Ислам және ғылым оқу құралы
Алғы сөз
Кіріспе
Бірінші бөлім
1 ИСЛАМ ДІНІНІЦ ҒЫЛЫМҒА КӨЗҚАРАСЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМНЫЩ ДАМУЫ
1.1 Исламдағы «ғылым» термині және ғылым үйренудің маңызы
1.2 Ислам . ғылым діні
1.3 Ғылым үйренудің әдептері
Екінші бөлім
ІІ ИСЛАМДЫҚ ОҚУ.АҒАРТУДЫҢ ЖӘНЕ БІЛІМ ОРДАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 Хижретке дейінгі оқу.ағарту
2.2 Хижреттен кейінгі оқу.ағарту
2.3 Хазірет Пайғамбар (с.а.с.) дәуіріндегі оқу.ағарту орындары
2.4 Медресеге дейінгі оқу орындары
2.5 Ислам әлемінде медреселер
2.6 Осман мемлекетіне дейінгі медреселер
2.7 Селжүктердегі оқу.ағарту
2.8 Селжүктердің ресми және бейресми оқу орындары
2.8 Медреселердің басқа қоғамдық мекемелермен байланысы
2.9 Осман медреселері:
2.9 Арнайы білім беретін медреселер:
Үшінші бөлім
ІІІ ИСЛАМ ҒЫЛЫМЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНІҢ ӘЛЕМГЕ ТАРАЛУЫ
3.1 Мәдениет сөзінің анықтамасы
3.2 Ислам мәдениеті
3.3 Ислам ғылымы мен мәдениетінің 3.4 Батыс арқылы әлемге
таралуы
3.5 Дін мен ғылымның арақатынасы
3.6 Мұсылман шығыс ғалымдарының ғылым тарихындағы орны
3.7 Исламның қайнар көзі . Құран және сүннет
Төртінші бөлім
4 ИСЛАМНЫҢ ЗАМАНАУИ ҒЫЛЫМ
4.1 Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы
4.2 Исламдағы психология
4.3 Исламдағы қоғамтану
4.4 Исламдағы педагогика
4.5 Исламдағы әлеуметтану
4.6 Құран кәрімнің ғылыми жаңалықтардан хабар беруі
4.7 Құран оқудың денсаулыққа пайдасы:
Сөз соң
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бірінші бөлім
1 ИСЛАМ ДІНІНІЦ ҒЫЛЫМҒА КӨЗҚАРАСЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМНЫЩ ДАМУЫ
1.1 Исламдағы «ғылым» термині және ғылым үйренудің маңызы
1.2 Ислам . ғылым діні
1.3 Ғылым үйренудің әдептері
Екінші бөлім
ІІ ИСЛАМДЫҚ ОҚУ.АҒАРТУДЫҢ ЖӘНЕ БІЛІМ ОРДАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 Хижретке дейінгі оқу.ағарту
2.2 Хижреттен кейінгі оқу.ағарту
2.3 Хазірет Пайғамбар (с.а.с.) дәуіріндегі оқу.ағарту орындары
2.4 Медресеге дейінгі оқу орындары
2.5 Ислам әлемінде медреселер
2.6 Осман мемлекетіне дейінгі медреселер
2.7 Селжүктердегі оқу.ағарту
2.8 Селжүктердің ресми және бейресми оқу орындары
2.8 Медреселердің басқа қоғамдық мекемелермен байланысы
2.9 Осман медреселері:
2.9 Арнайы білім беретін медреселер:
Үшінші бөлім
ІІІ ИСЛАМ ҒЫЛЫМЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНІҢ ӘЛЕМГЕ ТАРАЛУЫ
3.1 Мәдениет сөзінің анықтамасы
3.2 Ислам мәдениеті
3.3 Ислам ғылымы мен мәдениетінің 3.4 Батыс арқылы әлемге
таралуы
3.5 Дін мен ғылымның арақатынасы
3.6 Мұсылман шығыс ғалымдарының ғылым тарихындағы орны
3.7 Исламның қайнар көзі . Құран және сүннет
Төртінші бөлім
4 ИСЛАМНЫҢ ЗАМАНАУИ ҒЫЛЫМ
4.1 Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы
4.2 Исламдағы психология
4.3 Исламдағы қоғамтану
4.4 Исламдағы педагогика
4.5 Исламдағы әлеуметтану
4.6 Құран кәрімнің ғылыми жаңалықтардан хабар беруі
4.7 Құран оқудың денсаулыққа пайдасы:
Сөз соң
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі
Білім-ғылым - адамзат дамуының басты қозғаушысы. Хазіреті Алидің: «Малды сен қорисың, ал ғылым сені қориды» деген сөзінің астарында терең мән жатыр. Ендеше ғылымға бас қойып қана елімізді, ұлтымызды шыңдарға сүйрей аламыз. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Халық қанша бай болса да уақыт өте келе бүкіл байлығы білімді халықтардың қолына өтеді», деп білімдінің болашағын болжаған-ды. Осын-дай үлкен жүкті арқалаған бұл кітап қазіргі толғағы көп тоқсан түрлі мәселелерді қозғаған еңбектердің ізін ала жарыққа шыққан, ислам дінінің ғылыммен тура бай-ланысы жайында тың дүниелерді бойына сыйдырған жаңа туынды.
Асыл дінімізді дәстүрге сіңдіріп, күнделікті әдет-ғұрыпқа байлаған қазақ халқы діндегі ақиқаттарды ғана ғылым деп тауып, дүниелік жаратылыста-ну ғылымдарын құдайсыздардың ілімі деп танып, үйренбекке қажет деп санамаған. Алайда шындыққа тура қарасақ, Аллаһ тағаланың ғылым-білімге аса на¬зар аударғанын еңбекте мынадай мысалмен білдіреді: «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?» («Зүмәр» сүресі, 9). Және де пайғамбарымыздың хадисінде: «Кімде-кім білім іздеу жолына түссе, Аллаһ тагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гылым іздеушінің талабынаразы болып, оның аягыныц астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, галымга көктегілер және жердегілер, тіпті судагы балыцтарга дейін жарылқау тілейді» деп келтіреді.
Асыл дінімізді дәстүрге сіңдіріп, күнделікті әдет-ғұрыпқа байлаған қазақ халқы діндегі ақиқаттарды ғана ғылым деп тауып, дүниелік жаратылыста-ну ғылымдарын құдайсыздардың ілімі деп танып, үйренбекке қажет деп санамаған. Алайда шындыққа тура қарасақ, Аллаһ тағаланың ғылым-білімге аса на¬зар аударғанын еңбекте мынадай мысалмен білдіреді: «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?» («Зүмәр» сүресі, 9). Және де пайғамбарымыздың хадисінде: «Кімде-кім білім іздеу жолына түссе, Аллаһ тагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гылым іздеушінің талабынаразы болып, оның аягыныц астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, галымга көктегілер және жердегілер, тіпті судагы балыцтарга дейін жарылқау тілейді» деп келтіреді.
Бақытжан Өткелбаев
ИСЛАМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
Алматы 2014
Мазмұны
Алғы сөз 5
Кіріспе 8
Бірінші бөлім
ислам дінініц ғылымға көзқарасы және ғылымныщ дамуы
Исламдағы ғылым термині және ғылым үйренудің маңызы ... 11
Ислам - ғылым діні 16
Ғылым үйренудің әдептері 29
Екінші бөлім
исламдық оқу-ағартудың және білім ордаларының тарихы
Хижретке дейінгі оқу-ағарту 32
Хижреттен кейінгі оқу-ағарту 33
Хазірет Пайғамбар (с.а.с.) дәуіріндегі оқу-ағарту орындары 33
Медресеге дейінгі оқу орындары 37
Ислам әлемінде медреселер: 47
Осман мемлекетіне дейінгі медреселер: 48
Селжүктердегі оқу-ағарту 50
Селжүктердің ресми және бейресми оқу орындары 51
Медреселердің басқа қоғамдық мекемелермен байланысы 58
Осман медреселері: 62
Арнайы білім беретін медреселер: 66
Үшінші бөлім ислам ғылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы
Мәдениет сөзінің анықтамасы 71
Ислам мәдениеті 74
Ислам ғылымы мен мәдениетінің Батыс арқылы әлемге
таралуы 78
Дін мен ғылымның арақатынасы 83
Мұсылман шығыс ғалымдарының ғылым тарихындағы орны ... 83
Исламның қайнар көзі - Құран және сүннет 86
Төртінші бөлім
исламның заманауи ғылым
түрлерін қамтуы
Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы 89
Исламдағы психология 92
Исламдағы қоғамтану 94
Исламдағы педагогика 99
Исламдағы әлеуметтану 101
Құран кәрімнің ғылыми жаңалықтардан хабар беруі 106
Құран оқудың денсаулыққа пайдасы: 147
Сөз соңы 164
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі: 167
Алғы сөз
Білім-ғылым - адамзат дамуының басты қозғаушысы. Хазіреті Алидің: Малды сен қорисың, ал ғылым сені қориды деген сөзінің астарында терең мән жатыр. Ендеше ғылымға бас қойып қана елімізді, ұлтымызды шыңдарға сүйрей аламыз. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: Халық қанша бай болса да уақыт өте келе бүкіл байлығы білімді халықтардың қолына өтеді, деп білімдінің болашағын болжаған-ды. Осын-дай үлкен жүкті арқалаған бұл кітап қазіргі толғағы көп тоқсан түрлі мәселелерді қозғаған еңбектердің ізін ала жарыққа шыққан, ислам дінінің ғылыммен тура бай-ланысы жайында тың дүниелерді бойына сыйдырған жаңа туынды.
Асыл дінімізді дәстүрге сіңдіріп, күнделікті әдет-ғұрыпқа байлаған қазақ халқы діндегі ақиқаттарды ғана ғылым деп тауып, дүниелік жаратылыста-ну ғылымдарын құдайсыздардың ілімі деп танып, үйренбекке қажет деп санамаған. Алайда шындыққа тура қарасақ, Аллаһ тағаланың ғылым-білімге аса на - зар аударғанын еңбекте мынадай мысалмен білдіреді: Білгендер мен білмегендер тең бола ма? (Зүмәр сүресі, 9). Және де пайғамбарымыздың хадисінде: Кімде-кім білім іздеу жолына түссе, Аллаһ тагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гылым іздеушінің талабынаразы болып, оның аягыныц астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, галымга көктегілер және жердегілер, тіпті судагы балыцтарга дейін жарылқау тілейді деп келтіреді.
Кітапта Исламдағы ғылым үйренудің маңызы мен әдептерінен бастап, дін өркен жайған өлкелердегі оқу-ағарту істерінің барысына шолу жасалады. Мұнда хижретке дейінгі оқу-ағарту орындарының саны мен сапасы Ислам орнағаннан кейінгі іліммен сусындату шараларының ара қатынасы жайында қызық деректер алға тартылған. Аллаһ есімі жеткен жерлерге патшалық құрған әмірлердің әр аймаққа мешіт, медресе, мешіт жанындағы білім ошақтарын салу секілді ізгі амал-дарды жасауда жарысқа түскендігі айтылады. Қалың бұқараның сауатын ашып, санасын оятуда көптеген кітапханалар, білім беру орындары үздіксіз жұмыс жасап тұрды.Осындай діннің ағартушылыққа тигізген ісінің оң әсері нәтижесінде халықтың көпшілігі қара та-нып, өздігінен оқып, хат жаза алатын дәрежеге жеткен.
Ғылымның дамуымен қоса мәдениет те тамыр-лап, қалыптасуына алғышарттар пайда болады. Осы орайда кітапта Ислам мәдениетінің жалпы шығыс мәдениетіне ықпал етіп, батыс мәдениетіне тереңдей еніп, елеулі өзгерістер тудырғаны жайлы мәліметтер беріледі. Ғылымның қайнар көзін қасиетті Құран мен пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаның (с.а.с.) сүннетінен алған ислам ғалымдарының әлемдік ғылымның өркендеуіне қосқан орасан үлестері мен ғылым тарихындағы орны көрсетіледі. Дін мен ғылымның ара қатынасында өзіндік қолтаңба қалдырған ислам ғұламалары жаратылыстану ғылымын меңгеруде өзге мәдениет өкілдерінен көш ілгері озып, сонымен қоймай қарапайым халықты да жаппай ілімге ден қоюға шақырған. Осыдан қарап-ақ ақиқат дінімізде ешқашан ғылымға тұсау салынбағаны, қайта жандану-ына барынша қолдау көрсетілгені байқалады. Ал осын-
дай ойлауға оғаш келетін ойларды алға тартатын батыс елдерінде ол кезде ғылыммен айналысқандарға инкви - зиция соты жүргізіліп, ілімге тұтас шектеу қойылған-ды. Кітапта келтірілген осындай айғақты фактілер ис - лам діні ғылымға, дамуға тұсау болады деген пікірлер сеңін сейілтуге көмектеспек.
Діндеріңді кемеліне келтірдім деп Жаратушымыздың уәде еткеніндей, ешқандай кемшілігі жоқ Ислам діні өмірдегі сан алуан ақиқаттар мен тәрбие көздерін бүге-шігесіне дейін қамтыған. Оған дәлел ретінде қолдарыңыздағы еңбекте Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы, психология, қоғамтану, педаго - гика, әлеуметтану ғылымдарының көрініс беруі жай-ында баян етеді. Адамның тылсым мінездерінің мың құбылуы, санасы жетілген балаларға ұстаздық ету, кісіні мәдениетті қалыптастыру, қоғамдағы бұқара халықтың жай-күйі секілді сезімтал мәселелерді қамтуы жайында қажетті деректер ұсынылады.
Еңбекте Құран кәрімнің қасиетті аяттарының он төрт ғасырдан бері ғылыми жаңалықтардан ха - бар беріп, ишара еткендігі жайлы көптеген мысалдар бекітіліп, Аллаһтың сөзінің әрқашан үстем келетіні мағлұматтармен нанымды баяндалған. Сонымен қатар Құран оқудың денсаулыққа тигізер пайдасын сөз етуі де оқырмандар біле бермейтін қызықты дерек. Сондықтан жас имам Бақытжан Өткелбаевтың бұл кітабын танымдық берері мол, айтары бар еңбек деп санаймыз.
Шамшәдин Керім,
филология гылымдарыныц докторы, профессор, Нұр-Мүбарак ислам университетінің проректоры
Кіріспе
Дін мен ғылым секілді екі үлкен тақырыпты қаузамас бұрын Ислам қандай дін? деген сұраққа жа-уап іздесек. Ислам - адамның екі дүниесін де бірдей қамтитын хақ дін. Дінімізде құлшылық, мәдениет, білім-ғылым, құқық, саясат, жанұя, экономика да қамтылғанын осы кітапты оқу барысында түсінетін бо-ласыздар, қадірлі оқырман қауым.
Алдағы тарауларда Ислам дінінің адамзат бала-сына алып келген ұлы мәдениетіне, ғылымы мен та-рихына тереңірек тоқталамыз. Адамзаттың сонау Исламнан бұрынғы және дін келгеннен кейінгі жан-жақты шарықтап даму кезеңдеріне, оқу-ағарту тари-хына, қоғамдық-мәдени салаларына тың деректерден мысал бере отырып үңілеміз. Аллаһтан түскен діннің тек мұсылман жұртшылығына ғана емес, сонымен қоса, батыс әлеміне де кеңінен етек жайып, пайдасын тигізгендігін, әлі күнге дейін тигізіп жатқандығын және ол жақтарға қалай, қашан өткендігінен де сөз етеміз.
Бұл ғылыми еңбектің басты артықшылығы, өзімізге кеңінен танымал қазақ, орыс тілдеріндегі еңбектерді ғана емес, сонымен бірге түрік, араб секілді өзге тілдеріндегі еңбектердің де кеңінен пайдаланылғанында. Неге десеңіз, Ислам әлеміндегі ғылым мен білімнің көбіне аталмыш осы екі тілде дамып, осы тілдерде жарық көргенін сіз бен біз жақсы білеміз.
Жоғарыда келтіргеніміздей, Ислам діні - үлкен мәдениет. Мұндай мәдениеттің Оқы әмірімен баста-луы көп нәрсені байқатады. Барлық мәдениеттің, оның
ішінде Исламның да негізгі іргетасы - оқу-ағарту болып табылады. Білім алуды басты ұстаным етіп алғандығы үшін де дін Ислам өз өміршеңдігін ешқашан жоғалтпай заман өткен сайын жаңарып келе жатыр.
Тәлім-тәрбие мен оқу-ағартуды пайғамбарының туралығы, сенімділігі және Раббысына деген сүйіспеншілігі арқылы бастаған бұл діннің оқу-ағарту саласында бүгінгі күнге дейін қалдырған ізі үлкен зерттеуді қажет етеді. Барлық мәдениеттің қалыптасып дамуында маңызды рөл атқаратын білім саласы Ислам мәдениетінде де өз жемісін беріп, үлкен жетістіктерге қол жеткізген. Құран мен сүннетте көптеген аят пен хадис бізге осыны көрсетеді. Пайғамбарымыз (с.а.с.) білім алуды өсиет еткен және Оның Мен мұғалім бо-лып жіберілдім деген сөзін де оқу-ағарту ісінің Ис-ламда қаншалықты маңызды екенін білдіреді.
Ислам келгеннен кейін арабтар мен мұсылмандықты қабылдаған басқа да халықтар ғылымда жоғары жетістіктерге жетті. Бұған Құрандағы ғылымға деген үгіт сеп болып, нәтижесінде көптеген мұсылман ғалымдары биология, зоология, тарих, астрономия, химия, физика, алгебра, математика, медицина сияқты ғылым сала-ларында өз қолтаңбаларын қалдырған. Жалғыз Құран ғана емес, пайғамбарымыз да мұсылмандарды білім алуға шақырып, бұның мұсылмандарға парыз екендігін айтқан.
Мәдинаға хижреттен кейін мұсылмандар меккеліктердің қыспағынан құтылып, өз араларында мемлекет құрды. Хазірет Пайғамбардың (с.а.с.) бас бо-луымен мұнда мешіт салып, оның бір бөлімі оқу-ағарту істеріне арналды. Бұның Суффа деп аталғанын білеміз. Суффа - Исламдағы алғашқы университет.
Бұл жерде Пайғамбарымыздың өзі сабақ берген. Бәдір соғысында тұтқынға түскендердің әрқайсысына 400 дирхам құн белгіленгенде, құн төлеуге қаржысы жоқ сауаты бар тұтқындар мәдиналық он балаға оқу-жазу үйретіп азаттық алатын болды. Ғұлама сахабалардың бірі Зәйд ибн Сабит осы жерде сауатын ашқан ансарлардың бірі еді.
Исламның ғылымға және өзін ғылымға атаған ғалымдарға деген құрметі ерекше. Ғалъмдар пайгамбарлардиц мирасқоръ деген мұсылмандар жер бетінде алғаш болып ренессанс туғызған мем-лекет десек қателеспес едік. Ислам білім алуға кел-генде ешкімді де бөліп-жармайды. Бұған мысал, ба-тыста ғасырлар бойы тыйым салынып және құдай мен шіркеуге қарсы келу деп есептелінген медици-наны пайғамбарымыздың өзі насихаттап, өз өмірінде қолданғаны. Ор соғысында жаралыларды емдеу үшін Руфайда шатырының құрылуы Исламда ауруханалар тарихының пайғамбарымыз заманынан бастап маңызы зор екендігіне дәлел[1]. Сондықтан да мұсылмандардың медицинамен шұғылдану, ауруханалар салуы дәстүрге айналған. Исламда ғылым мен ғибадат бір-бірінен ай-ырылмайтын екі негіз болғандықтан білім алу діни әмір еді. Сол себептен де әртүрлі ғылым салаларында көптеген жаңалықтар ашылғандығын көреміз.
[1] Ахмед Иса Бек, Тарихул Бимаристанат фил Ислам, Бейрут
1981.
БіРІИШІ велім ИСЛАМ ДІНІНің ҒЫЛЫМҒА
көзқарасы және ғылымның дамуы
Исламдағы ғылым термині және ғылым үйренудің маңызы
Араб тілінде білу мағынасына келетін ғылым сөзі көбінесе білім, мағлұмат деген мағыналарға келеді. Бір нәрсені нақты үйреніп сенуді ғылым дейміз. Білімсіздіктің, надандықтың антонимі болып табыла-тын ғылым сөзінен ғалым, мағлұмат, мұғалім және тағы басқа сөздер шыққан[2]. Ислам ғалымдары ғылымды Кісінің ақыл және сана сезіміне сыйымды мағлұмат деп түсіндіреді. Ғылым бір нәрсенің өз кейпінде таны-луы.
Ғылым екіге бөлінеді, біріншісі - Қадим ғылымы (О бастан бар болған ғылым). Екіншісі, кейіннен берілген Хадис ғылымы. Қадим ғылымы Аллаһ тағаланың заты және сипатына байланысты ғылым. Ол жаратылғандардың ғылымына ұқсамайды. Тек қана Аллаһ тағалаға толық мағынада Алим деп айта ала-мыз. Өткені тек қана Жаратушымыз барлық нәрсені толық білуші. Хадис ғылымы: Жаратылғандардың
[2] Дұрак Пусмаз, Ислам Ансиклопедиси, Илим. М. ХІІІ т. Стамбул 2000.
ғылымы, яғни, Аллаһ тағаланың жаратқандарына бер - ген ғылымы. Ол екіге бөлінеді.
Бірінші Қажетті ғылым. Ол адамның ізденіп үйренуі қажет етпейтін, өздігінен пайда болатын ғылым. Мысалы, нәрестенің анасын емуі, жүруі, жеп-ішуі, сөйлеп-күлуі, ненің үлкен, ненің кішкентай екендігін, ненің жұмсақ, ненің қатты екендігін білуі сияқты.
Екіншісі Назари және Истидләли ғылым. Назар - сөздікте қарау, көру, ойлану, зерттеу нәтижесінде шешім беру деген мағынаға келеді[3]. Истидләл болса дәлелге сүйену, дәлелдер келтіру деген мағынада. Наза-ри және Истидләли ғылым адамдардың қалауымен яғни қарау, көру, ойлану нәтижесінде сағаттар, күндер тіпті жылдар бойы ізденіп дәлелдеуі арқылы пайда болған білімі. Мұндай білімге құл, қалау және іздену арқылы жететіндігі үшін біз оған Иктисаби (еңбек арқылы қол жеткізілген) ғылым деп атаймыз. Аллаһ тағала Құран кәрімде Зүмәр сүресінің тоғызыншы аятын-да Білгендер мен білмегендер тең бола ма? дейді. Тағы бір аятта Сендерден иман келтіргендердің, ғылым бергендердің дәрежелерін көтереді делінген. Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз екенін көрсете отырып, былай дейді: Кімде-кім білім іздеу жолъна түссе Аллаһ шагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гъілъім іздеушінің талабъна разъ болъп, онъіц аягъінъіц астъна қанаттарън жаядъ. Шън мәнінде, галъмга көктегілер және жердегілер, тіпті судагъ балъіцтарга дейін жарълқау тілейді.
[3] Ибн Манзур, Әбул Фазл Жамалуддин Мухаммед ибн Мукаррам, Лисанул-Араб, Тахқиқул-Тарас баспасы, Байрут Лубнан 1993, 66 б.
Адамды азғырып тура жолдан тайдырушы әзәзіл шайтан үшін де шариғатты жетік меңгерген ғалым, білімі шамалы қатардағы қарапайым мың мұсылманнан әлдеқайда қорқынышты екен. Дінімізді неғұрлым біліп тани түскен сайын азғырушыдан алыстап, тақуалыққа жақындай түсеміз. Хадисте: Бір фақих (Шаригаттъ жетік меңгерген галъм) шайтанга мъң қарапайъм мұсълманнан қорқыныштырақ делінеді. Діни ғұламалық Аллаһ тағаланың сүйікті пендесіне ғана нәсіп болмақ. Сол нәсіптен үміт етуші әрбір мұсылманға қойылар талап: Кімде-кім білімді үйренсе, Раббъісъінъіңразъілъігъіна лайъқтъ болуъ үшін үйренуі тиіс. Ал, керісінше, тек қана дүниені иелену, байлъқ, мансап үшін үйренген болса, ол пенде қиямет күні жәннаттъң өзі түрмац иісін де сезбейді, Ілім үйрену - мұсълман еркек пен әйелге паръіз[4].
Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім адамдарына құрметпен бас иген. Түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мы-сырдан қайтып келе жатқан кезінде жанында атақты дін ғалымы Ибн Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп бара жатады. Ибн Кемалдың астындағы аттың аяғынан шашыраған балшық Явуздың киімдерін ла-стап, Ибн Кемал қысылып ұялады. Ұстаздың қысылып, қымтырылғанын көрген Явуз Сұлтан Сәлім: Қысылма, ұстазым! Ғалымның атының аяғынан шашыраған балшық - біз үшін сәнді әшекей. Бұл көйлек осы балшығымен сақталып, өлгенде табытымның үстіне
[4] Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф, Риязу-с Салихин, аударма және түсініктеме: (Яшар Кандемир, Исмайл Лютфи Чакан, Рашит Күчүк), I-VIII, Стамбул 1997.
қойылсын деп өсиет айтып, ғалымдарға деген құрметтің үлгісін көрсете білген[5].
Хазірет Али (р.а.) Күмейілге: Ғылым - байлықтан қайырлы. Өйткені малды сен қорғайсың, ал ғылым болса сені қорғайды. Ғылым бағындырушы, байлық бағынушы. Байлық, берсең азаяды, білім, берсең көбейеді деген екен.
Бір ғалымның дәрежесі аузы берік болса да соғысқа қатысып, түнін ғибадат етумен өткізген му-жахид құлдан жоғары. Бір ғалымның өлімінен кейін Ислам әлемінде қаңырап қалған бос орын, сол сияқты ғалым өсіп жетілмегенше толықтырылмайды.
Әбул Әсуад: Ғылымнан бағалы нәрсе болмай-ды. Өйткені сұлтандар адамдарға басшы, ал ғалымдар сұлтандарға басшы - дейді.
Фәтхи Мусылы: Ғылым және хикметтен (Аллаһ тағаланың сүйікті құлдарына беретін ғылымы) мақұрым жүрек ішіп-жей алмайтын ауру сияқты, өлімге душар болды деген сөз өте орынды. Өйткені денені жеп-ішу арқылы сақтаймыз, ал жүректің асы - ғылым және хик-мет. Жүрек осы екеуімен өмір сүреді. Ғылымсыз жүрек өлімге жақын деген.
Хасан Басри: Ғалымдардың қаламы шейіттердің қанымен таразыға тартылады және ауыр басады.
Ибн Масғұд (р.а.) Ғылым жоқ болмастан алдын оқыңдар. Ғылымның жоғалуы ғалымдардың өлімімен болады. Жаным қолында болған Аллаһтың атымен ант етемін, Аллаһ разылығы үшін өлген шейіттер ғалымдарға берілген жоғарғы дәрежелерді көргенде, ғалым болу үшін дүниеге қайта келуді тілейді дейді.
[5] Ғұсман Кескіұлы, Сияр - Нәби, 227 б.
Ибн Аббас (р.а.): Мен үшін түннің аз да болса бөлігін ғылым үйренумен өткізу түні бойы ғибадат ету-ден жоғары дейді.
Хасан Басри Бақара сүресінің 201-аятындағы Уа, Раббымыз! Бізге бұл дүниеде жақсылық бер және ақыретте жақсылық бер деген аятта бұл дүниедегі жақсылық бізге ғылым және ғибадат, ал ақыреттегі жақсылық жәннатқа кіргіз деген мағынада айтылған дұға дейді.
Зүбәйр ибн Әбу Бәкір: Әкем Иракта жүргендегі хатында маған былай деп жазды: Оқы, өйткені ғылым - жоқшылығыңда байлық, байлығыңда сән болар.
Хазірет Лұқман (ғ.с.) ұлына берген насихатында былай деген: Ұлым! Ғалымдардың мәжілісіне қатыс. Көктем жаңбырымен жерді көгертетін Аллаһ хик-мет нұрымен мұсылмандардың жүрегін толтырады. Ғалымның өліміне теңізде балықтар, көкте құстарға шейін әр жаратылыс жоқтап жылайды делінген де сөз бар.
Яхя ибн Муаз (р.а.): Ғалымдар мұсылман үмбетіне әке-шешелерінен де мейірімді. Өйткені әке-шешелері оларды дүниедегі оттан қорғайды, ал ғалымдар ақыреттегі оттан қорғайды.
Хасан Басри: Ғалымдар болмаса, адамдардың басқа жан иелерінен айырмашылығы болмас еді. Өйткені олардың оқытуымен адамдар адамдық дәрежеге жет-кен дейді[6].
Бухари, Саум, 13 б. Мүслим, Сиям, 98 б.
Ислам - ғылым діні
Ислам ғылымды қолдайды, ешқандай қағидасына кереғарлық танытпайды, қайшылық жасамайды. Ис - лам ғылымның нағыз бұлағы болып табылады. Ол адамзатқа пайдалы һәм тура жолға бастайтын ғылымды уағыздайды.
Ислам діні келіп, тарап, халықтың көпшілігі білім ізденуге ден қойды. Бірақ ол кезде қазіргідей мектеп-тер немесе жоғарғы оқу орындары болмады. Сол үшін де Ислам мәдениетінің білім бұлағы, ғылым орталығы, мектебі мешіт болды. Мешіт мұсылманның тек ғибадат ететін орындары ғана емес, сонымен қатар мұнда оқу-жазуды, Құран оқуды, шариғат ілімдерін және басқа ілім салаларын үйренді. Мешіттермен қатар оқу-жазуды, хат тануды үйрететін мектептер болды. Кейін, барып, тегін оқытатын оқу орындары ашыла бастады. Ол кезде оқыту жүйесі екі түрге бөлінді.
Дахили (ішкі) - бұл қазіргі мектеп-интернаттарға ұқсас келеді. Онда жағдайлары нашар отбасылардың балалары, алыстан келгендер және шетелдіктер оқыды.
Харижи (сыртқы) - бұл кәдімгі оқу орында-ры секілді. Онда білім алушы таңертең сабағына ба-рып, біткен соң үйіне қайтады. Бұл оқыту жүйесінің екі түрінде де оқу ақысыз болды. Әрбір оқу орнында мешіт, аудиториялар, оқушылар бөлмелері, кітапхана, асхана, дәретхана, әжетхана болды. Ал кейбір оқу орындарында спорт алаңдары қоса салынған. Бұл оқу ғимараттарында жоғары дәрежелі ғалым ұстаздарға емтихан тапсырып рұқсат алғандар ғана сабақ беретін. Мұсылман басшыларының, байларының, саудагерлерінің жаңа ғимараттар салуына көмек берулері нәтижесінде оқу орындары көбейді. Алғашқы
кезде оқытушыларға еңбекақы төленбеді. Бірақ бертін келе білім алу орындары көбейіп, өркендеген кезде оқытушылар еңбекақымен қамтамасыз етілді.
Әрбір мәдениет бір ғана халықтың не бір ғана ұлттың өнері болып есептеледі. Және оны жасаушы ұлт өкілін ғана мақтан тұта алады. Ислам мәдениеті - иісі мұсылман бауырлардың қолымен жасалған көпке ортақ мәдениет. Ислам мәдениетін діннен бөлек алып қарауға болмайды. Ислам дін мен ғылымды егіз тұжырымға са-найды. Ал христиан ғылымды дамыту орнына көптеген ғалымдарды инквизиция сотымен тірідей отқа өртеді, соның салдарынан Еуропада ғылым кеш дамыды. Дін мен шіркеу Еуропа құрлығындағы түгел өркениеттің жолын бөгеген кертартпа қара күштер ретінде өмір бақи өшпес қара таңбамен танылып қалды.
Исламнан бұрынғы халықтар қол жеткізген ғылыми жетістіктердің болғаны рас. Мұсылмандар қысқа мерзімде-ақ оларды меңгеріп, иманнан алған күш-қуаттың арқасында есепсіз жаңалықтардың бетін ашты. Олардың еңбегінің қызығын бұл күні күллі адамзат көруде. Әсәресе мұсылман еместер көбірек көруде. Ис - лам ғалымдары шұғылданбаған, үлес қоспаған ғылым саласы жоққа тән. Мұсылман саяхатшылар қалдырған мәліметтер мен карталар арқылы Ертіс және Енесей өзендерінің жоғарғы аңғары мен Корея жағалауына дейінгі мекендер тарихта жазулы қалды. Мәселен, 1368-жылы қайтыс болған белгілі саяхатшы Ибн Батут-та (1304-139) сонау Зайтун (қазіргі Гонконг) аймағына шейін барғанын, аталмыш аймақтың дүние жүзіндегі ең үлкен теңіз порты екенін, 100-ден астам үлкен кеме мен сансыз кішігірім кемелер тұрақтайтынын,
осы ғаламат сауда өнер кешендері шалғай таулардан теңіздер арқылы тасымалданғанын жазған[7].
Аббаситтер халифаты тұсында Ислам ғұламалары көне грек, парсы және басқа тілдердегі жазба еңбектерді, оның ішінде антикалық мәдениетті біржолата жойы-лып кетуден сақтап қалды.
Бір кездері біздің ата-бабаларымыз осы араб тілі арқылы өз еңбектерін жазды әрі көпшілікке та-ратты. Махмуд Қашқаридің араб тілінде жазылған Диуани лұғаты әт-түрік кітабында бұрынғы түркі халықтарының әріптік таңбалары 18 болғанын және кейбір түркі тайпалары оған қосымша белгілерді қосып, әріптер саны 25-26-ға жеткенін жазды. Әбул-Хасанат Мәуләуи Әбдул-Хай Марғұланидің шариғат заңдары туралы жазылып, Қазақстан мен Орта Азияға кейіннен тараған Әл-хидая кітабын ағылшындар төл тіліне ау-дарып, жанұя қатынастары бойынша заңның баптары-на пайдаланған. Қазір ол кітап ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып баспадан шықты.
Діни философия бойынша алғашқы еңбектер һижраның 300-жылында жазылған. Ислам философиясының көш басшысы Әл-Кинди осы жыл-дары, яғни 1100 жыл бұрын еңбектерін қалдырған. Еуропа жер шары дөңгелек екендігіне көздері анық жетпей әлі Х^ІІІ ғасырда бастарын қатырып даула-сып жүргенде, Ислам ғұламалары бұл мәселені VIII ғасырда, халифа Харун Рашид тұсында зерттеп қойған еді. Бағдат шаһарының сыртындағы Нисфун-Нәһәр де-ген жерде әртүрлі сызықтар мен өлшеулер жасап, жер шар тәрізді дөңгелек деп қортынды жасады. Куба ара-лын тапқан Кристофор Колумб бұл пікірді ауадан алған
[7] http:www.biИmtarihi.gen.tr
жоқ. Ол жердің дөңгелек екендігін Аверроистан естідім деп жазған. Мұсылман ғалымы Ибн Рушдті Еуропа осылай атайтын. Токио обсерваториясының директоры танымал ғұлама Ешиди Коган халықаралық конферен-цияда: Мен әлем сырларының құпиясын зерттеудің жаңа әдісін таптым, ол - Құран оқу. Құранды оқыңыз, ол сізге толықтай ғаламның сырын ашады деген. Ал Американың эмбриология және адам жаратылысы ту-ралы ғылымдарының докторы Кейт Мор Адам жа-ратылысы деген кітап жазды. Оған араб ғалымдары: Сіздің осы кітаптағы келтірген пікірлеріңіз Құран мен хадиске өте сәйкес келеді. Егер сіз келіссеңіз, біз оны аят-хадистермен байытып және толықтырып, жаңадан бастыртып шығарар едік деген. Ол келісті, нәтижеде айтқандай етіп, Адамның жаралуы Құран мен медици - на арасында деген атпен жарық көрді. Құран аяттары жылма-жыл өмір заңдылықтарымен дәлелдене түсуде.
Еуропа ғылымды мұсылман елдерінен, яғни шығыстан үйренді. Еуропаның ренессансы 1300-жыл-дары басталған. Неге? Өйткені бұл уақытта олар Испан жеріндегі Андалусия Ислам мемлекетінің мәдениетімен және кресшілер жорығы нәтижесінде шығыстағы араб жерлеріндегі өркениетпен танысты. Хазірет Осман (р.а.) халифалық құрған кезде, жолаушылар, әлсіздер, кейбір зәру жандар дәм татып кетсін деп, мешіттердің алдында ас пісіртіп, қоғамдық орындар жарық бо-лып тұрсын деп, арнайы шырақ жақтырып қоятын. Бұл әдет кейін де жалғасын тапты. Миллиондаған халық өмір сүрген Кордова қаласының көшелері түн мезгілдерінде жарықпен қамтамасыз етіліп, қала халқы арнайы төселген асфальтпен қатынады. Ал Еуропаның қалалары қалың батпақ пен ұйыққа малтығып, бас
көтере алмай жатты. Мұсылмандық мәдениетпен та-нысу Еуропаны ғасырлар бойғы қалың ұйқысынан оят-ты, қозғау салды. Батыстың кейбір ғалымдары Орта ғасырларда кейбір Еуропа билеушілері өз аттарын дұрыстап жаза алмай жүргенде, Кордовада мұсылман балалары медреселерде оқып жатты деп жазған. Осы таныстықтың игі нәтижесінде 1425-жылы Италияда жарыққа шыққан медициналық анықтамалықта Еуро-па дәрігерлерінің сиынған пірі Галенге сілтеме 130, ал Исламның ғұлама ғалымы, медицинаның атасы Ибн Синаға 3000-нан астам, ал Еуропа Разец деп атайтын Әбу Бәкір Разиға 1700 сілтеме бар. Кордовада жүздеген кітапханалар болып, оның орталық кітапханасында жинақталған кітаптар каталогы 44 томға жеткен.
Бағдат қаласын Әлеуке ханның қолы қиратқанда, көпшілік пайдалануы үшін жасақтап қойылған Са - бур сарайындағы 200 мыңдық кітапхана қоры Ефрат өзеніне тоғытылғанын тарихшы Ибн Туғрыберді жаз-ды. Медицина саласында Бағдатта жоғары деңгейде 6000 студентті тәрбиелейтін оқу орны болды. Әрбір әзірленген дәрігерге бір көмекшіден бекітіліп берілді. Еуропа кейбір алапес сырқатына шалдыққан жан-дарды өртеп жатты, ал мұсылман елдері оларды жеке орындарда емдеп, мәңгілікке мемлекет қарауына алып отырды. Сахаралық халықтар дәрігерлік көмектен тыс қалмауы үшін арнайы жасақталған керуендер шығарды. Тіпті кейде бір бейшаралар ақшасы болмай, дәрігердің көмегін уақытында алып тұрарлық қолтаңба өздерінде болсын деген оймен алғашқы дәрігерлік көмек туралы анықтамалық кітап әзір етілді.
Сағат жасау өнеркәсібі де мұсылмандардың намаз уақытын белгілеу қажеттілігінен туындаған, олар 800
жылдан бұрын алғашқы сағатты жасап шығарды. Фран - ция патшасы Шарлманға Бағдаттың халифасы Һарун Рашид ағаштан жасалған сағат тарту етті. Жер бетінде бірінші рет Бағдатта обсерватория салынды. Қазіргі әлемнің бұрыш-бұрышын шарлап, енді ғана көзі ашы-лып жатқан ғалымдар өздерінің осы жетістіктері үшін Ибн Һайсамға қаншалық қарыздар! Ол ресми ойыс айна, дөңес айна деп аталған телескоп жасау өнеркәсібінде қолданылатын өте құнды теорияның авторы. Бірақ осын-ша нәрсе ғылым жолын кең ашқан Құранның арқасында ғана мүмкін болды. Ислам діні осылайша ғылым мен мәдениетке орасан зор үлес қосты, әлі күнге дейін өз үлесін қосуда[8].
Орайы келген соң кейбір мұсылман жағрапияшылары мен еңбектерін атап кетейік Ибн Хур-дадбих (820886912) Китап әл-Мәсалик уәл мәмәлик, Сүлеймен әл-Тәджир (ІХ ғ. ) Ахбар әл-Син уәл Хинд, Әбу Әли Ахмет Рүстехұлы (өлімі 913) Муруж әл-Зәхаб уә Мағадин әл-Жауһар, Ибн әл-Нәдим (өлімі 995) әл-Фихрист, Әбу Абдуллаһ Мұхаммед әл-Идриси (1100 - 1166) Китап Нұсхат әл-Мұштақ фи Ихтирақ әл-Афақ, Закария әл-Қазуини (1203-1283) Ажайиб әл-Махлуқат уа Ғараиб әл-Маужудат, (Махлуқаттың ғажайыптары және қоршаған ортаның ғарып жағдайлары), Ибн Сағит (1214-1286) Китап әл-Жуғрафия фи ақалим әс-Сәбға, Әбүл Фида (1273-1331) Китап әл-Мухтасар фи ақбар әл-Башар, Тақуим әл-Булдан, Димашқи (өлімі 1317) Китап Нухабат әл-Дахр фи Ажайб әл-Барр әл-Бахр, Шәхауиддин Ахмет әл-Нуайыри (өлімі 1332) Ни-хаят әл-Араб фи Фунун әл-Адаб (Әдеп пәндеріндегі
[8] ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері: ғылыми еңбектер жинағы
арабтардың шегі), Абдуррахман Әбу Зайд Халдұнұлы (1332-1406) Китап әл-Ибар, әл-Махризи (1365-1442) әл-Мауағиз уәл Итибар фи Зикр әл-Хитат уәл Асар, Ибн әл-Бақун (ХУғ.) Китап әл-Фауаид фи Усул әл-Бахр уә Қауид, Әбул Фазыл (1655-1602) Ғаини Ахба-ри, Бадауни (1540-1615) Тарихи Әлфи, Мунтахаб әт-Тауарих[9].
Сыр бойы мен Жетісу өңіріндегі орта ғасырлық қалалардың орны мұсылман авторларының еңбектерінің арқасында табылып, ашылды. Тариф, магазин секілді мыңдаған терминдер мен сөздердің Еуропа тілдеріне кіруі мұсылмандардың ғылымда қаншалықты жоғары болғанын паш ететін тірі айғақтар. Мұсылман билігі орнаған өңірлерде ғылымның жұлдызы жарқырағаны туралы Батыс авторлары емірене жазады. Қысқа қайырып айтқанда, басқа наным-сенімдердің әу бастан ғылыммен айқасатыны, ақылға сыймайтын нәрселерді үгіттейтіні кең тарауына жол бермеді. Бұл әрқашан да солай бола бермек. Құран кәрімнің тілі әдебиетшілер, тіл мамандарын, көпшілік пен жеке адамдардың ру-хын баурайтын қасиеттері психологтарды, социо-логтарды; барша ғылымның сырын шешетін аяттары басқа салалардағы ғылымдарды таңдандыруда. Құран кәрімді, яғни, Раббымыздың сөзін оқып түсінуге, одан мүмкіндігінше нәр алуға ұмтылғанымыз абзал. Онда сұрақ атаулының бәріне жауап табуға болады. Осы орайда Құранның ғылымды және ғылымның Құранды растағанын бір мысалмен де болса атап кетейік. Кітап атаулының анасы адамның жаратылысындағы хикмет-тер мен жаратылыс сатылары туралы терең мағыналы сөйлемдер келтіреді. Сендерді аналарыңның
[9] Бухари, Саум, 13 б. Мүслим, Сиям, 47 б.
құрсағында үш қараңғылықта жаратылыстан жаратылысқа жеткізіп, жаратуда! делінген аят бар (39-сүре, 6-аят).
Ал енді адам анатомиясын оқып көрейік, жатыр қабырғасы негізгі үш қабаттан тұрады. Бірінші, сыртқы қабат perimetrium, бұл жатырмен бірігіп, оның си-роз қабықшасын, йтіса serosa түзетін висцеральді іш астар. Ортаңғы қабат, muometrium, бұл бұлшық етті қабықша. Үшінші ішкі қабат endometrium, бұл шы-рышты қабықша. Осы үш қабат та болашақ нәрестені сыртқы соққылардан қорғайтын, жарық өткізбейтін, суға толған қабықтан (ткань) жасалған. Құранның үш қараңғылық дегенін ғылым енді ғана анықтап, оның хақтығын тағы да бір рет мойындауда[10]!
Құрандағы осы мағынасы өте анық, сенімділігі өте мығым аяттар-ақ оның адамның емес, Раббымыздың сөзі екендігін дәлелдейді. Құран кәрім түскелі бері өткен XIV ғасыр бойы ешкім оның теңдесін жасай ал-май қауқарсыздық танытқаны мәселенің нақты тарихи дәлелі.
Кейбір атеист ғалымдар Ислам ғылымның өркендеуіне шектеу жасады деген дәйексіз, жалған пікірлерді айтады. Керісінше Ислам дінінің өмірге келуімен ғылым мен философияның әлемге танылғандығын бүкіл әлем ғалымдары мойындап қана қоймай, дәлелдеп те бергеніне тарих куә.
Осындай үлкен топтың арасынан ерекше орын алатын ғалымдардың бірі - Қазақстандағы Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар қаласында дүниеге кел-ген Әбу Насыр Мұхаммед Ибн Мұхаммед Тархан әл-
[10] Морис Букаи, Тора, Евангелие и Коран в свете современных научных знаний, Москва 2000.
Фараби. Ол көптеген ғылымдарға үлес қосып, 128-дей еңбек жазды.
Фараби ғұмыр кешкен заман Шығыс елінің оянуға бет алған өзгерістер мен өрлеу дәуірі бола-тын. Бұл кез арабтың әдеби тілі биік дәрежеге ие бо - лып, мұсылман елдеріне кең қанат жая дамыған кезі еді. Көптеген халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, да-нышпан ақын-жазушылар өз еңбектерін араб тілінде жазып қалдырды. Сөйтіп араб мәдениетін өркендетуге мұсылман дініндегі халықтар түгел қатысып, ұлы мәдениет жасады. Ғылым, өнер, математика, филосо - фия, медицина, астрономия, физика, химия өркендеді. Араб тілінде дамыған мәдениет үлгілері кешеуілдеген Еуропа мәдениетінің қарыштап өркендеуіне үлкен ықпал жасады. Фарабиге жалғаса, жаңа ғылымдардың шығуымен ғылым мен әдебиет тағы да өрледі. Әбу Али Сина (Авицена), әл-Бируни, Фирдауси, Низами, Омар Хаям, Насриддин Гуси, Исмайл Жаухари, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұни т.б. түркі тектес елдерден шыққан дана адамдар дүниеге келді. Осылайша білім-ғылым, өнер ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жалғасып, да-мылсыз даму үстінде болды. ХІІ ғасырға дейінгі Шығыс өркениеті басқа елдерге үлгі-өнеге берерлік биік сатыға жетті. Сол өскелең өнер-білімнің асқар белін әл-Фараби еңбектері танытады. Олар: Ғылымдар энциклопеди-ясы, Ғылымдардың шығуы, Мәселелердің түпкі мазмұны, Жұлдыз бойынша болжамдар, Вакуди туралы трактат, Платон, Аристотель, Птомолей, Ло-мей, Порфирий еңбектеріне түсініктер[11].
Әл-Фараби 870-жылы дүниеге келген. Алғашқы дәрісті туған жерінде алады. Сол кездегі араб
[11] http:www.bilimtarihi.gen.tr
мәдениетінің орталығына айналған Бағдат қаласында көп жылдар бойы жатпай-тұрмай оқып, зерттеу жұмысын жүргізген. Ол ежелгі грек ғұламаларының, әсіресе Платонның жазған еңбектерін терең түсініп оқыған. Кейінірек Сирияда біраз жұмыс істеген. 950-жылы Дамаск қаласында қайтыс болған. Әл-Фарабидің жазған еңбектерінің ішінде философия мен логи - ка терең зерттелген. Сондықтан Шығыс ойшылдары оны көзі тірісінде-ақ әл-Муғалиму әс-Сани, яғни екінші ұстаз деп атап кеткен. Ол таза философиялық, логикалық еңбектермен қатар физикалық, матема-тикалық және натурфилософиялық, музыкаға да қатысты еңбектер жазып қалдырған.
Орта ғасырдағы ғалымдардың ішінде тамаша энци - клопедист Әбу Райхан әл-Бирунидің еңбектері өз заман-дастарына қатты әсер еткен. Ол ғылыммен айналысқан кездерінде шешілмей жатқан мәселелер болса дін қағидаларына жүгінген. Әбу Райхан әл-Бируни 973-жылы қазіргі Қарақалпақстан жерінде дүниеге келген. Жастайынан әр нәрсеге құмар болып, айналадағы әлемді тануға тырысып бақты. 21 жасында астрономияға терең үңіліп, көптеген ғылыми нәтижелерге жетті. Бирунидің бір ерекшелігі, Ислам дінінен басқа діндерге құрметпен қараған.
Ислам дінінде сиқыршылар мен магиялық күш иелерінің әрекеті мақұлданбайды Сиқър жасаушъ немесе сиқър жасатушъ, бал ашушъ немесе бал аш-тъірушъі мұсълман емес. Бұл бағытта 1047-жылы Минерология деген еңбегін жазып шықты. Онда ғалым тылсым күштерге, магиялық күштерге сенудің орынсыздығын дәлелдеген. Сиқыршылық қараңғы адамдарға ерекше күш сияқты көрінетіндігі, ал ғылыми
көзқараспен алып қарағанда оның ешбір ғажайып еместігін, қайта жалғандығын ашып, ғылыммен ортақ жері жоқ екендігін дәлелдеді. Сиқыршылықтың бір түрі алхимия екендігін, бірақ оның өз атымен аталмайтындығын атап өтеді. Бируни сондай-ақ Құран кәрімде айтылған су тасқынына байланысты көптеген зерттеулер жүргізген[12].
Араб ғалымы атанып кеткен, Бұқарада туып-өскен Ибн Сина да өз кезіндегі ілімдерге үлес қосқан. Әртүрлі деректерге қарағанда, Ибн Сина 450-дей шығарма жазған, соның бізге дейін жеткені 240-тайы ғана. Бұл еңбектерінің ішінде Дәрігерлік ғылымның қағидалары деген кітабы өз заманында-ақ оған әлемдік абырой әкелді. Өйткені бұл кітапты медици - на ғылымының энциклопедиясы десе де болғандай. Осы қағидалар жинағы Азия мен Еуропа елдерінде 500 жылдай дәрігерлердің медициналық еңбегіне айналды.
Осы ұлы еңбектерді жазған Ибн Сина да Аллаһ тағаланың құдіретіне шек келтірмеген. Мысалы, кітаптарының басы Аллаһ тағаланың атымен ба-стаймын! Бар мадақ әлемді билеуші Аллаһқа, Оның барлық пайғамбарларына жарасады деп басталуының өзі көп нәрсені байқатады. Атеистік бағыттың бір қателігі - Исламның осындай ірі ғалымдарының ашқан жаңалықтарын мысалға ала отырып, олардың тек материалистік жағын ғана жақтап, дінге қатысты тұстарын жасырып, қайта дінге қарсы қоюға тырысты. Ал он сегіз мың ғаламды жаратқан құдіреті күшті Аллаһ
[12] Шейх Абд аль-Маджид аз-Зиндани, Факти относительно морей и океанов, Перевод с английского Кулиева Руфата (Салмана) Москва 1999, 98 б.
тағала сол адамдарды айнала қоршаған ғаламның сы-рын ашуға, сөйтіп соларға ұстаздық етуді нәсіп етті.
ХІІІ ғасырда Ислам ғылымының көптеген салалары латынша аударылып, Батыс Еуропа елдеріне тараған. Мысалы, әл-Фарабидің ғылыми еңбектері, музыкасы, философиясы, оптикасы, геометриясы, астрономия-сы, медицинасы аударылып, кең таралған. Осыларды таратқан монах Роджер Бекон шіркеу түрмесінде 14 жыл отырған. Жалпы ғылыммен айналысқан адам-дар Исламнан басқа діндерде көп қуғынға ұшырап немесе өлім жазасына кесілген. Мысалы, Италиядан шыққан физик Джордано Бруно жердің домалақтығын дәлелдеймін деп жазаға тартылып, 1600-жылы тірідей өртеледі.
Испаниялық ғалым Липель Сервет қан айналы-мын зерттегені үшін ХVII ғасырда отқа өртеледі. Иван Грозныйдың дәрігері адамның ішкі дене мүшелерінің құрылыстарын анықтау мақсатында өлікті сойғаны үшін өлтіріледі. Галилео Галилей жердің айналатынын дәлелдегені үшін ұзақ мерзімге түрмеде отырады.
Құранды зер сала оқыған адам одан бостандыққа, ғылыми ізденістерге кедергі келтіретін бірде-бір нәрсе таба алмас еді. Керісінше, көптеген аяттар-дан жерді өңдеу, Аллаһ тағала жаратқан нәрселердің барлығын да адам игілігі үшін зерттеуге мүмкіндіктер берілгендігін кездестіреді. Тарихта ешқашан да Ислам мемлекеттерінде ғалымдардың еркін ойлауына кедергі болу, зерттеу мен жаңа нәрселерді ойлап табуларына тыйым салатын жайттар болған емес. Керісінше, он-дай адамдарға материалдық жағынан сый-сыяпаттар көрсетіліп, қоғамдық ортада мәртебелерін көтеріп отырды.
Ислам ғалымдарының орта ғасырларда әлемдік деңгейде алғы шепке шығуына қандай жағдайлар әсер етті? Біріншіден, бүкіл Ислам ғалымдары құдіреті күшті Аллаһтың бір екендігіне, Құран кәрімнің Аллаһтың сөзі екендігіне және Мұхаммед (с.а.с.) Оның елшісі екендігіне сенді. Екіншіден, Ислам халифаты ғалымдарға ғылыми жұмыстар жүргізуге үлкен мүмкіндіктер жасады. Сөйтіп пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.с.) шариғатындағы 40 парыздың бірі - еркекке де, әйелге де ғылым үйрену іс жүзінде парыз екендігі көрінді. Үшіншіден, араб-парсы тілі бүкіл мұсылман ғалымдарының ортақ тіліне айналғандықтан бір-бірінің еңбектерін оқып, зерттеуге қыруар пайда келтірді. Төртіншіден, сол орта ғасырдағы әміршілердің сарайларының жанында бай кітапханалары болды. Мысалы, әл-Фараби, Ибн Сина тағы басқа да ғалымдар көп уақыттарын осындай кітапханаларда өткізіп, ғылыми көзқарастарын қалыптастырды. Бесіншіден, орта ғасырдағы Ислам ғұламалары ежелден келе жатқан ілімдер мен тұжырымдамаларды, ғылыми жаңалықтарды оқып, жалғастырып қана қоймай сондай мұралардың пайдалы жақтарын алып, әлемдік ғылымның дамуына ерекше үлес қосты. Алтыншыдан, Ислам ғалымдары ғылымдарды сала-салаға бөліп, жекелеген ғылымдарды кейінгі ғалымдардың зерттеулеріне жол салды. Мысалы, медицина, астрономия, философия, математика, химия, физика, тағы басқа ғылым салаларын жетілдірді[13].
Қайрат Жолдыбайұлы, Имани гүл, Алматы 2012 ж. 128 б.
Ғылым үйренудің әдептері
Әрбір мұслыман білімді адал ниетпен үйренуі керек. Мақсаты тек қана байлық жинап, мәртебеге ие болып, рахат өмір сүру болса, бұл дүниеде өз еңбегінің жемісін көргенімен, ақыретте оның еш пайдасы болмайды. Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай дейді: Қиямет күні ең көп азап көретіндер, Аллаһ тагаланиң ілімінен пайдаланбаган галъімдар, Аллаһ тагаланиң разъілъігъіна лайъқ болу үшін үйренетін білімді тек қана дүниені иелену үшін үйренген адам қиямет күні жәннаттъң иісін де сезбейді, Әрбір адам үйренгенімен амал етпейінше, они тәжірибеде цолданбаганша, нагъіз білім иесі галъім болъп есептелмейді. Ал, дін гъілъімъін үйреніп, онъмен амал етпегендерге өз ілімін қъізганъіп немесе ерініп үйретпеген мүсъілманга Аллаһ тарапънан үлкен бір азап бар. Құл білгенімен амал етпейінше галъім болмайдъ, Білім жайънда сүралган уақътта онъ жасъірганга Қиямет күні оттан ауъіздъщ салъінадш[14].
Хазірет Омар (р.а.) Бұл үмбет үшін ең қатты уайымдайтыным - ғылым меңгерген мұнафықтар деп айтқан. Білімді мұнафық дегеніміз кім деген сұраққа: Тілі ғалым, жүрек және амалдары надан деп жауап қайтарған. Бұл хадисте тілі ғалым деген сөздің мағынасы Аллаһ тағаланың әмірлерін үйреніп, уағыз насихат беріп, үйреткен ғылымы тек қана тілінде қалған ғалым. Өзінің жұртқа үйреткеніне жүрекпен
[14] Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф, Риязу-с Салихин, аударма және түсініктеме: (Яшар Кандемир, Исмайл Лютфи Чакан, Рашит Күчүк), I-VIII, Стамбул 1997, 1395-1398.
сенбегендіктен амал етпейтін надандар сияқты әрекет ететін кісі.
Суфиян Сәури (р.а.): Ғылым амал етуге шақырады, амал етсе жақсы, етпесе ғылым да кетеді деп баяндаған.
Ибн Мүбәрак: Ғалым, ғылым үйреніп жүргенде ғалым болады. Қашан мен ғалым болдым деп, ғылымын арттырудан бас тартса, міне, сол кезде надан болады дейді.
Фудайл болса былай дейді: Менің үш кісіге жа-ным ашиды:
Бір қауымның қадірлісі бола тұра, ой-санасы қысқа болған кісіге.
Байлықтан кейін пақыр болғанға.
Бұл дүниелік нәрселердің алдында өзін ойыншық сияқты қолдандырған ғалымға деген екен[15].
[15] Әбу Хамид Мухаммед ибн Мухаммед, Кимя-яы Саадет, Стамбул 1970, 66 б.
Екшші велім
ИСЛАМДЫҚ ОҚУ-АҒАРТУДЫҢ ЖӘНЕ БІЛІМ ОРДАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
Ислам келмей тұрып арабтар ғылымға көп қызығушылық таныта қоймаған. Өздерінің күнделікті тұрмысына ғана қажетті білімге ие еді. Бүгінде біз оларды былай деп топтастыра аламыз.
Ырым-тыйым мен салт-дәстүрлер;
Аңыз-әңгімелер;
Бал ашу, көріпкелдік;
Жұлдыз бен аспан әлеміне қатысты сенімдері.
Медицина. Көшпенділер арасында, қарапайым қалаларда біраз дамыған;
Мал дәрігерлігі. Әсіресе, жылқыға маңыз берілген;
Ауыз әдебиеті мен өлең;
Шежіре;
Жер тану;
Түс жору[16].
Сонымен бірге ол кездегі салт-дәстүрлердің көбінің жібі түзу емес еді. Әйелдерге деген құрмет жоқтың қасы. Әкесі қайтыс болса ер жігіт өзінің шешесін әйелдікке алатын. Қыз баланы тірідей көметін еді.[17]
[16] Хусейн Услу, Башлангычтан гүнүмүзе Ислам мүессеселери
тарихи, Стамбул 1985.
[17] Ғұсман Кескиоғлу, Сияри Нәби, Анкара 1995, 7 б.
Пайғамбарымызға (с.а.с.) осындай қоғамды тура жолға салу керек болды. Құранда да Елшінің (с.а.с.) міндеті тура жолды көрсету, жақсылыққа шақыру екені айты-лады.
Ислам келген уақытта, дүние-жүзі бойынша ғылым әлі үстемдік құрмаған, сауаты бар адамдар қай жер-де болса да тапшы еді. Араб елдерінде де солай бол-ды. Пайғамбарлық келген кезде Меккеде 15-20 шақты адамның ғана сауаты бар еді[18]. Бұлардың арасын-да хазірет Омар, Осман, Әлилер бар. Ал Мәдинада тіпті жоқтың қасы. Хазірет Мұхаммедтің (с.а.с.) айтқанындай, сол кездегі арабтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИСЛАМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
Алматы 2014
Мазмұны
Алғы сөз 5
Кіріспе 8
Бірінші бөлім
ислам дінініц ғылымға көзқарасы және ғылымныщ дамуы
Исламдағы ғылым термині және ғылым үйренудің маңызы ... 11
Ислам - ғылым діні 16
Ғылым үйренудің әдептері 29
Екінші бөлім
исламдық оқу-ағартудың және білім ордаларының тарихы
Хижретке дейінгі оқу-ағарту 32
Хижреттен кейінгі оқу-ағарту 33
Хазірет Пайғамбар (с.а.с.) дәуіріндегі оқу-ағарту орындары 33
Медресеге дейінгі оқу орындары 37
Ислам әлемінде медреселер: 47
Осман мемлекетіне дейінгі медреселер: 48
Селжүктердегі оқу-ағарту 50
Селжүктердің ресми және бейресми оқу орындары 51
Медреселердің басқа қоғамдық мекемелермен байланысы 58
Осман медреселері: 62
Арнайы білім беретін медреселер: 66
Үшінші бөлім ислам ғылымы мен мәдениетінің әлемге таралуы
Мәдениет сөзінің анықтамасы 71
Ислам мәдениеті 74
Ислам ғылымы мен мәдениетінің Батыс арқылы әлемге
таралуы 78
Дін мен ғылымның арақатынасы 83
Мұсылман шығыс ғалымдарының ғылым тарихындағы орны ... 83
Исламның қайнар көзі - Құран және сүннет 86
Төртінші бөлім
исламның заманауи ғылым
түрлерін қамтуы
Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы 89
Исламдағы психология 92
Исламдағы қоғамтану 94
Исламдағы педагогика 99
Исламдағы әлеуметтану 101
Құран кәрімнің ғылыми жаңалықтардан хабар беруі 106
Құран оқудың денсаулыққа пайдасы: 147
Сөз соңы 164
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі: 167
Алғы сөз
Білім-ғылым - адамзат дамуының басты қозғаушысы. Хазіреті Алидің: Малды сен қорисың, ал ғылым сені қориды деген сөзінің астарында терең мән жатыр. Ендеше ғылымға бас қойып қана елімізді, ұлтымызды шыңдарға сүйрей аламыз. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: Халық қанша бай болса да уақыт өте келе бүкіл байлығы білімді халықтардың қолына өтеді, деп білімдінің болашағын болжаған-ды. Осын-дай үлкен жүкті арқалаған бұл кітап қазіргі толғағы көп тоқсан түрлі мәселелерді қозғаған еңбектердің ізін ала жарыққа шыққан, ислам дінінің ғылыммен тура бай-ланысы жайында тың дүниелерді бойына сыйдырған жаңа туынды.
Асыл дінімізді дәстүрге сіңдіріп, күнделікті әдет-ғұрыпқа байлаған қазақ халқы діндегі ақиқаттарды ғана ғылым деп тауып, дүниелік жаратылыста-ну ғылымдарын құдайсыздардың ілімі деп танып, үйренбекке қажет деп санамаған. Алайда шындыққа тура қарасақ, Аллаһ тағаланың ғылым-білімге аса на - зар аударғанын еңбекте мынадай мысалмен білдіреді: Білгендер мен білмегендер тең бола ма? (Зүмәр сүресі, 9). Және де пайғамбарымыздың хадисінде: Кімде-кім білім іздеу жолына түссе, Аллаһ тагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гылым іздеушінің талабынаразы болып, оның аягыныц астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, галымга көктегілер және жердегілер, тіпті судагы балыцтарга дейін жарылқау тілейді деп келтіреді.
Кітапта Исламдағы ғылым үйренудің маңызы мен әдептерінен бастап, дін өркен жайған өлкелердегі оқу-ағарту істерінің барысына шолу жасалады. Мұнда хижретке дейінгі оқу-ағарту орындарының саны мен сапасы Ислам орнағаннан кейінгі іліммен сусындату шараларының ара қатынасы жайында қызық деректер алға тартылған. Аллаһ есімі жеткен жерлерге патшалық құрған әмірлердің әр аймаққа мешіт, медресе, мешіт жанындағы білім ошақтарын салу секілді ізгі амал-дарды жасауда жарысқа түскендігі айтылады. Қалың бұқараның сауатын ашып, санасын оятуда көптеген кітапханалар, білім беру орындары үздіксіз жұмыс жасап тұрды.Осындай діннің ағартушылыққа тигізген ісінің оң әсері нәтижесінде халықтың көпшілігі қара та-нып, өздігінен оқып, хат жаза алатын дәрежеге жеткен.
Ғылымның дамуымен қоса мәдениет те тамыр-лап, қалыптасуына алғышарттар пайда болады. Осы орайда кітапта Ислам мәдениетінің жалпы шығыс мәдениетіне ықпал етіп, батыс мәдениетіне тереңдей еніп, елеулі өзгерістер тудырғаны жайлы мәліметтер беріледі. Ғылымның қайнар көзін қасиетті Құран мен пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаның (с.а.с.) сүннетінен алған ислам ғалымдарының әлемдік ғылымның өркендеуіне қосқан орасан үлестері мен ғылым тарихындағы орны көрсетіледі. Дін мен ғылымның ара қатынасында өзіндік қолтаңба қалдырған ислам ғұламалары жаратылыстану ғылымын меңгеруде өзге мәдениет өкілдерінен көш ілгері озып, сонымен қоймай қарапайым халықты да жаппай ілімге ден қоюға шақырған. Осыдан қарап-ақ ақиқат дінімізде ешқашан ғылымға тұсау салынбағаны, қайта жандану-ына барынша қолдау көрсетілгені байқалады. Ал осын-
дай ойлауға оғаш келетін ойларды алға тартатын батыс елдерінде ол кезде ғылыммен айналысқандарға инкви - зиция соты жүргізіліп, ілімге тұтас шектеу қойылған-ды. Кітапта келтірілген осындай айғақты фактілер ис - лам діні ғылымға, дамуға тұсау болады деген пікірлер сеңін сейілтуге көмектеспек.
Діндеріңді кемеліне келтірдім деп Жаратушымыздың уәде еткеніндей, ешқандай кемшілігі жоқ Ислам діні өмірдегі сан алуан ақиқаттар мен тәрбие көздерін бүге-шігесіне дейін қамтыған. Оған дәлел ретінде қолдарыңыздағы еңбекте Исламдағы ахлақ (этика) ғылымы, психология, қоғамтану, педаго - гика, әлеуметтану ғылымдарының көрініс беруі жай-ында баян етеді. Адамның тылсым мінездерінің мың құбылуы, санасы жетілген балаларға ұстаздық ету, кісіні мәдениетті қалыптастыру, қоғамдағы бұқара халықтың жай-күйі секілді сезімтал мәселелерді қамтуы жайында қажетті деректер ұсынылады.
Еңбекте Құран кәрімнің қасиетті аяттарының он төрт ғасырдан бері ғылыми жаңалықтардан ха - бар беріп, ишара еткендігі жайлы көптеген мысалдар бекітіліп, Аллаһтың сөзінің әрқашан үстем келетіні мағлұматтармен нанымды баяндалған. Сонымен қатар Құран оқудың денсаулыққа тигізер пайдасын сөз етуі де оқырмандар біле бермейтін қызықты дерек. Сондықтан жас имам Бақытжан Өткелбаевтың бұл кітабын танымдық берері мол, айтары бар еңбек деп санаймыз.
Шамшәдин Керім,
филология гылымдарыныц докторы, профессор, Нұр-Мүбарак ислам университетінің проректоры
Кіріспе
Дін мен ғылым секілді екі үлкен тақырыпты қаузамас бұрын Ислам қандай дін? деген сұраққа жа-уап іздесек. Ислам - адамның екі дүниесін де бірдей қамтитын хақ дін. Дінімізде құлшылық, мәдениет, білім-ғылым, құқық, саясат, жанұя, экономика да қамтылғанын осы кітапты оқу барысында түсінетін бо-ласыздар, қадірлі оқырман қауым.
Алдағы тарауларда Ислам дінінің адамзат бала-сына алып келген ұлы мәдениетіне, ғылымы мен та-рихына тереңірек тоқталамыз. Адамзаттың сонау Исламнан бұрынғы және дін келгеннен кейінгі жан-жақты шарықтап даму кезеңдеріне, оқу-ағарту тари-хына, қоғамдық-мәдени салаларына тың деректерден мысал бере отырып үңілеміз. Аллаһтан түскен діннің тек мұсылман жұртшылығына ғана емес, сонымен қоса, батыс әлеміне де кеңінен етек жайып, пайдасын тигізгендігін, әлі күнге дейін тигізіп жатқандығын және ол жақтарға қалай, қашан өткендігінен де сөз етеміз.
Бұл ғылыми еңбектің басты артықшылығы, өзімізге кеңінен танымал қазақ, орыс тілдеріндегі еңбектерді ғана емес, сонымен бірге түрік, араб секілді өзге тілдеріндегі еңбектердің де кеңінен пайдаланылғанында. Неге десеңіз, Ислам әлеміндегі ғылым мен білімнің көбіне аталмыш осы екі тілде дамып, осы тілдерде жарық көргенін сіз бен біз жақсы білеміз.
Жоғарыда келтіргеніміздей, Ислам діні - үлкен мәдениет. Мұндай мәдениеттің Оқы әмірімен баста-луы көп нәрсені байқатады. Барлық мәдениеттің, оның
ішінде Исламның да негізгі іргетасы - оқу-ағарту болып табылады. Білім алуды басты ұстаным етіп алғандығы үшін де дін Ислам өз өміршеңдігін ешқашан жоғалтпай заман өткен сайын жаңарып келе жатыр.
Тәлім-тәрбие мен оқу-ағартуды пайғамбарының туралығы, сенімділігі және Раббысына деген сүйіспеншілігі арқылы бастаған бұл діннің оқу-ағарту саласында бүгінгі күнге дейін қалдырған ізі үлкен зерттеуді қажет етеді. Барлық мәдениеттің қалыптасып дамуында маңызды рөл атқаратын білім саласы Ислам мәдениетінде де өз жемісін беріп, үлкен жетістіктерге қол жеткізген. Құран мен сүннетте көптеген аят пен хадис бізге осыны көрсетеді. Пайғамбарымыз (с.а.с.) білім алуды өсиет еткен және Оның Мен мұғалім бо-лып жіберілдім деген сөзін де оқу-ағарту ісінің Ис-ламда қаншалықты маңызды екенін білдіреді.
Ислам келгеннен кейін арабтар мен мұсылмандықты қабылдаған басқа да халықтар ғылымда жоғары жетістіктерге жетті. Бұған Құрандағы ғылымға деген үгіт сеп болып, нәтижесінде көптеген мұсылман ғалымдары биология, зоология, тарих, астрономия, химия, физика, алгебра, математика, медицина сияқты ғылым сала-ларында өз қолтаңбаларын қалдырған. Жалғыз Құран ғана емес, пайғамбарымыз да мұсылмандарды білім алуға шақырып, бұның мұсылмандарға парыз екендігін айтқан.
Мәдинаға хижреттен кейін мұсылмандар меккеліктердің қыспағынан құтылып, өз араларында мемлекет құрды. Хазірет Пайғамбардың (с.а.с.) бас бо-луымен мұнда мешіт салып, оның бір бөлімі оқу-ағарту істеріне арналды. Бұның Суффа деп аталғанын білеміз. Суффа - Исламдағы алғашқы университет.
Бұл жерде Пайғамбарымыздың өзі сабақ берген. Бәдір соғысында тұтқынға түскендердің әрқайсысына 400 дирхам құн белгіленгенде, құн төлеуге қаржысы жоқ сауаты бар тұтқындар мәдиналық он балаға оқу-жазу үйретіп азаттық алатын болды. Ғұлама сахабалардың бірі Зәйд ибн Сабит осы жерде сауатын ашқан ансарлардың бірі еді.
Исламның ғылымға және өзін ғылымға атаған ғалымдарға деген құрметі ерекше. Ғалъмдар пайгамбарлардиц мирасқоръ деген мұсылмандар жер бетінде алғаш болып ренессанс туғызған мем-лекет десек қателеспес едік. Ислам білім алуға кел-генде ешкімді де бөліп-жармайды. Бұған мысал, ба-тыста ғасырлар бойы тыйым салынып және құдай мен шіркеуге қарсы келу деп есептелінген медици-наны пайғамбарымыздың өзі насихаттап, өз өмірінде қолданғаны. Ор соғысында жаралыларды емдеу үшін Руфайда шатырының құрылуы Исламда ауруханалар тарихының пайғамбарымыз заманынан бастап маңызы зор екендігіне дәлел[1]. Сондықтан да мұсылмандардың медицинамен шұғылдану, ауруханалар салуы дәстүрге айналған. Исламда ғылым мен ғибадат бір-бірінен ай-ырылмайтын екі негіз болғандықтан білім алу діни әмір еді. Сол себептен де әртүрлі ғылым салаларында көптеген жаңалықтар ашылғандығын көреміз.
[1] Ахмед Иса Бек, Тарихул Бимаристанат фил Ислам, Бейрут
1981.
БіРІИШІ велім ИСЛАМ ДІНІНің ҒЫЛЫМҒА
көзқарасы және ғылымның дамуы
Исламдағы ғылым термині және ғылым үйренудің маңызы
Араб тілінде білу мағынасына келетін ғылым сөзі көбінесе білім, мағлұмат деген мағыналарға келеді. Бір нәрсені нақты үйреніп сенуді ғылым дейміз. Білімсіздіктің, надандықтың антонимі болып табыла-тын ғылым сөзінен ғалым, мағлұмат, мұғалім және тағы басқа сөздер шыққан[2]. Ислам ғалымдары ғылымды Кісінің ақыл және сана сезіміне сыйымды мағлұмат деп түсіндіреді. Ғылым бір нәрсенің өз кейпінде таны-луы.
Ғылым екіге бөлінеді, біріншісі - Қадим ғылымы (О бастан бар болған ғылым). Екіншісі, кейіннен берілген Хадис ғылымы. Қадим ғылымы Аллаһ тағаланың заты және сипатына байланысты ғылым. Ол жаратылғандардың ғылымына ұқсамайды. Тек қана Аллаһ тағалаға толық мағынада Алим деп айта ала-мыз. Өткені тек қана Жаратушымыз барлық нәрсені толық білуші. Хадис ғылымы: Жаратылғандардың
[2] Дұрак Пусмаз, Ислам Ансиклопедиси, Илим. М. ХІІІ т. Стамбул 2000.
ғылымы, яғни, Аллаһ тағаланың жаратқандарына бер - ген ғылымы. Ол екіге бөлінеді.
Бірінші Қажетті ғылым. Ол адамның ізденіп үйренуі қажет етпейтін, өздігінен пайда болатын ғылым. Мысалы, нәрестенің анасын емуі, жүруі, жеп-ішуі, сөйлеп-күлуі, ненің үлкен, ненің кішкентай екендігін, ненің жұмсақ, ненің қатты екендігін білуі сияқты.
Екіншісі Назари және Истидләли ғылым. Назар - сөздікте қарау, көру, ойлану, зерттеу нәтижесінде шешім беру деген мағынаға келеді[3]. Истидләл болса дәлелге сүйену, дәлелдер келтіру деген мағынада. Наза-ри және Истидләли ғылым адамдардың қалауымен яғни қарау, көру, ойлану нәтижесінде сағаттар, күндер тіпті жылдар бойы ізденіп дәлелдеуі арқылы пайда болған білімі. Мұндай білімге құл, қалау және іздену арқылы жететіндігі үшін біз оған Иктисаби (еңбек арқылы қол жеткізілген) ғылым деп атаймыз. Аллаһ тағала Құран кәрімде Зүмәр сүресінің тоғызыншы аятын-да Білгендер мен білмегендер тең бола ма? дейді. Тағы бір аятта Сендерден иман келтіргендердің, ғылым бергендердің дәрежелерін көтереді делінген. Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз екенін көрсете отырып, былай дейді: Кімде-кім білім іздеу жолъна түссе Аллаһ шагала оган жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер гъілъім іздеушінің талабъна разъ болъп, онъіц аягъінъіц астъна қанаттарън жаядъ. Шън мәнінде, галъмга көктегілер және жердегілер, тіпті судагъ балъіцтарга дейін жарълқау тілейді.
[3] Ибн Манзур, Әбул Фазл Жамалуддин Мухаммед ибн Мукаррам, Лисанул-Араб, Тахқиқул-Тарас баспасы, Байрут Лубнан 1993, 66 б.
Адамды азғырып тура жолдан тайдырушы әзәзіл шайтан үшін де шариғатты жетік меңгерген ғалым, білімі шамалы қатардағы қарапайым мың мұсылманнан әлдеқайда қорқынышты екен. Дінімізді неғұрлым біліп тани түскен сайын азғырушыдан алыстап, тақуалыққа жақындай түсеміз. Хадисте: Бір фақих (Шаригаттъ жетік меңгерген галъм) шайтанга мъң қарапайъм мұсълманнан қорқыныштырақ делінеді. Діни ғұламалық Аллаһ тағаланың сүйікті пендесіне ғана нәсіп болмақ. Сол нәсіптен үміт етуші әрбір мұсылманға қойылар талап: Кімде-кім білімді үйренсе, Раббъісъінъіңразъілъігъіна лайъқтъ болуъ үшін үйренуі тиіс. Ал, керісінше, тек қана дүниені иелену, байлъқ, мансап үшін үйренген болса, ол пенде қиямет күні жәннаттъң өзі түрмац иісін де сезбейді, Ілім үйрену - мұсълман еркек пен әйелге паръіз[4].
Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім адамдарына құрметпен бас иген. Түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мы-сырдан қайтып келе жатқан кезінде жанында атақты дін ғалымы Ибн Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп бара жатады. Ибн Кемалдың астындағы аттың аяғынан шашыраған балшық Явуздың киімдерін ла-стап, Ибн Кемал қысылып ұялады. Ұстаздың қысылып, қымтырылғанын көрген Явуз Сұлтан Сәлім: Қысылма, ұстазым! Ғалымның атының аяғынан шашыраған балшық - біз үшін сәнді әшекей. Бұл көйлек осы балшығымен сақталып, өлгенде табытымның үстіне
[4] Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф, Риязу-с Салихин, аударма және түсініктеме: (Яшар Кандемир, Исмайл Лютфи Чакан, Рашит Күчүк), I-VIII, Стамбул 1997.
қойылсын деп өсиет айтып, ғалымдарға деген құрметтің үлгісін көрсете білген[5].
Хазірет Али (р.а.) Күмейілге: Ғылым - байлықтан қайырлы. Өйткені малды сен қорғайсың, ал ғылым болса сені қорғайды. Ғылым бағындырушы, байлық бағынушы. Байлық, берсең азаяды, білім, берсең көбейеді деген екен.
Бір ғалымның дәрежесі аузы берік болса да соғысқа қатысып, түнін ғибадат етумен өткізген му-жахид құлдан жоғары. Бір ғалымның өлімінен кейін Ислам әлемінде қаңырап қалған бос орын, сол сияқты ғалым өсіп жетілмегенше толықтырылмайды.
Әбул Әсуад: Ғылымнан бағалы нәрсе болмай-ды. Өйткені сұлтандар адамдарға басшы, ал ғалымдар сұлтандарға басшы - дейді.
Фәтхи Мусылы: Ғылым және хикметтен (Аллаһ тағаланың сүйікті құлдарына беретін ғылымы) мақұрым жүрек ішіп-жей алмайтын ауру сияқты, өлімге душар болды деген сөз өте орынды. Өйткені денені жеп-ішу арқылы сақтаймыз, ал жүректің асы - ғылым және хик-мет. Жүрек осы екеуімен өмір сүреді. Ғылымсыз жүрек өлімге жақын деген.
Хасан Басри: Ғалымдардың қаламы шейіттердің қанымен таразыға тартылады және ауыр басады.
Ибн Масғұд (р.а.) Ғылым жоқ болмастан алдын оқыңдар. Ғылымның жоғалуы ғалымдардың өлімімен болады. Жаным қолында болған Аллаһтың атымен ант етемін, Аллаһ разылығы үшін өлген шейіттер ғалымдарға берілген жоғарғы дәрежелерді көргенде, ғалым болу үшін дүниеге қайта келуді тілейді дейді.
[5] Ғұсман Кескіұлы, Сияр - Нәби, 227 б.
Ибн Аббас (р.а.): Мен үшін түннің аз да болса бөлігін ғылым үйренумен өткізу түні бойы ғибадат ету-ден жоғары дейді.
Хасан Басри Бақара сүресінің 201-аятындағы Уа, Раббымыз! Бізге бұл дүниеде жақсылық бер және ақыретте жақсылық бер деген аятта бұл дүниедегі жақсылық бізге ғылым және ғибадат, ал ақыреттегі жақсылық жәннатқа кіргіз деген мағынада айтылған дұға дейді.
Зүбәйр ибн Әбу Бәкір: Әкем Иракта жүргендегі хатында маған былай деп жазды: Оқы, өйткені ғылым - жоқшылығыңда байлық, байлығыңда сән болар.
Хазірет Лұқман (ғ.с.) ұлына берген насихатында былай деген: Ұлым! Ғалымдардың мәжілісіне қатыс. Көктем жаңбырымен жерді көгертетін Аллаһ хик-мет нұрымен мұсылмандардың жүрегін толтырады. Ғалымның өліміне теңізде балықтар, көкте құстарға шейін әр жаратылыс жоқтап жылайды делінген де сөз бар.
Яхя ибн Муаз (р.а.): Ғалымдар мұсылман үмбетіне әке-шешелерінен де мейірімді. Өйткені әке-шешелері оларды дүниедегі оттан қорғайды, ал ғалымдар ақыреттегі оттан қорғайды.
Хасан Басри: Ғалымдар болмаса, адамдардың басқа жан иелерінен айырмашылығы болмас еді. Өйткені олардың оқытуымен адамдар адамдық дәрежеге жет-кен дейді[6].
Бухари, Саум, 13 б. Мүслим, Сиям, 98 б.
Ислам - ғылым діні
Ислам ғылымды қолдайды, ешқандай қағидасына кереғарлық танытпайды, қайшылық жасамайды. Ис - лам ғылымның нағыз бұлағы болып табылады. Ол адамзатқа пайдалы һәм тура жолға бастайтын ғылымды уағыздайды.
Ислам діні келіп, тарап, халықтың көпшілігі білім ізденуге ден қойды. Бірақ ол кезде қазіргідей мектеп-тер немесе жоғарғы оқу орындары болмады. Сол үшін де Ислам мәдениетінің білім бұлағы, ғылым орталығы, мектебі мешіт болды. Мешіт мұсылманның тек ғибадат ететін орындары ғана емес, сонымен қатар мұнда оқу-жазуды, Құран оқуды, шариғат ілімдерін және басқа ілім салаларын үйренді. Мешіттермен қатар оқу-жазуды, хат тануды үйрететін мектептер болды. Кейін, барып, тегін оқытатын оқу орындары ашыла бастады. Ол кезде оқыту жүйесі екі түрге бөлінді.
Дахили (ішкі) - бұл қазіргі мектеп-интернаттарға ұқсас келеді. Онда жағдайлары нашар отбасылардың балалары, алыстан келгендер және шетелдіктер оқыды.
Харижи (сыртқы) - бұл кәдімгі оқу орында-ры секілді. Онда білім алушы таңертең сабағына ба-рып, біткен соң үйіне қайтады. Бұл оқыту жүйесінің екі түрінде де оқу ақысыз болды. Әрбір оқу орнында мешіт, аудиториялар, оқушылар бөлмелері, кітапхана, асхана, дәретхана, әжетхана болды. Ал кейбір оқу орындарында спорт алаңдары қоса салынған. Бұл оқу ғимараттарында жоғары дәрежелі ғалым ұстаздарға емтихан тапсырып рұқсат алғандар ғана сабақ беретін. Мұсылман басшыларының, байларының, саудагерлерінің жаңа ғимараттар салуына көмек берулері нәтижесінде оқу орындары көбейді. Алғашқы
кезде оқытушыларға еңбекақы төленбеді. Бірақ бертін келе білім алу орындары көбейіп, өркендеген кезде оқытушылар еңбекақымен қамтамасыз етілді.
Әрбір мәдениет бір ғана халықтың не бір ғана ұлттың өнері болып есептеледі. Және оны жасаушы ұлт өкілін ғана мақтан тұта алады. Ислам мәдениеті - иісі мұсылман бауырлардың қолымен жасалған көпке ортақ мәдениет. Ислам мәдениетін діннен бөлек алып қарауға болмайды. Ислам дін мен ғылымды егіз тұжырымға са-найды. Ал христиан ғылымды дамыту орнына көптеген ғалымдарды инквизиция сотымен тірідей отқа өртеді, соның салдарынан Еуропада ғылым кеш дамыды. Дін мен шіркеу Еуропа құрлығындағы түгел өркениеттің жолын бөгеген кертартпа қара күштер ретінде өмір бақи өшпес қара таңбамен танылып қалды.
Исламнан бұрынғы халықтар қол жеткізген ғылыми жетістіктердің болғаны рас. Мұсылмандар қысқа мерзімде-ақ оларды меңгеріп, иманнан алған күш-қуаттың арқасында есепсіз жаңалықтардың бетін ашты. Олардың еңбегінің қызығын бұл күні күллі адамзат көруде. Әсәресе мұсылман еместер көбірек көруде. Ис - лам ғалымдары шұғылданбаған, үлес қоспаған ғылым саласы жоққа тән. Мұсылман саяхатшылар қалдырған мәліметтер мен карталар арқылы Ертіс және Енесей өзендерінің жоғарғы аңғары мен Корея жағалауына дейінгі мекендер тарихта жазулы қалды. Мәселен, 1368-жылы қайтыс болған белгілі саяхатшы Ибн Батут-та (1304-139) сонау Зайтун (қазіргі Гонконг) аймағына шейін барғанын, аталмыш аймақтың дүние жүзіндегі ең үлкен теңіз порты екенін, 100-ден астам үлкен кеме мен сансыз кішігірім кемелер тұрақтайтынын,
осы ғаламат сауда өнер кешендері шалғай таулардан теңіздер арқылы тасымалданғанын жазған[7].
Аббаситтер халифаты тұсында Ислам ғұламалары көне грек, парсы және басқа тілдердегі жазба еңбектерді, оның ішінде антикалық мәдениетті біржолата жойы-лып кетуден сақтап қалды.
Бір кездері біздің ата-бабаларымыз осы араб тілі арқылы өз еңбектерін жазды әрі көпшілікке та-ратты. Махмуд Қашқаридің араб тілінде жазылған Диуани лұғаты әт-түрік кітабында бұрынғы түркі халықтарының әріптік таңбалары 18 болғанын және кейбір түркі тайпалары оған қосымша белгілерді қосып, әріптер саны 25-26-ға жеткенін жазды. Әбул-Хасанат Мәуләуи Әбдул-Хай Марғұланидің шариғат заңдары туралы жазылып, Қазақстан мен Орта Азияға кейіннен тараған Әл-хидая кітабын ағылшындар төл тіліне ау-дарып, жанұя қатынастары бойынша заңның баптары-на пайдаланған. Қазір ол кітап ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып баспадан шықты.
Діни философия бойынша алғашқы еңбектер һижраның 300-жылында жазылған. Ислам философиясының көш басшысы Әл-Кинди осы жыл-дары, яғни 1100 жыл бұрын еңбектерін қалдырған. Еуропа жер шары дөңгелек екендігіне көздері анық жетпей әлі Х^ІІІ ғасырда бастарын қатырып даула-сып жүргенде, Ислам ғұламалары бұл мәселені VIII ғасырда, халифа Харун Рашид тұсында зерттеп қойған еді. Бағдат шаһарының сыртындағы Нисфун-Нәһәр де-ген жерде әртүрлі сызықтар мен өлшеулер жасап, жер шар тәрізді дөңгелек деп қортынды жасады. Куба ара-лын тапқан Кристофор Колумб бұл пікірді ауадан алған
[7] http:www.biИmtarihi.gen.tr
жоқ. Ол жердің дөңгелек екендігін Аверроистан естідім деп жазған. Мұсылман ғалымы Ибн Рушдті Еуропа осылай атайтын. Токио обсерваториясының директоры танымал ғұлама Ешиди Коган халықаралық конферен-цияда: Мен әлем сырларының құпиясын зерттеудің жаңа әдісін таптым, ол - Құран оқу. Құранды оқыңыз, ол сізге толықтай ғаламның сырын ашады деген. Ал Американың эмбриология және адам жаратылысы ту-ралы ғылымдарының докторы Кейт Мор Адам жа-ратылысы деген кітап жазды. Оған араб ғалымдары: Сіздің осы кітаптағы келтірген пікірлеріңіз Құран мен хадиске өте сәйкес келеді. Егер сіз келіссеңіз, біз оны аят-хадистермен байытып және толықтырып, жаңадан бастыртып шығарар едік деген. Ол келісті, нәтижеде айтқандай етіп, Адамның жаралуы Құран мен медици - на арасында деген атпен жарық көрді. Құран аяттары жылма-жыл өмір заңдылықтарымен дәлелдене түсуде.
Еуропа ғылымды мұсылман елдерінен, яғни шығыстан үйренді. Еуропаның ренессансы 1300-жыл-дары басталған. Неге? Өйткені бұл уақытта олар Испан жеріндегі Андалусия Ислам мемлекетінің мәдениетімен және кресшілер жорығы нәтижесінде шығыстағы араб жерлеріндегі өркениетпен танысты. Хазірет Осман (р.а.) халифалық құрған кезде, жолаушылар, әлсіздер, кейбір зәру жандар дәм татып кетсін деп, мешіттердің алдында ас пісіртіп, қоғамдық орындар жарық бо-лып тұрсын деп, арнайы шырақ жақтырып қоятын. Бұл әдет кейін де жалғасын тапты. Миллиондаған халық өмір сүрген Кордова қаласының көшелері түн мезгілдерінде жарықпен қамтамасыз етіліп, қала халқы арнайы төселген асфальтпен қатынады. Ал Еуропаның қалалары қалың батпақ пен ұйыққа малтығып, бас
көтере алмай жатты. Мұсылмандық мәдениетпен та-нысу Еуропаны ғасырлар бойғы қалың ұйқысынан оят-ты, қозғау салды. Батыстың кейбір ғалымдары Орта ғасырларда кейбір Еуропа билеушілері өз аттарын дұрыстап жаза алмай жүргенде, Кордовада мұсылман балалары медреселерде оқып жатты деп жазған. Осы таныстықтың игі нәтижесінде 1425-жылы Италияда жарыққа шыққан медициналық анықтамалықта Еуро-па дәрігерлерінің сиынған пірі Галенге сілтеме 130, ал Исламның ғұлама ғалымы, медицинаның атасы Ибн Синаға 3000-нан астам, ал Еуропа Разец деп атайтын Әбу Бәкір Разиға 1700 сілтеме бар. Кордовада жүздеген кітапханалар болып, оның орталық кітапханасында жинақталған кітаптар каталогы 44 томға жеткен.
Бағдат қаласын Әлеуке ханның қолы қиратқанда, көпшілік пайдалануы үшін жасақтап қойылған Са - бур сарайындағы 200 мыңдық кітапхана қоры Ефрат өзеніне тоғытылғанын тарихшы Ибн Туғрыберді жаз-ды. Медицина саласында Бағдатта жоғары деңгейде 6000 студентті тәрбиелейтін оқу орны болды. Әрбір әзірленген дәрігерге бір көмекшіден бекітіліп берілді. Еуропа кейбір алапес сырқатына шалдыққан жан-дарды өртеп жатты, ал мұсылман елдері оларды жеке орындарда емдеп, мәңгілікке мемлекет қарауына алып отырды. Сахаралық халықтар дәрігерлік көмектен тыс қалмауы үшін арнайы жасақталған керуендер шығарды. Тіпті кейде бір бейшаралар ақшасы болмай, дәрігердің көмегін уақытында алып тұрарлық қолтаңба өздерінде болсын деген оймен алғашқы дәрігерлік көмек туралы анықтамалық кітап әзір етілді.
Сағат жасау өнеркәсібі де мұсылмандардың намаз уақытын белгілеу қажеттілігінен туындаған, олар 800
жылдан бұрын алғашқы сағатты жасап шығарды. Фран - ция патшасы Шарлманға Бағдаттың халифасы Һарун Рашид ағаштан жасалған сағат тарту етті. Жер бетінде бірінші рет Бағдатта обсерватория салынды. Қазіргі әлемнің бұрыш-бұрышын шарлап, енді ғана көзі ашы-лып жатқан ғалымдар өздерінің осы жетістіктері үшін Ибн Һайсамға қаншалық қарыздар! Ол ресми ойыс айна, дөңес айна деп аталған телескоп жасау өнеркәсібінде қолданылатын өте құнды теорияның авторы. Бірақ осын-ша нәрсе ғылым жолын кең ашқан Құранның арқасында ғана мүмкін болды. Ислам діні осылайша ғылым мен мәдениетке орасан зор үлес қосты, әлі күнге дейін өз үлесін қосуда[8].
Орайы келген соң кейбір мұсылман жағрапияшылары мен еңбектерін атап кетейік Ибн Хур-дадбих (820886912) Китап әл-Мәсалик уәл мәмәлик, Сүлеймен әл-Тәджир (ІХ ғ. ) Ахбар әл-Син уәл Хинд, Әбу Әли Ахмет Рүстехұлы (өлімі 913) Муруж әл-Зәхаб уә Мағадин әл-Жауһар, Ибн әл-Нәдим (өлімі 995) әл-Фихрист, Әбу Абдуллаһ Мұхаммед әл-Идриси (1100 - 1166) Китап Нұсхат әл-Мұштақ фи Ихтирақ әл-Афақ, Закария әл-Қазуини (1203-1283) Ажайиб әл-Махлуқат уа Ғараиб әл-Маужудат, (Махлуқаттың ғажайыптары және қоршаған ортаның ғарып жағдайлары), Ибн Сағит (1214-1286) Китап әл-Жуғрафия фи ақалим әс-Сәбға, Әбүл Фида (1273-1331) Китап әл-Мухтасар фи ақбар әл-Башар, Тақуим әл-Булдан, Димашқи (өлімі 1317) Китап Нухабат әл-Дахр фи Ажайб әл-Барр әл-Бахр, Шәхауиддин Ахмет әл-Нуайыри (өлімі 1332) Ни-хаят әл-Араб фи Фунун әл-Адаб (Әдеп пәндеріндегі
[8] ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері: ғылыми еңбектер жинағы
арабтардың шегі), Абдуррахман Әбу Зайд Халдұнұлы (1332-1406) Китап әл-Ибар, әл-Махризи (1365-1442) әл-Мауағиз уәл Итибар фи Зикр әл-Хитат уәл Асар, Ибн әл-Бақун (ХУғ.) Китап әл-Фауаид фи Усул әл-Бахр уә Қауид, Әбул Фазыл (1655-1602) Ғаини Ахба-ри, Бадауни (1540-1615) Тарихи Әлфи, Мунтахаб әт-Тауарих[9].
Сыр бойы мен Жетісу өңіріндегі орта ғасырлық қалалардың орны мұсылман авторларының еңбектерінің арқасында табылып, ашылды. Тариф, магазин секілді мыңдаған терминдер мен сөздердің Еуропа тілдеріне кіруі мұсылмандардың ғылымда қаншалықты жоғары болғанын паш ететін тірі айғақтар. Мұсылман билігі орнаған өңірлерде ғылымның жұлдызы жарқырағаны туралы Батыс авторлары емірене жазады. Қысқа қайырып айтқанда, басқа наным-сенімдердің әу бастан ғылыммен айқасатыны, ақылға сыймайтын нәрселерді үгіттейтіні кең тарауына жол бермеді. Бұл әрқашан да солай бола бермек. Құран кәрімнің тілі әдебиетшілер, тіл мамандарын, көпшілік пен жеке адамдардың ру-хын баурайтын қасиеттері психологтарды, социо-логтарды; барша ғылымның сырын шешетін аяттары басқа салалардағы ғылымдарды таңдандыруда. Құран кәрімді, яғни, Раббымыздың сөзін оқып түсінуге, одан мүмкіндігінше нәр алуға ұмтылғанымыз абзал. Онда сұрақ атаулының бәріне жауап табуға болады. Осы орайда Құранның ғылымды және ғылымның Құранды растағанын бір мысалмен де болса атап кетейік. Кітап атаулының анасы адамның жаратылысындағы хикмет-тер мен жаратылыс сатылары туралы терең мағыналы сөйлемдер келтіреді. Сендерді аналарыңның
[9] Бухари, Саум, 13 б. Мүслим, Сиям, 47 б.
құрсағында үш қараңғылықта жаратылыстан жаратылысқа жеткізіп, жаратуда! делінген аят бар (39-сүре, 6-аят).
Ал енді адам анатомиясын оқып көрейік, жатыр қабырғасы негізгі үш қабаттан тұрады. Бірінші, сыртқы қабат perimetrium, бұл жатырмен бірігіп, оның си-роз қабықшасын, йтіса serosa түзетін висцеральді іш астар. Ортаңғы қабат, muometrium, бұл бұлшық етті қабықша. Үшінші ішкі қабат endometrium, бұл шы-рышты қабықша. Осы үш қабат та болашақ нәрестені сыртқы соққылардан қорғайтын, жарық өткізбейтін, суға толған қабықтан (ткань) жасалған. Құранның үш қараңғылық дегенін ғылым енді ғана анықтап, оның хақтығын тағы да бір рет мойындауда[10]!
Құрандағы осы мағынасы өте анық, сенімділігі өте мығым аяттар-ақ оның адамның емес, Раббымыздың сөзі екендігін дәлелдейді. Құран кәрім түскелі бері өткен XIV ғасыр бойы ешкім оның теңдесін жасай ал-май қауқарсыздық танытқаны мәселенің нақты тарихи дәлелі.
Кейбір атеист ғалымдар Ислам ғылымның өркендеуіне шектеу жасады деген дәйексіз, жалған пікірлерді айтады. Керісінше Ислам дінінің өмірге келуімен ғылым мен философияның әлемге танылғандығын бүкіл әлем ғалымдары мойындап қана қоймай, дәлелдеп те бергеніне тарих куә.
Осындай үлкен топтың арасынан ерекше орын алатын ғалымдардың бірі - Қазақстандағы Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар қаласында дүниеге кел-ген Әбу Насыр Мұхаммед Ибн Мұхаммед Тархан әл-
[10] Морис Букаи, Тора, Евангелие и Коран в свете современных научных знаний, Москва 2000.
Фараби. Ол көптеген ғылымдарға үлес қосып, 128-дей еңбек жазды.
Фараби ғұмыр кешкен заман Шығыс елінің оянуға бет алған өзгерістер мен өрлеу дәуірі бола-тын. Бұл кез арабтың әдеби тілі биік дәрежеге ие бо - лып, мұсылман елдеріне кең қанат жая дамыған кезі еді. Көптеген халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, да-нышпан ақын-жазушылар өз еңбектерін араб тілінде жазып қалдырды. Сөйтіп араб мәдениетін өркендетуге мұсылман дініндегі халықтар түгел қатысып, ұлы мәдениет жасады. Ғылым, өнер, математика, филосо - фия, медицина, астрономия, физика, химия өркендеді. Араб тілінде дамыған мәдениет үлгілері кешеуілдеген Еуропа мәдениетінің қарыштап өркендеуіне үлкен ықпал жасады. Фарабиге жалғаса, жаңа ғылымдардың шығуымен ғылым мен әдебиет тағы да өрледі. Әбу Али Сина (Авицена), әл-Бируни, Фирдауси, Низами, Омар Хаям, Насриддин Гуси, Исмайл Жаухари, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұни т.б. түркі тектес елдерден шыққан дана адамдар дүниеге келді. Осылайша білім-ғылым, өнер ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жалғасып, да-мылсыз даму үстінде болды. ХІІ ғасырға дейінгі Шығыс өркениеті басқа елдерге үлгі-өнеге берерлік биік сатыға жетті. Сол өскелең өнер-білімнің асқар белін әл-Фараби еңбектері танытады. Олар: Ғылымдар энциклопеди-ясы, Ғылымдардың шығуы, Мәселелердің түпкі мазмұны, Жұлдыз бойынша болжамдар, Вакуди туралы трактат, Платон, Аристотель, Птомолей, Ло-мей, Порфирий еңбектеріне түсініктер[11].
Әл-Фараби 870-жылы дүниеге келген. Алғашқы дәрісті туған жерінде алады. Сол кездегі араб
[11] http:www.bilimtarihi.gen.tr
мәдениетінің орталығына айналған Бағдат қаласында көп жылдар бойы жатпай-тұрмай оқып, зерттеу жұмысын жүргізген. Ол ежелгі грек ғұламаларының, әсіресе Платонның жазған еңбектерін терең түсініп оқыған. Кейінірек Сирияда біраз жұмыс істеген. 950-жылы Дамаск қаласында қайтыс болған. Әл-Фарабидің жазған еңбектерінің ішінде философия мен логи - ка терең зерттелген. Сондықтан Шығыс ойшылдары оны көзі тірісінде-ақ әл-Муғалиму әс-Сани, яғни екінші ұстаз деп атап кеткен. Ол таза философиялық, логикалық еңбектермен қатар физикалық, матема-тикалық және натурфилософиялық, музыкаға да қатысты еңбектер жазып қалдырған.
Орта ғасырдағы ғалымдардың ішінде тамаша энци - клопедист Әбу Райхан әл-Бирунидің еңбектері өз заман-дастарына қатты әсер еткен. Ол ғылыммен айналысқан кездерінде шешілмей жатқан мәселелер болса дін қағидаларына жүгінген. Әбу Райхан әл-Бируни 973-жылы қазіргі Қарақалпақстан жерінде дүниеге келген. Жастайынан әр нәрсеге құмар болып, айналадағы әлемді тануға тырысып бақты. 21 жасында астрономияға терең үңіліп, көптеген ғылыми нәтижелерге жетті. Бирунидің бір ерекшелігі, Ислам дінінен басқа діндерге құрметпен қараған.
Ислам дінінде сиқыршылар мен магиялық күш иелерінің әрекеті мақұлданбайды Сиқър жасаушъ немесе сиқър жасатушъ, бал ашушъ немесе бал аш-тъірушъі мұсълман емес. Бұл бағытта 1047-жылы Минерология деген еңбегін жазып шықты. Онда ғалым тылсым күштерге, магиялық күштерге сенудің орынсыздығын дәлелдеген. Сиқыршылық қараңғы адамдарға ерекше күш сияқты көрінетіндігі, ал ғылыми
көзқараспен алып қарағанда оның ешбір ғажайып еместігін, қайта жалғандығын ашып, ғылыммен ортақ жері жоқ екендігін дәлелдеді. Сиқыршылықтың бір түрі алхимия екендігін, бірақ оның өз атымен аталмайтындығын атап өтеді. Бируни сондай-ақ Құран кәрімде айтылған су тасқынына байланысты көптеген зерттеулер жүргізген[12].
Араб ғалымы атанып кеткен, Бұқарада туып-өскен Ибн Сина да өз кезіндегі ілімдерге үлес қосқан. Әртүрлі деректерге қарағанда, Ибн Сина 450-дей шығарма жазған, соның бізге дейін жеткені 240-тайы ғана. Бұл еңбектерінің ішінде Дәрігерлік ғылымның қағидалары деген кітабы өз заманында-ақ оған әлемдік абырой әкелді. Өйткені бұл кітапты медици - на ғылымының энциклопедиясы десе де болғандай. Осы қағидалар жинағы Азия мен Еуропа елдерінде 500 жылдай дәрігерлердің медициналық еңбегіне айналды.
Осы ұлы еңбектерді жазған Ибн Сина да Аллаһ тағаланың құдіретіне шек келтірмеген. Мысалы, кітаптарының басы Аллаһ тағаланың атымен ба-стаймын! Бар мадақ әлемді билеуші Аллаһқа, Оның барлық пайғамбарларына жарасады деп басталуының өзі көп нәрсені байқатады. Атеистік бағыттың бір қателігі - Исламның осындай ірі ғалымдарының ашқан жаңалықтарын мысалға ала отырып, олардың тек материалистік жағын ғана жақтап, дінге қатысты тұстарын жасырып, қайта дінге қарсы қоюға тырысты. Ал он сегіз мың ғаламды жаратқан құдіреті күшті Аллаһ
[12] Шейх Абд аль-Маджид аз-Зиндани, Факти относительно морей и океанов, Перевод с английского Кулиева Руфата (Салмана) Москва 1999, 98 б.
тағала сол адамдарды айнала қоршаған ғаламның сы-рын ашуға, сөйтіп соларға ұстаздық етуді нәсіп етті.
ХІІІ ғасырда Ислам ғылымының көптеген салалары латынша аударылып, Батыс Еуропа елдеріне тараған. Мысалы, әл-Фарабидің ғылыми еңбектері, музыкасы, философиясы, оптикасы, геометриясы, астрономия-сы, медицинасы аударылып, кең таралған. Осыларды таратқан монах Роджер Бекон шіркеу түрмесінде 14 жыл отырған. Жалпы ғылыммен айналысқан адам-дар Исламнан басқа діндерде көп қуғынға ұшырап немесе өлім жазасына кесілген. Мысалы, Италиядан шыққан физик Джордано Бруно жердің домалақтығын дәлелдеймін деп жазаға тартылып, 1600-жылы тірідей өртеледі.
Испаниялық ғалым Липель Сервет қан айналы-мын зерттегені үшін ХVII ғасырда отқа өртеледі. Иван Грозныйдың дәрігері адамның ішкі дене мүшелерінің құрылыстарын анықтау мақсатында өлікті сойғаны үшін өлтіріледі. Галилео Галилей жердің айналатынын дәлелдегені үшін ұзақ мерзімге түрмеде отырады.
Құранды зер сала оқыған адам одан бостандыққа, ғылыми ізденістерге кедергі келтіретін бірде-бір нәрсе таба алмас еді. Керісінше, көптеген аяттар-дан жерді өңдеу, Аллаһ тағала жаратқан нәрселердің барлығын да адам игілігі үшін зерттеуге мүмкіндіктер берілгендігін кездестіреді. Тарихта ешқашан да Ислам мемлекеттерінде ғалымдардың еркін ойлауына кедергі болу, зерттеу мен жаңа нәрселерді ойлап табуларына тыйым салатын жайттар болған емес. Керісінше, он-дай адамдарға материалдық жағынан сый-сыяпаттар көрсетіліп, қоғамдық ортада мәртебелерін көтеріп отырды.
Ислам ғалымдарының орта ғасырларда әлемдік деңгейде алғы шепке шығуына қандай жағдайлар әсер етті? Біріншіден, бүкіл Ислам ғалымдары құдіреті күшті Аллаһтың бір екендігіне, Құран кәрімнің Аллаһтың сөзі екендігіне және Мұхаммед (с.а.с.) Оның елшісі екендігіне сенді. Екіншіден, Ислам халифаты ғалымдарға ғылыми жұмыстар жүргізуге үлкен мүмкіндіктер жасады. Сөйтіп пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.с.) шариғатындағы 40 парыздың бірі - еркекке де, әйелге де ғылым үйрену іс жүзінде парыз екендігі көрінді. Үшіншіден, араб-парсы тілі бүкіл мұсылман ғалымдарының ортақ тіліне айналғандықтан бір-бірінің еңбектерін оқып, зерттеуге қыруар пайда келтірді. Төртіншіден, сол орта ғасырдағы әміршілердің сарайларының жанында бай кітапханалары болды. Мысалы, әл-Фараби, Ибн Сина тағы басқа да ғалымдар көп уақыттарын осындай кітапханаларда өткізіп, ғылыми көзқарастарын қалыптастырды. Бесіншіден, орта ғасырдағы Ислам ғұламалары ежелден келе жатқан ілімдер мен тұжырымдамаларды, ғылыми жаңалықтарды оқып, жалғастырып қана қоймай сондай мұралардың пайдалы жақтарын алып, әлемдік ғылымның дамуына ерекше үлес қосты. Алтыншыдан, Ислам ғалымдары ғылымдарды сала-салаға бөліп, жекелеген ғылымдарды кейінгі ғалымдардың зерттеулеріне жол салды. Мысалы, медицина, астрономия, философия, математика, химия, физика, тағы басқа ғылым салаларын жетілдірді[13].
Қайрат Жолдыбайұлы, Имани гүл, Алматы 2012 ж. 128 б.
Ғылым үйренудің әдептері
Әрбір мұслыман білімді адал ниетпен үйренуі керек. Мақсаты тек қана байлық жинап, мәртебеге ие болып, рахат өмір сүру болса, бұл дүниеде өз еңбегінің жемісін көргенімен, ақыретте оның еш пайдасы болмайды. Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай дейді: Қиямет күні ең көп азап көретіндер, Аллаһ тагаланиң ілімінен пайдаланбаган галъімдар, Аллаһ тагаланиң разъілъігъіна лайъқ болу үшін үйренетін білімді тек қана дүниені иелену үшін үйренген адам қиямет күні жәннаттъң иісін де сезбейді, Әрбір адам үйренгенімен амал етпейінше, они тәжірибеде цолданбаганша, нагъіз білім иесі галъім болъп есептелмейді. Ал, дін гъілъімъін үйреніп, онъмен амал етпегендерге өз ілімін қъізганъіп немесе ерініп үйретпеген мүсъілманга Аллаһ тарапънан үлкен бір азап бар. Құл білгенімен амал етпейінше галъім болмайдъ, Білім жайънда сүралган уақътта онъ жасъірганга Қиямет күні оттан ауъіздъщ салъінадш[14].
Хазірет Омар (р.а.) Бұл үмбет үшін ең қатты уайымдайтыным - ғылым меңгерген мұнафықтар деп айтқан. Білімді мұнафық дегеніміз кім деген сұраққа: Тілі ғалым, жүрек және амалдары надан деп жауап қайтарған. Бұл хадисте тілі ғалым деген сөздің мағынасы Аллаһ тағаланың әмірлерін үйреніп, уағыз насихат беріп, үйреткен ғылымы тек қана тілінде қалған ғалым. Өзінің жұртқа үйреткеніне жүрекпен
[14] Нәуәуи Әбу Зәкәрия Яхя бин Шәрәф, Риязу-с Салихин, аударма және түсініктеме: (Яшар Кандемир, Исмайл Лютфи Чакан, Рашит Күчүк), I-VIII, Стамбул 1997, 1395-1398.
сенбегендіктен амал етпейтін надандар сияқты әрекет ететін кісі.
Суфиян Сәури (р.а.): Ғылым амал етуге шақырады, амал етсе жақсы, етпесе ғылым да кетеді деп баяндаған.
Ибн Мүбәрак: Ғалым, ғылым үйреніп жүргенде ғалым болады. Қашан мен ғалым болдым деп, ғылымын арттырудан бас тартса, міне, сол кезде надан болады дейді.
Фудайл болса былай дейді: Менің үш кісіге жа-ным ашиды:
Бір қауымның қадірлісі бола тұра, ой-санасы қысқа болған кісіге.
Байлықтан кейін пақыр болғанға.
Бұл дүниелік нәрселердің алдында өзін ойыншық сияқты қолдандырған ғалымға деген екен[15].
[15] Әбу Хамид Мухаммед ибн Мухаммед, Кимя-яы Саадет, Стамбул 1970, 66 б.
Екшші велім
ИСЛАМДЫҚ ОҚУ-АҒАРТУДЫҢ ЖӘНЕ БІЛІМ ОРДАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
Ислам келмей тұрып арабтар ғылымға көп қызығушылық таныта қоймаған. Өздерінің күнделікті тұрмысына ғана қажетті білімге ие еді. Бүгінде біз оларды былай деп топтастыра аламыз.
Ырым-тыйым мен салт-дәстүрлер;
Аңыз-әңгімелер;
Бал ашу, көріпкелдік;
Жұлдыз бен аспан әлеміне қатысты сенімдері.
Медицина. Көшпенділер арасында, қарапайым қалаларда біраз дамыған;
Мал дәрігерлігі. Әсіресе, жылқыға маңыз берілген;
Ауыз әдебиеті мен өлең;
Шежіре;
Жер тану;
Түс жору[16].
Сонымен бірге ол кездегі салт-дәстүрлердің көбінің жібі түзу емес еді. Әйелдерге деген құрмет жоқтың қасы. Әкесі қайтыс болса ер жігіт өзінің шешесін әйелдікке алатын. Қыз баланы тірідей көметін еді.[17]
[16] Хусейн Услу, Башлангычтан гүнүмүзе Ислам мүессеселери
тарихи, Стамбул 1985.
[17] Ғұсман Кескиоғлу, Сияри Нәби, Анкара 1995, 7 б.
Пайғамбарымызға (с.а.с.) осындай қоғамды тура жолға салу керек болды. Құранда да Елшінің (с.а.с.) міндеті тура жолды көрсету, жақсылыққа шақыру екені айты-лады.
Ислам келген уақытта, дүние-жүзі бойынша ғылым әлі үстемдік құрмаған, сауаты бар адамдар қай жер-де болса да тапшы еді. Араб елдерінде де солай бол-ды. Пайғамбарлық келген кезде Меккеде 15-20 шақты адамның ғана сауаты бар еді[18]. Бұлардың арасын-да хазірет Омар, Осман, Әлилер бар. Ал Мәдинада тіпті жоқтың қасы. Хазірет Мұхаммедтің (с.а.с.) айтқанындай, сол кездегі арабтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz