Ислам және ғылым оқу құралы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 162 бет
Таңдаулыға:

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гылым

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гылым

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гылым

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гълъм түрлерін камтуъ

Ислам және гылым

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гълъм түрлерін камтуъ

Ислам және гътъм

Исламның заманауи гылым түрлерін қамтуы

Ислам және гылым

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гылым

Ислам дінінің гылымга көзқарасы және гылымның дамуы

Ислам және гылым

Ислам дінінің гълъмга көзцарасъі және гъілъмнъің дамуъ

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Ислам дінінің гылымга көзқарасы және гылъмнъщ дамуы

Ислам дінінің гълъмга көзцарасъі және гъілъмнъің дамуъ

Ислам және гылым

Ислам дінінің гъілъімга көзцарасъі және гъілъмнъің дамуъ

Исламдық оцу-агартудың және білім ордаларының тарихы

Исламдъщ оку-агартудъщ және білім ордаларътъщ тарихъ

Ислам және гылым

Ислам дінінің гъілшмга көзцарасъі және гъілъмнъщ дамуъ

Ислам және гътъм

Ислам және гътът

Ислам және гъілъм

Ислам дінінің гъілшмга көзцарасъі және гъілъмнъщ дамуъ

Ислам және гътъм

Исламнъң заманауи гъілъм түрлерін камтуъі

Ислам және гътъм

Ислам гылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы

Ислам және гътъм

Ислам гылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы

Исламдъщ оку-агартудъщ және білім ордаларътъщ тарихъ

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Ислам гътъмъі мен мәдениетінің әлемге таралуъ

Ислам және гътъм

Ислам гылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы

Ислам және гылым

Исламдъщ оку-агартудъщ және білім ордаларътъщ тарихъ

Ислам және гътъм

Ислам және гылым

Исламдъщ оку-агартудъщ және білім ордаларътъщ тарихъ

Исламдық оцу-агартудың және білім ордаларының тарихы

Ислам және гылым

Исламдық оцу-агартудың және білім ордаларының тарихы

Ислам және гътъм

Исламдъщ оку-агартудъщ және білім ордаларътъщ тарихъ

Ислам және гътъм

Бақытжан Өткелбаев

ИСЛАМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

Алматы 2014

Мазмұны

Алғы сөз 5

Кіріспе 8

Бірінші бөлім

ислам дінініц ғылымға көзқарасы және ғылымныщ дамуы

Исламдағы «ғылым» термині және ғылым үйренудің маңызы . . . 11

Ислам - ғылым діні 16

Ғылым үйренудің әдептері 29

Екінші бөлім

исламдық оқу-ағартудың және білім ордаларының тарихы

Хижретке дейінгі оқу-ағарту 32

Хижреттен кейінгі оқу-ағарту 33

Хазірет Пайғамбар (с. а. с. ) дәуіріндегі оқу-ағарту орындары 33

Медресеге дейінгі оқу орындары 37

Ислам әлемінде медреселер: 47

Осман мемлекетіне дейінгі медреселер: 48

Селжүктердегі оқу-ағарту 50

Селжүктердің ресми және бейресми оқу орындары 51

Медреселердің басқа қоғамдық мекемелермен байланысы 58

Осман медреселері: 62

Арнайы білім беретін медреселер: 66

Үшінші бөлім ислам ғылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы

Мәдениет сөзінің анықтамасы 71

Ислам мәдениеті 74

Ислам ғылымы мен мәдениетінің Батыс арқылы әлемге

таралуы 78

Дін мен ғылымның арақатынасы 83

Мұсылман шығыс ғалымдарының ғылым тарихындағы орны . . . 83 Исламның қайнар көзі - Құран және сүннет 86

Төртінші бөлім

исламның заманауи ғылым

түрлерін қамтуы

Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы 89

Исламдағы психология 92

Исламдағы қоғамтану 94

Исламдағы педагогика 99

Исламдағы әлеуметтану 101

Құран кәрімнің ғылыми жаңалықтардан хабар беруі 106

Құран оқудың денсаулыққа пайдасы: 147

Сөз соңы 164

Пайдаланылган әдебиеттер тізімі: 167

Алғы сөз

Білім-ғылым - адамзат дамуының басты қозғаушысы. Хазіреті Алидің: «Малды сен қорисың, ал ғылым сені қориды» деген сөзінің астарында терең мән жатыр. Ендеше ғылымға бас қойып қана елімізді, ұлтымызды шыңдарға сүйрей аламыз. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Халық қанша бай болса да уақыт өте келе бүкіл байлығы білімді халықтардың қолына өтеді», деп білімдінің болашағын болжаған-ды. Осын-дай үлкен жүкті арқалаған бұл кітап қазіргі толғағы көп тоқсан түрлі мәселелерді қозғаған еңбектердің ізін ала жарыққа шыққан, ислам дінінің ғылыммен тура бай-ланысы жайында тың дүниелерді бойына сыйдырған жаңа туынды.

Асыл дінімізді дәстүрге сіңдіріп, күнделікті әдет-ғұрыпқа байлаған қазақ халқы діндегі ақиқаттарды ғана ғылым деп тауып, дүниелік жаратылыста-ну ғылымдарын құдайсыздардың ілімі деп танып, үйренбекке қажет деп санамаған. Алайда шындыққа тура қарасақ, Аллаһ тағаланың ғылым-білімге аса назар аударғанын еңбекте мынадай мысалмен білдіреді: «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?» («Зүмәр» сүресі, 9) . Және де пайғамбарымыздың хадисінде: «Кімде-кім білім іздеу жолына түссе, Аллаһ тагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гылым іздеушінің талабынаразы болып, оның аягыныц астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, галымга көктегілер және жердегілер, тіпті судагы балыцтарга дейін жарылқау тілейді» деп келтіреді.

Кітапта Исламдағы ғылым үйренудің маңызы мен әдептерінен бастап, дін өркен жайған өлкелердегі оқу-ағарту істерінің барысына шолу жасалады. Мұнда хижретке дейінгі оқу-ағарту орындарының саны мен сапасы Ислам орнағаннан кейінгі іліммен сусындату шараларының ара қатынасы жайында қызық деректер алға тартылған. Аллаһ есімі жеткен жерлерге патшалық құрған әмірлердің әр аймаққа мешіт, медресе, мешіт жанындағы білім ошақтарын салу секілді ізгі амал-дарды жасауда жарысқа түскендігі айтылады. Қалың бұқараның сауатын ашып, санасын оятуда көптеген кітапханалар, білім беру орындары үздіксіз жұмыс жасап тұрды. Осындай діннің ағартушылыққа тигізген ісінің оң әсері нәтижесінде халықтың көпшілігі қара та-нып, өздігінен оқып, хат жаза алатын дәрежеге жеткен.

Ғылымның дамуымен қоса мәдениет те тамыр-лап, қалыптасуына алғышарттар пайда болады. Осы орайда кітапта Ислам мәдениетінің жалпы шығыс мәдениетіне ықпал етіп, батыс мәдениетіне тереңдей еніп, елеулі өзгерістер тудырғаны жайлы мәліметтер беріледі. Ғылымның қайнар көзін қасиетті Құран мен пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаның (с. а. с. ) сүннетінен алған ислам ғалымдарының әлемдік ғылымның өркендеуіне қосқан орасан үлестері мен ғылым тарихындағы орны көрсетіледі. Дін мен ғылымның ара қатынасында өзіндік қолтаңба қалдырған ислам ғұламалары жаратылыстану ғылымын меңгеруде өзге мәдениет өкілдерінен көш ілгері озып, сонымен қоймай қарапайым халықты да жаппай ілімге ден қоюға шақырған. Осыдан қарап-ақ ақиқат дінімізде ешқашан ғылымға тұсау салынбағаны, қайта жандану-ына барынша қолдау көрсетілгені байқалады. Ал осын-

дай ойлауға оғаш келетін ойларды алға тартатын батыс елдерінде ол кезде ғылыммен айналысқандарға инквизиция соты жүргізіліп, ілімге тұтас шектеу қойылған-ды. Кітапта келтірілген осындай айғақты фактілер ислам діні ғылымға, дамуға тұсау болады деген пікірлер сеңін сейілтуге көмектеспек.

«Діндеріңді кемеліне келтірдім» деп Жаратушымыздың уәде еткеніндей, ешқандай кемшілігі жоқ Ислам діні өмірдегі сан алуан ақиқаттар мен тәрбие көздерін бүге-шігесіне дейін қамтыған. Оған дәлел ретінде қолдарыңыздағы еңбекте Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы, психология, қоғамтану, педагогика, әлеуметтану ғылымдарының көрініс беруі жай-ында баян етеді. Адамның тылсым мінездерінің мың құбылуы, санасы жетілген балаларға ұстаздық ету, кісіні мәдениетті қалыптастыру, қоғамдағы бұқара халықтың жай-күйі секілді сезімтал мәселелерді қамтуы жайында қажетті деректер ұсынылады.

Еңбекте Құран кәрімнің қасиетті аяттарының он төрт ғасырдан бері ғылыми жаңалықтардан хабар беріп, ишара еткендігі жайлы көптеген мысалдар бекітіліп, Аллаһтың сөзінің әрқашан үстем келетіні мағлұматтармен нанымды баяндалған. Сонымен қатар Құран оқудың денсаулыққа тигізер пайдасын сөз етуі де оқырмандар біле бермейтін қызықты дерек. Сондықтан жас имам Бақытжан Өткелбаевтың бұл кітабын танымдық берері мол, айтары бар еңбек деп санаймыз.

Шамшәдин Керім,

филология гылымдарыныц докторы, профессор, Нұр-Мүбарак ислам университетінің проректоры

Кіріспе

Дін мен ғылым секілді екі үлкен тақырыпты қаузамас бұрын «Ислам қандай дін?» деген сұраққа жа-уап іздесек. Ислам - адамның екі дүниесін де бірдей қамтитын хақ дін. Дінімізде құлшылық, мәдениет, білім-ғылым, құқық, саясат, жанұя, экономика да қамтылғанын осы кітапты оқу барысында түсінетін бо-ласыздар, қадірлі оқырман қауым.

Алдағы тарауларда Ислам дінінің адамзат бала-сына алып келген ұлы мәдениетіне, ғылымы мен та-рихына тереңірек тоқталамыз. Адамзаттың сонау Исламнан бұрынғы және дін келгеннен кейінгі жан-жақты шарықтап даму кезеңдеріне, оқу-ағарту тари-хына, қоғамдық-мәдени салаларына тың деректерден мысал бере отырып үңілеміз. Аллаһтан түскен діннің тек мұсылман жұртшылығына ғана емес, сонымен қоса, батыс әлеміне де кеңінен етек жайып, пайдасын тигізгендігін, әлі күнге дейін тигізіп жатқандығын және ол жақтарға қалай, қашан өткендігінен де сөз етеміз.

Бұл ғылыми еңбектің басты артықшылығы, өзімізге кеңінен танымал қазақ, орыс тілдеріндегі еңбектерді ғана емес, сонымен бірге түрік, араб секілді өзге тілдеріндегі еңбектердің де кеңінен пайдаланылғанында. Неге десеңіз, Ислам әлеміндегі ғылым мен білімнің көбіне аталмыш осы екі тілде дамып, осы тілдерде жарық көргенін сіз бен біз жақсы білеміз.

Жоғарыда келтіргеніміздей, Ислам діні - үлкен мәдениет. Мұндай мәдениеттің «Оқы» әмірімен баста-луы көп нәрсені байқатады. Барлық мәдениеттің, оның

ішінде Исламның да негізгі іргетасы - оқу-ағарту болып табылады. Білім алуды басты ұстаным етіп алғандығы үшін де дін Ислам өз өміршеңдігін ешқашан жоғалтпай заман өткен сайын жаңарып келе жатыр.

Тәлім-тәрбие мен оқу-ағартуды пайғамбарының туралығы, сенімділігі және Раббысына деген сүйіспеншілігі арқылы бастаған бұл діннің оқу-ағарту саласында бүгінгі күнге дейін қалдырған ізі үлкен зерттеуді қажет етеді. Барлық мәдениеттің қалыптасып дамуында маңызды рөл атқаратын білім саласы Ислам мәдениетінде де өз жемісін беріп, үлкен жетістіктерге қол жеткізген. Құран мен сүннетте көптеген аят пен хадис бізге осыны көрсетеді. Пайғамбарымыз (с. а. с. ) білім алуды өсиет еткен және Оның «Мен мұғалім бо-лып жіберілдім» деген сөзін де оқу-ағарту ісінің Ис-ламда қаншалықты маңызды екенін білдіреді.

Ислам келгеннен кейін арабтар мен мұсылмандықты қабылдаған басқа да халықтар ғылымда жоғары жетістіктерге жетті. Бұған Құрандағы ғылымға деген үгіт сеп болып, нәтижесінде көптеген мұсылман ғалымдары биология, зоология, тарих, астрономия, химия, физика, алгебра, математика, медицина сияқты ғылым сала-ларында өз қолтаңбаларын қалдырған. Жалғыз Құран ғана емес, пайғамбарымыз да мұсылмандарды білім алуға шақырып, бұның мұсылмандарға парыз екендігін айтқан.

Мәдинаға хижреттен кейін мұсылмандар меккеліктердің қыспағынан құтылып, өз араларында мемлекет құрды. Хазірет Пайғамбардың (с. а. с. ) бас бо-луымен мұнда мешіт салып, оның бір бөлімі оқу-ағарту істеріне арналды. Бұның «Суффа» деп аталғанын білеміз. Суффа - Исламдағы алғашқы университет.

Бұл жерде Пайғамбарымыздың өзі сабақ берген. Бәдір соғысында тұтқынға түскендердің әрқайсысына 400 дирхам құн белгіленгенде, құн төлеуге қаржысы жоқ сауаты бар тұтқындар мәдиналық он балаға оқу-жазу үйретіп азаттық алатын болды. Ғұлама сахабалардың бірі Зәйд ибн Сабит осы жерде сауатын ашқан ансарлардың бірі еді.

Исламның ғылымға және өзін ғылымға атаған ғалымдарға деген құрметі ерекше. «Ғалъмдар пайгамбарлардиц мирасқоръ» деген мұсылмандар жер бетінде алғаш болып ренессанс туғызған мем-лекет десек қателеспес едік. Ислам білім алуға кел-генде ешкімді де бөліп-жармайды. Бұған мысал, ба-тыста ғасырлар бойы тыйым салынып және құдай мен шіркеуге қарсы келу деп есептелінген медици-наны пайғамбарымыздың өзі насихаттап, өз өмірінде қолданғаны. Ор соғысында жаралыларды емдеу үшін «Руфайда шатырының» құрылуы Исламда ауруханалар тарихының пайғамбарымыз заманынан бастап маңызы зор екендігіне дәлел1. Сондықтан да мұсылмандардың медицинамен шұғылдану, ауруханалар салуы дәстүрге айналған. Исламда ғылым мен ғибадат бір-бірінен ай-ырылмайтын екі негіз болғандықтан білім алу діни әмір еді. Сол себептен де әртүрлі ғылым салаларында көптеген жаңалықтар ашылғандығын көреміз.

1 Ахмед Иса Бек, Тарихул Бимаристанат фил Ислам, Бейрут

1981.

БіРІИШІ велім ИСЛАМ ДІНІНің ҒЫЛЫМҒА

көзқарасы және ғылымның дамуы

Исламдағы «ғылым» термині және ғылым үйренудің маңызы

Араб тілінде білу мағынасына келетін «ғылым» сөзі көбінесе білім, мағлұмат деген мағыналарға келеді. Бір нәрсені нақты үйреніп сенуді ғылым дейміз. Білімсіздіктің, надандықтың антонимі болып табыла-тын «ғылым» сөзінен ғалым, мағлұмат, мұғалім және тағы басқа сөздер шыққан2. Ислам ғалымдары ғылымды «Кісінің ақыл және сана сезіміне сыйымды мағлұмат» деп түсіндіреді. «Ғылым бір нәрсенің өз кейпінде таны-луы».

Ғылым екіге бөлінеді, біріншісі - «Қадим ғылымы (О бастан бар болған ғылым) ». Екіншісі, кейіннен берілген «Хадис ғылымы». Қадим ғылымы Аллаһ тағаланың заты және сипатына байланысты ғылым. Ол жаратылғандардың ғылымына ұқсамайды. Тек қана Аллаһ тағалаға толық мағынада Алим деп айта ала-мыз. Өткені тек қана Жаратушымыз барлық нәрсені толық білуші. Хадис ғылымы: Жаратылғандардың

2 Дұрак Пусмаз, Ислам Ансиклопедиси, Илим. М. ХІІІ т. Стамбул 2000.

ғылымы, яғни, Аллаһ тағаланың жаратқандарына берген ғылымы. Ол екіге бөлінеді.

Бірінші «Қажетті ғылым». Ол адамның ізденіп үйренуі қажет етпейтін, өздігінен пайда болатын ғылым. Мысалы, нәрестенің анасын емуі, жүруі, жеп-ішуі, сөйлеп-күлуі, ненің үлкен, ненің кішкентай екендігін, ненің жұмсақ, ненің қатты екендігін білуі сияқты.

Екіншісі «Назари және Истидләли» ғылым. Назар - сөздікте қарау, көру, ойлану, зерттеу нәтижесінде шешім беру деген мағынаға келеді3. Истидләл болса дәлелге сүйену, дәлелдер келтіру деген мағынада. Наза-ри және Истидләли ғылым адамдардың қалауымен яғни қарау, көру, ойлану нәтижесінде сағаттар, күндер тіпті жылдар бойы ізденіп дәлелдеуі арқылы пайда болған білімі. Мұндай білімге құл, қалау және іздену арқылы жететіндігі үшін біз оған Иктисаби (еңбек арқылы қол жеткізілген) ғылым деп атаймыз. Аллаһ тағала Құран кәрімде «Зүмәр» сүресінің тоғызыншы аятын-да «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?» дейді. Тағы бір аятта «Сендерден иман келтіргендердің, ғылым бергендердің дәрежелерін көтереді» делінген. Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз екенін көрсете отырып, былай дейді: «Кімде-кім білім іздеу жолъна түссе Аллаһ шагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гъілъім іздеушінің талабъна разъ болъп, онъіц аягъінъіц астъна қанаттарън жаядъ. Шън мәнінде, галъмга көктегілер және жердегілер, тіпті судагъ балъіцтарга дейін жарълқау тілейді».

3 Ибн Манзур, Әбул Фазл Жамалуддин Мухаммед ибн Мукаррам, Лисанул-Араб, «Тахқиқул-Тарас» баспасы, Байрут/ Лубнан 1993, 66 б.

Адамды азғырып тура жолдан тайдырушы әзәзіл шайтан үшін де шариғатты жетік меңгерген ғалым, білімі шамалы қатардағы қарапайым мың мұсылманнан әлдеқайда қорқынышты екен. Дінімізді неғұрлым біліп тани түскен сайын азғырушыдан алыстап, тақуалыққа жақындай түсеміз. Хадисте: «Бір фақих (Шаригаттъ жетік меңгерген галъм) шайтанга мъң қарапайъм мұсълманнан қорқыныштырақ» делінеді. Діни ғұламалық Аллаһ тағаланың сүйікті пендесіне ғана нәсіп болмақ. Сол нәсіптен үміт етуші әрбір мұсылманға қойылар талап: «Кімде-кім білімді үйренсе, лайъқтъ болуъ үшін үйренуі тиіс. Ал, керісінше, тек қана дүниені иелену, байлъқ, мансап үшін үйренген болса, ол пенде қиямет күні жәннаттъң өзі түрмац иісін де сезбейді», «Ілім үйрену - мұсълман еркек пен әйелге паръіз»4.

Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім адамдарына құрметпен бас иген. Түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мы-сырдан қайтып келе жатқан кезінде жанында атақты дін ғалымы Ибн Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп бара жатады. Ибн Кемалдың астындағы аттың аяғынан шашыраған балшық Явуздың киімдерін ла-стап, Ибн Кемал қысылып ұялады. Ұстаздың қысылып, қымтырылғанын көрген Явуз Сұлтан Сәлім: «Қысылма, ұстазым! Ғалымның атының аяғынан шашыраған балшық - біз үшін сәнді әшекей. Бұл көйлек осы балшығымен сақталып, өлгенде табытымның үстіне

4 Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф, Риязу-с Салихин, аударма және түсініктеме: (Яшар Кандемир, Исмайл Лютфи Чакан, Рашит Күчүк), I-VIII, Стамбул 1997.

қойылсын» деп өсиет айтып, ғалымдарға деген құрметтің үлгісін көрсете білген5.

Хазірет Али (р. а. ) Күмейілге: «Ғылым - байлықтан қайырлы. Өйткені малды сен қорғайсың, ал ғылым болса сені қорғайды. Ғылым бағындырушы, байлық бағынушы. Байлық, берсең азаяды, білім, берсең көбейеді» деген екен.

«Бір ғалымның дәрежесі аузы берік болса да соғысқа қатысып, түнін ғибадат етумен өткізген му-жахид құлдан жоғары». «Бір ғалымның өлімінен кейін Ислам әлемінде қаңырап қалған бос орын, сол сияқты ғалым өсіп жетілмегенше толықтырылмайды».

Әбул Әсуад: «Ғылымнан бағалы нәрсе болмай-ды. Өйткені сұлтандар адамдарға басшы, ал ғалымдар сұлтандарға басшы» - дейді.

Фәтхи Мусылы: «Ғылым және хикметтен (Аллаһ тағаланың сүйікті құлдарына беретін ғылымы) мақұрым жүрек ішіп-жей алмайтын ауру сияқты, өлімге душар болды деген сөз өте орынды. Өйткені денені жеп-ішу арқылы сақтаймыз, ал жүректің асы - ғылым және хик-мет. Жүрек осы екеуімен өмір сүреді. Ғылымсыз жүрек өлімге жақын» деген.

Хасан Басри: «Ғалымдардың қаламы шейіттердің қанымен таразыға тартылады және ауыр басады».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.