы.Алтынсарин шығармалары жастарды әсемдікке, адамгершілікке, табиғатты
аялай білуге баулиды, сұлу табиғатты қоршаған ортаны бақылай біліп, оның
сырын меңгерген адамның кез-келген қиыңдықты жеңетінін көрсетеді. Бұл
орайда Ыбырайдың балаларға арнаған "Бір уыс мақта", "Өрмекші, құмырсқа,
қарлығаш", "Таза бұлақ" шығармаларын ерекше атап айтуға болады, Мәселен;
"Бір уыс мақта" мысал әңгімесін қарастырайық. Әкесінің шапанын жамап
отырып, қалған мақта қиқымын терезеден лақтырып жіберген немересіне әжесі:
"Балам дүниедегі жаратылған жанды-жансыздың ешқайсысының да керексіз болып,
жерде қалатыны болмайды" - деп ақыл айтады. Осылайша сөйлесіп, терезеден
қарап отырса, манағы мақтаны жел көтеріп ұшырады. Мұны көрген бір торғай
қуып барып, мақтаны тұмсығына тістеп алып ұшып кетеді. Кішкене торғайдың
бұл қылығына таң қалған немересіне әжесі: "Көрдің бе балам, күн айналмай,
манағы айтқан сөздің келгенін. Ол кішкентай мақтаны торғай ұясына төсеп,
жас балапандарына мамық етеді" - дейді. [26;112]
Ал, "Таза бұлақ" шығармасының да, бапаларға үйретер өнегесі, берер
тағылымы мол. Үш жолаушы жүріп келе жатып, суы салқын, әдемі, таза бұлақ
басында кездесіл қалып, бұлақ қасындағы тасқа ойылып жазылған "Ей, жолаушы,
болсаң, осы бұлақтай бол" - деген сөйлемді оқиды да, өз ойларын ортаға
салады. [25]
Осылайша Ы.Алтынсарин шығармаларында ұлттық тәлім-тәрбиені терең
түсіне білуге, елін, жерін сүйуге табиғат байлығын үқыпты пайдалана білуге
тәрбиелеу мақсатыңдағы өнегелі үрдістерді арқау етіп, жас ұрпақтың бойына
осы қасиеттерді дарытуды мақсат етеді. [24]
Ұлы Абайдың тәрбиелік тағылымы мол өлеңдері мен қара сөздерінің мән-
мағынасы уақыт өткен сайын тереңдеп, табиғат пен өмір құбылыстарын
түсіндіруде соны қырынан таныла түсуде. Абайдың көптеген өлеңдері қоршаған
ортаны табиғаттың сұлулығын,оның сырын танып-білуге бағытталған. Әр жыл
мезгіліне арналған "Жаз", "Күз" өлеңдерінің мақсаты - табиғат-адам-қоғам
арасындағы бірлік пен сабақтастықты жырлау, сол арқылы адамдарға жақсылық
пен жарасымдылықтың, үндестік пек үйлесімділіктің өнегесін уағыздау болып
табылады. Абайдың өнер-білімге, еңбекке табиғи сұлулықты дұрыс қабылдай
білуге үндейтін шығармалары жастар үшін үлгі-өнеге көзі іспеттес. [27]
Абай бала мінезінің қалыптасуы жөргектен басталатынын айта келіп,
бала психологиясының басты ерекшелігі білуге құштарлық деп есептейді. Өсе,
ержете келе, тәрбие құралдары арқылы бала жанына жақсылық ұрықтарын егіп,
игі сезімдерге, адамгершілікке тәрбиелеуге болады, ал, бала мінезін
қалыптастыруда ата-анасының, ұстаздарының, достарының үлгі-өнегелері мен
тәрбиенің маңызы зор деп түйіңдейді. [27]
Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп ісі ғылыми негізде
құрылып, оқу-білімнің, табиғаттың сырларын ашуға бағытталуын, сөйтіп, туған
халқының алдыңғы қатарлы мәдениетті елдермен терезесі тең болуын көздеді.
Ұлы Абайдың талантты шәкірті, артына мол мәдени мұра қалдырған
Ш.Құдайбердиев әрі ақын, әрі аудармашы, философ, әрі тарихшы болды.
Ақынның, дүниенің ішкі сырын білу жөніндегі философиялық таным көзқарасы
Анық пен танық атты еңбегінде терең сипатталған. Ол: Жан сезіп, құлақ
естіп, көзбен кермек, Мұрын - иіс, тіл дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мидағы ой хабар алып, жақсы, жаман әр істі сол тексермек,- деп, адамның
таным қабілеті мен творчествалық ойлау жүйесінің бірлігін сипаттайды. [28]
Адамның қоршаған дүниені ұғынып-түсінуі, дүниетанымының жетілуі оның
сана-сезімінің, өзіне, өзге адамдарға және дүниеге кезқарасының
қапыптасуымен тығыз байланысты екендігін баяндайды.
Ал, жеке тұлға санасы - "қоғам жемісінің" нәтижесі болғандықтан,
оның ойлау қабілеті, қоршаған ортаға деген көзқарас жүйесі, басқа да қызмет-
әрекеттері, адам белгілі бір әлеуметтік ортаға араласып, өзінен бұрын өмір
сүрген ұрпақтарының білімін, мәдени және рухани құндылықтарын игеріп,
қоғамдық сананың түрлі формаларымен байланыс жасамайынша, дамып
жетілмейтіндігін философиялық тұрғыда дәледдейді. Адамның ой-түсінігі мен
сана-сезім бірлігін дәлелдейтін бұл тұжырым, жеке тұлғаға - зкологиялық
мәселелерге соны көзқараспен қарауда бағыт-бағдар береді
Педагогика ғылымында өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленетін М.Жұмабаев:
Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек заманына лайық
етіп шығаруда, әрбір ұлттың баланы тәрбия қылу туралы ескіден келе жатқан
жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып
келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жок ұлт тәрбиесі
мен таныс болуға тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасыңда өз
ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиясымен
тәрбиелеуге міндетті, - деген болатын. [39;26]
Қазақ жастарының білімі мен тәрбиесіне үлкен мән беріп педагогика
саласында оқыту проблемаларына байланысты құнды еңбектер қалдырған
тәлімгердің бірі - М.Жұмабаев.
Ол өзінің "Педагогика" оқулығында сезім мүшелерінің қызметін талдай
келіп, балапардың қоршаған ортаны сезім мүшелөрі арқылы сезініп-түйсініп
онан әрі ой қорыту арқылы танып-білетінін дәлелдейді. Баланың қоршаған
ортамен үнемі бірлікте болып, сезініп қабылдағаннан кейін ұғымның пайда
болатынын және оның сөз ретінде сыртқа шығатынын сөз етеді. Пайымдаудың
сенімге негізделетінін ал сенім үшін ол заттың қоршаған ортада болуы
керектігін сол жағдайда ғана қабылдау тиянақты, нақты болып қабылданған зат
не құбылыс туралы пікір айтуға мәжбүр ететіндігін саралайды, Оның бұл
қағидасын балаларға қоршаған орта жайында тәрбие беруде ең тиімді және
тірек ретінде алуға тұрарлық психологиялық процесс ретінде бағалауға
болады. М.Жұмабаевтың пікірінше жастардың қоршаған ортаға деген көзқарасын
ғылыми деректер арқылы ғана емес, оларға табиғаттың бүкіл тамашасынан білім
бере отырып қалыптастыру қажет деп қарайды. [39]
Ұрпақ тәрбиесін ұлттық педагогикаға негіздей отырып, оқу-тәрбие
мәселесіне баса назар аударған Ж. Аймауытовтың еңбектерінде қоршаған орта
проблемасына арналған тақырыптар кеңінен орын алады. Мәселен, Аймауытов
оқулығындағы Мәдени өсімдіктер", "Үй жануарлары" шығармаларынан балаларды
өзін қоршаған ортамен, ондағы табиғат құбылыстарымен таныстыруға көңіл
бөлгендігі айқын көрінеді. Ж.Аймауытовтың бала психологиясының мүмкіндігіне
байланысты ...Табиғат бір зор тұтас әлем, одан тысқары ештеңе болуға
мүмкін емес ,- деп ой қорытуы баланың қоршаған өмірден, табиғаттан тәлім-
тәрбие алуын құптауы деп білеміз. [37]
Қазақ халқының ұлы перзенттерінің бірі Ж.Аймауытұлы өзінің
Психология атты құнды еңбегінде: Тәрбиенің түпкі мақсаты не деген
сұрауға келсек, сарқып келгенде, тәрбиенің мақсаты - адамды маңайындағы
табиғат төңірегіне, әлеумет төнірегіне ыңғайласуға ықпал беретін құрал күш
жасап беру. Бір сөзбен тәрбиені былай тағайындауға болады: қылық пен
икемділік жүзінде бойына сіңірген әдеттерді іс істеуге жанастырып
ұйымдастыру". -деген. [37;26]
М.Дулатов пен Ш.Құдайбердиевтердің табиғат, қоршаған орта жайындағы
мұралары - балаларға экологиялық тәрбие беруде басшылыққа алуға болатын
шығармалар қатарынан саналады. [42]
М.Дулатовтың табиғат туралы әңгімелері мен өлеңдері балаларды
табиғатпен таныстыруда ғана емес, қоршаған орта жайында білім беруде де
қолданылатын құнды еңбектер санатында.
Ақын, ойшыл, философ Ш.Құдайбердиев шығармалары жастарды адалдыққа,
атқарылар істі ақылмен істеуге шақыруымен бағалы. Оның табиғатты
суреттейтін өлеңдерін балаларға оның құбылыстары туралы мағлұмат беруде
кеңінен қолдануға болады. [43]
Табиғатқа байланысты тәрбие тағылымына тоқталатын болсақ,
М.Дулатұлының Таза бұлақ атты өлеңінің Болсаң бол, ей, жолаушы, бұл
бұлақтай, болмаса:
Бұл сөзден ғибрат мол адамзатқа,
Тегін қыл, жақсылықты құлға сатпа.
Бұлақтай кез келгенге даяр болып,
Міндетсіз білімінді тарат халыққа, - деген жолдары табиғат сыйын
бағалай, қадірлей білуге үндейді, табиғаттың баға жетпес байлығына қамқор
бола білуді міндеттейді. Жазушы өз еңбегіндө Сәби нені тез аңғарып, оны
қалай бойына сіңіреді?- деген сұраққа, оқулықтар жасау тұсында рухани
азығымызды жетік білмей тұрып, оған тәрбиеші болу мүмкін емес деген тұрғыда
пікір білдіреді. [43]
Ересектер тобы балаларының жас ерекшеліктеріне сай даму қабілетін
анықтау мақсатында мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктеріне талдау жасағанымызда, халқымыздың жас ұрпақты оқытып
тәрбиелеу жайыңда да небір сындарлы пікірлер айтқанына көзіміз жетті.
Баланы сүйсең, тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп
баптау жетілдіреді, Балапан ұяда нені көрсе, ұшқаңда соны іледі дейтін
мақал-мәтелдер баланы адамгершілікке баулуды жастайынан ойластыру
қажеттігін, от басынан, ұшатын ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбиенің оның
келешек өмірінде үлкен ықпалы бар екенін аңғартады.
Жас балаға шынайы тәрбие беруде оның жеке-дара психологиясын, мінез-
құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескеру қажет. Бұл жөнінде халқымыз:
Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз тілімен сөйле, Бала — көктеп шыққан қызыл
гүл, солдырмайтын жолын іздеп таба біл, Балаға байқап сөйлесең, ақылыңа
кенер; -десе, мінез ерекшеліктерінің өмірде тәрбие арқылы қалыптасатыны
туралы: Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді, - дейді. Баланы
үйрет, үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал деген нақыл сөздер
баланы оқытып, тәрбиелеуді жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие
нәтижелі болып, жақсы жеміс беретінін, жас бала табиғатында оқып-үйренуге,
танып-білуге әуес екенін ұстаз-да, ата-ана да осы жәйтті дер кезінде тиімді
пайдаланып қалуы қажеттігін мегзейді.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде ғалым педагог Н. Құлжанова ересектер мен
бөбектер арасындағы қарым-қатынас мәселесіне айрықша мән берді. Ол баланы
жас кезінде көбіне табиғат аясында бағып-қағудың тиімділігін айтады.
Жаратылыстың - даланың кеңшілігінде шалпылдап суына түсіп, жүгіріп құспен
бірге сайрап, көбелек қуып, көкорай шалғын, тоғай арасында сайрандап жүріп,
көңілі де, жан-тәні де бірдей тегіс өсіп, өркендемек, - деп жазды автор өз
еңбегінде. Ол, осы пікірін әрмен қарай жалғастыра келіп, әрбір құлықты,
жақсы адам еңбек етіп, жақсы атаулыға еліктегіш, талшыбықтай икемді болуы
керектігін ескертеді. [44]
Табиғаттың әдемі, сұлу аясында сайраңдап қана қоймай, қоршаған ортаны
қорғауға байланысты бала жасына сай еңбек машықтарын да ұсынады.
Сондай-ақ, Н.Құлжанова адам интеллектісінің дамуы оның өмір сүрген
ортасына, тіршілік жағдайы мен әлеуметтік қарым-қатынасына байланысты
екенін нақты деректермен дәлелдей білген. [44]
Ғалым Х.Беделбаева Мектеп жасына дейінгі балалардың дүние
қабылдауы атты зерттеуінде: Баланы қоршаған дүниемен таныстыру - баланың
психикасын дамытудың, оның жеке басының сапасын қалыптастырудың шарты. [51]
Тәрбиешінің міндеті - айнала қоршаған орта, заттар жөніндегі адамдар
мен олардың еңбегі жайындағы білімдер арқылы балалардың ой-әрісін дамыту
болып табылады. Қоршаған ортаны танып, оған қамқор болу балаларды адамдарға
деген сүйіспеншілікке, олардың мұңы мен қуанышына ортақтасуға,
мейірімділікке, тәрбиелеумен тығыз ұштастырылған жағдайда ғана пайдалы
болмақ,- дейді. [51;14]
Бала психикасының дамуына әсер ететін күнделікті қам-қарекеттерде
ересектер тобы балаларының үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы
күрделеніп, іс-әрекетінің мазмұны, түрі (ойыны, еңбегі, оқуы) мақсатты
сипат алады. Бұл кезде баланың білуге ынтасы артып, тілі, ақыл-ой қабілеті.
қиялы белсенді дамиды, өзіне тән дербес іс-әрекетті жақсы орындай алу
дәрежесіне жетеді. Сондай-ақ ересектер тобы балаларының тағы бір ерекшелігі-
танымдық қарым-қатынастан бұл не? не үшін керек? неден жасалған? т.б.
адамдық қарым-қатынасқа ауысуы. Ересек балалар тобы осы кезде өзіне-өзі
қызмет етуге, үлкендер еңбегіне араласуды үйрене бастайды. Үлкендер
тарапынан өзіне қойылған мақсатты, оның негізін түсініп, соған сай әрекет
ете алады. Егер сәбилер мен естияр балалар іс-әрекет барысында өзі үшін
істеу ниетін басшылыққа алса, ересектер тобындағы балалар қоғамға пайдалы
еңбек әрекетін істеуге икемделеді.
Ересек балалар дербес іс-әрекетінің жетілуіне қарай өзін көрсеткісі
келіп тұрады. Дәл осы кезенде үлкендер тарапынан қолдау көрсетіліп, дұрыс
бағыт-бағдар берілуі керек.
Баланың психикасын дамытуға байланысты астарлы ой-пікір айтқан
қазақстандық психолог-ғалымдар Ж.Аймауытұлы, Н.Құлжанова, М.Мұқанов,
Х.Беделбаевалар өз еңбектеріңде:Баланы үйрет, үйренетін кезінде деген
қағиданы басшылыққа алып, баланың жас кезінде білсем, үйренсем, деген
талпынысын дамытып отыруды ұсынады. Осының негізінде мектепке дейінгілердің
мен - деген қасиеті және оны табиғат қорғаудағы нәтижелі іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер саналы қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай жасайтын болады. [28]
Бала психологиясы үшін өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау
мәселесінің маңызы ерекше деп білеміз.
Қоршаған ортаны қорғауға байланысты бала жасына лайықты еңбек
машықтарын саралай келіп, табиғатқа деген қамқорлық, мейірімділік сияқты
тәрбие дағдыларын меңгертуде баланың жеке басының саналы, интеллектуалдық
ой-әрісіне дұрыс бағыт-бағдар беру тәрбиеші қауымына үлкен міндеттер
жүктейді.
Көрнекті психологтар Л.С.Выготский мен А.В.Запорожец, Д.В.Эльконин
бұл кезде баланың мінез-құлқы әлеуметтік талаптар мен ережелерге
бағынатынын атап көрсеткен. [56,61,70]
Ересек (5-6 жас) балалардың даму ерекшеліктерінің бірі - жаңа білімді
игеру арқылы бала бойында жаңа қасиеттер мен қажеттіліктердің пайда болуы
және дамуы. Осыған орай балалардың психологиялық жағынан даму кезендеріне
сәйкес, жетекші белгілері бойынша іс-әрекеттер екі топқа бөлінеді: бірінші
топ адам қызметінің басты мән-мағынасы негізінде және адамдар арасындағы
қатынастардың міндеттерін, мотивтер мен нормаларын меңгеруге шұғыл бағдар
жасалатын іс-қызметтер.
Бұл жүйені Д.В.Эльконин сәби - қоғамдық ересек адам деп атап, оған
іс-қызметтің нәрестенің ересек адаммен эмоциялық қарым-қатынасы, мектеп
жасына дейінгі балалардың ойыны, жасөспірімдердегі жекебастық карым-қатынас
сияқты түрлерін жатқызады. Екінші, топқа адамның заттармен қарым-қатынас
жасауына байланысты, қоғамдық тұрғыдан туындап, қалыптасқан тәсілдерді
меңгеру процесіндегі іс-әрекет түрлері жатады. Қарым-қатынастардың бұл
жүйесін Эльконин сәби - қоғамдық зат деп атайды. [70]
Соңдай-ақ, белгілі психологтар Л.С.Выготский, Д.В.Эльконин,
М.М.Мұқанов, Қ.Б.Жарықбаевтың еңбектерінде көрсетілгендей, карым-қатынас
процесі қоғам – адам -табиғат арасындағы байланыстардың мәнін ашып, адамның
ішкі дүниесінің сипатын ғана білдірмейді, оның әлеуметтік және психикапық
даму процестері негізінде өзінің іс-әрекетін танып-біліп, бағалауға
объективтік жағдай жасайды. [28,56,70]
Мектепке дейінгі балалардың ұғымында қоршаған ортаның қалай
бейнеленетінін, көзқарас пен қарым-қатынастың қалай қалыптасатынын
анықтайды, олардың табиғат - адам - қоғамдық өмір т.б. туралы ұғым-
түсініктерінің мазмұнын айқындайды.
Қоршаған орта туралы, адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және
олардың үнемі бірлікте дамитынын балалар мектепке дейінгі жастан біліп,
түсінгені дұрыс. Олай дейтініміз, мектепке дейінгі мекемелерден бастап
қоршаған ортамен таныстыру арқылы экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде
баланың таным процесі дамиды. Бала танымы сезім мүшелері арқылы сыртқы
дүниені қабылдап, ой-өрісі кеңейеді. Баланың қоршаған орта туралы ойлау
қабілетін дамытуға олардың ойынан алғаш рет орын алған адам, табиғат, қоғам
туралы білімдері тірек болады.
Дүниеге көзқарас дегеніміз - айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас
дүние туралы , ондағы адамның орны, тіршіліктің мәні, мағынасы туралы
ойдың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Қоршаған орта объективті түрде өмір сүретін болғандықтан, ондағы
заттар мен құбылыстар санада бейнеленеді. Материалдық заттар сезім
мүшелеріне көру, сезіну, түйсіну арқылы әсер етеді де, адамдар оларды
қабылдайды. Танып-білу, сезім арқылы қабылдаған дүниені ғылыми біліммен
байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Адам бойындағы адами қасиеттердің
көзін ашып, қоғамның белсенді мүшесі ретінде дайындау, білім мен тәрбие
қатар жүргізшгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады.
Міне, педагогтар мен психологтар өмірден, тіршіліктен түйген осы ой-
тұжырымдары арқылы адам баласының о бастан-ақ қоршаған ортамен, табиғатпен
етене жақын екендігін айта отырып, тәлім-тәрбиенің табиғатқа жанашырлық
тұрғысын да, байланыстырыла өзара үйлесімді сипатта жүргізілуі керек деген
қағиданы ұсынады.
Көрнекті ғалым-педагогтар Н.В.Скалон, В.Г.Иоганзен, П.И.Лаптев т.б.
мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде қажетті адамгершілік,
эстетикалық. патриоттық т.б. тәрбие шарттарын ұсынады. Мектеп жасына
дейінгі балалар мен мектеп оқушыларының іс-әрекеттері мазмұн жағынан
сабақтас екендігін ескеретін болсақ, ғалым-педагогтар зерттеулерінің біз
үшін құндылығы сол — балабақшаның кешенді тәрбие жұмысында бұл шарттарды
жетекші құрап, негізгі нысана ретіңде басшылыққа алуға болатындығы. [14,16]
Ал, ғалым-педагог Н.А.Рыков оқушыларды табиғатта қорғап,-аялауға
тәрбиелеу жөнінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптарға экологиялық
сауаттылық, табиғат қорғау жұмысын ұйымдастырудағы шеберлікті жатқызады.
Балабақшадағы тәрбие жұмысының бірден-бір ұйтқысы тәрбиешілер үшін бұл
талап-дағдылардың тәрбиелік мәні жоғары, ендеше, жас ұрпақпен жүргізілетін
экологиялық тәрбие жұмысының дені адамгершілік, эстетикалық, патриоттық
қасиеттерді қалыптастыруға бағытталуы тиіс.
Табиғатты ақыл-ой және адамгершілік-эстетикалық тәрбие мақсатында
пайдалану жөнінде В.А.Сухомлинскидің де мағыналы ой-тұжырымдары баршылық.
Ол баланы интеллектуалдық қажырлы еңбекке жігерлендіріп, тәрбиелеуде
табиғаттың рөлін барынша аша түсу міндетін қояды. Бала жанына табиғаттың
ерекше жақындығын және олардың сан алуан табиғат сырына құштарлығын
байқаған атақты педагогтың педагогикалық қызметінің негізі табиғат арқылы
тәрбиелеу болған. Ол: Табиғаттың әдемілігі адам жанының тазалығын
тәрбиелеуде үлкен орын алады, - деп көрсеткен болатын. [57;120]
Осы айтылғандардың бәрі В.А.Сухомлинскидің ұзақ жылғы педагогикалық
жұмысында оқу-тәрбие процесін экологиялық тәрбие берумен ұштастырып
отырғанын айғақтайды. Ғалымның педагогикалық, мол мұраларын болашак
ұрпақтың табиғатқа деген жауапкершілік қарым-қатынасын тәрбиелеу ісінің
теориясы мен практикасына қосқан елеулі еңбегі деп білеміз. [57]
Табиғатты қорғау және экологиялық тәрбие мәселесі ТМД елдерінде
білім беру саласы тұрғысынан 1970 жылдан бастап мән беріліп, зерттеле
бастады. Нәтижесінде бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Экологиялық білім
мен тәрбие беруде кешенді зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оның теориялық
негіздері талданды.
Мәселен, бұл орайда И.Д.Зверев (1974) пен А.Н.Захлебный (1981)
мектептегі табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат-міндеттерін анықтаса,
жалпы орта білім беретін И.С.Матрусов (1976), Л.П.Саллева (1978),
И.Т.Суравегина (1980) жалпы орта білім беретін, мектептердегі биология,
география, табиғаттану пәндерінің табиғат қорғау саласынан білім беру
ерекшеліктері мен құрылымын саралады, география пәні арқылы экологиялык,
білім берудің әдісін Н.Н.Родзевич (1994) т.б. қарастырды. [ 11-16]
Ал, Б.Г.Иоганзен, И.Д.Зверев, И.Т.Суравегина, А.Н.Захлебный,
Т.В.Кучер, М.Н.Сарыбеков және басқалары өз еңбектерінде табиғатты қорғауға
қатысты көзқарасты экологиялық мәдениетті қалыптастырудың мүмкіндіктерін
ашуға талпынады. [13,14]
Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің басты міндеттері мен
шарттарын белгілеуде И. Д. Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол:
экологиялық тәрбиенің мақсаты ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен
сенімдерді орнықтырып, адамгершілік мораль нормаларына сәйкес, қоршаған
ортаға аялы көзқарас, азаматтық белсеңді қарым- қатынастарды қалыптастыру
болып табылады, - деп атап көрсетіп, оның педагогика теориясы мен
практикасындағы жаңа сала екендігіне баса назар аударады. [13]
Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік жолдары,
мазмұны және мүмкіндіктерінің жеке пәндер бойынша зерттелуіне тоқталып
өтсек: бұл табиғаттанудан М.Н.Сарыбеков, Д.Жангелдина, географиядан
Ұ.Есназарова, Т.В.Кучер, биологиядан И.Т.Суравегина, А.Болтаев пәнаралық
байланыс, сыныптан тыс жұмыстар арқылы К.Ж.Бұзаубақова, Т.В.Каленникозг,
айналамен таныстыру, музыка сабақтары, еңбек процестері арқылы
З.Э.Абашидзе, Н.Д.Соколова, Н.М.Бибик, Н.Ш.Султанова, Д.Я.Альбрехта,
В.И.Демьяненко, т.б. ғылыми-зерттеулерінде жан-жақты зерделенген. [11-16]
Экологиялық тәрбие беру мәселелеріне байланысты қазақстандық
экологтар Ә.С.Бейсенова мен Н.С.Сарыбековтің зерттеу жұмыстары теориялық
және ғылыми әдістемелік құндылығымен ерекшеленеді.
Ғалым Ә.С.Бейсенова жоғары оқу орындары мен орта білім беретін
мектептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің тұжырымдамасын жасап,
практикаға енгізу шараларын ұсынса, ал Н.С.Сарыбеков табиғи ортамен қарым-
қатынас жасаудағы тәсілдерді ғылыми тұрғыда негіздейді. Адам -табиғат
арасындағы қарым-қатынаста міндетті түрде орындалуы тиісті үш заңдылықты
ескеруді, "Бірінші заңдылық - табиғаттың тазалығы; екіншісі - табиғаттың
мол қазыналығы; үшіншісі - табиғаттың көркемділігі", - деп жіктеп
көрсетеді. [11,12]
Ол, өз еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларын табиғатты қорғауға
тәрбиелеу әдіс-тәсілдерін саралай келе, оларға экологиялық білім мен тәрбие
берудегі өз ой-пікірін ортаға салады. Ол келешек ұрпақ үшін табиғи орта мен
оның байлығын кажеттілік үшін ғана пайдаланып қоршаған ортаны сақтай
білмек, табиғаттың қорағауға берері соғұрлым мол болады, деген тұжырымды
қолдайды.
Табиғатты қорғау ісі бүгінгі танда аса маңызды және көкейкесті
педагогикалық проблемаға айналып отырғандықтан, педагогтардан бұл салада
жүйелі жұмыс жүргізуді талап етеді. Аталмыш мәселе барлық педагог әрбір
тәрбиеленушіні табиғатты қорғау ісіне үнемі баулып, тәрбиелеп отырғанда
ғана жүзеге асады және өзінің үйлесімді шешімін табатын болады.
Қазіргі педагогика ғылымы бала үнемі және үздіксіз дамып, өсіп
жетіліп отырады деген қағиданы басшылыққа алады. Мұның өзі өте күрделі
дидактикалық процесс. Ол табиғи орта, отбасындағы және әлеуметтік жағдай,
баланы қоғамдық өмірге бейімдеу жолындағы адамның арнайы да мақсатты
әрекеті, яғни тәрбие факторлары арқылы іске асады.
Әрине, әрбір баланың, яғни жеке тұлғаның қалыптасуына өскен ортаның
және тәрбиенің басқа да факторларының әсер ететінін жоққа шығаруға
болмайды. Сонымен қатар балаға туғаннан ата-анасы арқылы берілетін
табиғатқа жанашырлық қасиеттер болатыны да күмән тудырмайды. Бұл - баланың
бойындағы табиғи алғы шарт пен бейімділік. Әр адамды табиғат қорғаудың
қажеттілігін түсінетін, табиғатты мәңгілікке сақтауға саналы түрде үлес
қосатын азамат етіп баулу көп мәселені шешеді. Саналы түрде табиғатты сүюші
азамат тоздырушының іс-әрекетіне табандылықпен қарсы тұра алады. Ал, адам
бойындағы табиғат жанашыры дағдысы әркімнің отбасы, ошақ қасынан
үлкендердің өнеге іс-әрекетінен басталады, бұл дәстүр жалғастығының
көрінісі.
Балабақшадан бастап үйретілетін табиғат жайындағы өнегелі өсиеттер,
аңыз-әңгімелер мен ойлы пікірлер баланың экологиялық тәрбиесін, мәдениетін
қалыптастыруда құнды негіз бола алады.
М.Н.Сарыбеков өз еңбектерінде экологиялық тәрбие мәселесі жөнінде:
1.Сәбиді табиғатты қорғауға тәрбиелеу әр отбасында басталуы тиіс.
Бұған табиғат корғауға байланысты өнегелі үрдістер көмектеседі.
2.Мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің оқу-тәрбие жұмыстарының
мазмұнында балаларды табиғатты аялай білуге баулудағы жұмыс шаралары
көрініс табуы қажет. Бұл үшін ғалым балабақша бағдарламаларына сәбиді
табиғатты түсініп, аялай білуге жүйелі түрде бағыттау идеясын енгізуді
ұсынады. М.Сарыбековтың пікірінше, экологиялық тәрбие жұмыстарына арналған
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар болуы кажет. Әр сәби табиғат, табиғат
тазалығы, гүл мөлдір су;көгілдір аспан, менің ауылым, менің
республикам деген сөздердің мағынасын түсініп, пайымына жетуі тиіс.
3. Табиғатты қорғау қажеттілігін түсінетін қызметкерлердің
экологиялық даярлығын жетілдіретін орталық ашу керек - дейді, сәбиді
осындай жүйелі табиғат тағылымымен каруландыру мектепке дейінгі тәрбие
мекемелөріндегі ұстаздардың білгірлігімен, жауапкершілікті сезінуімен
байланыстыра жүзеге асырылады. Осылайша, табиғатты адам қажетіне мейлінше
пайдалана отырып, мәңгілікке таза, көркем, бай қазыналы қалпында сақтап
қалуда өзінің зерттеу жұмысында болашақ табиғат жанашырлары үшін оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастыру барысында, халық дәстүрлерін негізге ала отырып, оларды
шын мәніндегі табиғат қамқоршысы етіп баулудың жолдарын қарастырып,
дәлелдейді. [11]
М.Н.Сарыбеков қағидаларын толық қолдауға болады және бізге қазіргі
таңдағы экологиялық тәрбие беру мақсатына қарай былайша қорытынды
жасауымызға мүмкіндік береді:
а) экология мен табиғат қорғау мәселесін біріктіре отырып, оқып, үйреніп,
іске асыру;
ә)адам тағдырының табиғат тағдырымен тұтас байланысты екенін ұғыну. [11]
Қоршаған ортамен таныстыру тек табиғатпен таныстыру ғана емес,
сонымен бірге адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасына табиғат пен қоғамнан
өздері көріп, сезіп, бақылап байқай алатын заттар мен құбылыстарға сүйеніп,
соған негіздей отырып білім беруді көздеу болып табылады.
Ғалым А.Т. Болтаев, К.Ж.Бұзаубақова экологиялық тәрбие адамның
қоршаған табиғи ортаға, табиғатқа саналы, ұқыпты түрде қарап, оның
байлықтарын қорғауға деген көзқарасын орнықтыруда десе, ал ғалым
Д.Жангелдина өзінің Табиғаттану курсы материалдары бойынша оқушыларға
экологиялық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде балаларға экологиялық тәрбие
беру ісі - табиғи ортаға саналы, жанашыр көзқарасын орнықтыру, қорғау мен
көркейтуді, сұлулығын ұғынуды, жауапкершілікті және саналы қарым-қатынасты
бала бойына сіңіре білуді жүйелі жүргізу екенін айтады. [16]
Демек, Қазақстандық ғалымдардың ой-тұжырымдарынан нәтижелі, кешенді
ұйымдастырылған тәрбие жұмысының отбасындағы үлгілі дәстүр жалғасымен
сабақтастығын көреміз.
Соңғы жылдары, ТМД-елдерінде экологиялық тәрбие меселелері бойынша
ғылыми зерттеулер жүргізіліп, кұнды ой-пікірлер, тұжырымдар жасалып жатыр.
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесінің теориялық негізін айқындау "мәдениет", "экологиялық мәдениет",
"қарым-қатынас" ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз
байланысты. Жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыру және дамыту үшін, оның
ғылыми негіздерін, түпкі нәтижелерін анықтауды қажет етеді. Философиялық,
психологиялық, педагогикалық зерттеулерде экологиялық мәдениет ұғымының
мәні мен құрылымына төмендегідей талдаулар жасалады.
Философиялық сөздікте мәдениет-адамзаттың болмыс пен сананың барлық
салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылық қызметті, бұл қызмет
адамзат тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыру бағытын
көздейді.
Педагогикалық тұрғыдан мәдениет-адамдардың бірлесе ғылыми, моральдық-
әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қырым-қатынастар
жиынтығы. Сөйтіп, мәдениеттің мәнін адамның өзіндік еңбегімен байланысты
туындайтын өнім деуге болады.
Экологиялық тәрбиенің философиялық негізі ретінде
республикамыздың философ-ғалымдары Д.К.Кішібеков, Ж.М.Әбділдин,
Ә.Н.Нысанбаев, А.Қ.Қасабеков, Ү.Е.Сыдықов еңбектерін басшылыққа алдық.
[17,18]
Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру мүмкіндіктері
мен экологиялық мәдениетін қалыптастыру заңдылықтары туралы ой-
пікірлер түйіндеген психологтар С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, В.В.Давыдовтардың тұжырымдары зерттеуімізге өзек бола
алады. [56,58,71]
Қазақстандық белгілі психолог ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұханов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Х.Шерьязданованың зерттеулерінде жалпы
балаларда табиғат, қоршаған орта туралы алғашқы ұғымның қалыптасуы
және табиғатты қабылдаудағы балалардың психологиялық ерекшелігі
туралы ішінара ой қозғалып, құнды пікірлер айтылған. [72]
Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық білім мен тәрбие
беру мәселесін зерттеген ТМД елдері ғалымдары С.Н.Николаева,
А.М.Хайдураева, А.М.Пушнина, Н.Н.Кондратова, Г.В.Кирикэ, Е.И.Золотова,
Н.Ф.Виноградова, П.Г.Самарукова, О.Ю.Тютюнник, Н.А.Рыжова, Э.В.Никитина,
Т.В.Христовскаяның еңбектерінде табиғаттың тәрбиелік ықпалы, балаларды
табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселелерін зерттеп ғылыми- әдістемелік
жолдарын ұсынған. [69]
Жоғарыдағы аталған еңбектер жалпы білім беретін орта мектеп
оқушыларына және жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға
экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері
және әдіс-тәсілдері мазмұны мен ұйымдастыру жолдарын қарастырған.
Бұл еңбектердің біздің зерттеуімізде мектеп жасына дейінгі
балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сабақтастықты
сақтауда маңызы зор.
Елімізде Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова,
Қ.М.Меңдаяқова, Р.К.Аралбаева, Ж.А.Исмайлова, Т.А.Левченко, А.С.Әмірова,
Ф.Н.Жұмабекова, С.Н.Жиенбаевалардың зерттеу жұмыстарында мектеп жасына
дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу
педагогикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... 19
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беруді оқыту-тәрбие
үдерісінде
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
2 Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ балаларына
экологиялық тәрбие беру мазмұны
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық мәдениетін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Қоршаған ортамен таныстыру, экология негіздері ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде балаларды экологиялық тәрбиелеу мазмұны,
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
тиімді формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жалпы адамзаттық құндылықтың маңызын
түсінетін, ақыл-ойы дамыған, саналы, білімді, экологиялық мәдениетті
тұлғаны қалыптастыру жаңа ғасырдың күн тәртібіндегі басты мәселелерінің
бірі болып келеді. Қоршаған ортаны қорғаудың қажеттігі, тіршілік үшін
қаншалықты маңызды екенін бүгінде өмір тәжірбиесінде күнделікті байқалып
отыр. Қоршаған ортаны немқұрайлы қарауды болдырмаудың жолы- мектеп жасына
дейінгі кезеңнен бастап балада, болашақ қоғам мүшесінде экологиялық
мәдениет негіздерін қалыптастыру, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу
қажеттігі туындайды.
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жас
ұрпақты ізгілікке, эстетикаға, отан сүйгіштікке баулитын экологиялық білім
мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Себебі, табиғат- қоғам- адам
жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп,
экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен Білім туралы Заңы (2007),
Айналадағы ортаны қорғау туралы Заңы (1997), Қазақстан Республикасы
стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы (1998),
Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
стратегиясы (1998), Экологиялық білім бағдарламасы (1999), Қазақстан
Республикасы 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау
тұжырымдамасы(2004) және т.б. құжаттар қабылданды. [1-5]
Қазіргі таңда балабақшадан бастап жас ұрпақтардың бастапқы
экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие
берудің ең тиімді мүмкіндіктерін жолдарын зерттеп, оны орынды пайдалану
маңызды мәселе. Жас баланы табиғаттың сұлулығымен сусындандыру,
көріністерін таныту, жас өспірімдердің табиғатпен қарым-қатынасын
орнықтыру, дүниетанымын дамытуда қазақ халқының ағартушы ғалымдары
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,
Ж.Дулатов еңбектерінің орны ерекше. Соңғы жылдары көптеген философтар,
психологтар, педагогтар саналы экологиялық тәрбие және білім беру
мәселелерімен шұғылданып, білім мен тәрбие мәселесіне байланысты күрделі
міндеттерді шешуге ат салысуда. [21-29]
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі табиғаттың мәнін, маңызын және де табиғат
құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерінің алғашқы нышандарын
қалыптастыру жөніндегі өз ойларын педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Т.Песталоци,
К.Д.Ушинский т.б. атап көрсеткен болатын. [20-22]
Халыққа экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеу
тарихы 1960-шы жылдардың бас кезінен басталады. Бұл мәселенің негізін
педагог – ғалымдар Я.И.Габев, Н.А. Гладков, А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Б.Г.Иоганзен, И.С.Матрусов, Б.Муканов, Н.А.Рыков,
Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, К.Ж.Бұзаубақова, А.Т.Болтаев,
А.П.Сидельковский, В.Н.Скалон және т.б. зерттеді. [11-16]
Сол сияқты экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Республикамыздың басқа танымал ғалымдарының Қ.Аймағамбетова, Ә.Бейсенова,
Ә.Бірмағамбетова, Е.Ә.Мәмбетқазиев, М.Н.Сарыбеков, Қ.Ж.Сыбанбеков,
А.В.Чигаркин және т.б. ғалымдардың қосқан еңбектерінің зор екенін атап
өтеміз. [11-16]
Сонымен қатар, пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік деңгейде қарастырып, пәнге байланысты негізгі
заңдылықтарын аша отырып, оның оқу тәрбие үрдісіндегі мазмұнын
ұйымдастырудың түрлі жолдары мен әдістерін ғалымдар А.А.Бейсенбаева,
А.Д.Болтаев, В.В.Давыдов, М.Ә.Құдайқұлов, Р.Г.Лемберг, Ө.Мұсабеков,
И.Нұғыманов, С.Л.Рубинштейн және т.б. зерттеген. [12,16,71]
Экологиялық тәрбие беру мәселесін арнайы зерттеген ТМД елдерінің
көрнекті педагог-ғалымдары: Д.Я.Альбрехта (Литва), З.Э.Абашидзе (Грузия),
И.Т.Султанова (Азербайжан), Н.Д.Соколова (Москва), Н.М.Бибик (Украин),
А.Г.Борш (Москва), Н.Ш.Юсупова (Өзбекстан), Т.Г.Каленникова (Беларуссия),
В.И.Демьяненколардың (Брянск, Ресей) мектеп пен балабақшадағы жүргізген
зерттеулерінің құнды жағы әр ұлттың табиғат қорғауға байланысты бай
тәжірбиесін басшылыққа алып, экологиялық тәрбие дағдысын қалыптастыруда
бағыт-бағдар беретіндігінде. [45-50]
Қазақ халқының педагогика саласында сындарлы ой-пікірлер айтқан
танымал- педагогы Н.Құлжанова қоршаған ортаны қорғауға байланысты, бала
жасына лайықты еңбек машықтарын ұсынғаны белгілі. [35]
Бала психологиясы үшін, қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудағы
экологиялық тәрбиенің психологиялық аспектілері жөнінде Л.С.Выготский,
Д.В.Эльконин, А.В.Запарожец т.б. ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған.
[56,70,61]
Ал, республика көлеміндегі психолог- ғалымдардың М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Х.Беделбаева т.б. еңбектеріндегі ғылыми ой- тұжырымдар
басшылыққа алынды. [28]
Ал, мектепке дейінгі тәрбие саласына баланың жас шамасына сәйкес,
ұлттық таным, түсінігі қалыптасқан тұлға тәрбиелеу барысында халықтық
педагогиканың озық үлгілерін негізге ала отырып, ғылыми-теориялық,
әдістемелік тұжырымдар жасаған педагог-ғалымдардан Б.Баймұратова,
А.Меңжанова, Т.В.Левченко, Ф.Н.Жұмабекова, Ә.Әмірова, Р.Қ.Керімбаева,
К.М.Метербаева, К.И.Исламоваларды атай аламыз. [51-55, 72,73]
Қазіргі таңда экологиялық проблемалардың күн санап артуы табиғаттың
келеңсіз көріністерінен анық байқалуда. Оған себеп- қоршаған ортаға саналы
көзқарастың , аялы қамқорлық сезімінің жетіспеушілігі.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның
кейбір элементтерін бала санасына сіңіріп, орнықтыруға мүмкіндік береді.
Демек, табиғатты қорғап, байлығын үнемді пайдалану экологиялық білімді,
мәдениетті қауымның өсуін қажет етеді. Әсіресе, мектепке дейінгі
мекемелерде экологиялық тәрбие берудің алғашқы кезеңінде, мектепалды
даярлық топ балаларының жас ерекшеліктеріне байланысты оны ұтымды
ұйымдастырып, басқарудың қажеттілігі мен аталған мекемелерде балаларға
экологиялық тәрбие берудің өмір талабына сай жүргізілмеуі, оны ғылыми-
теориялық тұрғыда негізделіп, әдістемелік жағынан нақтыланбауы арасында
қарама- қайшылық туындап отыр.
Сонымен қатар, табиғатпен таныстыру және экологиялық түсінігін
қалыптастыру мәселесіне бірқатар зерттеу жүргізіліп, қазіргі таңда
балабақша тәжірбиесінде тиімділігі артып отыр.
Әдіскер- ғалым К.И.Исламова алғаш рет балабақшаның ересектер
тобындағы балалрға экологиялық тәрбие берудің жолдарын, Экологиялық тәрбие
беру бағдарламасын ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған. [73]
Р.Қ.Керімбаева жыл мезгіліндегі табиғат құбылыстарымен таныстыру
арқылы балалардың дүниетанымын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін
жүйелеген. [72]
А.Салиева бейнелеу өнері арқылы балалрдың табиғат жайындағы білімін
жетілдіру жолдары мен әдістерін зерттеген. Аталған ғылыми еңбектердегі ой-
тұжырымдарды біз өз зерттеуімізде басшылыққа аламыз. Бірақ, мектепке
дейінгі балалардың алғашқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастырудың
мазмұны, әдістемесі әлі анықталмаған тың көкейкесті мәселе екендігі
нақтыланды.[72]
Сол себептен мектепке дейінгі мекемелерде балаларға экологиялық
тәрбие беруді дұрыс жолға қойылуы қажет. Балалардың мектепке дейінгі
кезеңнен экологиялық білімі мен тәрбиелеу қажеттілігімен, оның
балабақшаларда қазір өмір талабына сай жүргізілмеуі және балалардың
мүмкіндіктері мен экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық
тұрғыда негізделіп, айқын әдістемелік жағынан нақтыланбауы арасында қарама-
қайшылықтар туындап отыр. Аталған қайшылықтарды шешу үшін экологиялық
тәрбиенің педагогикалық негіздерін айқындау, зерттеу жұмысымыздың өзекті
мәселесі болып саналмақ. Осы жоғарыда келтірілген деректер негізінде біздің
тақырыбымыздың Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық топ
балаларына экологиялық тәрбие беру деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қоршаған ортамен таныстыруда мектепалды даярлық
топ балаларына экологиялық тәрбие беру жүйесін теориялық әдістемелік
тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу нысанасы: Балабақшадағы мектепалды даярлық топ балаларын
оқыту және тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: Мектепалды даярлық топ балаларының алғашқы
экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектепалды даярлық топ балаларының
алғашқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру ғылыми тұрғыда жүзеге
асады, егерде:
-оқу-тәрбие процесінде экологиялық тәрбиелеудің ғылыми- теориялық негізі
жасалса;
-экологиялық тәрбие берудің бағдарламалық мазмұны бүгінгі талапқа сай
толықтырылса;
- мектепалды даярлық топ балаларын экологиялық тәрбиелеу негіздерін
қалыптастырудың тиімді әдіс- тәсілдері жүйеленіп, ғылыми әдістемелік
нұсқауы берілсе.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық тәрбиесінің
негіздерін ғылыми- теориялық негізін айқындау және экологиялық тәрбие
ұғымына анықтама беру;
- Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық тәрбиесін
қалыптастырудың өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
- Мектепалды даярлық топ балалрына экологиялық білімін, экологиялық
тәрбиенім қалыптастыруға арналған жұмыстың мазмұнын құру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялқ негіздері: адам- қоғам-
табиғат жүйесінің даму заңдылықтары, таным теориясы, мәдениет, экология
туралы философиялық, педагогикалық, психологиялық теориялар.
Зерттеу жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық,
экологиялық, әдістемелік зерттеулерге және мектепке дейінгі тәрбие
бағдарламаларын талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу,
тәжірбиелік- педагогикалық эксперимент, диагностикалау, математикалық
әдістер, алдыңғы қатарлы іс- тәжірбиелерді жинақтап қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық мәнділігі:
- Мектепалды даярлық топ балаларнының экологиялық тәрбиелеу негіздерін
қалыптастыру ғылыми- педагогикалық тұрғыда негізделеді;
-балабақшадағы мектепалды даярлық топ балаларына экологиялық тәрбие беру
моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталды.
-диплом жұмысында қолданылған ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
жоспарларын, ойын үлгілерін тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Тәжірбиелік эксперименттік жұмыс Тараз қаласының
№7, №9 балабақшаларының мектепалды даярлық топ балаларымен өткізілді.
Зерттеудің кезіңдері:
Бірінші кезеңде, тақырып анықталып, зерттеу мәселесіне байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, ғылыми әдістемелік еңбектерге
талдау жасалынып Мектепалды даярлық топ балаларының экологиялық
тәрбиесі ұғымының анықтамасы айқындалды. Балабақшаларда мектепалды даярлық
топ балаларына экологиялық тәрбие беру негіздерін қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негізі және моделі ұсынылып, өлшем, көрсеткіштері, деңгейлері
белгіленді.
Екінші кезеңде, мектепалды даярлық топ балаларын экологиялық тәрбиелеу
негіздерін қалыптастыруға байланысты тәжірбиелік жұмысының нәтежиесі
қорытыланды, жұмыс бір жүйеге келтірілді.
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру мен тәрбиелеу
педагогикалық мәселе
"Экология" терминін неміс ғапымы Э.Геккель -алғашқы рет 1866 жылы
ғылымға енгізіп, "экология - тірі организмдердің тіршілік ортасымен,
арақатынасын зөрттейтін ғылым", - деген анықтама берді. Экологиялық
зерттеулердің табиғи қорларды тиімді пайдалану мен биосфераны сақтаудағы
орны ерекше. Табиғат қорғау экологияның бір саласы, сондықтан экологиялық
білімнің табиғат қорғау шараларын анықтауда үлкен маңызы бар. [12]
Экологиялық білім берудің келесі даму кезеңдері 1982 жылы Найробиде
және 1987 жылы Москвада өткен халықаралық конференция жұмыстарымен де
байланысты. Бұл арада ЮНЕСКО-ның Бас директоры Федерико Майордың:
Экологиялық проблемаларды шешудің бірден-бір жолы -жұртшылық арасында,
оның ішінде мектеп жасына дейінгі балалар, оқушылар және студенттер
арасында да жаппай және үздіксіз осы бағытта білім беру болып табылады,
-деген сөздерін ерекше атап өткен жөн. Шын мәнісіңде заманалық маңызы бар
бұл сөздер жаппай зкологиялық білім беруді ұйымдастыру ісіне көшудің
бағдарламасына айналады.
1992 жылы Рио-де-Жанейрода шақырылған конференцияда экологиялық білім
беру принциптері толықтырылып, кеңейтілді және мұның негізгі үш бағыты
айқындалды:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын ұйымдастыру;
- халыққа экологиялық білім беру;
- жұртшылық арасыңда экологиялық үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу.
Бұның бәрі экология проблемасының дүниежүзілік, әлемдік деңгейде ең
көкейкесті мәселенің бірі болып отырғанын айғақтайды. [12]
Экологиялық тәрбие беру проблемасын зерттеуде педагогика
кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып-білудің орны ерекше.
Педагог ғалымдар Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци, А.Дистервег баланың
табиғатпен қатынасын қалыптастыру арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын орнықтыру заңдылықтарын негіздеді. [20-22]
Баланы жастайынан табиғат сезіміне тәрбиелеу туралы айта отырып,
оның адамгершілік, эстетикалық дамуыңдағы табиғаттың мән-маңызын ашты.
Ж.Ж.Руссо балалардың кәдімгі табиғи тәлім-тәрбиесін табиғатпен тығыз
жүргізуді насихаттады, оның пайымдауынша, табиғатқа деген қамқорлыққа,
жанашырлыққа тәрбиелеу баланың қабілет-дарынының іштей жетілуімен, әсіресе
біздің қоршаған ортаны, табиғатты қабылдап, танитын сезім мүшелерінің
көмегімен жүзеге асады. [21]
Сондай-ақ, балабақшадағы экологиялық тәрбие беру мәселесін зерттеуде
педагогика ғылымының негізін қалаушы ғалымдардың ой-тұжырымдарына назар
аударсақ Я.А.Коменский өнегелі, дұрыс тәрбие барлық жағынан табиғатпен
ұштасып жатуы керек деген ойды қуаттайды. Осылайша, ол адамды табиғаттың
бір бөлшегі деп санап, өз еңбектерінде табиғат пен бала тәрбиесі арасыңдағы
ортақ заңдылықтарды тұжырымдап көрсетуге әрекет жасайды. [19]
Ал, И.Г.Песталоцци тәлім-тәрбиенің табиғатпен үндестігі туралы
айтқанда, қоршаған дүниені танып-білуі арқылы баланың барлық табиғи қабілет-
дарынының, күш-қуатының жетіліп, дамуын меңзеген болатын. Сол себепті де ол
табиғатпен үндестікті тәрбие жұмысының иегізгі принципі, өзегі деп
есептеді. [20]
И.Г.Песталоцци балаға білім берудің табиғи жолы - сезімдік қабылдауға
жол ашу екендігін айта келіп, оның барысында қолданылатын көрнекі құралдар
мен бақылау әдістеріне баса назар аударған болатын. Сонан бері қаншама
уакыт әтсе де, білім беру саласында бұл әдістер өз мән-мағынасын жойған
емес.
"Тәрбиенің табиғатпен ұштасуы дегеніміз - тәрбие жұмысының барысында
адамның өзінің табиғи дамып-жетілуін бақылауы болып табылады", - деген
болатын А.Дистервег. [20]
Табиғатты эстетикалық тәрбие құралы ретінде танып, бағалауда орыс
педагогы К.Д.Ушинский адам мен табиғат арасындағы қарым- қатынасты
педагогикалық аспектіде қарастырып бұл жөнінде, табиғат даусын ата-аналар
да, тәрбиешілер, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен
егесу жақсы емес... адамға тек оның бұл зандылықтарын білу және олардың
күшін пайдалану, ғана қалады, - деген пікір білдірді. [29;112]
Сондай-ақ К.Д.Ушинский табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып,
оны ой ұрығы, ұлы тәрбиеші деп атады. Ушинский жұртты баланың табиғатпен
етене жақын өсуіне кең көлемде мән беруге үндеді. Ол: "Педагогикада
табиғаттың тәрбиелік ықпалы болар-болмас дәрежеде ғана бағаланғаны таң
қаларлық нәрсе", - деп қапалаңды. [29;105]
Орта ғасырларда ІХ-ХҮ ғғ. қазақ топырағынан шыққан Әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, М.Қашқари, С. Бақырғани тәрізді ғұлама
ойшылдардың тіл ғылымы, логика, психология, география, этика, табиғат
құбылыстары жайында жазған еңбектерінің кейінгі ұрпақ үшін тәрбиелік те,
тағылымдық та мәні ерекше. [28]
Шығыстың екінші ұстазы атанған ғұлама ғалым Әл-Фарабидің қазақ
жерінде дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр мол мұра калдырғанын бүгінгі
ұрпақ, зор мақтаныш тұтады. Соның бірі — адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие,
ізгілік сияқты қасиеттерге тәрбиелеу үшін оны қоршаған дүниені, табиғат
құбылыстарын танып-білуге баулу керектігі жайындағы пайымдаулары. Ол бала
тәрбиесінің ұлттық тамырдан нәр алып, өз заманының таным-түсініктерімен
байытылып, жаңғыруын занды құбылыс деп танып, педагогикалық ілімдегі тәлім-
тәрбие, білім беру мәселелерін философиялық ой-тұжырымдармен байланыстыра
түсіндіреді. [18]
Ғалым философияны меңгерудегі алғышарт - адамның жан, ар тазалығы,
әдет тәрбиелілігі деп көрсетеді. Олай болса, қазақ даласында подагогикалық
ой-пікірдің философиялық тұрғыда дамуының тұңғыш бастауы, қайнар көзі Әл-
Фараби мұралары деп білеміз. [18]
Ал, М.Қашқаридың үлкен философиялық, этикалық ой-тұжырымды,
білімділікті негізгі арқау еткен өлең-жырларында табиғат көріністері жиі
бейнеленіп, адам мен табиғат арасындағы ара қатынас сөз болады. [17]
Асан Қайғы, Ақтамберді, Қазтуған, Бұқар, Махамбет, Базар және т.б.
ақын-жыраулар шығармаларындағы салт-сана, болмыс, адамның еліне, жеріне
деген қарым-қатынасы табиғат жайындағы ой-түйіндерімен астасып жатады. [17]
Жаратылыстың сұлу көріністері, жыл мезгілдеріндегі жағымды құбылыстар
арқылы жас ұрпақты тәрбиелеуге казақ халқының ағартушылары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, Абай өз еңбектерінде көп көңіл бөліп, табиғатқа қамқорлықтың
ұлттық тәлім-тәрбиеден бастау алатынына үлкен мән берді. [26-28]
Туған өлкенің сұлу табиғаты, адамдардың табиғат аясындағы еңбегі,
оған деген көзқарасы, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасы ағартушы-
ғалымдарды да ерекше толғандырды. Көрнекті ағартушыларымыз Шоқан Уәлиханов
қоршаған ортаның тылсым сырларына түсіну, оны өз шығармаларын жазуда арқау
етті. Табиғатқа, қоршаған ортаға өз көзқарастарын көрсете келіп, адамның
табиғатқа қатысты іс-әрекетінің жақсы жақтарын жастарға үлгі етіп, қолайсыз
жақтарынан сақтандырды. [23]
Педагог-ғалым С.Ұзақбаева: "Қазақ ағартушыларының эстетикалық
көзқарастары мен орнықты пікірлерінің халықтың қоршаған ортамен
көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір сүретін дәуірдегі
тарихи жағдайдан туындап отыр" - деп атап көрсетеді. [24;102]
Ағартушы-ғалым Ш.Уәлиханов Қазақстан табиғатын суреттеп, зерттеп қана
қоймай, оның әсем көріністерін қылқалам арқылы үлкен шеберлікпен өрнектей
де білген. Шоқан бүкіл тіршілікті қоршаған орта ерекшелігіне байланыстыра,
салыстыра суреттейді. Табиғат құбылысы арқылы дүние сырын, тіршілік пен
тұрмыс мәнін, адамның табиғат аясындағы орнын айқындай түседі. Оның
табиғатты, тіршілікті дұрыс қарастырып, байланыстыра, сабақтастыра ой
топшылауын орта туралы көзқарас қалыптастырудың негізі деп тануға болады.
[23]
Қазақ топырағында ағартушылық идея туын алғашқылардың бірі болып
көтерген Ш.Уәлиханов халқымыздың дүниетанымына, психологиялық
ерекшеліктеріне үлкен мән берген. Көркем очерк түрінде жазылған Құлжа
сапарының күнделігі, Қашқария сапарының күнделігі тәрізді жол жазбалары
психологиялық тұрғыдан озық дүниелер саналады. Ғалым еңбектеріне белгілі
акедемик Әлкей Марғұлан: Табиғатты көз алдына әкеліп, кісіні
қызықтыратындай бейнелеп жазу, бұларды сол өңірдегі халық өмірімен, жеке
адамдардың қайталанбас өзіңдік психологиялық ерекшелігімен байланыстыру
шеберлігі жағынан Шоқан күнделіктері кұнды еңбектер қатарында, - деп баға
берді. [23]
Сондай-ақ, философиядағы ең негізгі маңызды мәселе адамның қоршаған
дүниеге қарым-қатынасы дейтін болсақ, Шоқан бұл мәселенің маңызды екенін
сонау XIX ғасырдың орта кезіңде-ақ айтып кеткен болатын. Қазақтардағы
шамандықтың қалдығы, атты еңбегіңде табиғат пен адам, өмір мен өлім
әрқашан да түпсіз сырға толы ғажайып таңданудың пәні болды,- деп атап
көрсетті ғалым. [23]
Көрнекті ағартушы Ы.Алтынсарин ағарту және қоғам мәселелерін
талқылауға арнаған шығармаларында дүниеге өзіндік көзқараспен қарайды.
Тәрбие жөніндегі көзқарасын ақыл-кеңесті алмасаң, анау тұрған қисық ағаш
ұқсап өсесің, - деп түйіндеп, жастарды ата-атаның ақыл-кеңесін, ғибрат
сөздерін көңілге түюге шақырады. [26]
Өзінің бүкіл өмірін халықтың көзін ашып, көкірегін оятуға арнаған
Ы.Алтынсарин шығармалары жастарды әсемдікке, адамгершілікке, табиғатты
аялай білуге баулиды, сұлу табиғатты қоршаған ортаны бақылай біліп, оның
сырын меңгерген адамның кез-келген қиыңдықты жеңетінін көрсетеді. Бұл
орайда Ыбырайдың балаларға арнаған "Бір уыс мақта", "Өрмекші, құмырсқа,
қарлығаш", "Таза бұлақ" шығармаларын ерекше атап айтуға болады, Мәселен;
"Бір уыс мақта" мысал әңгімесін қарастырайық. Әкесінің шапанын жамап
отырып, қалған мақта қиқымын терезеден лақтырып жіберген немересіне әжесі:
"Балам дүниедегі жаратылған жанды-жансыздың ешқайсысының да керексіз болып,
жерде қалатыны болмайды" - деп ақыл айтады. Осылайша сөйлесіп, терезеден
қарап отырса, манағы мақтаны жел көтеріп ұшырады. Мұны көрген бір торғай
қуып барып, мақтаны тұмсығына тістеп алып ұшып кетеді. Кішкене торғайдың
бұл қылығына таң қалған немересіне әжесі: "Көрдің бе балам, күн айналмай,
манағы айтқан сөздің келгенін. Ол кішкентай мақтаны торғай ұясына төсеп,
жас балапандарына мамық етеді" - дейді. [26;112]
Ал, "Таза бұлақ" шығармасының да, бапаларға үйретер өнегесі, берер
тағылымы мол. Үш жолаушы жүріп келе жатып, суы салқын, әдемі, таза бұлақ
басында кездесіл қалып, бұлақ қасындағы тасқа ойылып жазылған "Ей, жолаушы,
болсаң, осы бұлақтай бол" - деген сөйлемді оқиды да, өз ойларын ортаға
салады. [25]
Осылайша Ы.Алтынсарин шығармаларында ұлттық тәлім-тәрбиені терең
түсіне білуге, елін, жерін сүйуге табиғат байлығын үқыпты пайдалана білуге
тәрбиелеу мақсатыңдағы өнегелі үрдістерді арқау етіп, жас ұрпақтың бойына
осы қасиеттерді дарытуды мақсат етеді. [24]
Ұлы Абайдың тәрбиелік тағылымы мол өлеңдері мен қара сөздерінің мән-
мағынасы уақыт өткен сайын тереңдеп, табиғат пен өмір құбылыстарын
түсіндіруде соны қырынан таныла түсуде. Абайдың көптеген өлеңдері қоршаған
ортаны табиғаттың сұлулығын,оның сырын танып-білуге бағытталған. Әр жыл
мезгіліне арналған "Жаз", "Күз" өлеңдерінің мақсаты - табиғат-адам-қоғам
арасындағы бірлік пен сабақтастықты жырлау, сол арқылы адамдарға жақсылық
пен жарасымдылықтың, үндестік пек үйлесімділіктің өнегесін уағыздау болып
табылады. Абайдың өнер-білімге, еңбекке табиғи сұлулықты дұрыс қабылдай
білуге үндейтін шығармалары жастар үшін үлгі-өнеге көзі іспеттес. [27]
Абай бала мінезінің қалыптасуы жөргектен басталатынын айта келіп,
бала психологиясының басты ерекшелігі білуге құштарлық деп есептейді. Өсе,
ержете келе, тәрбие құралдары арқылы бала жанына жақсылық ұрықтарын егіп,
игі сезімдерге, адамгершілікке тәрбиелеуге болады, ал, бала мінезін
қалыптастыруда ата-анасының, ұстаздарының, достарының үлгі-өнегелері мен
тәрбиенің маңызы зор деп түйіңдейді. [27]
Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу, мектеп ісі ғылыми негізде
құрылып, оқу-білімнің, табиғаттың сырларын ашуға бағытталуын, сөйтіп, туған
халқының алдыңғы қатарлы мәдениетті елдермен терезесі тең болуын көздеді.
Ұлы Абайдың талантты шәкірті, артына мол мәдени мұра қалдырған
Ш.Құдайбердиев әрі ақын, әрі аудармашы, философ, әрі тарихшы болды.
Ақынның, дүниенің ішкі сырын білу жөніндегі философиялық таным көзқарасы
Анық пен танық атты еңбегінде терең сипатталған. Ол: Жан сезіп, құлақ
естіп, көзбен кермек, Мұрын - иіс, тіл дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мидағы ой хабар алып, жақсы, жаман әр істі сол тексермек,- деп, адамның
таным қабілеті мен творчествалық ойлау жүйесінің бірлігін сипаттайды. [28]
Адамның қоршаған дүниені ұғынып-түсінуі, дүниетанымының жетілуі оның
сана-сезімінің, өзіне, өзге адамдарға және дүниеге кезқарасының
қапыптасуымен тығыз байланысты екендігін баяндайды.
Ал, жеке тұлға санасы - "қоғам жемісінің" нәтижесі болғандықтан,
оның ойлау қабілеті, қоршаған ортаға деген көзқарас жүйесі, басқа да қызмет-
әрекеттері, адам белгілі бір әлеуметтік ортаға араласып, өзінен бұрын өмір
сүрген ұрпақтарының білімін, мәдени және рухани құндылықтарын игеріп,
қоғамдық сананың түрлі формаларымен байланыс жасамайынша, дамып
жетілмейтіндігін философиялық тұрғыда дәледдейді. Адамның ой-түсінігі мен
сана-сезім бірлігін дәлелдейтін бұл тұжырым, жеке тұлғаға - зкологиялық
мәселелерге соны көзқараспен қарауда бағыт-бағдар береді
Педагогика ғылымында өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленетін М.Жұмабаев:
Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек заманына лайық
етіп шығаруда, әрбір ұлттың баланы тәрбия қылу туралы ескіден келе жатқан
жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып
келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жок ұлт тәрбиесі
мен таныс болуға тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасыңда өз
ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиясымен
тәрбиелеуге міндетті, - деген болатын. [39;26]
Қазақ жастарының білімі мен тәрбиесіне үлкен мән беріп педагогика
саласында оқыту проблемаларына байланысты құнды еңбектер қалдырған
тәлімгердің бірі - М.Жұмабаев.
Ол өзінің "Педагогика" оқулығында сезім мүшелерінің қызметін талдай
келіп, балапардың қоршаған ортаны сезім мүшелөрі арқылы сезініп-түйсініп
онан әрі ой қорыту арқылы танып-білетінін дәлелдейді. Баланың қоршаған
ортамен үнемі бірлікте болып, сезініп қабылдағаннан кейін ұғымның пайда
болатынын және оның сөз ретінде сыртқа шығатынын сөз етеді. Пайымдаудың
сенімге негізделетінін ал сенім үшін ол заттың қоршаған ортада болуы
керектігін сол жағдайда ғана қабылдау тиянақты, нақты болып қабылданған зат
не құбылыс туралы пікір айтуға мәжбүр ететіндігін саралайды, Оның бұл
қағидасын балаларға қоршаған орта жайында тәрбие беруде ең тиімді және
тірек ретінде алуға тұрарлық психологиялық процесс ретінде бағалауға
болады. М.Жұмабаевтың пікірінше жастардың қоршаған ортаға деген көзқарасын
ғылыми деректер арқылы ғана емес, оларға табиғаттың бүкіл тамашасынан білім
бере отырып қалыптастыру қажет деп қарайды. [39]
Ұрпақ тәрбиесін ұлттық педагогикаға негіздей отырып, оқу-тәрбие
мәселесіне баса назар аударған Ж. Аймауытовтың еңбектерінде қоршаған орта
проблемасына арналған тақырыптар кеңінен орын алады. Мәселен, Аймауытов
оқулығындағы Мәдени өсімдіктер", "Үй жануарлары" шығармаларынан балаларды
өзін қоршаған ортамен, ондағы табиғат құбылыстарымен таныстыруға көңіл
бөлгендігі айқын көрінеді. Ж.Аймауытовтың бала психологиясының мүмкіндігіне
байланысты ...Табиғат бір зор тұтас әлем, одан тысқары ештеңе болуға
мүмкін емес ,- деп ой қорытуы баланың қоршаған өмірден, табиғаттан тәлім-
тәрбие алуын құптауы деп білеміз. [37]
Қазақ халқының ұлы перзенттерінің бірі Ж.Аймауытұлы өзінің
Психология атты құнды еңбегінде: Тәрбиенің түпкі мақсаты не деген
сұрауға келсек, сарқып келгенде, тәрбиенің мақсаты - адамды маңайындағы
табиғат төңірегіне, әлеумет төнірегіне ыңғайласуға ықпал беретін құрал күш
жасап беру. Бір сөзбен тәрбиені былай тағайындауға болады: қылық пен
икемділік жүзінде бойына сіңірген әдеттерді іс істеуге жанастырып
ұйымдастыру". -деген. [37;26]
М.Дулатов пен Ш.Құдайбердиевтердің табиғат, қоршаған орта жайындағы
мұралары - балаларға экологиялық тәрбие беруде басшылыққа алуға болатын
шығармалар қатарынан саналады. [42]
М.Дулатовтың табиғат туралы әңгімелері мен өлеңдері балаларды
табиғатпен таныстыруда ғана емес, қоршаған орта жайында білім беруде де
қолданылатын құнды еңбектер санатында.
Ақын, ойшыл, философ Ш.Құдайбердиев шығармалары жастарды адалдыққа,
атқарылар істі ақылмен істеуге шақыруымен бағалы. Оның табиғатты
суреттейтін өлеңдерін балаларға оның құбылыстары туралы мағлұмат беруде
кеңінен қолдануға болады. [43]
Табиғатқа байланысты тәрбие тағылымына тоқталатын болсақ,
М.Дулатұлының Таза бұлақ атты өлеңінің Болсаң бол, ей, жолаушы, бұл
бұлақтай, болмаса:
Бұл сөзден ғибрат мол адамзатқа,
Тегін қыл, жақсылықты құлға сатпа.
Бұлақтай кез келгенге даяр болып,
Міндетсіз білімінді тарат халыққа, - деген жолдары табиғат сыйын
бағалай, қадірлей білуге үндейді, табиғаттың баға жетпес байлығына қамқор
бола білуді міндеттейді. Жазушы өз еңбегіндө Сәби нені тез аңғарып, оны
қалай бойына сіңіреді?- деген сұраққа, оқулықтар жасау тұсында рухани
азығымызды жетік білмей тұрып, оған тәрбиеші болу мүмкін емес деген тұрғыда
пікір білдіреді. [43]
Ересектер тобы балаларының жас ерекшеліктеріне сай даму қабілетін
анықтау мақсатында мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктеріне талдау жасағанымызда, халқымыздың жас ұрпақты оқытып
тәрбиелеу жайыңда да небір сындарлы пікірлер айтқанына көзіміз жетті.
Баланы сүйсең, тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп
баптау жетілдіреді, Балапан ұяда нені көрсе, ұшқаңда соны іледі дейтін
мақал-мәтелдер баланы адамгершілікке баулуды жастайынан ойластыру
қажеттігін, от басынан, ұшатын ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбиенің оның
келешек өмірінде үлкен ықпалы бар екенін аңғартады.
Жас балаға шынайы тәрбие беруде оның жеке-дара психологиясын, мінез-
құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескеру қажет. Бұл жөнінде халқымыз:
Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз тілімен сөйле, Бала — көктеп шыққан қызыл
гүл, солдырмайтын жолын іздеп таба біл, Балаға байқап сөйлесең, ақылыңа
кенер; -десе, мінез ерекшеліктерінің өмірде тәрбие арқылы қалыптасатыны
туралы: Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді, - дейді. Баланы
үйрет, үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал деген нақыл сөздер
баланы оқытып, тәрбиелеуді жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие
нәтижелі болып, жақсы жеміс беретінін, жас бала табиғатында оқып-үйренуге,
танып-білуге әуес екенін ұстаз-да, ата-ана да осы жәйтті дер кезінде тиімді
пайдаланып қалуы қажеттігін мегзейді.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде ғалым педагог Н. Құлжанова ересектер мен
бөбектер арасындағы қарым-қатынас мәселесіне айрықша мән берді. Ол баланы
жас кезінде көбіне табиғат аясында бағып-қағудың тиімділігін айтады.
Жаратылыстың - даланың кеңшілігінде шалпылдап суына түсіп, жүгіріп құспен
бірге сайрап, көбелек қуып, көкорай шалғын, тоғай арасында сайрандап жүріп,
көңілі де, жан-тәні де бірдей тегіс өсіп, өркендемек, - деп жазды автор өз
еңбегінде. Ол, осы пікірін әрмен қарай жалғастыра келіп, әрбір құлықты,
жақсы адам еңбек етіп, жақсы атаулыға еліктегіш, талшыбықтай икемді болуы
керектігін ескертеді. [44]
Табиғаттың әдемі, сұлу аясында сайраңдап қана қоймай, қоршаған ортаны
қорғауға байланысты бала жасына сай еңбек машықтарын да ұсынады.
Сондай-ақ, Н.Құлжанова адам интеллектісінің дамуы оның өмір сүрген
ортасына, тіршілік жағдайы мен әлеуметтік қарым-қатынасына байланысты
екенін нақты деректермен дәлелдей білген. [44]
Ғалым Х.Беделбаева Мектеп жасына дейінгі балалардың дүние
қабылдауы атты зерттеуінде: Баланы қоршаған дүниемен таныстыру - баланың
психикасын дамытудың, оның жеке басының сапасын қалыптастырудың шарты. [51]
Тәрбиешінің міндеті - айнала қоршаған орта, заттар жөніндегі адамдар
мен олардың еңбегі жайындағы білімдер арқылы балалардың ой-әрісін дамыту
болып табылады. Қоршаған ортаны танып, оған қамқор болу балаларды адамдарға
деген сүйіспеншілікке, олардың мұңы мен қуанышына ортақтасуға,
мейірімділікке, тәрбиелеумен тығыз ұштастырылған жағдайда ғана пайдалы
болмақ,- дейді. [51;14]
Бала психикасының дамуына әсер ететін күнделікті қам-қарекеттерде
ересектер тобы балаларының үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы
күрделеніп, іс-әрекетінің мазмұны, түрі (ойыны, еңбегі, оқуы) мақсатты
сипат алады. Бұл кезде баланың білуге ынтасы артып, тілі, ақыл-ой қабілеті.
қиялы белсенді дамиды, өзіне тән дербес іс-әрекетті жақсы орындай алу
дәрежесіне жетеді. Сондай-ақ ересектер тобы балаларының тағы бір ерекшелігі-
танымдық қарым-қатынастан бұл не? не үшін керек? неден жасалған? т.б.
адамдық қарым-қатынасқа ауысуы. Ересек балалар тобы осы кезде өзіне-өзі
қызмет етуге, үлкендер еңбегіне араласуды үйрене бастайды. Үлкендер
тарапынан өзіне қойылған мақсатты, оның негізін түсініп, соған сай әрекет
ете алады. Егер сәбилер мен естияр балалар іс-әрекет барысында өзі үшін
істеу ниетін басшылыққа алса, ересектер тобындағы балалар қоғамға пайдалы
еңбек әрекетін істеуге икемделеді.
Ересек балалар дербес іс-әрекетінің жетілуіне қарай өзін көрсеткісі
келіп тұрады. Дәл осы кезенде үлкендер тарапынан қолдау көрсетіліп, дұрыс
бағыт-бағдар берілуі керек.
Баланың психикасын дамытуға байланысты астарлы ой-пікір айтқан
қазақстандық психолог-ғалымдар Ж.Аймауытұлы, Н.Құлжанова, М.Мұқанов,
Х.Беделбаевалар өз еңбектеріңде:Баланы үйрет, үйренетін кезінде деген
қағиданы басшылыққа алып, баланың жас кезінде білсем, үйренсем, деген
талпынысын дамытып отыруды ұсынады. Осының негізінде мектепке дейінгілердің
мен - деген қасиеті және оны табиғат қорғаудағы нәтижелі іске
итермелейтін мотивтер мен ниеттер саналы қалыптасып, алдағы кезде баланың
жетістікке жетуіне жағдай жасайтын болады. [28]
Бала психологиясы үшін өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау
мәселесінің маңызы ерекше деп білеміз.
Қоршаған ортаны қорғауға байланысты бала жасына лайықты еңбек
машықтарын саралай келіп, табиғатқа деген қамқорлық, мейірімділік сияқты
тәрбие дағдыларын меңгертуде баланың жеке басының саналы, интеллектуалдық
ой-әрісіне дұрыс бағыт-бағдар беру тәрбиеші қауымына үлкен міндеттер
жүктейді.
Көрнекті психологтар Л.С.Выготский мен А.В.Запорожец, Д.В.Эльконин
бұл кезде баланың мінез-құлқы әлеуметтік талаптар мен ережелерге
бағынатынын атап көрсеткен. [56,61,70]
Ересек (5-6 жас) балалардың даму ерекшеліктерінің бірі - жаңа білімді
игеру арқылы бала бойында жаңа қасиеттер мен қажеттіліктердің пайда болуы
және дамуы. Осыған орай балалардың психологиялық жағынан даму кезендеріне
сәйкес, жетекші белгілері бойынша іс-әрекеттер екі топқа бөлінеді: бірінші
топ адам қызметінің басты мән-мағынасы негізінде және адамдар арасындағы
қатынастардың міндеттерін, мотивтер мен нормаларын меңгеруге шұғыл бағдар
жасалатын іс-қызметтер.
Бұл жүйені Д.В.Эльконин сәби - қоғамдық ересек адам деп атап, оған
іс-қызметтің нәрестенің ересек адаммен эмоциялық қарым-қатынасы, мектеп
жасына дейінгі балалардың ойыны, жасөспірімдердегі жекебастық карым-қатынас
сияқты түрлерін жатқызады. Екінші, топқа адамның заттармен қарым-қатынас
жасауына байланысты, қоғамдық тұрғыдан туындап, қалыптасқан тәсілдерді
меңгеру процесіндегі іс-әрекет түрлері жатады. Қарым-қатынастардың бұл
жүйесін Эльконин сәби - қоғамдық зат деп атайды. [70]
Соңдай-ақ, белгілі психологтар Л.С.Выготский, Д.В.Эльконин,
М.М.Мұқанов, Қ.Б.Жарықбаевтың еңбектерінде көрсетілгендей, карым-қатынас
процесі қоғам – адам -табиғат арасындағы байланыстардың мәнін ашып, адамның
ішкі дүниесінің сипатын ғана білдірмейді, оның әлеуметтік және психикапық
даму процестері негізінде өзінің іс-әрекетін танып-біліп, бағалауға
объективтік жағдай жасайды. [28,56,70]
Мектепке дейінгі балалардың ұғымында қоршаған ортаның қалай
бейнеленетінін, көзқарас пен қарым-қатынастың қалай қалыптасатынын
анықтайды, олардың табиғат - адам - қоғамдық өмір т.б. туралы ұғым-
түсініктерінің мазмұнын айқындайды.
Қоршаған орта туралы, адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және
олардың үнемі бірлікте дамитынын балалар мектепке дейінгі жастан біліп,
түсінгені дұрыс. Олай дейтініміз, мектепке дейінгі мекемелерден бастап
қоршаған ортамен таныстыру арқылы экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде
баланың таным процесі дамиды. Бала танымы сезім мүшелері арқылы сыртқы
дүниені қабылдап, ой-өрісі кеңейеді. Баланың қоршаған орта туралы ойлау
қабілетін дамытуға олардың ойынан алғаш рет орын алған адам, табиғат, қоғам
туралы білімдері тірек болады.
Дүниеге көзқарас дегеніміз - айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас
дүние туралы , ондағы адамның орны, тіршіліктің мәні, мағынасы туралы
ойдың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Қоршаған орта объективті түрде өмір сүретін болғандықтан, ондағы
заттар мен құбылыстар санада бейнеленеді. Материалдық заттар сезім
мүшелеріне көру, сезіну, түйсіну арқылы әсер етеді де, адамдар оларды
қабылдайды. Танып-білу, сезім арқылы қабылдаған дүниені ғылыми біліммен
байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Адам бойындағы адами қасиеттердің
көзін ашып, қоғамның белсенді мүшесі ретінде дайындау, білім мен тәрбие
қатар жүргізшгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады.
Міне, педагогтар мен психологтар өмірден, тіршіліктен түйген осы ой-
тұжырымдары арқылы адам баласының о бастан-ақ қоршаған ортамен, табиғатпен
етене жақын екендігін айта отырып, тәлім-тәрбиенің табиғатқа жанашырлық
тұрғысын да, байланыстырыла өзара үйлесімді сипатта жүргізілуі керек деген
қағиданы ұсынады.
Көрнекті ғалым-педагогтар Н.В.Скалон, В.Г.Иоганзен, П.И.Лаптев т.б.
мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде қажетті адамгершілік,
эстетикалық. патриоттық т.б. тәрбие шарттарын ұсынады. Мектеп жасына
дейінгі балалар мен мектеп оқушыларының іс-әрекеттері мазмұн жағынан
сабақтас екендігін ескеретін болсақ, ғалым-педагогтар зерттеулерінің біз
үшін құндылығы сол — балабақшаның кешенді тәрбие жұмысында бұл шарттарды
жетекші құрап, негізгі нысана ретіңде басшылыққа алуға болатындығы. [14,16]
Ал, ғалым-педагог Н.А.Рыков оқушыларды табиғатта қорғап,-аялауға
тәрбиелеу жөнінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптарға экологиялық
сауаттылық, табиғат қорғау жұмысын ұйымдастырудағы шеберлікті жатқызады.
Балабақшадағы тәрбие жұмысының бірден-бір ұйтқысы тәрбиешілер үшін бұл
талап-дағдылардың тәрбиелік мәні жоғары, ендеше, жас ұрпақпен жүргізілетін
экологиялық тәрбие жұмысының дені адамгершілік, эстетикалық, патриоттық
қасиеттерді қалыптастыруға бағытталуы тиіс.
Табиғатты ақыл-ой және адамгершілік-эстетикалық тәрбие мақсатында
пайдалану жөнінде В.А.Сухомлинскидің де мағыналы ой-тұжырымдары баршылық.
Ол баланы интеллектуалдық қажырлы еңбекке жігерлендіріп, тәрбиелеуде
табиғаттың рөлін барынша аша түсу міндетін қояды. Бала жанына табиғаттың
ерекше жақындығын және олардың сан алуан табиғат сырына құштарлығын
байқаған атақты педагогтың педагогикалық қызметінің негізі табиғат арқылы
тәрбиелеу болған. Ол: Табиғаттың әдемілігі адам жанының тазалығын
тәрбиелеуде үлкен орын алады, - деп көрсеткен болатын. [57;120]
Осы айтылғандардың бәрі В.А.Сухомлинскидің ұзақ жылғы педагогикалық
жұмысында оқу-тәрбие процесін экологиялық тәрбие берумен ұштастырып
отырғанын айғақтайды. Ғалымның педагогикалық, мол мұраларын болашак
ұрпақтың табиғатқа деген жауапкершілік қарым-қатынасын тәрбиелеу ісінің
теориясы мен практикасына қосқан елеулі еңбегі деп білеміз. [57]
Табиғатты қорғау және экологиялық тәрбие мәселесі ТМД елдерінде
білім беру саласы тұрғысынан 1970 жылдан бастап мән беріліп, зерттеле
бастады. Нәтижесінде бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Экологиялық білім
мен тәрбие беруде кешенді зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оның теориялық
негіздері талданды.
Мәселен, бұл орайда И.Д.Зверев (1974) пен А.Н.Захлебный (1981)
мектептегі табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат-міндеттерін анықтаса,
жалпы орта білім беретін И.С.Матрусов (1976), Л.П.Саллева (1978),
И.Т.Суравегина (1980) жалпы орта білім беретін, мектептердегі биология,
география, табиғаттану пәндерінің табиғат қорғау саласынан білім беру
ерекшеліктері мен құрылымын саралады, география пәні арқылы экологиялык,
білім берудің әдісін Н.Н.Родзевич (1994) т.б. қарастырды. [ 11-16]
Ал, Б.Г.Иоганзен, И.Д.Зверев, И.Т.Суравегина, А.Н.Захлебный,
Т.В.Кучер, М.Н.Сарыбеков және басқалары өз еңбектерінде табиғатты қорғауға
қатысты көзқарасты экологиялық мәдениетті қалыптастырудың мүмкіндіктерін
ашуға талпынады. [13,14]
Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің басты міндеттері мен
шарттарын белгілеуде И. Д. Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол:
экологиялық тәрбиенің мақсаты ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен
сенімдерді орнықтырып, адамгершілік мораль нормаларына сәйкес, қоршаған
ортаға аялы көзқарас, азаматтық белсеңді қарым- қатынастарды қалыптастыру
болып табылады, - деп атап көрсетіп, оның педагогика теориясы мен
практикасындағы жаңа сала екендігіне баса назар аударады. [13]
Экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік жолдары,
мазмұны және мүмкіндіктерінің жеке пәндер бойынша зерттелуіне тоқталып
өтсек: бұл табиғаттанудан М.Н.Сарыбеков, Д.Жангелдина, географиядан
Ұ.Есназарова, Т.В.Кучер, биологиядан И.Т.Суравегина, А.Болтаев пәнаралық
байланыс, сыныптан тыс жұмыстар арқылы К.Ж.Бұзаубақова, Т.В.Каленникозг,
айналамен таныстыру, музыка сабақтары, еңбек процестері арқылы
З.Э.Абашидзе, Н.Д.Соколова, Н.М.Бибик, Н.Ш.Султанова, Д.Я.Альбрехта,
В.И.Демьяненко, т.б. ғылыми-зерттеулерінде жан-жақты зерделенген. [11-16]
Экологиялық тәрбие беру мәселелеріне байланысты қазақстандық
экологтар Ә.С.Бейсенова мен Н.С.Сарыбековтің зерттеу жұмыстары теориялық
және ғылыми әдістемелік құндылығымен ерекшеленеді.
Ғалым Ә.С.Бейсенова жоғары оқу орындары мен орта білім беретін
мектептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің тұжырымдамасын жасап,
практикаға енгізу шараларын ұсынса, ал Н.С.Сарыбеков табиғи ортамен қарым-
қатынас жасаудағы тәсілдерді ғылыми тұрғыда негіздейді. Адам -табиғат
арасындағы қарым-қатынаста міндетті түрде орындалуы тиісті үш заңдылықты
ескеруді, "Бірінші заңдылық - табиғаттың тазалығы; екіншісі - табиғаттың
мол қазыналығы; үшіншісі - табиғаттың көркемділігі", - деп жіктеп
көрсетеді. [11,12]
Ол, өз еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларын табиғатты қорғауға
тәрбиелеу әдіс-тәсілдерін саралай келе, оларға экологиялық білім мен тәрбие
берудегі өз ой-пікірін ортаға салады. Ол келешек ұрпақ үшін табиғи орта мен
оның байлығын кажеттілік үшін ғана пайдаланып қоршаған ортаны сақтай
білмек, табиғаттың қорағауға берері соғұрлым мол болады, деген тұжырымды
қолдайды.
Табиғатты қорғау ісі бүгінгі танда аса маңызды және көкейкесті
педагогикалық проблемаға айналып отырғандықтан, педагогтардан бұл салада
жүйелі жұмыс жүргізуді талап етеді. Аталмыш мәселе барлық педагог әрбір
тәрбиеленушіні табиғатты қорғау ісіне үнемі баулып, тәрбиелеп отырғанда
ғана жүзеге асады және өзінің үйлесімді шешімін табатын болады.
Қазіргі педагогика ғылымы бала үнемі және үздіксіз дамып, өсіп
жетіліп отырады деген қағиданы басшылыққа алады. Мұның өзі өте күрделі
дидактикалық процесс. Ол табиғи орта, отбасындағы және әлеуметтік жағдай,
баланы қоғамдық өмірге бейімдеу жолындағы адамның арнайы да мақсатты
әрекеті, яғни тәрбие факторлары арқылы іске асады.
Әрине, әрбір баланың, яғни жеке тұлғаның қалыптасуына өскен ортаның
және тәрбиенің басқа да факторларының әсер ететінін жоққа шығаруға
болмайды. Сонымен қатар балаға туғаннан ата-анасы арқылы берілетін
табиғатқа жанашырлық қасиеттер болатыны да күмән тудырмайды. Бұл - баланың
бойындағы табиғи алғы шарт пен бейімділік. Әр адамды табиғат қорғаудың
қажеттілігін түсінетін, табиғатты мәңгілікке сақтауға саналы түрде үлес
қосатын азамат етіп баулу көп мәселені шешеді. Саналы түрде табиғатты сүюші
азамат тоздырушының іс-әрекетіне табандылықпен қарсы тұра алады. Ал, адам
бойындағы табиғат жанашыры дағдысы әркімнің отбасы, ошақ қасынан
үлкендердің өнеге іс-әрекетінен басталады, бұл дәстүр жалғастығының
көрінісі.
Балабақшадан бастап үйретілетін табиғат жайындағы өнегелі өсиеттер,
аңыз-әңгімелер мен ойлы пікірлер баланың экологиялық тәрбиесін, мәдениетін
қалыптастыруда құнды негіз бола алады.
М.Н.Сарыбеков өз еңбектерінде экологиялық тәрбие мәселесі жөнінде:
1.Сәбиді табиғатты қорғауға тәрбиелеу әр отбасында басталуы тиіс.
Бұған табиғат корғауға байланысты өнегелі үрдістер көмектеседі.
2.Мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің оқу-тәрбие жұмыстарының
мазмұнында балаларды табиғатты аялай білуге баулудағы жұмыс шаралары
көрініс табуы қажет. Бұл үшін ғалым балабақша бағдарламаларына сәбиді
табиғатты түсініп, аялай білуге жүйелі түрде бағыттау идеясын енгізуді
ұсынады. М.Сарыбековтың пікірінше, экологиялық тәрбие жұмыстарына арналған
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар болуы кажет. Әр сәби табиғат, табиғат
тазалығы, гүл мөлдір су;көгілдір аспан, менің ауылым, менің
республикам деген сөздердің мағынасын түсініп, пайымына жетуі тиіс.
3. Табиғатты қорғау қажеттілігін түсінетін қызметкерлердің
экологиялық даярлығын жетілдіретін орталық ашу керек - дейді, сәбиді
осындай жүйелі табиғат тағылымымен каруландыру мектепке дейінгі тәрбие
мекемелөріндегі ұстаздардың білгірлігімен, жауапкершілікті сезінуімен
байланыстыра жүзеге асырылады. Осылайша, табиғатты адам қажетіне мейлінше
пайдалана отырып, мәңгілікке таза, көркем, бай қазыналы қалпында сақтап
қалуда өзінің зерттеу жұмысында болашақ табиғат жанашырлары үшін оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастыру барысында, халық дәстүрлерін негізге ала отырып, оларды
шын мәніндегі табиғат қамқоршысы етіп баулудың жолдарын қарастырып,
дәлелдейді. [11]
М.Н.Сарыбеков қағидаларын толық қолдауға болады және бізге қазіргі
таңдағы экологиялық тәрбие беру мақсатына қарай былайша қорытынды
жасауымызға мүмкіндік береді:
а) экология мен табиғат қорғау мәселесін біріктіре отырып, оқып, үйреніп,
іске асыру;
ә)адам тағдырының табиғат тағдырымен тұтас байланысты екенін ұғыну. [11]
Қоршаған ортамен таныстыру тек табиғатпен таныстыру ғана емес,
сонымен бірге адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасына табиғат пен қоғамнан
өздері көріп, сезіп, бақылап байқай алатын заттар мен құбылыстарға сүйеніп,
соған негіздей отырып білім беруді көздеу болып табылады.
Ғалым А.Т. Болтаев, К.Ж.Бұзаубақова экологиялық тәрбие адамның
қоршаған табиғи ортаға, табиғатқа саналы, ұқыпты түрде қарап, оның
байлықтарын қорғауға деген көзқарасын орнықтыруда десе, ал ғалым
Д.Жангелдина өзінің Табиғаттану курсы материалдары бойынша оқушыларға
экологиялық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде балаларға экологиялық тәрбие
беру ісі - табиғи ортаға саналы, жанашыр көзқарасын орнықтыру, қорғау мен
көркейтуді, сұлулығын ұғынуды, жауапкершілікті және саналы қарым-қатынасты
бала бойына сіңіре білуді жүйелі жүргізу екенін айтады. [16]
Демек, Қазақстандық ғалымдардың ой-тұжырымдарынан нәтижелі, кешенді
ұйымдастырылған тәрбие жұмысының отбасындағы үлгілі дәстүр жалғасымен
сабақтастығын көреміз.
Соңғы жылдары, ТМД-елдерінде экологиялық тәрбие меселелері бойынша
ғылыми зерттеулер жүргізіліп, кұнды ой-пікірлер, тұжырымдар жасалып жатыр.
1.2 Балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесінің теориялық негізін айқындау "мәдениет", "экологиялық мәдениет",
"қарым-қатынас" ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз
байланысты. Жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыру және дамыту үшін, оның
ғылыми негіздерін, түпкі нәтижелерін анықтауды қажет етеді. Философиялық,
психологиялық, педагогикалық зерттеулерде экологиялық мәдениет ұғымының
мәні мен құрылымына төмендегідей талдаулар жасалады.
Философиялық сөздікте мәдениет-адамзаттың болмыс пен сананың барлық
салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылық қызметті, бұл қызмет
адамзат тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыру бағытын
көздейді.
Педагогикалық тұрғыдан мәдениет-адамдардың бірлесе ғылыми, моральдық-
әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қырым-қатынастар
жиынтығы. Сөйтіп, мәдениеттің мәнін адамның өзіндік еңбегімен байланысты
туындайтын өнім деуге болады.
Экологиялық тәрбиенің философиялық негізі ретінде
республикамыздың философ-ғалымдары Д.К.Кішібеков, Ж.М.Әбділдин,
Ә.Н.Нысанбаев, А.Қ.Қасабеков, Ү.Е.Сыдықов еңбектерін басшылыққа алдық.
[17,18]
Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру мүмкіндіктері
мен экологиялық мәдениетін қалыптастыру заңдылықтары туралы ой-
пікірлер түйіндеген психологтар С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, В.В.Давыдовтардың тұжырымдары зерттеуімізге өзек бола
алады. [56,58,71]
Қазақстандық белгілі психолог ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұханов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Х.Шерьязданованың зерттеулерінде жалпы
балаларда табиғат, қоршаған орта туралы алғашқы ұғымның қалыптасуы
және табиғатты қабылдаудағы балалардың психологиялық ерекшелігі
туралы ішінара ой қозғалып, құнды пікірлер айтылған. [72]
Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық білім мен тәрбие
беру мәселесін зерттеген ТМД елдері ғалымдары С.Н.Николаева,
А.М.Хайдураева, А.М.Пушнина, Н.Н.Кондратова, Г.В.Кирикэ, Е.И.Золотова,
Н.Ф.Виноградова, П.Г.Самарукова, О.Ю.Тютюнник, Н.А.Рыжова, Э.В.Никитина,
Т.В.Христовскаяның еңбектерінде табиғаттың тәрбиелік ықпалы, балаларды
табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселелерін зерттеп ғылыми- әдістемелік
жолдарын ұсынған. [69]
Жоғарыдағы аталған еңбектер жалпы білім беретін орта мектеп
оқушыларына және жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға
экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері
және әдіс-тәсілдері мазмұны мен ұйымдастыру жолдарын қарастырған.
Бұл еңбектердің біздің зерттеуімізде мектеп жасына дейінгі
балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сабақтастықты
сақтауда маңызы зор.
Елімізде Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова,
Қ.М.Меңдаяқова, Р.К.Аралбаева, Ж.А.Исмайлова, Т.А.Левченко, А.С.Әмірова,
Ф.Н.Жұмабекова, С.Н.Жиенбаевалардың зерттеу жұмыстарында мектеп жасына
дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz