Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және принциптері
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге асыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция тартудың тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 22
2.2 Оңтүстік Қазақстан обылысының корпорациядағы инвестициялық процестерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Корпорацияларға шетелдік инвестицияларды тартудың маңыздылығы мен механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 40
3. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестициялық қызметін реттеу және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстандағы инвестициялық қызметін мемлекеттік реттеу ... ... . ... ...53
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестиция қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
1. Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге асыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция тартудың тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 22
2.2 Оңтүстік Қазақстан обылысының корпорациядағы инвестициялық процестерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Корпорацияларға шетелдік инвестицияларды тартудың маңыздылығы мен механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 40
3. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестициялық қызметін реттеу және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстандағы инвестициялық қызметін мемлекеттік реттеу ... ... . ... ...53
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестиция қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Нарықтық қатнастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады. Кеңестік экономикадан өтпелі экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік, экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды, яғни экономикамыздың әсіресе үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жүмыс істеуі мен қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын бақылап және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайын көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден, фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең үғым болып табылады. Бұл түзетудің маңыздылығы «заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер жиынтығы» түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет. Оларды жүзеге асыру инвестициялық сфералардың, яғни инновациялық, капиталды құрылыс, қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануға іске асады.
Инвестицияны тар мағынадағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда, оң табыс көлемін әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын бақылап және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайын көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден, фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең үғым болып табылады. Бұл түзетудің маңыздылығы «заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер жиынтығы» түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет. Оларды жүзеге асыру инвестициялық сфералардың, яғни инновациялық, капиталды құрылыс, қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануға іске асады.
Инвестицияны тар мағынадағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда, оң табыс көлемін әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды.
1. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік». Оқу құралы. Астана. Фолиант. 2005ж.
2. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» – Алматы, 1992.
3. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан 2030» – Алматы, 2001.
4. Назарбаев Н. Ә. «2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауы» - Егемен Қазақстан, 2005 18 - Ақпан.
5. Бисенғазиев М. Б., А.Ш. Хамитов “Кәсіпкерлік негіздері” Орал-2001ж
6. Бабақүлы Б. «Тәуелсіздік нарық экономика» - Алматы 1996 ж.
7. Жатқынбаев Е. Б. «Аралас экономика негіздері» - Алматы 1996 ж.
8. Идрисов А.Б. «Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций» - Москва 1996 г.
9. Қалдыбаев О. «Экономика предприятия» - Алматы 1997 ж.
10. Қазақстан цифрларда: Статистикалық жинақ – Алматы 2004 ж.
11. Мейірбеков А. Қ., Қ.Ә. Әлімбетов “Кәсіпорын экономикасы” Алматы-2003 ж.
12. Журнал: Альпари - 2004 ж, №1 - №2.
13. Журнал: Банки Казахстана - 2005, №2.
14. Журнал: Деловой мир – Астана 2004, № 5.
15. Журнал: Жаршы 2004 - № 21
16. Журнал: Қаржы қаражат - 2005 №3.
17. Журнал: РЦБК - 2005 №6.
18. Журнал: Саясат - 2005 №2.
19. Егемен Қазақстан - 2005 ж. 22 сәуір.
20. Казахстанская правда - 2004 ж. 19 Желтоқсан.
2. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» – Алматы, 1992.
3. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан 2030» – Алматы, 2001.
4. Назарбаев Н. Ә. «2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауы» - Егемен Қазақстан, 2005 18 - Ақпан.
5. Бисенғазиев М. Б., А.Ш. Хамитов “Кәсіпкерлік негіздері” Орал-2001ж
6. Бабақүлы Б. «Тәуелсіздік нарық экономика» - Алматы 1996 ж.
7. Жатқынбаев Е. Б. «Аралас экономика негіздері» - Алматы 1996 ж.
8. Идрисов А.Б. «Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций» - Москва 1996 г.
9. Қалдыбаев О. «Экономика предприятия» - Алматы 1997 ж.
10. Қазақстан цифрларда: Статистикалық жинақ – Алматы 2004 ж.
11. Мейірбеков А. Қ., Қ.Ә. Әлімбетов “Кәсіпорын экономикасы” Алматы-2003 ж.
12. Журнал: Альпари - 2004 ж, №1 - №2.
13. Журнал: Банки Казахстана - 2005, №2.
14. Журнал: Деловой мир – Астана 2004, № 5.
15. Журнал: Жаршы 2004 - № 21
16. Журнал: Қаржы қаражат - 2005 №3.
17. Журнал: РЦБК - 2005 №6.
18. Журнал: Саясат - 2005 №2.
19. Егемен Қазақстан - 2005 ж. 22 сәуір.
20. Казахстанская правда - 2004 ж. 19 Желтоқсан.
Мазмүны
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және
принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 6
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің
принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге асыру
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. ... ... ... ... . 22
2.2 Оңтүстік Қазақстан обылысының корпорациядағы инвестициялық процестерді
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 32
2.3 Корпорацияларға шетелдік инвестицияларды тартудың маңыздылығы мен
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың
инвестициялық қызметін реттеу және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстандағы инвестициялық қызметін мемлекеттік реттеу ... ... . ... ...53
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестиция қызметін
жетілдіру жолдары ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
Кіріспе
Нарықтық қатнастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму
барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады. Кеңестік экономикадан өтпелі
экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік,
экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды, яғни экономикамыздың әсіресе
үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жүмыс істеуі мен
қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты
өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық
шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау
жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде
көлемі ұлғайғанын бақылап және тартудың маңыздылығы байқалып,
әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі
инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы,
эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс
алуға, елдің жағдайын көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын
жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық
қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда
жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық
ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей
инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар
ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға
тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық
саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның
өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден,
фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік
бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті
ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең үғым болып
табылады. Бұл түзетудің маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер
жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Оларды жүзеге асыру инвестициялық сфералардың, яғни инновациялық, капиталды
құрылыс, қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануға іске асады.
Инвестицияны тар мағынадағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны
өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда, оң табыс көлемін
әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар
инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол
ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды.
Егер осы соманы жинақтау банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде
қарастыруға болады. Өйткені осы салым кепілденген табыс береді.
Көбінесе инвестиция деп – пайда, табыс пен әлеуметтік
қажеттіліктерді алу мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әр түрлі
экономика салаларының обьектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды
құндылықтардың барлық түрлері түсіндіріледі инвестиция құрамына ақшалай
қаржылар, мақсатты банк несиелері акциялары мен басқадай құнды қағаздар,
қозғалмалы және қозғалмайтын (ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.) мүлік,
жерді пайдалану құқығы, табиғи ресурстар, мүліктің құқықтар және т.б.
кіреді.
Инвестицияның экономикалық мағынасындағы анықтамасындағы оны тірі
және затталған еңбектің өндірістік қуаттарды жасақтап, оның көмегімен
өндіріс үрдісінде тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге
бағытталған салымдар үрдісі.
Дж.М Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен
әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы,
Қазақстанның дүниежүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық
көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және
ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне,
дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады.
Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар
ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының
үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда
интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар
ағымдарына тәуелді.
Еліміздің экономикасының жақсы да тұрақты дамуы үшін, алға қойған
мақсаттарға жету үшін біз дұрыс инвестициялық саясат жүргізуіміз керек.
Экономикамызға неғұрлым көбірек инвестиция жұмсалса, ол соғұрлым жақсы да
баянды дамитын болады.
Инвестиция - дамуға бет бұрған кез-келген ел экономикасының тамырына
қан жүгіртіп, тынысын кеңейту үшін ауадай қажет. Шеттің қаржысынсыз бүгінде
өсіп өркендеудің сара жолына түсіп, сар желіп келе жатқан ешбір ел еңсе
көтере алмаған болар еді. Бұл тұрғыда кеңестің шекпенінен шыққан
республикалар арасында әр түұғынға шаққанда құйылған инвестиция көлемі
жөнінен Қазақстан еш елге дес бермей алда келеді.
1.Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және
принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны
Инвестиция - алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция
мемлекеттік және жеке, тікелей және портфельді (қоржынды) болып негізгі
материал мен тауар-материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға,
машиналар мен жабдықтарға, тұрғын үй құрылыстарының қызметтеріне
бөлінеді.
Инвестор - салым иесі, инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам,
ұйым немесе мемлекет.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) - бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналармен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды,
олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялық процесстің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялау объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау;
Инвестиция - бұл латын тілінен аударғанда күрделі қаржының әрқилы
түрлері. Инвестиция капитал қорына қосылатын шығын, тауар қорына ақша салу
басқа инвестицияға қарағанда пропорционалды түрде өзгереді. Фирмалардың
материалдық өндірісті сатуға қатысы бар. Сауда-саттық ойламаған жерден
төмен немесе жоғары болса фирмалар қолдағы тауарларын реттеу үшін өнім
деңгейін өзгертеді. Мысалы: құлдырау жылдарының басында жиынтық сұраным
төмен болса материалдық өндірістік қор қалыптасады. Егер фирмалар өндірісті
қысқартса өнім жиынтық сұранымнанда төмен болады. Бұл инвентаризация циклі
деп аталады. Өндірістік тұрақты инвестицияны % неоклассикалық теориясы
бойынша инвестицияның пайыз мөлшері фирмалардың реттелген капитал қорының
деңгейімен анықталады. Капитал қоры неғұрлым жоғары болса фирмада соғұрлым
көп өнім шығарады да, ренталық құны аз болады. Инвестицияны болашақта
өндіру көзделінсе онда алдағы уақытта тұрақты өнім алынып қажетті капитал
қорын анықтайды. Нақты % мөлшері дегеніміз-номиналды % мөлшерінен инфляция
мөлшерін шегеріп тастау. Капиталдың ренталық құны жоғары болса да онда
нақты % мөлшері де жоғарылайды. Жоғарылаған уақытта фирманың капитал құны
төмендейді, бірақ бұл кезде ақшаның құнсыздану мөлшері көп болады. Ренталық
бағаға инвестициялық салық несиесі арқылы салықта әсер етеді. Инвестициялық
салық несиесі шын мәнінде үкіметтің инвестициялауға қаражат бөлуі ретінде
жүзеге асады. Фирмалар қолма қол ақшаға жеңілдікті пайдалана отырып
инвестициялауды жөн көреді. Инвестицияны жеделдету үлгісі сол инвестицияны
орнымен реттеудің ыңғайлы жағдайы, мұнда инвестицияға сұраным жалпы ұлттық
өнімдегі өзгерістерге пропорционалды болады. Өйткені несие нормаға түседі.
Ал фирмалардың инвестициялық шешімі балансқа және олар жұмыстан қол
үзгендегі табыстың сомасына байланысты болады. Нәтижеден байқағандай
өндірістің тұрақты инвестициясы өнімдегі өзгерістердің артта қалуына жауап
береді. Жеделдету үлгісі ақшаның ренталық құнындағы өзгерістерін
ескермегеннің өзіндеде инвестициялауды неоклассикалық үлгіге қарағанда
біршама жүйелі түсіндіре алады. Үй құрылысын инвестициялау теориясы соған
деген сұранымнан басталады. Ол сұраным өз кезегінде ауқаттылыққа, мүліктік
салым мөлшеріне байланысты болады. Байлық мөлшері балама активтердің немесе
мүліктік салым мөлшерінің өсуі капиталға деген сұранымды қысқартады. Үй
құрылысының бағасы ақшаға сұраныммен соған орай ұсынылған капиталдың жеке
дара әрекетінен анықталады. Үй құрлысын инвестициялау мөлшері сол құрылысты
ұсыным бағасымен айқындалады. Ағымдағы жағдайларға қарай үй құрылысын
инвестициялауда байланысты.
Енді осы қарастырылған әр түрлі инвестициялық үлгілердің
қорытындысы:
• біріншіден, жиынтық әр түрлі инвестиция шығындарының қосындысы
болып табылады;
• екіншіден, монетарлық және фискалдық саясат өндірістік және үй
құрылысы инвестицияларына ықпал етеді. Бұл әсерлер негізінен
нақты % мөлшеріндегі өзгерістерде және инвестицияға салық салу
ынталылығынан туындап отыр;
• үшіншіден, инвестиция шығынын реттеудегі артта қалған өнімге
және инвестицияға өзінше әсерін тигізеді. Мұндай артта
қалушылық жалпы ұлттық өніммен инвентаризациялық инвестиция
аралығындағы байланыстан көрінеді және ол жалпы ұлттық өнімдегі
өзгерістерді көбейтеді.
Инвестициялық жоба
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба - бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады.
Мысалы:
- халық шаруашылығын құрылымдық реформа жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін таңдау;
- сондай-ақ экономиканың жекелеген секторлары мен түрлі
өрістерін дамыту бағдарламалары.
Бағдарламалар:
1. Халықаралық;
2. Салалық;
3. Салааралық;
4. Аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба - ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылатын
жоба.
Моножоба - бұл нақтылы міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік.
Жобалар ұзақтығына қарай:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Көлеміне қарай жобалар:
- шағын;
- орта;
- ірі болады.
Күрделігіне қарай:
- жай;
- күрделі;
- өте күрделі;
Жобалар түрлері бойынша:
- инвестициялық;
- инновациялық;
- ғылыми-зерттеу;
- оқу-білімдік;
- аралас болып бөлінеді.
Инвестициялық жобалар негізінен мына төрт кезеңде жүзеге асырылады:
- тұжырымдама;
- жоспарлама;
- өтімділігі;
- бітімділігі.
Бұл кезеңдер жобаның "өмірлік циклі" деп аталады. Жобаның әрбір
сатысының өзіндік мақсаты және одан туындайтын міндеттері болады.
Инвестициялық жобаларға саны, әсіресе сапасы жағынан тиісті
талдаулар жүргізілуі қажет. Мұндағы басты мәселе инвестицияларға қосылған
жоба құрылтайшыларының қаржылық ахуалын және қызметтерінің тиімділігін
бағалау.
Жобаның нақтылығымен өміршеңдік қабілетін бағалау үшін мына түрде
сараптау жұмыстары атқарылуы қажет:
- техника-технологиялық;
- коммерциялық;
- әлеуметтік;
- экологиялық;
- экономикалық;
Әрбір жобалық талдаудың өзіндік әдістемелері бар.
Инвестициялық жобаларға әрбір қатысушының жағдайын, оның
құрамын анықтайтын негізгі көрсеткіштері мыналар:
- жарғылық капиталдың көлемі және оның ахуалы;
- салықтар;
- айналым қаржысы;
- негізгі активтер (материалды емес және негізгі қаржылар);
- өндіріс шығындары;
- таза табыс.
Инвестициялық жобаны қабылдау циклы мынадай кезеңдерден өтеді:
- жобаларды таңдау және алдын-ала бағалау;
-жобаның техника-экономикалық дәлелдемелерінің құрамдас бөліктеріне
талдау жүргізу;
- мемлекеттік сараптау;
- қаржыландыру туралы шешімдер қабылдау;
- жобаларды қабылдау жұмыстарын атқару және бақылау.
Кәсіпорын инвестициялық тәуелділіктің мына түрлерін есепке алып,
олармен санасып отыруы қажет:
- экономикалық заңдардағы кемшіліктер мен тұрақсыздық, заңдардың
толықтай іске аспауы;
- сыртқы экономикалық жағдай;
- әлеуметтік өмірдегі өзгерістер;
- жаңа техника мен озық технологияны пайдаланудың нақты
көрсеткіштері;
- нарық өзгерістері, баға, валюта курсы;
- өндіріске табиғи жағдайлардың әсері (климат, ауа райы, жердің
байлығы және т.б).
Инвестициялық жобалар негізінен көлік пен коммуникацияны, білім
беруді, мәдениет, денсаулық сақтау мен әлеуметтік қорғауды, ауыл
шаруашылығын, мұнай және газ өнеркәсіптік; мемлекетпен қаржы жүйесін
басқаруды өркендетуге бағытталды.
Қарыздар қалалық көліктік қолдауға, Алматы-Ақмола жолын оңалтуға,
Ертіс өзені арқылы көпір салуға, темір жолы көлігінің қуаттарын дамытуға,
Ақтау теңіз айлағын қайта құрылғылауға тартылады. Мұның бәрі жеңілдік
шарттарымен, 15 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ауыл шаруашылығында қарыздар суғару және сорғылау жүйесін, сондай-ақ
сумен қамтамасыз етуді арттыру үшін пайдаланылады. Қазір ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарын жекешелендіру мезгілінен кейінгі мерзімде қолдау жөнінде
инвестициялық жобаны әзірлеу жүргізілуде, оны жүзеге асыруға қадамдар
жасалуда. Бұл қарыз Қазақстан Республикасы Үкіметінің төралқасы мақұлдаған
мемлекеттік инвестициялардың 1996-98 жылдардағы Бағдарламасына кіргізіледі.
Оның негізгі мақсаты-техникалық көмек пен қаржылауды екінші
деңгейдегі банктер арқылы қайта құрылымдауды табыспен аяқтаған,
коммерциялық қабілетін көрсеткен және қаржылық ұсыныстармен бірге бизнес-
жоспарлары бар жеке меншік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына беру. Қарыздың
жалпы сомасы -50млн АҚШ доллары. Қарыз туралы 15 және 35млн АҚШ долларына
екі мәміле жасалады. Бұл жобаға үлкен икемділікпен ағымдағы экономикалық
жағдайға бейімдеу мүмкіндігін береді, сондай-ақ қарызға қызмет көрсету
шығындарын азайтуға ықпал жасайды.
Мұнай саласында техникалық жәрдем жөніндегі инвестициялық жоба
жүзеге асырылуда. Оның тиімділігін арттыру және мұнай саласындағы
техникалық пен қаржылық қабілет қарымын ұлғайту, ең төмен шығындар дәйегіне
негізделген және экономикалық талаптарға жауап беретін инвестициялық пен
ұйымдық стратегияны жасақтау көзделуде. Бұл жергілікті мұнай өнімдерін
өңдеу, тасымалдау мен тарату жүйесін біріктіруді қамтамасыз етеді.
1996 жылдан бастап инвестициялық қарыздар республикалық бюджетке
кіргізіле бастағанын атап өтуіміз керек. Бұл респүбликада қарыздану
жүйесінің жұмыс істеуінің бастамасы болады: оларды бюджетте көрсету
ең алдымен қарыздану салалары, солардың іске асуына жуапты министрліктер
мен ведомоствалар, сондай-ақ оларды жұмсаудың бағыттары туралы айқын
ақпарат береді.
Бүгінгі таңда министрлікпен ведомоствалар жөнінде инвестициялық
жобаларды жүзеге асыру топтары құрылады. Бұл топтарда шетелдік
кеңесшілермен жергілікті мамандар жұмыс істейді. Олар республикада
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мен игеруді қамтамасыз етуге тиіс.
Бірақ оларды құруда бүгінгі күні жүйелік жоқ. Жұмыс істеуі барысында
қарызды игеру жөнінде есепке алу мен есептеме мәселелері туындайды, әзірше
оларды жүзеге асырудың мониторингі түзілген қатысатын заңды және
жекетұлғаларға салық салу мәселелері реттелмеген. Бұл мәселелерді шешу үшін
қазір жобаларды жүзеге асыру тобы жөніндегі есепке алу мен есептеме нысаны,
сондай-ақ қарыздарды игерудің мониторинг тетігі жасақталуда.
Менің пікірімше, қарыздарды түпкі пайдаланушылардың қайтару тетігі
өте келелі мәселе болып табылады. Республикада бұл ойластырылуда, атап
айтқанда, ақырғы қарыз алушылармен ішкі несиелік мәмілелер жасалуда. Алайда
министрліктердің, ведмоствалардың, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
жетекшілерінің, сондай-ақ агент-банктердің алынған қарыздарды игеруі,
мониторингі және қайтаруы үшін жауапкершілігін күшейткен жөн.
Сонымен, басымды инвестициялық жобаларды әзірлеу, қарыздарды игеру
мониторингі, қарыздарды жүзеге асырудың тиімділігін бағалау, қарыздарды
түпкі пайдаланушылардың қайтару тетігі және қарыздарды жұмсағаннан ақырғы
тиімділікті анықтау республикадағы қарыздану жүйесінің құрылымдық бөліктері
ретінде қарастырылуы тиіс. Мұндай жүйенің құрылуы, біріншіден, шетелдік
капиталдың республикада тартылуы мен жұмсалу тиімділігін көтеруге,
екіншіден, сыртқы көрнекті басқарудың барлық процесін жетілдіруге, солайша
мемлекеттің жалпы түгелдей қаржылық ресурстарын және атап айтқанда
еліміздің бюджеттік ресурстарын басқарудың белгілі бір мүмкіндік жасайды.
Сонымен бұл инвестициялық жоба-жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейтуге және жаңартуға инвестициялар көздейтін іс-шаралар
кешені.
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың тиімді жүмыс істеуін қамтамасыз
ететін экономикалық қүрылымдарды қалыптастыру өте маңызды. Олардың
жүмысының алға басуы көп жағдайда қаржы ресурстардың, яғни инвестицияларды
тартуды талап етеді. Осыған орай кәсіпорындарда инвестициялық қызметті
күшейтуде. Себебі, кәсіпорындар бәсекеге қабілетті болып,өз өндіріс ауқымын
кеңейтуде,яғни инвестициялық қызметті дамыту бірден-бір жол болып
табылады..
“Инвестиция” термині экономикаға жаңа келгендердің үйымдарында
кейде шатасуға дейін апарады. Инвестиция жалпы тәртіп бойынша, бұрыннан бар
активтерді әрүрлі адамдардың араларында бөліске түсіретін сатып алушылық
экономика үшін инвестиция болып саналады. Экономистер қолданып жүрген
инвестициялардың мазмұны жаңа капиталды жасау деген ұғымды білдіреді.
Негізгі қорға қаржы жұмсау ( өндірістің негізгі қоры) босалқы
қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу
мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция
деп атайды.
Инвестициялар - кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда
(табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің
басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге
болады. Материалдық-заттық инвестиция − ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар,
ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді кеңейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған, ал
инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол − ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Өндірістегі жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол −
негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы
инвестиция біріктірушінің екеуінен қосылады. Оның ішінде біреуі −
амортизация. Ол − негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын
өндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция − бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және
қондыру, қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында
іске асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы
салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген
техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялар ЖІӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің
бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен
қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Қазастан Республикасының “Шетелдік инвестиция туралы” Заңында:
“Инвестициялар дегеніміз— мүліктік құндылықтардың барлық түрлері және
оларға деген құқық, сондай-ақ пайда (табыс) алу мақсатында инвесторлардың
кәсіпкерлік қызмет нысандарында жұмсалған интеллектуалдық меншікке құқық”.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорын стратегиясын қисынға келтіруге
мүмкіндік береді.
Сонымен, жалпы түрінде инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік
салықтар, акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар,
жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген
басқа да мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда (табыс) және
әлеуметтік нәтижеге жету мақсатына пайдаланады.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады.
Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей,
портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал − үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау − шаруашылық субъектілерінің табыстар
түсіруіне және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы
жалға капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар − портфельді қалыптастыруға байланысты
(түрлі инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол
сияқты болса да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік − тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі — оның жалпы шаруашылық
қызметінің ажыратылмайтын бөлегі болып табылады. Кәсіпорынның
экономикасында инвестицияның маңызы орасан зор. Қазіргі өндіріс үшін ұзақ
мерзімді формалардың маңызының өсуі ерекше. Егер де кәсіпорын ойдағыдай
жұмыс істейтін, өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс
қуаттарын кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдығын
арттыратын және рынокта өзінің жайғасымын нығайтатын болса, онда капитал
салу қажет және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық
стратегияны мұқият әзірлеп, жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны
үнемі жетілдірін отыру қажет.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру көздері екіге бөлінеді:
• Тартылған құралдар;
• Қарызға алынған құралдар.
Тартылған құралдар тұрақты түрде берілген және олардың иелеріне
табыс төлене алатын (дивидент, процент түрінде) және иелеріне
қайтарылмайтын құралдар жатады. Олардың қатарына: акция эмиссиясынан
түсетін қүралдар, қосымша салымдар (поллар), сонымен қатар қайтарымсыз
несие үлестік негізде жасалатын мақсатты мемлекеттік қаржыландыру жатады.
Қарызға алынған құралдар белгілі бір мерзімге беріліп, уақыты
аяқталған соң процентерімен қайтарылатын ақша ресурстары жатады. Қарызға
алынған құралдарға: облигацияларды шығарумен байланысты құралдар, сондай-ақ
банктер мен басқа да қаржы – несиелік институттарымен, мемлекетпен берілген
несиелер.
Тартылған және қарызға алынған қүралдарды мобилизациялау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі, олардың негізгілеріне, несие ресурстары нарығы
арқылы, мемлекеттік қаржыландыру арқылы капиталды тарту.
Капиталды бағалы қағаздар нарығы арқылы тарту нарықтық экономикада
маңызы зор. Бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастырудан түсетін
қүралдар инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Қаржы нарығында айналымда жүрген бағалы қағаздарэкономикалық
мазмүны бойынша екі екі негізгі түрге бөлінеді:
• Үлестік, нақты меншіктегі иеленушінің белгілі бір үлесін анықтайды
(акционерлік қоғамдардың жай және артықшылығы бар акцияларға
бөлінеді).
• Қарыздық, иеленушіменн төлеуге міндеттелетін нақты процент ставкасы
мен нақты өтеу мерзімі бар бағалы қағаздар (мысалы, облигация).
Қаржы қүралдарын осындай критериге сәйкес эмиссия негізінде пайда
болған бағалы қағаздар келтірген және қарызға алынған болып бөлінеді.
Акциялар эмиссиясы. Акцияларды эмиссиялағаннан түскен қаржы
қүралдары акциянерлік қоғамдармен акциянерлік капиталды келтіруге арналған
инвестициялық көздерді қаржыландыруда маңызы үлкен. Акцияларды шығару
арқылы меншікті капиталды үлғайту тек қаржы қүралдарына қажеттілігі бар
фирманың қайта жаңару негізде ғана болады.
Айта кету керек меншікті капиталдың ұлғаюы басқа шотпен жүзеге
асады — бөлінбеген пайданың капитализация арқылы. Меншікті капиталды осы
әдіс арқылы ұлғайтуды акционерлік қоғам басшылығы акционерлік қоғам
жиналысының қабылдаған шешімі негізінде қарапайым акция ұстаушылардың
бөлінбеген пайдадан дивиденттерін төлемей, оны әр түрлі іс-әрекеттерге
инвестициялайды. Пайданың қалған бөлігін акционерлік қоғамның акционерлері
оларды болашақта табыс алу мақсатында инвестициялайды.
Пайданы ұстап қалу акционерлік капиталды үлғайтудың акцияны
эмиссиялауға қарағанда қарапайым, әрі арзан әдіс болып табылады. Өйткені
бұл жағдайда акцияларды сақтау шығындар болмайды. Сонымен қатар пайдаланған
инвестициялау практикасы ағымдағы дивиденттерді көбейтуге кедергі келтіріп,
акция курсына теріс әсер етуі мүмкін. Өйткені, дивиденттерді төлеу
үздіксіздігін акция курсының нақты формалары болып табылады. Акциялардың
парақтық қүнының өсуі олардан түсетін табыстық шоғырлануына байланысты.
Сондықтан да неғүрлым көп дивиденттер төлеу, соғұрлым қосымша акцияларды
сатқаннан капиталды ұлғайтуды жеңілдетеді.
Пайданы ұстап қалғанда құралдар жоғарғы табыс нормасын беретіндей
және дивидентті төлеумен байланысты шығындарды жабатындай инвестициялану
қажет. Осылайша жаңа акцияларды сатудан түскен қаржы құралдарына сол
акцияның дивиденттерін, сол акция курс кезіндегідей бұрын болған акцияларын
капитал көлеміндегі табыстар қайтамсыз ететіндей инвестициялау қажет.
Жалпы алғанда акциянерлеу, инвестициялау әдісі тек бәсекеге
қабілетті кәсіпорынға ғана тиімді болады. Акцияларды эмиссиялау мен
орналастыру үлкен шығындармен байланысты. Сондықтан бірге алдындағы
акциялардың қүнсыздануы мүмкін, акциялардың бақылау пакетінің жоғалуы,
акционерлік қоғам басқа фмрмамен сатып алынуы.
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің принциптері
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды
жолдарының бірі − инвестициялық қызметті және процесті ұлғайту, ең алдымен
еліміздің ішкі резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып
табылады.
Инвестициялық принциптер:
• салым қаржысын әрбір бірлігіне келетін пайданың артып отыруы;
• инвестициялау тәуекелін азайту;
• шығынды өтеу мерзімін есепке алу.
Инвестициялар кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда құралатын
немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік, интелектілік және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалуы.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) – бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды.
Олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
белінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және тағы да басқа салаларға жұмсалымы. Қаржы инвестициялары —
мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы
қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда, инвестор, өзінің ендірістік капиталының көлемін –
өндірістік негізгі қорлар мен айналым корларын ұлғайтады.
Екінші жагдайда, инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы
өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестияларды мемлекеттік қорғау Заңы
бойынша тікелей инвестициялар - республиканың тәуелсіздік кепілділігіне
байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
нвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвсстициялар - қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда
құнды қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін
бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің
инвестициялық қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншікті
инвестицияларға және қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді
активтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді. Оны мына 1
сызбадан көруге болады.
1 сызба
Инвестицияның негізгі түрлері. Әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды
бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Коммерциялык тәжірибеде мұндай инвестициялардың түрлері:
– табиғи активтерге инвестициялар;
– ақша активтеріне инвестициялар;
– материалдық емес активтерге инвестициялар.
Табиғи активтерге - өндірістік ғимараттар мен құрылымдар, қызмет ету
уакыты бір жылдан асатын әр түрлі машиналар мен жабдықтар және өндіріс
процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
Ақша активтеріне — басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын
алуға болатын кұкық жатады. Мысалы, банкіде – депозиттер, облигациялар,
акциялар несиелер, қарыздар, кепілділіктер т.б.
Материалдық емес активтерге - фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу,
өнімге сертификат алу, жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар
жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
• Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар.
Олардың негізгі мақсаты – жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс куаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға
қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай
жасау.
• өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар.
Негізгі мақсаты – өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару
қабілеттілігін кеңейту.
• Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар.
• Жаңа өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға
бағытталады.
• Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған
инвестициялар. Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік
ұйымдардың экологиялық стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және
басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған
жағдайында қолданылады.
Кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік-экономикалык потенциалын сақтау және әрі қарай
дамыту. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялык іс-әрекет
деп аталады. Қазақстан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекетік
қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекеттің инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс–әрекеті жатады.
Инвестициялык іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер,
қамтамасыздандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге –
инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және
заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдарымен және де
Банкроттық туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, Қазақстандағы
инвестициялық қорлар туралы Заңдармен, тағы басқа да нормативтік
актілермен реттеледі.
4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге
асыру көздері
Инвестициялық процесс — бұл инвестициялық қызметті жүзеге асыру
бойынша кезеңдердің іс-әрекеттердің және операциялардың жүйелігі болып
табылады.
Инвестициялық процестің кезеңдері:
I-кезең. Инвестициялау туралы шешiмдi абылдау:
• инвестициялаудың мақсаттарының қалыптасуы;
• инвестициялаудың бағыттарын анықтау;
• инвестициялаудың нақтылы объектілерін анықтау.
II-кезең. Инвестицияларды жүзеге асыру және эксплуатациялау
Инвестициялық туралы шешімдерді қабылдау барысында әр түрлі
мақсаттар қойылады. Бастапқы мақсаттар формальды мақсаттар болып табылады.
Формальді мақсаттар инвестордың стратегиялық бағыттарына байланысты.
Формальді мақсаттар келесілер болуы мүмкін:
• табысты өсіру;
• өндіріс масштабын кеңейтуге;
• билікке ұмтылу;
• әлеуметтік-экологиялық мәселелерді шешу және т.б.
Институционалды инвесторлар үшін инвестициялық қызметтердің негізгі
бағыты бағалы қағаздарға инвестициялау. Өндіріс кәсіпорындарына материалды
және материалды емес активтерге салу болып табылады. Қаржылық инвестициялар
көбінесе басқа кәсіпорындарды басқаруға қатысу мақсатымен үлестік бағалы
қағаздарды сатып алу түрде жүзеге асырылады немесе саудагерлік мақсаттарда
уақытылы бос ақша қаражаттарын орналастыру.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялық объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрлерге жіктеледі:
1. Мүліктік инвестициялар (материалды инвестициялар).
2. Қаржылық инвестициялар.
3. Материалдық емес инвестициялар.
Мүліктік инвестициялар – бұл нақты инвестициялар. Қаржылық
инвестициялар – бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа фирмалардың
жұмыстарына қатысу және борыштық құқығына ие болу. Мысалы, акция, басқа да
құнды қағаздарды сатып алу.
Ал материалдық емес құндылықтарға қатысты инвестицияларға зерттеу
мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға салынатын
инвестициялар жатады.
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
1) бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды
негіздеуде немесе сатып алуда жүзеге асырылатын инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағытталған, кеңейту
инвестициялары (экстенсивті инвестициялар).
3) қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының құрамын
қолдау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын жасауға немесе сатып
алуға бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар.
Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған
ауысттыру инвестициялары;
• рационализациялауға арналған инвестициялар, технологиялық
жабдықтарды немесе процестерді жетілдіруге жұмсалады;
• шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар;
• девирсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға
және жаңа сату рыногын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
• болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
бағытталған инвестициялар.
Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрларды дайындауға жарнама, қоршаған
ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын
міндеті болып табылады. Инвестициялау кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсартудағы тиімді шараның бірі.
Инвестициялық шығынның өтелуі — бұл салынған қаржыны қайтару
мерзімі. Қаржы салымдарының шығынды өтеу мерзімі мемлекеттің инвестициялық
саясатына тікелей байланысты.
Шығындардың үш типі ерекшеленеді:
• кәсіпорынның негізгі қорларына инвестициялар болып:
кәсіпорындардың өздерінің өндірістік қызметтеріне пайдаланулары
үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтары саналады.
• тұрғын үйлер құрылысы инвестициялары тұру үшін алынған үйлерге,
сондай-ақ жалға беру үшін алған үйлерге шыққан шығындарды
қамтиды.
• сақтық қор инвестициясы — фирмалардың сақтауға қалдырған
тауарларын, оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген
өндіріс пен дайын өнімдерді қамтиды.
Инвестициялық саясат — бұл халық шаруашылығын дамыту мақсатында
қабылданған бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін экономика
өрістерінде капитал салымдарын пайдаланудың негізгі бағыттарын сипаттайтын
ұстаным.
Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экономикалық салдарын ескере
отырып, Қазақстан экономикалық қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде
қатаң әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:
1. Үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені үкіметтік
несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды және белгілі
сомалардың процентімен қайтаруын талап етеді).
2. Тікелей шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік мүдделерінің
жүзеге асуына мүмкіндік береді.
3. Донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі болуы
тиіс.
4. Елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз
етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына әсер етпейді;
5. Тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылық
белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-
технологиялық ынтымақтастықтың әр түрлі формаларының кең түрде
таралуына ықпал етеді.
Шығынды өтеу мерзімі — бұл капитал салымдарының нәтижелі болуына
қажетті уақыт, яғни инвестициялық жобаларды табыс табу тұрғысында жүзеге
асыру.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілділік деңгейімен
байланысты.
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты. Бұл тәуекел
салымдардың қайтарылу мерзімі көп болған жағдайда артады, бұл мезгілде
нарық коньюктурасы, шикізат бағасы және жұмыс күші және тағы басқалары да
өзгеруі мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттар тез қайтарылуды қамтамасыз
ететін жобаларға жұмсалады.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба - капиталдары ұлғайту мақсатымен
экономиканың әр түрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
- инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
- инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
- жобаны техникалық-экономикалық негіздеу;
- жер учаскесін алу немесе жалға алу;
- келісім құжаттарын дайындау;
- құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
- объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Инвестициялық жобаларға саны, әсіресе сапасы жағынан тиісті
талдаулар жүргізілуі қажет. Мұндағы басты мәселе инвестицияларға қосылған
жоба құрылтайшыларының қаржылық ахуалын және қызметтерінің тиімділігін
бағалау.
Әрбір жобалық талдаудың өзіндік әдістемелері бар.
Инвестициялық жобаларға әрбір қатысушының жағдайын, оның құрамын
анықтайтын негізгі көрсеткіштер мыналар:
- жарғылық капиталдың көлемі мен оның ахуалы;
- салықтар;
- айналым қаржысы;
- негізгі активтер (материалды және негізгі қаржылар);
- өндіріс шығындары;
- таза табыс.
Инвестициялық жобаны қабылдау циклы мынадай кезеңдерден өтеді:
- жобаларды таңдау және алдын-ала бағалау;
- жобаның техника экономикалық дәлелдемелерінің құрамдас
бөліктеріне талдау жүргізу;
- мемлекеттік сараптау;
- қаржыландыру туралы шешім қабылдау;
- жобаларды қабылдау жұмыстарын атқару және бақылау.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
- салымдардың қауіпсіздігі ;
- салымдардың табыстылығы;
- салымдардың өсуі;
- салымдардыд өтімділігі.
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық жобаның табыстылығын талдау
процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен шығындар мен осы
жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін инвестициялық жобаның барлық
сатылары мен аспектілеріне ұзак талдау жасалынады.
Негізгі талдау аспектілері:
- техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғұрлым дәл келетін техника
мен технологияны анықтау.
- коммерциялық талдау (маркетингтік). Инвестициялық жобаны іске
асырғаннан кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау,
яғни қаншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
- институционалдық талдау - жобаны іске асырудың ұйымдық құқықтық,
әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны мемлекеттік ұйымдардың
талабына сай келтіру; тағы бір басты жай -фирманың ұйымдық құрылымын
жобаға сай келтіру.
- әлеуметтік (әлеуметгік-мәдени) талдау - жобаның жергілікті тұрғындарға
әсерін зерттеу.
- қоршаған ортаны талдау - жобаның қоршаған ортаға тигізген кері әсерін
экспертиза аркылы анықтау және ондай кері әсерлерді болғызбау әдістерін
қарастыру.
- қаржылык талдау;
- экономикалық талдау.
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция тартудың
тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың ерекшеліктері
Қазақстан экономикасының дамуы көптеген кәсіпорындарының қайта
жандандырылуын және құрылуын, сондай–ақ қазір жұмыс істеп тұрған өндірістік
инфрақұрылымның жаңартылуын талап етеді. Бұл, өз кезегінде еліміздегі
инвестиция көлемінің едәуір көтерілуін ғана емес, сондай–ақ олардың тиімді
қолданылуын талап етеді.
Қазақстан инвестиция көлемі бойынша алдағы елдердің қатарында
болуына қарамастан, түсіп жатқан шетел капиталдары әлде де жеткіліксіз.
2002 жылы республика экономикасына 20 млрд. доллар құйылған.
2003 жылы Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің
көрсеткіштері бойынша шетел инвестициясы 300,3 млрд. теңге, яғни 2млрд.
долларды құраған, бірақ ол жалпы инвестицияның 25% құрайды. Инвестиция
көлемінің азаюы кредиттердің проценттері, сондай–ақ 2003 жылдың 1-ші
жартысындағы мұнайдың төлем бағаларымен байланысты.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі республика экономикасындағы шетел
инвестицияларының жалпы қоры 14 млрд. доллар. Республиканың шетел
инвестициясына деген әр жылдың қажеттілігі сарапшылардың бағасы бойынша 4-5
млрд. доллар болып табылады.
Қазақстан кеңестік заманнан кейінгі шетел капиталдарының негізгі
мемлекет – реципиенті, инвестиция көлемі бойынша Шығыс Еуропа және ТМД
елдері арасында Венгриядан кейін 5–ші орын алады. Сарапшылардың бағалауы
бойынша Қазақстан 2003 жылы Орталық Азияға түскен тікелей инвестицияның
80% алған, ал Бүкіләлемдік Банк Қазақстанды инвестиция көлемін көп тартушы
ретінде әлем елдерінің жиырмалығына енгізді. Сонымен, орташа есеппен жылына
1млрд. доллар инвестиция алатын 200 әлем елдерінің 50–шісі болып Қазақстан
тұрады.
Тікелей инвестициялаудың барлық операцияларында алыс шетелдердегі
резидент емес адамдардың қатысы бар. Қазақстан Республикасы экономикасын
инвестициялау көлемі бойынша көшбасшылық орынды – АҚШ мемлекеті – 36%
жоғары, Ұлыбритания - 17% , Италия – 12,8 % алады. Инвестор елдердің
бірінші ондығына Оңтүстік Корея, Қытай, Канада, Нидерландия кіреді.
Тікелей инвестицияның республикаға тартылуының негізгі формасы –
біріккен кәсіпорындар болып табылады. Бірақ шетел инвестициялы
кәсіпорындардың санының көбеюі республика экономикасының жақсаруына әсері
өте аз. Жалпы ішкі өнім құрамында мұндай кәсіпорындардың өнімдері мен
ұсыныстары 1 % - ды құрайды.
Шетел инвестициясының көп көлемі кен өндіретін өнеркәсіп
орындарындағы құрал жабдықтарды қаржыландыруға бағытталады. 1993 жылы мен
2003 жылдың аралығында республика экономикасына түскен шетел
инвестициясының жалпы қорының 65,5 %-і кен өндіретін өнеркәсіп орындарына,
әсіресе 56,5 %-і мұнай-газ секторына бағытталған, өңдеу өнеркәсіп
орындарында 12,4 % құрады.
Мұнай және газ өндіруге шетел инвестицияларының көптеп құйылуы
Теңіз, Шығыс Қашаған, Қарашығанақ орындарындағы инвестициялық жобаның іске
асырылуын жалғастырумен түсіндіріледі.
Сонымен қатар ішкі инвестиция көбейіп, шетел инвестиция көлемі
қысқарды. Егер 2000 жылы мен 2001жылды қаржылық емес активтері едәуір
көлемде шетел инвестицияларына бағытталған болса, онда 2002 жылы ішкі
инвестицияның көлемі 69,5% құраған.
Бұл Қазақстанның әлемдік қаржы нарығына тәуелділігінің азайғанын
көрсетеді. 2002 жылы инвестициялық жобаларды қаржыландыру жеке есептен және
тартылған қаржылардан болған, оның ішінде шетел инвестициясы 27,2%-і
құраған.
Орташа уақытты перспективада сарапшылардың бағасы бойынша
инвестицияның негізгі көлемі бұрынғыша әкономикада шикізат секторын
ұйымдастыруға және кәсіпорындардың негізгі құрал жабдықтарына құруға
бағытталады.
Орталық Азия – Центр газ – транспорттық системаны күрделі құрылыс
және жөндеуге арналған 2002-2010 жылдық жоспардың жобасына ағымдағы
инвестициядан жалпы көлемі 1,5 млрд. доллар ақша бөлінуін қарастыруда.
2004 жылы инвесторлар негізгі капиталға 1193 млрд. теңге құйған,
оның ішінде мемлекеттік инвестиция 99 млрд. теңгені құраған және ол алдыңғы
жылдардағыдан 25,6 пайызға жоғары.
Егерде мемлекет өзінің дамуы жағынан дамыған елдерден қанша қалыс
болса, экономиканың әрбір саласындағы инвестициялық жұмысты қолдау және
бақылауда мемлекеттің ролі соншалықты жоғары болу керек.
2004 жылы инвестициялық табыс балансының дефициті 2,4 млрд. долл.
құрап, 2000 жылмен салыстырғанда 2 есеге өсті. Бұның себебі, қарыз
міндеттемелері бойынша төлемдері қызмет көрсету және акционерлік қоғамдар
бойынша инвестициялар табысының өсуі. 2004 жылы тікелей инвестициялардың
балансы 5,5 млрд. долл. құрады. 2000 жылы бұл көрсеткіш тек 1,3 млрд.долл.
құраған. Тікелей инвестициялар балансына әсер ететін факторлар - бұл
трансұлттық компаниялары, Қазақстандағы инвестициялық жобалары және әлемдік
нарықтағы шикізат құрылымы.
2000-2004 жылдар аралығында Қазақстанға келген жалпы шетел
инвестиция көлемі 24,5 млрд.долл. құрады. Олардың үлкен бөлігі Қашаған,
Теңіз және Қарашығанақ кен орындарын игеруге бағытталған.
1 кесте. Инвестициялық қызмет бойынша түскен табыстар
Негізгі инвестициялық елдер болып АҚШ, Нидерландия, Ұлыбритания,
Қытай, Швейцария саналады. 2001 – 2005 жылдар аралығында портфельді
инвестициялар бойынша теріс дисбаланс сақталды. 2005 жылы дисбаланс 421,8
млрд. АҚШ доллары болса, 2000 жылы 55 млрд. Доллар құраған (1 - кесте).
2001 2002 2003 2004 2005
Кірістер, барлығы 135,0 221,2 229,9 252,5 418,7
Тікелей инвестициялар 0,0 -5,6 -7,6 -15,7 -29,7
Жеке сектордағы 2,2 10,6 23,9 39,2 42,3
портфельді инвестициялар
Шығындар,барлығы -1345,5 -1401,8 -1282,5 -1770,6 -2788,6
Тікелей инвестициялар -1045,9 -1141,6 -1007,2 -1430,8 -2266,9
Портфельді инвестициялар-64,1 -56,4 -52,3 -36,5 -87,6
Инвестициялық табыстар -1210,5 -1180,7 -1052,6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және
принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 6
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің
принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге асыру
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. ... ... ... ... . 22
2.2 Оңтүстік Қазақстан обылысының корпорациядағы инвестициялық процестерді
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 32
2.3 Корпорацияларға шетелдік инвестицияларды тартудың маңыздылығы мен
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың
инвестициялық қызметін реттеу және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстандағы инвестициялық қызметін мемлекеттік реттеу ... ... . ... ...53
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпорациялардың инвестиция қызметін
жетілдіру жолдары ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
Кіріспе
Нарықтық қатнастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму
барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады. Кеңестік экономикадан өтпелі
экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік,
экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды, яғни экономикамыздың әсіресе
үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жүмыс істеуі мен
қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты
өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық
шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау
жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде
көлемі ұлғайғанын бақылап және тартудың маңыздылығы байқалып,
әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі
инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы,
эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс
алуға, елдің жағдайын көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын
жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық
қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда
жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық
ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей
инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар
ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға
тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық
саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның
өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден,
фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік
бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті
ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең үғым болып
табылады. Бұл түзетудің маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер
жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Оларды жүзеге асыру инвестициялық сфералардың, яғни инновациялық, капиталды
құрылыс, қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануға іске асады.
Инвестицияны тар мағынадағы анықтамасын капитал құнын сақтау мен оны
өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда, оң табыс көлемін
әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар
инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы мүмкін және ол
ешқандай табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды.
Егер осы соманы жинақтау банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде
қарастыруға болады. Өйткені осы салым кепілденген табыс береді.
Көбінесе инвестиция деп – пайда, табыс пен әлеуметтік
қажеттіліктерді алу мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әр түрлі
экономика салаларының обьектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды
құндылықтардың барлық түрлері түсіндіріледі инвестиция құрамына ақшалай
қаржылар, мақсатты банк несиелері акциялары мен басқадай құнды қағаздар,
қозғалмалы және қозғалмайтын (ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.) мүлік,
жерді пайдалану құқығы, табиғи ресурстар, мүліктің құқықтар және т.б.
кіреді.
Инвестицияның экономикалық мағынасындағы анықтамасындағы оны тірі
және затталған еңбектің өндірістік қуаттарды жасақтап, оның көмегімен
өндіріс үрдісінде тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге
бағытталған салымдар үрдісі.
Дж.М Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен
әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы,
Қазақстанның дүниежүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық
көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және
ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне,
дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады.
Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар
ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының
үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда
интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар
ағымдарына тәуелді.
Еліміздің экономикасының жақсы да тұрақты дамуы үшін, алға қойған
мақсаттарға жету үшін біз дұрыс инвестициялық саясат жүргізуіміз керек.
Экономикамызға неғұрлым көбірек инвестиция жұмсалса, ол соғұрлым жақсы да
баянды дамитын болады.
Инвестиция - дамуға бет бұрған кез-келген ел экономикасының тамырына
қан жүгіртіп, тынысын кеңейту үшін ауадай қажет. Шеттің қаржысынсыз бүгінде
өсіп өркендеудің сара жолына түсіп, сар желіп келе жатқан ешбір ел еңсе
көтере алмаған болар еді. Бұл тұрғыда кеңестің шекпенінен шыққан
республикалар арасында әр түұғынға шаққанда құйылған инвестиция көлемі
жөнінен Қазақстан еш елге дес бермей алда келеді.
1.Бөлім. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің мәні, маңызы және
принциптері
1.1. Инвестицияның мәні және мазмұны
Инвестиция - алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция
мемлекеттік және жеке, тікелей және портфельді (қоржынды) болып негізгі
материал мен тауар-материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға,
машиналар мен жабдықтарға, тұрғын үй құрылыстарының қызметтеріне
бөлінеді.
Инвестор - салым иесі, инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам,
ұйым немесе мемлекет.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) - бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналармен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды,
олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялық процесстің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялау объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау;
Инвестиция - бұл латын тілінен аударғанда күрделі қаржының әрқилы
түрлері. Инвестиция капитал қорына қосылатын шығын, тауар қорына ақша салу
басқа инвестицияға қарағанда пропорционалды түрде өзгереді. Фирмалардың
материалдық өндірісті сатуға қатысы бар. Сауда-саттық ойламаған жерден
төмен немесе жоғары болса фирмалар қолдағы тауарларын реттеу үшін өнім
деңгейін өзгертеді. Мысалы: құлдырау жылдарының басында жиынтық сұраным
төмен болса материалдық өндірістік қор қалыптасады. Егер фирмалар өндірісті
қысқартса өнім жиынтық сұранымнанда төмен болады. Бұл инвентаризация циклі
деп аталады. Өндірістік тұрақты инвестицияны % неоклассикалық теориясы
бойынша инвестицияның пайыз мөлшері фирмалардың реттелген капитал қорының
деңгейімен анықталады. Капитал қоры неғұрлым жоғары болса фирмада соғұрлым
көп өнім шығарады да, ренталық құны аз болады. Инвестицияны болашақта
өндіру көзделінсе онда алдағы уақытта тұрақты өнім алынып қажетті капитал
қорын анықтайды. Нақты % мөлшері дегеніміз-номиналды % мөлшерінен инфляция
мөлшерін шегеріп тастау. Капиталдың ренталық құны жоғары болса да онда
нақты % мөлшері де жоғарылайды. Жоғарылаған уақытта фирманың капитал құны
төмендейді, бірақ бұл кезде ақшаның құнсыздану мөлшері көп болады. Ренталық
бағаға инвестициялық салық несиесі арқылы салықта әсер етеді. Инвестициялық
салық несиесі шын мәнінде үкіметтің инвестициялауға қаражат бөлуі ретінде
жүзеге асады. Фирмалар қолма қол ақшаға жеңілдікті пайдалана отырып
инвестициялауды жөн көреді. Инвестицияны жеделдету үлгісі сол инвестицияны
орнымен реттеудің ыңғайлы жағдайы, мұнда инвестицияға сұраным жалпы ұлттық
өнімдегі өзгерістерге пропорционалды болады. Өйткені несие нормаға түседі.
Ал фирмалардың инвестициялық шешімі балансқа және олар жұмыстан қол
үзгендегі табыстың сомасына байланысты болады. Нәтижеден байқағандай
өндірістің тұрақты инвестициясы өнімдегі өзгерістердің артта қалуына жауап
береді. Жеделдету үлгісі ақшаның ренталық құнындағы өзгерістерін
ескермегеннің өзіндеде инвестициялауды неоклассикалық үлгіге қарағанда
біршама жүйелі түсіндіре алады. Үй құрылысын инвестициялау теориясы соған
деген сұранымнан басталады. Ол сұраным өз кезегінде ауқаттылыққа, мүліктік
салым мөлшеріне байланысты болады. Байлық мөлшері балама активтердің немесе
мүліктік салым мөлшерінің өсуі капиталға деген сұранымды қысқартады. Үй
құрылысының бағасы ақшаға сұраныммен соған орай ұсынылған капиталдың жеке
дара әрекетінен анықталады. Үй құрлысын инвестициялау мөлшері сол құрылысты
ұсыным бағасымен айқындалады. Ағымдағы жағдайларға қарай үй құрылысын
инвестициялауда байланысты.
Енді осы қарастырылған әр түрлі инвестициялық үлгілердің
қорытындысы:
• біріншіден, жиынтық әр түрлі инвестиция шығындарының қосындысы
болып табылады;
• екіншіден, монетарлық және фискалдық саясат өндірістік және үй
құрылысы инвестицияларына ықпал етеді. Бұл әсерлер негізінен
нақты % мөлшеріндегі өзгерістерде және инвестицияға салық салу
ынталылығынан туындап отыр;
• үшіншіден, инвестиция шығынын реттеудегі артта қалған өнімге
және инвестицияға өзінше әсерін тигізеді. Мұндай артта
қалушылық жалпы ұлттық өніммен инвентаризациялық инвестиция
аралығындағы байланыстан көрінеді және ол жалпы ұлттық өнімдегі
өзгерістерді көбейтеді.
Инвестициялық жоба
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба - бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады.
Мысалы:
- халық шаруашылығын құрылымдық реформа жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін таңдау;
- сондай-ақ экономиканың жекелеген секторлары мен түрлі
өрістерін дамыту бағдарламалары.
Бағдарламалар:
1. Халықаралық;
2. Салалық;
3. Салааралық;
4. Аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба - ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылатын
жоба.
Моножоба - бұл нақтылы міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік.
Жобалар ұзақтығына қарай:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Көлеміне қарай жобалар:
- шағын;
- орта;
- ірі болады.
Күрделігіне қарай:
- жай;
- күрделі;
- өте күрделі;
Жобалар түрлері бойынша:
- инвестициялық;
- инновациялық;
- ғылыми-зерттеу;
- оқу-білімдік;
- аралас болып бөлінеді.
Инвестициялық жобалар негізінен мына төрт кезеңде жүзеге асырылады:
- тұжырымдама;
- жоспарлама;
- өтімділігі;
- бітімділігі.
Бұл кезеңдер жобаның "өмірлік циклі" деп аталады. Жобаның әрбір
сатысының өзіндік мақсаты және одан туындайтын міндеттері болады.
Инвестициялық жобаларға саны, әсіресе сапасы жағынан тиісті
талдаулар жүргізілуі қажет. Мұндағы басты мәселе инвестицияларға қосылған
жоба құрылтайшыларының қаржылық ахуалын және қызметтерінің тиімділігін
бағалау.
Жобаның нақтылығымен өміршеңдік қабілетін бағалау үшін мына түрде
сараптау жұмыстары атқарылуы қажет:
- техника-технологиялық;
- коммерциялық;
- әлеуметтік;
- экологиялық;
- экономикалық;
Әрбір жобалық талдаудың өзіндік әдістемелері бар.
Инвестициялық жобаларға әрбір қатысушының жағдайын, оның
құрамын анықтайтын негізгі көрсеткіштері мыналар:
- жарғылық капиталдың көлемі және оның ахуалы;
- салықтар;
- айналым қаржысы;
- негізгі активтер (материалды емес және негізгі қаржылар);
- өндіріс шығындары;
- таза табыс.
Инвестициялық жобаны қабылдау циклы мынадай кезеңдерден өтеді:
- жобаларды таңдау және алдын-ала бағалау;
-жобаның техника-экономикалық дәлелдемелерінің құрамдас бөліктеріне
талдау жүргізу;
- мемлекеттік сараптау;
- қаржыландыру туралы шешімдер қабылдау;
- жобаларды қабылдау жұмыстарын атқару және бақылау.
Кәсіпорын инвестициялық тәуелділіктің мына түрлерін есепке алып,
олармен санасып отыруы қажет:
- экономикалық заңдардағы кемшіліктер мен тұрақсыздық, заңдардың
толықтай іске аспауы;
- сыртқы экономикалық жағдай;
- әлеуметтік өмірдегі өзгерістер;
- жаңа техника мен озық технологияны пайдаланудың нақты
көрсеткіштері;
- нарық өзгерістері, баға, валюта курсы;
- өндіріске табиғи жағдайлардың әсері (климат, ауа райы, жердің
байлығы және т.б).
Инвестициялық жобалар негізінен көлік пен коммуникацияны, білім
беруді, мәдениет, денсаулық сақтау мен әлеуметтік қорғауды, ауыл
шаруашылығын, мұнай және газ өнеркәсіптік; мемлекетпен қаржы жүйесін
басқаруды өркендетуге бағытталды.
Қарыздар қалалық көліктік қолдауға, Алматы-Ақмола жолын оңалтуға,
Ертіс өзені арқылы көпір салуға, темір жолы көлігінің қуаттарын дамытуға,
Ақтау теңіз айлағын қайта құрылғылауға тартылады. Мұның бәрі жеңілдік
шарттарымен, 15 жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ауыл шаруашылығында қарыздар суғару және сорғылау жүйесін, сондай-ақ
сумен қамтамасыз етуді арттыру үшін пайдаланылады. Қазір ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарын жекешелендіру мезгілінен кейінгі мерзімде қолдау жөнінде
инвестициялық жобаны әзірлеу жүргізілуде, оны жүзеге асыруға қадамдар
жасалуда. Бұл қарыз Қазақстан Республикасы Үкіметінің төралқасы мақұлдаған
мемлекеттік инвестициялардың 1996-98 жылдардағы Бағдарламасына кіргізіледі.
Оның негізгі мақсаты-техникалық көмек пен қаржылауды екінші
деңгейдегі банктер арқылы қайта құрылымдауды табыспен аяқтаған,
коммерциялық қабілетін көрсеткен және қаржылық ұсыныстармен бірге бизнес-
жоспарлары бар жеке меншік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына беру. Қарыздың
жалпы сомасы -50млн АҚШ доллары. Қарыз туралы 15 және 35млн АҚШ долларына
екі мәміле жасалады. Бұл жобаға үлкен икемділікпен ағымдағы экономикалық
жағдайға бейімдеу мүмкіндігін береді, сондай-ақ қарызға қызмет көрсету
шығындарын азайтуға ықпал жасайды.
Мұнай саласында техникалық жәрдем жөніндегі инвестициялық жоба
жүзеге асырылуда. Оның тиімділігін арттыру және мұнай саласындағы
техникалық пен қаржылық қабілет қарымын ұлғайту, ең төмен шығындар дәйегіне
негізделген және экономикалық талаптарға жауап беретін инвестициялық пен
ұйымдық стратегияны жасақтау көзделуде. Бұл жергілікті мұнай өнімдерін
өңдеу, тасымалдау мен тарату жүйесін біріктіруді қамтамасыз етеді.
1996 жылдан бастап инвестициялық қарыздар республикалық бюджетке
кіргізіле бастағанын атап өтуіміз керек. Бұл респүбликада қарыздану
жүйесінің жұмыс істеуінің бастамасы болады: оларды бюджетте көрсету
ең алдымен қарыздану салалары, солардың іске асуына жуапты министрліктер
мен ведомоствалар, сондай-ақ оларды жұмсаудың бағыттары туралы айқын
ақпарат береді.
Бүгінгі таңда министрлікпен ведомоствалар жөнінде инвестициялық
жобаларды жүзеге асыру топтары құрылады. Бұл топтарда шетелдік
кеңесшілермен жергілікті мамандар жұмыс істейді. Олар республикада
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мен игеруді қамтамасыз етуге тиіс.
Бірақ оларды құруда бүгінгі күні жүйелік жоқ. Жұмыс істеуі барысында
қарызды игеру жөнінде есепке алу мен есептеме мәселелері туындайды, әзірше
оларды жүзеге асырудың мониторингі түзілген қатысатын заңды және
жекетұлғаларға салық салу мәселелері реттелмеген. Бұл мәселелерді шешу үшін
қазір жобаларды жүзеге асыру тобы жөніндегі есепке алу мен есептеме нысаны,
сондай-ақ қарыздарды игерудің мониторинг тетігі жасақталуда.
Менің пікірімше, қарыздарды түпкі пайдаланушылардың қайтару тетігі
өте келелі мәселе болып табылады. Республикада бұл ойластырылуда, атап
айтқанда, ақырғы қарыз алушылармен ішкі несиелік мәмілелер жасалуда. Алайда
министрліктердің, ведмоствалардың, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
жетекшілерінің, сондай-ақ агент-банктердің алынған қарыздарды игеруі,
мониторингі және қайтаруы үшін жауапкершілігін күшейткен жөн.
Сонымен, басымды инвестициялық жобаларды әзірлеу, қарыздарды игеру
мониторингі, қарыздарды жүзеге асырудың тиімділігін бағалау, қарыздарды
түпкі пайдаланушылардың қайтару тетігі және қарыздарды жұмсағаннан ақырғы
тиімділікті анықтау республикадағы қарыздану жүйесінің құрылымдық бөліктері
ретінде қарастырылуы тиіс. Мұндай жүйенің құрылуы, біріншіден, шетелдік
капиталдың республикада тартылуы мен жұмсалу тиімділігін көтеруге,
екіншіден, сыртқы көрнекті басқарудың барлық процесін жетілдіруге, солайша
мемлекеттің жалпы түгелдей қаржылық ресурстарын және атап айтқанда
еліміздің бюджеттік ресурстарын басқарудың белгілі бір мүмкіндік жасайды.
Сонымен бұл инвестициялық жоба-жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейтуге және жаңартуға инвестициялар көздейтін іс-шаралар
кешені.
1.2. Корпорациядағы инвестициялық қызметінің мәні
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың тиімді жүмыс істеуін қамтамасыз
ететін экономикалық қүрылымдарды қалыптастыру өте маңызды. Олардың
жүмысының алға басуы көп жағдайда қаржы ресурстардың, яғни инвестицияларды
тартуды талап етеді. Осыған орай кәсіпорындарда инвестициялық қызметті
күшейтуде. Себебі, кәсіпорындар бәсекеге қабілетті болып,өз өндіріс ауқымын
кеңейтуде,яғни инвестициялық қызметті дамыту бірден-бір жол болып
табылады..
“Инвестиция” термині экономикаға жаңа келгендердің үйымдарында
кейде шатасуға дейін апарады. Инвестиция жалпы тәртіп бойынша, бұрыннан бар
активтерді әрүрлі адамдардың араларында бөліске түсіретін сатып алушылық
экономика үшін инвестиция болып саналады. Экономистер қолданып жүрген
инвестициялардың мазмұны жаңа капиталды жасау деген ұғымды білдіреді.
Негізгі қорға қаржы жұмсау ( өндірістің негізгі қоры) босалқы
қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу
мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция
деп атайды.
Инвестициялар - кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда
(табыс) құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің
басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге
болады. Материалдық-заттық инвестиция − ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. сонымен қатар,
ол − ауыстыруға немесе техникалық парктерді кеңейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған, ал
инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол − ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Өндірістегі жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол −
негізгі капиталдың (негізгі қор ) артуын қадағалауға бағытталады. Жалпы
инвестиция біріктірушінің екеуінен қосылады. Оның ішінде біреуі −
амортизация. Ол − негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын
өндірілетін өнімге көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция − бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және
қондыру, қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттығын жаңғырту мақсатында
іске асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы
салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген
техника мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялар ЖІӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің
бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен
қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Қазастан Республикасының “Шетелдік инвестиция туралы” Заңында:
“Инвестициялар дегеніміз— мүліктік құндылықтардың барлық түрлері және
оларға деген құқық, сондай-ақ пайда (табыс) алу мақсатында инвесторлардың
кәсіпкерлік қызмет нысандарында жұмсалған интеллектуалдық меншікке құқық”.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорын стратегиясын қисынға келтіруге
мүмкіндік береді.
Сонымен, жалпы түрінде инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік
салықтар, акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар,
жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген
басқа да мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда (табыс) және
әлеуметтік нәтижеге жету мақсатына пайдаланады.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады.
Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей,
портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал − үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау − шаруашылық субъектілерінің табыстар
түсіруіне және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы
жалға капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар − портфельді қалыптастыруға байланысты
(түрлі инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол
сияқты болса да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік − тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі — оның жалпы шаруашылық
қызметінің ажыратылмайтын бөлегі болып табылады. Кәсіпорынның
экономикасында инвестицияның маңызы орасан зор. Қазіргі өндіріс үшін ұзақ
мерзімді формалардың маңызының өсуі ерекше. Егер де кәсіпорын ойдағыдай
жұмыс істейтін, өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс
қуаттарын кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдығын
арттыратын және рынокта өзінің жайғасымын нығайтатын болса, онда капитал
салу қажет және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық
стратегияны мұқият әзірлеп, жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны
үнемі жетілдірін отыру қажет.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру көздері екіге бөлінеді:
• Тартылған құралдар;
• Қарызға алынған құралдар.
Тартылған құралдар тұрақты түрде берілген және олардың иелеріне
табыс төлене алатын (дивидент, процент түрінде) және иелеріне
қайтарылмайтын құралдар жатады. Олардың қатарына: акция эмиссиясынан
түсетін қүралдар, қосымша салымдар (поллар), сонымен қатар қайтарымсыз
несие үлестік негізде жасалатын мақсатты мемлекеттік қаржыландыру жатады.
Қарызға алынған құралдар белгілі бір мерзімге беріліп, уақыты
аяқталған соң процентерімен қайтарылатын ақша ресурстары жатады. Қарызға
алынған құралдарға: облигацияларды шығарумен байланысты құралдар, сондай-ақ
банктер мен басқа да қаржы – несиелік институттарымен, мемлекетпен берілген
несиелер.
Тартылған және қарызға алынған қүралдарды мобилизациялау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі, олардың негізгілеріне, несие ресурстары нарығы
арқылы, мемлекеттік қаржыландыру арқылы капиталды тарту.
Капиталды бағалы қағаздар нарығы арқылы тарту нарықтық экономикада
маңызы зор. Бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастырудан түсетін
қүралдар инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Қаржы нарығында айналымда жүрген бағалы қағаздарэкономикалық
мазмүны бойынша екі екі негізгі түрге бөлінеді:
• Үлестік, нақты меншіктегі иеленушінің белгілі бір үлесін анықтайды
(акционерлік қоғамдардың жай және артықшылығы бар акцияларға
бөлінеді).
• Қарыздық, иеленушіменн төлеуге міндеттелетін нақты процент ставкасы
мен нақты өтеу мерзімі бар бағалы қағаздар (мысалы, облигация).
Қаржы қүралдарын осындай критериге сәйкес эмиссия негізінде пайда
болған бағалы қағаздар келтірген және қарызға алынған болып бөлінеді.
Акциялар эмиссиясы. Акцияларды эмиссиялағаннан түскен қаржы
қүралдары акциянерлік қоғамдармен акциянерлік капиталды келтіруге арналған
инвестициялық көздерді қаржыландыруда маңызы үлкен. Акцияларды шығару
арқылы меншікті капиталды үлғайту тек қаржы қүралдарына қажеттілігі бар
фирманың қайта жаңару негізде ғана болады.
Айта кету керек меншікті капиталдың ұлғаюы басқа шотпен жүзеге
асады — бөлінбеген пайданың капитализация арқылы. Меншікті капиталды осы
әдіс арқылы ұлғайтуды акционерлік қоғам басшылығы акционерлік қоғам
жиналысының қабылдаған шешімі негізінде қарапайым акция ұстаушылардың
бөлінбеген пайдадан дивиденттерін төлемей, оны әр түрлі іс-әрекеттерге
инвестициялайды. Пайданың қалған бөлігін акционерлік қоғамның акционерлері
оларды болашақта табыс алу мақсатында инвестициялайды.
Пайданы ұстап қалу акционерлік капиталды үлғайтудың акцияны
эмиссиялауға қарағанда қарапайым, әрі арзан әдіс болып табылады. Өйткені
бұл жағдайда акцияларды сақтау шығындар болмайды. Сонымен қатар пайдаланған
инвестициялау практикасы ағымдағы дивиденттерді көбейтуге кедергі келтіріп,
акция курсына теріс әсер етуі мүмкін. Өйткені, дивиденттерді төлеу
үздіксіздігін акция курсының нақты формалары болып табылады. Акциялардың
парақтық қүнының өсуі олардан түсетін табыстық шоғырлануына байланысты.
Сондықтан да неғүрлым көп дивиденттер төлеу, соғұрлым қосымша акцияларды
сатқаннан капиталды ұлғайтуды жеңілдетеді.
Пайданы ұстап қалғанда құралдар жоғарғы табыс нормасын беретіндей
және дивидентті төлеумен байланысты шығындарды жабатындай инвестициялану
қажет. Осылайша жаңа акцияларды сатудан түскен қаржы құралдарына сол
акцияның дивиденттерін, сол акция курс кезіндегідей бұрын болған акцияларын
капитал көлеміндегі табыстар қайтамсыз ететіндей инвестициялау қажет.
Жалпы алғанда акциянерлеу, инвестициялау әдісі тек бәсекеге
қабілетті кәсіпорынға ғана тиімді болады. Акцияларды эмиссиялау мен
орналастыру үлкен шығындармен байланысты. Сондықтан бірге алдындағы
акциялардың қүнсыздануы мүмкін, акциялардың бақылау пакетінің жоғалуы,
акционерлік қоғам басқа фмрмамен сатып алынуы.
1.3. Корпорациядағы инвестициялық қызметтің принциптері
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды
жолдарының бірі − инвестициялық қызметті және процесті ұлғайту, ең алдымен
еліміздің ішкі резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып
табылады.
Инвестициялық принциптер:
• салым қаржысын әрбір бірлігіне келетін пайданың артып отыруы;
• инвестициялау тәуекелін азайту;
• шығынды өтеу мерзімін есепке алу.
Инвестициялар кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда құралатын
немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік, интелектілік және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалуы.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) – бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал-жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға ұшырайды.
Олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады. Кәсіпорынның
дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа үлгідегі
техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта жарақтану
және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
белінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және тағы да басқа салаларға жұмсалымы. Қаржы инвестициялары —
мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы
қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда, инвестор, өзінің ендірістік капиталының көлемін –
өндірістік негізгі қорлар мен айналым корларын ұлғайтады.
Екінші жагдайда, инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы
өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестияларды мемлекеттік қорғау Заңы
бойынша тікелей инвестициялар - республиканың тәуелсіздік кепілділігіне
байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
нвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвсстициялар - қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда
құнды қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін
бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің
инвестициялық қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншікті
инвестицияларға және қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді
активтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді. Оны мына 1
сызбадан көруге болады.
1 сызба
Инвестицияның негізгі түрлері. Әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды
бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Коммерциялык тәжірибеде мұндай инвестициялардың түрлері:
– табиғи активтерге инвестициялар;
– ақша активтеріне инвестициялар;
– материалдық емес активтерге инвестициялар.
Табиғи активтерге - өндірістік ғимараттар мен құрылымдар, қызмет ету
уакыты бір жылдан асатын әр түрлі машиналар мен жабдықтар және өндіріс
процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
Ақша активтеріне — басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын
алуға болатын кұкық жатады. Мысалы, банкіде – депозиттер, облигациялар,
акциялар несиелер, қарыздар, кепілділіктер т.б.
Материалдық емес активтерге - фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу,
өнімге сертификат алу, жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар
жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
• Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар.
Олардың негізгі мақсаты – жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс куаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға
қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай
жасау.
• өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар.
Негізгі мақсаты – өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару
қабілеттілігін кеңейту.
• Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар.
• Жаңа өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға
бағытталады.
• Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған
инвестициялар. Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік
ұйымдардың экологиялық стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және
басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған
жағдайында қолданылады.
Кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік-экономикалык потенциалын сақтау және әрі қарай
дамыту. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялык іс-әрекет
деп аталады. Қазақстан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекетік
қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекеттің инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс–әрекеті жатады.
Инвестициялык іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер,
қамтамасыздандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге –
инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және
заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдарымен және де
Банкроттық туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, Қазақстандағы
инвестициялық қорлар туралы Заңдармен, тағы басқа да нормативтік
актілермен реттеледі.
4. Корпорациядағы инвестициялық процестердiң кезеңдерi және жүзеге
асыру көздері
Инвестициялық процесс — бұл инвестициялық қызметті жүзеге асыру
бойынша кезеңдердің іс-әрекеттердің және операциялардың жүйелігі болып
табылады.
Инвестициялық процестің кезеңдері:
I-кезең. Инвестициялау туралы шешiмдi абылдау:
• инвестициялаудың мақсаттарының қалыптасуы;
• инвестициялаудың бағыттарын анықтау;
• инвестициялаудың нақтылы объектілерін анықтау.
II-кезең. Инвестицияларды жүзеге асыру және эксплуатациялау
Инвестициялық туралы шешімдерді қабылдау барысында әр түрлі
мақсаттар қойылады. Бастапқы мақсаттар формальды мақсаттар болып табылады.
Формальді мақсаттар инвестордың стратегиялық бағыттарына байланысты.
Формальді мақсаттар келесілер болуы мүмкін:
• табысты өсіру;
• өндіріс масштабын кеңейтуге;
• билікке ұмтылу;
• әлеуметтік-экологиялық мәселелерді шешу және т.б.
Институционалды инвесторлар үшін инвестициялық қызметтердің негізгі
бағыты бағалы қағаздарға инвестициялау. Өндіріс кәсіпорындарына материалды
және материалды емес активтерге салу болып табылады. Қаржылық инвестициялар
көбінесе басқа кәсіпорындарды басқаруға қатысу мақсатымен үлестік бағалы
қағаздарды сатып алу түрде жүзеге асырылады немесе саудагерлік мақсаттарда
уақытылы бос ақша қаражаттарын орналастыру.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялық объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрлерге жіктеледі:
1. Мүліктік инвестициялар (материалды инвестициялар).
2. Қаржылық инвестициялар.
3. Материалдық емес инвестициялар.
Мүліктік инвестициялар – бұл нақты инвестициялар. Қаржылық
инвестициялар – бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа фирмалардың
жұмыстарына қатысу және борыштық құқығына ие болу. Мысалы, акция, басқа да
құнды қағаздарды сатып алу.
Ал материалдық емес құндылықтарға қатысты инвестицияларға зерттеу
мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға салынатын
инвестициялар жатады.
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
1) бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды
негіздеуде немесе сатып алуда жүзеге асырылатын инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағытталған, кеңейту
инвестициялары (экстенсивті инвестициялар).
3) қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының құрамын
қолдау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын жасауға немесе сатып
алуға бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар.
Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған
ауысттыру инвестициялары;
• рационализациялауға арналған инвестициялар, технологиялық
жабдықтарды немесе процестерді жетілдіруге жұмсалады;
• шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар;
• девирсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға
және жаңа сату рыногын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
• болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
бағытталған инвестициялар.
Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрларды дайындауға жарнама, қоршаған
ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын
міндеті болып табылады. Инвестициялау кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсартудағы тиімді шараның бірі.
Инвестициялық шығынның өтелуі — бұл салынған қаржыны қайтару
мерзімі. Қаржы салымдарының шығынды өтеу мерзімі мемлекеттің инвестициялық
саясатына тікелей байланысты.
Шығындардың үш типі ерекшеленеді:
• кәсіпорынның негізгі қорларына инвестициялар болып:
кәсіпорындардың өздерінің өндірістік қызметтеріне пайдаланулары
үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтары саналады.
• тұрғын үйлер құрылысы инвестициялары тұру үшін алынған үйлерге,
сондай-ақ жалға беру үшін алған үйлерге шыққан шығындарды
қамтиды.
• сақтық қор инвестициясы — фирмалардың сақтауға қалдырған
тауарларын, оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген
өндіріс пен дайын өнімдерді қамтиды.
Инвестициялық саясат — бұл халық шаруашылығын дамыту мақсатында
қабылданған бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін экономика
өрістерінде капитал салымдарын пайдаланудың негізгі бағыттарын сипаттайтын
ұстаным.
Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экономикалық салдарын ескере
отырып, Қазақстан экономикалық қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде
қатаң әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:
1. Үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені үкіметтік
несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды және белгілі
сомалардың процентімен қайтаруын талап етеді).
2. Тікелей шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік мүдделерінің
жүзеге асуына мүмкіндік береді.
3. Донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі болуы
тиіс.
4. Елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз
етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына әсер етпейді;
5. Тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылық
белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-
технологиялық ынтымақтастықтың әр түрлі формаларының кең түрде
таралуына ықпал етеді.
Шығынды өтеу мерзімі — бұл капитал салымдарының нәтижелі болуына
қажетті уақыт, яғни инвестициялық жобаларды табыс табу тұрғысында жүзеге
асыру.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілділік деңгейімен
байланысты.
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты. Бұл тәуекел
салымдардың қайтарылу мерзімі көп болған жағдайда артады, бұл мезгілде
нарық коньюктурасы, шикізат бағасы және жұмыс күші және тағы басқалары да
өзгеруі мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттар тез қайтарылуды қамтамасыз
ететін жобаларға жұмсалады.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба - капиталдары ұлғайту мақсатымен
экономиканың әр түрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
- инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
- инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
- жобаны техникалық-экономикалық негіздеу;
- жер учаскесін алу немесе жалға алу;
- келісім құжаттарын дайындау;
- құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
- объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Инвестициялық жобаларға саны, әсіресе сапасы жағынан тиісті
талдаулар жүргізілуі қажет. Мұндағы басты мәселе инвестицияларға қосылған
жоба құрылтайшыларының қаржылық ахуалын және қызметтерінің тиімділігін
бағалау.
Әрбір жобалық талдаудың өзіндік әдістемелері бар.
Инвестициялық жобаларға әрбір қатысушының жағдайын, оның құрамын
анықтайтын негізгі көрсеткіштер мыналар:
- жарғылық капиталдың көлемі мен оның ахуалы;
- салықтар;
- айналым қаржысы;
- негізгі активтер (материалды және негізгі қаржылар);
- өндіріс шығындары;
- таза табыс.
Инвестициялық жобаны қабылдау циклы мынадай кезеңдерден өтеді:
- жобаларды таңдау және алдын-ала бағалау;
- жобаның техника экономикалық дәлелдемелерінің құрамдас
бөліктеріне талдау жүргізу;
- мемлекеттік сараптау;
- қаржыландыру туралы шешім қабылдау;
- жобаларды қабылдау жұмыстарын атқару және бақылау.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
- салымдардың қауіпсіздігі ;
- салымдардың табыстылығы;
- салымдардың өсуі;
- салымдардыд өтімділігі.
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық жобаның табыстылығын талдау
процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен шығындар мен осы
жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін инвестициялық жобаның барлық
сатылары мен аспектілеріне ұзак талдау жасалынады.
Негізгі талдау аспектілері:
- техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғұрлым дәл келетін техника
мен технологияны анықтау.
- коммерциялық талдау (маркетингтік). Инвестициялық жобаны іске
асырғаннан кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау,
яғни қаншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
- институционалдық талдау - жобаны іске асырудың ұйымдық құқықтық,
әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны мемлекеттік ұйымдардың
талабына сай келтіру; тағы бір басты жай -фирманың ұйымдық құрылымын
жобаға сай келтіру.
- әлеуметтік (әлеуметгік-мәдени) талдау - жобаның жергілікті тұрғындарға
әсерін зерттеу.
- қоршаған ортаны талдау - жобаның қоршаған ортаға тигізген кері әсерін
экспертиза аркылы анықтау және ондай кері әсерлерді болғызбау әдістерін
қарастыру.
- қаржылык талдау;
- экономикалық талдау.
2. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция тартудың
тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы корпорацияға инвестиция
тартудың ерекшеліктері
Қазақстан экономикасының дамуы көптеген кәсіпорындарының қайта
жандандырылуын және құрылуын, сондай–ақ қазір жұмыс істеп тұрған өндірістік
инфрақұрылымның жаңартылуын талап етеді. Бұл, өз кезегінде еліміздегі
инвестиция көлемінің едәуір көтерілуін ғана емес, сондай–ақ олардың тиімді
қолданылуын талап етеді.
Қазақстан инвестиция көлемі бойынша алдағы елдердің қатарында
болуына қарамастан, түсіп жатқан шетел капиталдары әлде де жеткіліксіз.
2002 жылы республика экономикасына 20 млрд. доллар құйылған.
2003 жылы Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің
көрсеткіштері бойынша шетел инвестициясы 300,3 млрд. теңге, яғни 2млрд.
долларды құраған, бірақ ол жалпы инвестицияның 25% құрайды. Инвестиция
көлемінің азаюы кредиттердің проценттері, сондай–ақ 2003 жылдың 1-ші
жартысындағы мұнайдың төлем бағаларымен байланысты.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі республика экономикасындағы шетел
инвестицияларының жалпы қоры 14 млрд. доллар. Республиканың шетел
инвестициясына деген әр жылдың қажеттілігі сарапшылардың бағасы бойынша 4-5
млрд. доллар болып табылады.
Қазақстан кеңестік заманнан кейінгі шетел капиталдарының негізгі
мемлекет – реципиенті, инвестиция көлемі бойынша Шығыс Еуропа және ТМД
елдері арасында Венгриядан кейін 5–ші орын алады. Сарапшылардың бағалауы
бойынша Қазақстан 2003 жылы Орталық Азияға түскен тікелей инвестицияның
80% алған, ал Бүкіләлемдік Банк Қазақстанды инвестиция көлемін көп тартушы
ретінде әлем елдерінің жиырмалығына енгізді. Сонымен, орташа есеппен жылына
1млрд. доллар инвестиция алатын 200 әлем елдерінің 50–шісі болып Қазақстан
тұрады.
Тікелей инвестициялаудың барлық операцияларында алыс шетелдердегі
резидент емес адамдардың қатысы бар. Қазақстан Республикасы экономикасын
инвестициялау көлемі бойынша көшбасшылық орынды – АҚШ мемлекеті – 36%
жоғары, Ұлыбритания - 17% , Италия – 12,8 % алады. Инвестор елдердің
бірінші ондығына Оңтүстік Корея, Қытай, Канада, Нидерландия кіреді.
Тікелей инвестицияның республикаға тартылуының негізгі формасы –
біріккен кәсіпорындар болып табылады. Бірақ шетел инвестициялы
кәсіпорындардың санының көбеюі республика экономикасының жақсаруына әсері
өте аз. Жалпы ішкі өнім құрамында мұндай кәсіпорындардың өнімдері мен
ұсыныстары 1 % - ды құрайды.
Шетел инвестициясының көп көлемі кен өндіретін өнеркәсіп
орындарындағы құрал жабдықтарды қаржыландыруға бағытталады. 1993 жылы мен
2003 жылдың аралығында республика экономикасына түскен шетел
инвестициясының жалпы қорының 65,5 %-і кен өндіретін өнеркәсіп орындарына,
әсіресе 56,5 %-і мұнай-газ секторына бағытталған, өңдеу өнеркәсіп
орындарында 12,4 % құрады.
Мұнай және газ өндіруге шетел инвестицияларының көптеп құйылуы
Теңіз, Шығыс Қашаған, Қарашығанақ орындарындағы инвестициялық жобаның іске
асырылуын жалғастырумен түсіндіріледі.
Сонымен қатар ішкі инвестиция көбейіп, шетел инвестиция көлемі
қысқарды. Егер 2000 жылы мен 2001жылды қаржылық емес активтері едәуір
көлемде шетел инвестицияларына бағытталған болса, онда 2002 жылы ішкі
инвестицияның көлемі 69,5% құраған.
Бұл Қазақстанның әлемдік қаржы нарығына тәуелділігінің азайғанын
көрсетеді. 2002 жылы инвестициялық жобаларды қаржыландыру жеке есептен және
тартылған қаржылардан болған, оның ішінде шетел инвестициясы 27,2%-і
құраған.
Орташа уақытты перспективада сарапшылардың бағасы бойынша
инвестицияның негізгі көлемі бұрынғыша әкономикада шикізат секторын
ұйымдастыруға және кәсіпорындардың негізгі құрал жабдықтарына құруға
бағытталады.
Орталық Азия – Центр газ – транспорттық системаны күрделі құрылыс
және жөндеуге арналған 2002-2010 жылдық жоспардың жобасына ағымдағы
инвестициядан жалпы көлемі 1,5 млрд. доллар ақша бөлінуін қарастыруда.
2004 жылы инвесторлар негізгі капиталға 1193 млрд. теңге құйған,
оның ішінде мемлекеттік инвестиция 99 млрд. теңгені құраған және ол алдыңғы
жылдардағыдан 25,6 пайызға жоғары.
Егерде мемлекет өзінің дамуы жағынан дамыған елдерден қанша қалыс
болса, экономиканың әрбір саласындағы инвестициялық жұмысты қолдау және
бақылауда мемлекеттің ролі соншалықты жоғары болу керек.
2004 жылы инвестициялық табыс балансының дефициті 2,4 млрд. долл.
құрап, 2000 жылмен салыстырғанда 2 есеге өсті. Бұның себебі, қарыз
міндеттемелері бойынша төлемдері қызмет көрсету және акционерлік қоғамдар
бойынша инвестициялар табысының өсуі. 2004 жылы тікелей инвестициялардың
балансы 5,5 млрд. долл. құрады. 2000 жылы бұл көрсеткіш тек 1,3 млрд.долл.
құраған. Тікелей инвестициялар балансына әсер ететін факторлар - бұл
трансұлттық компаниялары, Қазақстандағы инвестициялық жобалары және әлемдік
нарықтағы шикізат құрылымы.
2000-2004 жылдар аралығында Қазақстанға келген жалпы шетел
инвестиция көлемі 24,5 млрд.долл. құрады. Олардың үлкен бөлігі Қашаған,
Теңіз және Қарашығанақ кен орындарын игеруге бағытталған.
1 кесте. Инвестициялық қызмет бойынша түскен табыстар
Негізгі инвестициялық елдер болып АҚШ, Нидерландия, Ұлыбритания,
Қытай, Швейцария саналады. 2001 – 2005 жылдар аралығында портфельді
инвестициялар бойынша теріс дисбаланс сақталды. 2005 жылы дисбаланс 421,8
млрд. АҚШ доллары болса, 2000 жылы 55 млрд. Доллар құраған (1 - кесте).
2001 2002 2003 2004 2005
Кірістер, барлығы 135,0 221,2 229,9 252,5 418,7
Тікелей инвестициялар 0,0 -5,6 -7,6 -15,7 -29,7
Жеке сектордағы 2,2 10,6 23,9 39,2 42,3
портфельді инвестициялар
Шығындар,барлығы -1345,5 -1401,8 -1282,5 -1770,6 -2788,6
Тікелей инвестициялар -1045,9 -1141,6 -1007,2 -1430,8 -2266,9
Портфельді инвестициялар-64,1 -56,4 -52,3 -36,5 -87,6
Инвестициялық табыстар -1210,5 -1180,7 -1052,6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz