Синтаксистің стилистикалық қызметі
1 Синтаксис
2 С т и л и с т и к а сөздер қалай тіркеседі
3 Синтаксистік талдау
4 Қазіргі қазақ тілі синтаксисі
5 Код
6 Кодтау Декодтау
7 Синтаксистік құрылыс жәнө стидьдер жүйесі
2 С т и л и с т и к а сөздер қалай тіркеседі
3 Синтаксистік талдау
4 Қазіргі қазақ тілі синтаксисі
5 Код
6 Кодтау Декодтау
7 Синтаксистік құрылыс жәнө стидьдер жүйесі
Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. Қазақ тілінің Синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің Синтаксисі, сөйлемнің Синтаксисі. Соңгысы өз ішінен жай сөйлем Синтаксисі, құрмалас сөйлем Синтаксисі болып жіктеледі.
• Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь — сөздерді түрлішеграмматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздернегізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
• Синтетикалық байланыс — сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
• Аналитикалық байланыс — сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
• Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории — жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории — сөйлемдегі бір сөздіңне форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения — синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалыққасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлеріпредикативтік, атрибутив/атрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
• Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь — сөздерді түрлішеграмматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздернегізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
• Синтетикалық байланыс — сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
• Аналитикалық байланыс — сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
• Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории — жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории — сөйлемдегі бір сөздіңне форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения — синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалыққасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлеріпредикативтік, атрибутив/атрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. Қазақ тілінің Синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің Синтаксисі, сөйлемнің Синтаксисі. Соңгысы өз ішінен жай сөйлем Синтаксисі, құрмалас сөйлем Синтаксисі болып жіктеледі.
* Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь -- сөздерді түрлішеграмматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздернегізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
* Синтетикалық байланыс -- сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
* Аналитикалық байланыс -- сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
* Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории -- жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
* Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории -- сөйлемдегі бір сөздіңне форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
* Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения -- синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалыққасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлеріпредикативтік, атрибутиватрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
* Синтаксистік құрылым орыс. синтаксическая структура -- белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
* Синтаксистік мағына орыс. синтаксическое значение -- синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны.Сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі тіл құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: предикаттық(баяндауыштық) мағына, бастауыштық (тәуелсіз заттық) мағына, толықтауыштық (тәуелді заттық) мағына, аныктауыштық(заттың тәуелді белгісі) мағына, пысыктауыштық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
* Синтаксистік талдау орыс. синтаксический разбор -- сөйлемді түрлеріне, сөз тіркестеріне, сөйлем мүшелеріне қарай талдау.
* Синтаксис
* Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өз ара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің калыптасу ережелерің зерттейді. Қазақ тілінің Синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің Синтаксисі, сөйлемнің Синтаксисі. Соңгысы өз ішінен жай сөйлем Синтаксисі, құрмалас сөйлем Синтаксисі болып жіктеледі.
Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь -- сөздерді түрліше грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздер негізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
Синтетикалық байланыс -- сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
Аналитикалық байланыс -- сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории -- жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории -- сөйлемдегі бір сөздің не форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения -- синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалық қасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлері предикативтік, атрибутиватрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
Синтаксистік құрылым орыс. синтаксическая структура -- белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
Синтаксистік мағына орыс. синтаксическое значение -- синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны. Сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі тіл құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: предикаттық (баяндауыштық) мағына, бастауыштық (тәуелсіз заттық) мағына, толықтауыштық (тәуелді заттық) мағына, аныктауыштық (заттың тәуелді белгісі) мағына, пысыктауыштық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
Синтаксистік талдау орыс. синтаксический разбор -- сөйлемді түрлеріне, сөз тіркестеріне, сөйлем мүшелеріне қарай талдау.
Синтаксистің стилистикалық қызметі
Февраль 24, 2012 · Қазақ тілі
Синтаксис -- сөз тіркесінің, сөйлемнің құрылысын зерттейтін грамматиканың бір бөлімі. Бұл бөлімде сөздердід тіркесу қабілет-тілігі, байланысы, сөз тіркестері мен сөйлемдердің түр-түрі, құрамы қарастырылады. Сонымен қоса тілдін, синтаксистік ережелері мен синтаксистік заңдылықтарын айқындау мақсаты көзделеді, тілдің синтаксистік тұлғалары мен синтаксистік құбылыстарын айқындау мен олардың мағыналық ерекшеліктері де сөз болады.
Тілде мағынасыз, мағына білдіруге қатыспайтын нәрсе жоқ. Әсіресе синтаксистік категория мен синтаксистік тұлғалар -- адам ойын жинақты, тиянақты түрде білдірудің ұйымдастырушы бөл-шектері де, сөйлем -- ойды білдірудің негізгі формасы болып есеп-теледі. Сондықтан синтаксисті оқыған кісі оның мағыналық жақ-тарына мән беруге тиіс, ал тіл ғылымында синтаксистің жеке мәселелері өздеріне тән мағыналарымен бірлікте қарастырылуға тиіс.
Олай болса, стилистика ғылымының синтаксисті зерттеуінің мақсаты не болмақ?
С т и л и с т и к а сөздер қалай тіркеседі, сөйлемдер қалай құ-ралады, олардың тілдегі қалыптасқан жүйелері қалай болады,' дегендерге жауап іздемейді және олардың әрқайсысы қандай мағынада айтылады? деп те жатпайды, -- кісінің мақсатты ойын қалайша дүрыс айтуға болады? Ол, міне, осы сұраққа жауап іздеу мақсатымен синтаксис мәселелерін қарастырады. Сонда стилистика синтаксистік тұлғалардың жұмсалу аясын, мағыналық `кұбылыстар-ын, кісіге етер әсерін, экспрессивтік мағыналарын тіл жұмсау шеберлігі тұрғысынан қарастырады.
Сайын келгенде, стилистиканың мақсаты -- дұрыс сөйлеуге, дұрыс жазуға үйрету.
Шебер суретшінің Суреті, композитордың музыкасы, зергердің өнері -- бәрі де нәзіктілікті керек етеді. Онысыз ешбір өнерде ше-берлік қасиет болмақ емес. Сөз шеберлерінің де жазғандарында қыбын тауып қиюластырып айтылған нәзік үн, әсерлі леп, терең мағына болуға тиіс.
Тілдің ой өрнегін салу қасиетін ұлы Абай сондықтан да былай суреттейді:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар бәhра ала алмас...
Толғауы тоқсан, қызыл тіл,
Сөйлеймін дөсең өзің біл!
Стилистика ғылымы, соның бір саласы синтаксистік стилистика, осындай "толғауы тоқсан" тілдің ой өрнегін дұрыс салу мүмкін-шілігін қарастырады, сөз маржанын тани білуді, сөйлемді дұрыс құрай білуді үйрётеді.
Әрине, айтылғанның, жазылғанның бәрі бірдей "маржан" емес. Олардың да жақсысы бар, жасығы бар. Стилистика жақсыдан үйренуге, қате-кемшіліктен аулақ болуға шақырады.
Әрбір стильдің синтаксисінде өзіне тән ерекшеліктері болады. Мысалы, нақышы мол көркем тіл үлгілерін көркем әдебиет стилі-нен, синтаксистік амалдарды күрделі дәлме-дәл пайдаланып, сөй-лөмдерді қатал құрау үлгілерін ғылыми әдебиет стилінен бай-қаймыз. Әсіресе ғылыми стильде жазған адам ойының дәлме-дәл айтылуын көздейді. Ол логикалық байланыстағы ойды бұлтартпай, әрі дүрыс білдіретіндей тіл мүмкшшіліктерін пайдаланып, тура мағыналарында жұмсауға тырысады. Сондықтан ғылыми стиль синтаксисінде күрделі құрам, қүрмалас сөйлемдер жиі қолда-нылады.
Әдеби тілдің қай стилінде болмасын, -- оның бәріне тән нәрсе -- о й а й қ ы н д ы л ы ғ ы, ол үшін сөйлем дүрыс құралу керек. Осы талап тұрғысынан әдеби тілдің сөйлемдері әбден қиюластырылып, сөздері рет-ретімен орналастырылып, синтаксистік басқа да тәсілдер белгілі қалыпқа түсіріліп жазылады. Әдеби тілде жазып отырған не сөйлеп тұрған кісі сөйлем қүраудыд бұл талаптарын да, оған керекті синтаксистік мүмкіншіліктерін де жақсы білуге тиіс.
Әдеби тілдің синтаксисін дүрыс бағдарлау үшін оны сөйлеу-тілінің оинтаксисімен салыстыруға болады.
Сөйлеу тілінің синтаксисі әрдайым жүйелі бола бермейді. Өйт-кені адамдар өз ара қарым-қатынас жасауда біріне-бірі әр алуан өмір әрекетінің жайын сөз қылады. Ондайда олар айтпақ пікірін алдын ала ойланып жазып алмай да сөйлей береді. Тіпті ойын ойланып, толғанып сөйлегенмен, оның сөйлем кұрауында тілдік нормалар сақтала бермеуі мүмкін. Әдетте сөйлеу тілінің синтаксисі қара-пайым, сөйлемдері кысқа -- қысқа, көбнесе толымсыз болады.
Әдеби тіл халық тілінің ең жоғарғы формасы болатындықтан, студенттер стилистика пәнін әдеби тіл материалдары негізінде игеруге тиіс.
Әдеби тіл синтаксисінің стилистикаға да негізгі объекті бола-' тын бір бүтін бөлшегі -- сөйлем. Сөйлемдер әр алуан сөзден, сөз тіркестерінен құралып, түрлі-түрлі мағынада, экспрессивтік қыз-метте жұмсалады, олардың түрі көп, стильдік сыр-сипаты, кедір-бұдыр қыры көп. Сонымен қатар ол кісі ойының ғажайып жеміс бақшасы тәрізді. Сол бақшаның жемісінен "дәм татам" деген кісі сөйлемдердің стильдік қызметіне қанық болып, өзі оларды дұрыс жұмсай алатын болады.
Біздің басқаға хабарлайтын ойымыз жеке сөйлемдермен шек-телмей, ұласа айтылған көптеген сөйлемдер қатарымен тиянақта-лып тұрады. Сондықтан сөйлем тізбектері бір-бірімен өз ара дұрыс байланыста болуға тиіс. Бұл -- стилистика ғылымының басты талабының бірі. Мына мысалды сол талапқа сай құралған сөйлем-дер тізбегі деуге болады.
Күн батып бара жатқан кезде, күйеулер отырган үйден үш-төрт жігіт шығып, қыз-келіншек отырған үйге қарай жүрді. Төрт жігіттің біреуі батсайымен тыстаған ақ елтірі тымағын көзіне таман киіп, насыбай атқан ернін томпитып шырт түкіріп қойып, қолындағы кішкене ақ домбырасын сыңқылдатып шертіп келе жатты
(С. Сейфуллин).
Осындай, өз ара ішкі логикалық, әрі синтаксистік байланыстағы сөйлемдерде ой дәлдігі, сөзбен салынған сурет болса, оның эстетикалық әсерін бірден түсініп, тез сеземіз. Ал байланыстары айқын емес сөйлемдер қатары айтайын деген ойдың түсінігін ауырлатады, не мүлде түсініксіз етеді. Оның үстіне сөйлемдер қа-тары дұрыс тізіліп әрі мағыналық, әрі синтаксистік сымбаттылығын сақтамаса, айтылған ойда көрік болмайды, кейде бұлдыр, түсініксіз болады:
1. Оның әйелге тән тартымды рең-басына маңғаз келбеті жа-расып-ақ тұр. Бірақ оған қарамастан Ольга Всеволодина ағынан жарылып аңқылдап, біздің сұрақтарымызға барынша зейін қойып, зердемізге толық жеткізгенше түсіндіруге тырысып бәйек болып-ақ отыр ("Адам және химия", 72-6.). Бұл мысалда әйелдің әсем келбетіне сүңғақ денесі жарасып тұр деу үшін толып жатқан артық сөз қолданылған. "Оған қарамастан" екі сөйлемді ұластырушы жалғаулық қызметіндегі сөздер. Бұл арада олардың екі сөйлемді байланыстыру қызметінде жұмсалуының реті жоқ. Әйел тартымды, әдемі еді, соған қарамастан бізбен жақсы сөйлесті дегенде, қандай логика бар? Әйел ауру еді, соған қарамастан бізбен жақсы сөйлесті десе, оның жөні бір басқа. Онда оның -- "дені сау", өз ара дұрыс байланысқан салалас құрмалас сөйлем болғандағысы.
2. Біз жоғарыда Орхон ескерткіштеріне жататын Тонькөкке ар-налған ескерткіштің тіліне біркелкі шолу жасадық. Осыған байла-нысты Тонькөк ескерткішін тек қазақ тілі материалы тұрғысынан қарауға болмайды. Мұндай ескерткіштер бүкіл түркі тілдеріне ор-тақ мұра. Бұл салада істелетін жұмыстар алда сан алуан (Қазак тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері, 5-шығуы, 107-6.).
Осында төрт сөйлем бар. Оның біріншісі мен екіншісі арасында, үшінші мен төртінші сөйлем арасында ешқандай мағыналық байланыс жоқ, төртеуі төрт жаққа қарап тұр. Олардың басы зорлықпен бір жіппен байланып, қосақтала салынған сияқты. Оның үстіне текстегі жеке сөздер дұрыс қолданылмаған. Сондықтан автордың ойы дұрыс шықпаған. Оның айтайын дегені мынау:
Біз жоғарыда Орхон ескерткішінің бірі Тоньюкук ескерткіші тіліне біраз шолу жасадық. Соған қарағанда, ол ескерткіш тілінің мате-риалдары тек қазак, тіліне емес, бүкіл түркі тілдеріне ортақ мұра екендігі аңғарылады...
Ойы анық, қаламының ебі бар адамның сөзінен сөз туып, сөй-леміне сөйлем ілесіп, ондағы сөздер қатары дұрыс тізіліп, олар әрі мағыналық, әрі синтаксистік байланыста айтылады. Бұл -- жазу, сөйлеу өнерінің басты шарты. Сол өнерге баулитын да -- стилис-тика ғылымы. Сонымен қатар стилистика ғылымының ерекше көңіл бөлетін мәселесінің бірі -- синтаксистік синонимдердің қол-данылуы.
05 Декабрь 2012, 22:47
Синтаксический разбор - это разбор синтаксических единиц: словосочетаний и предложений.
Синтаксистік талдау - сөйлемді, оның мүшелерін, түрлерін, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сейлемдерді анықтау.
По количеству грамматических основ предложения делятся на простые (одна грамматическая основа) и сложные (несколько грамматических основ).
Сөйлемдер грамматикалық негіздер саны бойынша екі топқа бөлінеді: жай (бір грамматикалық негіз) және құрмалас (бірнеше грамматикалық негіздер).
Например (мысалы):
Мұғалім сыныпқа кірді. (Жай сөйлем)
Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады. (Құрмалас сөйлем)
Простые предложения по цели высказывания делятся на 4 вида:
Жай сөйлемдер айтылу мақсатына қарай 4 топқа бөлінеді:
* хабарлы (повествовательные)
* лепті (восклицательные)
* сұраулы (вопросительные)
* бұйрықты (побудительные)
Например (мысалы):
Далада жаңбыр жауады. (хабарлы)
Қандай ғажап табиғат! (лепті)
Мынау сенің қаламың ба? (сұраулы)
Иван, сабаққа барсын! (бұйрықты)
Простые предложения по строению делятся на 7 групп:
Жай сөйлемдер құрылысына қарай 7 топқа бөлінеді:
* жалаң (тек қана бастауыш пен баяндауыштан тұратын сөйлем) - предложение состоит только из подлежащего и сказуемого.
* жайылма (тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелерінен тұрады) - в предложении присутствуют второстепенные члены предложения.
* жақты (бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да, жақ арқылы табуға болатын сөйлем) - в предложении можно определить лицо, совершившее определенное действие.
* жақсыз (бастауышы жоқ және жақ арқылы табуға болмайтын сөйлемдер) - предложение является безличным.
* толымды (сөйлемде ойға қатысты айтысуға мүшелері түгел жай сөйлемнің түрі) - в предложении есть все 5 членов предложения.
* толымсыз (айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнің түрі) - в предложении нет хотя бы одного члена предложения.
* атаулы (ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың құбылыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып көрсетілетін жай сөйлемнің ерекше түрі) - назывное предложение. В предложении присутствует только подлежащее.
Например (мысалы):
Жаңбыр жауады. (жалаң)
Далада жаңбыр жауады. (жайылма)
Ертең мен театрға барамын. (жақты)
Осы сабақты оқу керек. (жақсыз)
Кәлен бір ытқып сыртқа шықты. (толымды)
Қазақстан Еуразия құрылығында орналасқан. (толымсыз)
Алтын күз. (атаулы)
Сложные предложения бывают 3 видов:
Құрмалас сөйлемдер 3 топқа бөлінеді:
* Салалас (Сложносочинённое предложение)
* Сабақтас (Сложноподчинённое предложение)
* Аралас (Сложная синтаксическая конструкция)
Салалас құрмалас сөйлемдер
1. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем
да, де, та, те, және
Мұғалім сыныпқа кірді де, оқушылар тұрды.
2. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем
бірақ, ал, дегенмен, әйтсе
Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады.
3. Кезектес салалас құрмалас сөйлем
не... не, немесе, әлде, біресе... біресе
Далада біресе жаңбыр жауады, біресе қар жауады.
4. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем
не... не, я... я
Дүкенге я мен барамын, я сен барасың.
5. Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
сондықтан, себебі, өйткені
Мұғалім сыныпқа кірді, сондықтан оқушылар тұрды.
6. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем
сонша, мынау
Менің айтарым сонша, ...
Сабақтас құрмалас сөйлемдер
1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-ған, -ген, -қан, -кен) + (-да, -де, -ша, -ше, -ғалы, -гелі)
Мұғалім сыныпқа кіргенде, оқушылар тұрды.
2. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-са, -се
Мұғалім сыныпқа кірсе, оқушылар тұрады.
3. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-са, -се) + (-да, -де, -та, -те)
Мұғалім сыныпқа кірсе де, оқушылар тұрмады.
4. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-у + үшін
Балаларды үйрету үшін, Алтынсарин мектептерді ашты..
5. Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-ған, -ген, -қан, -кен) + (-дықтан, -діктен)
Мұғалім сыныпқа кіргендіктен, оқушылар тұрды.
6. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-ып, -іп, -п; -а, -е, -й
Мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылар тұрды.
Пример синтаксического разбора простого предложения:
Пример синтаксического разбора сложного предложения:
КІРІСПЕ
Тіл - қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис - Қазіргі қазақ тілі курсының күрделі саласы. Ол - грамматиканың морфология сынды саласының бірі. Синтаксис сөзі, негізінен, грек тілінен алынған, сөз бен сөздің бірігуі, қосылуы деген ұғымды білдіреді. Яғни сөйлем құраудың жүйесін және тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада қолданылады. Демек, синтаксис - сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын, сөз тіркесін, сөйлемді құру тәсілдерін, о�
�ардың құрамы мен түрлерін, сөйлемдердің ірі бірліктерге бірігу тәсілдері мен түрлерін, ондағы жеке сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөйлем - синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Сөйлем синтаксисі өз ішінде екі үлкен салаға, яғни жай сөйлем синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді. Олардың әрқайсысының өз зерттеу нысаны бар. Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің негізгі зерттеу нысаны - жай сөйлемдер, оның құралу тәсілдері, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен жүйесі, сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері, сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болса, құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі нысаны жеке ойды білдіретін жай сөйлемд�
�рдің өзара тіркесіп, бір бүтінге айналып, сол арқылы күрделі ойды білдіруі болып табылады. Яғни құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ұғымдарды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу жолдарын тексереді. Оның сала-салаға бөлінуі тілдің синтаксистік құрылысының дара деңгейлерінің ыңғайына, оларды зерттеп тану мақсатына бағынышты. Жай пікірді хабарлау үшін жұмсалатын сөйлемді құрайтын грамматикалық амалдарды, олардың өзара қарым-қатынасын, сөйлемдердің грамматикалық түрле
рін жай сөйлем синтаксисі зерттейді.
Алайда, синтаксистіңСинтаксистік талдау - оқу және ғылыми мақсатында сөйлемді, оның мүшелерін, түрлерін, құрмалас сөйлемнің құрамындағыжай сейлемдерді анықтау.[[1]]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тағы қ
нысаны сөз тіркесі менЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі көп аспектілі сала ретінде даму үстін-де, алайда сөйлемнің толымсыздығы туралы мәселелер болмаса, үнемдеу құбылысы жеткілікті қарастырыл-май келеді. Сондықтан мұны саралау үшін жаңа бір тың бағыттың, функционалды бағыттың, талаптары мен сұраныстарына жауап боларлықтай жұмыстың қажеттігі анық.
Синтаксистік құрылыстағы грамматикалық мүшелердің түсірілуінен басқа, атап айтқанда, сыйыстыру мәселесін, толымсыздықтың сөйлем мүшелерінің формалары мен қызметтеріне тигізер әсерін, кейбір син-тагмалардың сөйлемнен контекст пен жағдаяттың қатысымен бірге астарлы мағыналармен де, пара-лингвистикалық амалдармен де сөз үнемдеуге болатындығын арнайы зерттеу қажеттігі туындайды. Жұмыс-та сөйлеу синтаксисіндегі осындай мәселелер біршама кең түрде сарапталып, мазмұны ашыла түседі. Оның себептері мен маңызсыздануы немесе маңыздылыққа ие болуы, көріну, берілу жолдары, қабылдану ерек-шеліктерін психолингвистика ғылымымен байланыстыра зерттеу назарда ұсталды. Синтаксистік құрылыс-тағы ықшамдау қағидатынан шығатын осы мәселелер тұтаса келіп, бұл сала бойынша зерттелмеген өзекті тақырыпқа ұласады. Әсіресе, үнемдеу құбылысына психолингвистикалық көзқарас қажеттігі айқындала тү-седі. Мұндай тың көзқарас үнемдеудің кейбір жаңа тәсілдерін анықтауға да көмектеседі.
Зерттеу нысаны. Жай және құрмаласа байланысқан толымсыз сөйлемдер, бірыңғай мүшелі сөйлем-дер, кейбір есімдікті сөйлемдер, сан есімді сөйлемдер, көптік жалғаулы есімдер қатысқан сөйлемдер, тағат-талған сөйлемдер (Бұл аталымды арнайы бөлімде түсіндіреміз. - Б.Ж.) және астарлы мағына беретін импли-цитті сөйлемдер, шартты рай тұлғалы күрделі құрылымды сөйлемдер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Үнемдеу құбылысына түскен сөйлемдердің құры-лымын ескере отырып, оның психолингвисткалық мән-жайларын түсіндіру зерттеудің мақсаты болып табы-лады. Осыларға байланысты мынадай нақты міндеттер қойылды:
- үнемдеу құбылысына түсетін сөйлемдер құрылымының ерекшеліктерін белгілеу;
- сөйлемнің айтылымнан бұрын іштей жоспарланатындығын көрсету;
- үнемдеу құбылысы қатарына жататын конструкциялардағы құрылымдық синтагмалардың пайда болу, жасалу және хабардың өту кезеңдерін айқындау;
- толымсыз сөйлемдердегі үнемдеу құбылыстарының психолингвистикалық себептерін ашу;
- синтаксистік сыйыстыру тәсілдерінің сөз саптаудағы түзілісі мен қабылдану кезінде психикалық сүзгіде қалай орындалатынын анықтау;
- тағатталған сөйлемдердің мәтінде пайда болуының контекстік-психологиялық жағдаяттармен байланысын тексеру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста қазақ тілі синтаксистік құрылысындағы үнем-деу құбылыстары жаңа қырынан талданып отыр. Онда:
- толымсыз сөйлемдердің жасалуы мен қабылдану үдерістері контекст пен жағдаят аясындағы адам психикасына қатысты екені анықталды;
- орамды тілдегі ықшамдылық сөйлемнің тұлғалануына әсер ететіндігі белгілі болды;
- синтаксистегі сыйыстыру әрекетіне белгілі болып жүрген бірыңғайлану үдерісі мен жалғау-лықтардан басқа сан есімдердің, кейбір есімдіктердің (көптік мәнді жіктеу, сілтеу, жалпылау), көптік жал-ғауының және импликатура мен мақал-мәтел, авторлық афоризм ретіндегі сентенциялардың, сондай-ақ кей-бір сөйлем түрлерінің де пресуппозициялық құбылыс түрінде қатысатындығы анықталды;
- эллипсистің баяндауыш мүшенің ғана емес, күрделі құрылымның басыңқы сыңарының түсірілуіне де ықпал ететіні айқындалды;
- үнемделген синтаксистік конструкциялардың тағатталуына негіз болатын психологиялық мәжбүр-ліктің тежегіш күштері экстралингвистикалық факторлардан көрінеді және осы реттегі паралингвистикалық амалдар да белгілі бір деңгейде ықпал жасайды, соның негізінде адресаттың аялық білімі арқылы интенция-ның бұзылуына жол берілмейтіндігі дәлелденді;
- қазақ тіл білімінің айналымына силлепсис, тағатталған сөйлем, сөз жұту, үнсіз қалу деген терминдер ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- толымсыз сөйлемдер стилистиканың табиғи заңдылығы бойынша, мазмұны жағынан қашан да то-лымды. Мұндай толымсыздық контекст немесе жағдаяттың ыңғайына қарай маңызсыздану (деак-туализация) құбылысынан пайда болады. Мұндай маңызсыздықты анықтаушы - адам психикасы;
- коммуникативтік акт кезінде сөйлемді әрдайым толымды етуге ұмтылу хабардың түсініксіздігіне соқтыруы мүмкін, белгілі бір уақыт шегінде қабылдану жиілігін арттырып, мәтіннің орамды желісіне нұқ-сан келтіреді;
- синтаксистегі сыйыстыру амалдары бірыңғай мүшелі сөйлемдерден ғана емес, құрмалас сөйлем-дерден де аңғарылады. Бұл орайда жалғаулықтар мен интонацияның рөлі ерекше;
- көптік жалғау, сан есім, есімдіктер үнемдеу тұрғысынан алғанда, синтаксистік санатта анық көрінеді;
- пресуппозиция синтаксистегі сыйыстыру амалына қызмет етеді;
- сыйыстыру амалы бола отырып, имплицитті сөйлемдер сұраулық шылаулармен қатар сұрау есімдік-терінің қатысуынан да көрінеді;
- тағатталған сөйлемдер - сөз үнемдеудің өзгеше бір құбылысы: бұған экстралингвистикалық фак-торлар әсер етеді. Олар да коммуникативтік мақсатты жүзеге асыруға қабілетті. Оған адресанттың интен-циясы мен паралингвистикалық амалдар көмекші құрал ретінде қатысады;
- үнемдеу құбылысынан туындайтын құрылымдық олқылықтар сөз қабылдауда әрқашан толымды конструкцияға өтіп, қалпына келтіріліп отырылады.
Зерттеу әдістері және жұмыстың әдіснамалық негіздері. Синтаксистік үнемдеу құрылымның құры-лысында (яғни, тілде) болатыны және адам сөйлеуімен тікелей байланысы ескеріліп, тілді зерттеу мен сөй-леуді зерттеу әдістері астарластыра қолданылды. Психолингвистика бағдарлары мен құрылымдық-семан-тикалық лингвистика қағидаттары әдіснамалық тірек болады. Бұл тұста құрылым нақты материал, оның осылай қолдануының психикалық себептері пән ретінде болды. Зерттеудің барысында психологиялық, кон-текстік-жағдаяттық талдау, қалпына келтіру және, оған керісінше, синтаксистік конструкцияны тарқату, салыстыру, туындатушылық (порождение), сараптау, ауыстыру (трансформалау) әдістері қолданылды.
Зерттеменің теориялық мәні. Қазақ тіліндегі сөз үнемдеу үдерісіне паралингвистикалық амалдар, пресуппозиция да маңызды факторлар ретінде қызмет ете алады. Бұл ретте контекст пен жағдаяттың син-таксистегі рөлі туралы көзқарас анықтала түседі. Жұмыстан алынған нәтижелерге сүйенсек, сөйлемді сол тұрған күйінде (ол қабылданбайынша) дайын тілдік өнім деп танудың бір жақты болып шығатынына көз жетеді. Солай бола тұра, әрбір сөйлем, ақпараттық құндылығына қарай, коммуникативтік нормаға сай деп есептелетін болады. Бұл ескерілсе, қазақ тіл білімінде синтаксистік теория жаңа да пайдалы мәселелермен толыға түседі. Психолингвистикалық зерттеуге кейбір грамматикалық материалдарды тартуға бағдарлайды.
Ғылыми жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектеп-терде тіл ұстарту сабақтарында, жоғары оқу орындарындағы дәрістерде пайдалануға болады. Қазіргі қазақ тілінің синтаксис саласында, тіл мәдениетінде, стилистикада, шешендік өнерге баулуда, арнайы курстарда, лингводидактика, психолингвистика, паралингвистикалық бағыттардағы оқулық, оқу-әдістемелік құралда-рын жазуда да көмекші құрал бола алады. Соттық сараптамаларда да пайдалануға болады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу тақырыбына қатысты негізгі мәселелер қазақ тіл білімі кафедрасында жүргізілетін ғылыми зерттеу бағытымен сәйкес келеді. Диссертациялық зерттеу жұмы-сының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Ұлттық әдебиеттегі гуманизм өнегесі жинағында (Қарағанды, 2006), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы (Алматы, 2006), ғылыми журналында, Қа-зақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт жинағында (Алматы, 2006), Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ Ха-баршысы (Қарағанды, 2007) ғылыми журналында, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы КМУ Хабаршысы (Көк-шетау, 2008), ҚР ҰҒА Хабарлары (Алматы, 2008) ғылыми журналдарында, Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы жинағында (Алматы, 2008) мақалалар көлемінде жарық көрді.
Диссертацияның қолжазбасы Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің қазақ тіл білімі кафедрасы мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ тіл білімі кафедрасы-ның отырыстарында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңын-да пайдаланылған ғылыми әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер және көркем әдебиеттердің тізімі берілді.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, ғылыми жаңалығы, мақсаты мен міндеттері айқындалып, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен әдіс-тәсілдер, теориялық-практикалық қолданысы сөз етілді.
Диссертацияның Үнемдеу құбылысы және оның синтаксистегі көрінісі деп аталатын бірінші бө-лімі алты тараушадан тұрады.
1.1 Тілдік үнемдеу құбылысының зерттелу жайы. Бұл мәселелер жөнінде қазақ және шет ел тіл білі-міндегі синтаксис саласын зерттеуші тілші-ғалымдардың пікірлері әр алуан. Сөйлемнің құрылуына лин-гвистиканың, сонымен бірге белгілі бір деңгейде психологияның да қатысы бар. Мұны сөйлемді зерттеген ғалымдар дәйім байқап отырған. Мәселен, А. Байтұрсыновтың: Сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрас-тырып, біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастырады [1, 263-б.], - дегенінен қандай құ-рылым болмасын сөз саптау мәнерінен келіп шығады деген пайымын байқаймыз.
Сөйлем - адамның дүниетанымы арқылы қалыптасқан, өмірлік тәжірибесінің негізінде коммуника-тивтік мақсатқа сай құрастырылып шығарылған, белгілі бір ой мен пікір-тұжырымы және интонациясы бар синтаксистік түзілім. Тілші-ғалымдардың негізгі тұжырымы осыны меңзейді. Ендеше сөйлемнің қандай да бір құрылымда болуына адресант сөз саптау машығының да қатысы бар.
Сөйлеуге психиканың қатысы қазақ тіл білімінде әр кезде ескеріліп отырды. Бұл ретте С. Аманжолов-тың да мына пікірі қисынды айтылған: ... екі кісінің басы қосылған жерде, көпшілік қатысқан жерде, сөй-лем бірыңғай, біркелкі болмайды. Мұндай ойлар түрлі адамның сезген-сезгенінше, түйген-түйгенінше бері-леді. Ашуы (лебі), күлкісі, сұрауы, жауабы, қуанышы... тағы сондай психологиялық жағдайлар да сөйлемге әсерін тигізеді, олар сөйлемнен көрінеді. Неше түрлі ойдың құбылыстары неше түрлі сөйлем түрлерін тудырады. Ашуланып айтқан сөз жайшылықта айтқандай болмайды; қуанып айтқан сөз ренжігендей бол-майды. Көңілдің күйімен парлап айтқан сөз кестеленіп, дестеленіп кетеді де, оның ішкі құрылысы сол кес-телі сөзбен сәйкестеніп отырады. Мұндағы керекті мағынаны көңілдің күйі, ойдың тегеуріні тәртіптеп, рет-теп беріп отырады, - ғалым мұнан әрі сөйлемнің түрліше құрылымда келуін нақтылай түседі [2, 16-17-б.].
Контекстен үзілмеген сөйлем, қанша жерден толымсыз болып келгенімен де, сол контекст ішінде адресатқа толық қабылданады. Аз сөйлеушіліктен шығатын толымсыз құрылымның мазмұн жағынан қалай да толық игерілетіндігін Н.Сауранбаев та қолдаған. Толымсыздық, негізінен, бетпе-бет сөйлесуден көрінеді. Осыған сәйкес, А. Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерінің керек болуы мен керек болмауы [1, 256-б.] дегенде, актуалдану және актуалсыздану (деактуализация) құбылыстарын меңзегені байқалады. Синтак-систегі деактуализацияны арнайы зерттеген А. Елеуованың мынадай пікірі бар: ... сөйлеу актілеріндегі нақ-ты сөйлем-айтылымдардың қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты сөйлем мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады. Соған орай синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және жағдаяттық тұрғыдан қарастыратын зерттеулерде, сөйлем-айтылымның белгілі бір бөліктерінің актуаль-данбай түсіп қалуы болып табылады. ... Актуальсызданудың негізгі табиғаты предикативтілік және контек-стік-психологиялық сипаттағы коммуникативтілік категорияларынан көрінеді [3, 3-4-б.]. Актуалсыздану себебінен хабардың қате түсінілмеуі үшін интенцияның атқарар қызметі үлкен. Психолингвистика тео-риясы бойынша сөз - сөйлеу ниетінен (интенциядан) мәтінге (дыбысталатын немесе жазбаша) көшу үдері-сінің жиынтығынан барып жарыққа шығады [4, 141-145-б.].
Сөйлеу әрекеті өзгермелі. Сөйлеудің икемділігіне қарап тілді біреу, ал сөйлеуді бірнешеу деп қарауға болады. Ақпаратты адресат толық қабылдау үшін адресантта тілдік бірліктерді таңдау еркі бар. Бұл тұста адресант адресаттың дүниетанымымен үздіксіз байланыста болып, үнемі санасып отырады. Және ақпаратты тасымалдауға қажетті деген сөздерді ғана қолданып, өз ұйғарымы бойынша маңызсыз деп тапқандарынан аттап кетіп отырады. Алайда бұл - сөйлемнің ұзақ я қысқалығын белгілемейді. Сөйлеу үлкен психо-логиялық сараптауды қажет етеді. Сондықтан коммуниканттар коммуникативтік актіде сөйлеу тіліне тән басқаша норманы, толымсыз сөйлемдерді, анағұрлым белсенді қолданады. Толымды және толымсыз сөй-лемдер де жарыққа шыққанға дейін адресанттың сараптауына түсіп шыңдалып, коммуникативтік мақсатқа жауап берерліктей дәрежеде мақұлданады. Демек, әрбір сөйлеу және оның нәтижесі сөйлем - белгілі бір да-йындықтың қорытындысы. Мұндай дайындық сөз саптау кезеңдерімен түсіндіріледі.
Кез келген синтаксистік конструкция сөйлем деп танылуы үшін міндетті түрде ішкі сөйлеуден өтуі керек. Осы жерде сөйлем арқылы берілетін хабарды кодтау және декодтау мәселесі келіп шығады. Егер декодтаудың дұрыстығын хабардың дұрыс қабылдануы десек, онда толымсыздықты қабылдау кодты дәл декодтаумен байланысты, сөйлем толымсыз болса да, дұрыс кодталуға тиіс. В. Белянин сөйлеуді қабылдаудағы Ч. Осгудтың үлгісін көрсетеді (кестені қараңыз) [5, 61-б.].
Код
Кодтау Декодтау
А хабары Сигнал Б хабары
Адресант Тасымалдаушы Байланыс арнасы Қабылдағыш Қабылдаушы
Сөйлеуші Кедергілер Тыңдаушы
Сөз саптаудың ұсынылған бұл үлгісі Т-О-Т-Е деп аталады (test-operate-test-exit - проба-операция-проба-результат). Қарапайым тілмен түсіндіргенде, байқап көруден операцияға, одан және байқап көруге, соңында нәтижемен аяқталып жарыққа шығады [5, 48-б.]. Белгілі бір уақыт шегі жағынан, өзара жақын ас-социациялы сөздер қашық ассоциациялы сөздерге қарағанда анағұрлым жылдам қабылданады. Мысалы, Кенет шәу етіп ит үрді (М.Мағауин) деген сөйлем құрылысының толымсыздығы далада сөзінің қатыс-пауымен анықталып отыр. Сөйлем әуелгі жоспарда Кенет далада шәу етіп ит үрді түрінде болуы мүмкін. Байқап көруден операцияға бағытталуы арқылы сөйлемдегі пысықтауыш мүшенің артық екендігі мәлім бо-лады да, коррекция жасау мақсатында Кенет шәу етіп ит үрді түрінде қайта байқап көріп, мақұлданған құ-рылым айтылу үдерісімен аяқталады. Ит сөзінің ассоциациялық өрісіне үй (үйді күзету қызметіне орай) және дала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
* Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь -- сөздерді түрлішеграмматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздернегізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
* Синтетикалық байланыс -- сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
* Аналитикалық байланыс -- сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
* Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории -- жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
* Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории -- сөйлемдегі бір сөздіңне форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
* Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения -- синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалыққасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлеріпредикативтік, атрибутиватрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
* Синтаксистік құрылым орыс. синтаксическая структура -- белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
* Синтаксистік мағына орыс. синтаксическое значение -- синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны.Сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі тіл құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: предикаттық(баяндауыштық) мағына, бастауыштық (тәуелсіз заттық) мағына, толықтауыштық (тәуелді заттық) мағына, аныктауыштық(заттың тәуелді белгісі) мағына, пысыктауыштық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
* Синтаксистік талдау орыс. синтаксический разбор -- сөйлемді түрлеріне, сөз тіркестеріне, сөйлем мүшелеріне қарай талдау.
* Синтаксис
* Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өз ара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің калыптасу ережелерің зерттейді. Қазақ тілінің Синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің Синтаксисі, сөйлемнің Синтаксисі. Соңгысы өз ішінен жай сөйлем Синтаксисі, құрмалас сөйлем Синтаксисі болып жіктеледі.
Синтаксистік байланыс орыс. синтаксическая связь -- сөздерді түрліше грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздер негізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
Синтетикалық байланыс -- сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
Аналитикалық байланыс -- сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
Синтаксистік емес категориялар орыс. несинтаксические категории -- жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
Синтаксистік категориялар орыс. синтаксические категории -- сөйлемдегі бір сөздің не форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
Синтаксистік қатынастар орыс. синтаксические отношения -- синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалық қасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлері предикативтік, атрибутиватрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
Синтаксистік құрылым орыс. синтаксическая структура -- белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
Синтаксистік мағына орыс. синтаксическое значение -- синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны. Сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі тіл құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: предикаттық (баяндауыштық) мағына, бастауыштық (тәуелсіз заттық) мағына, толықтауыштық (тәуелді заттық) мағына, аныктауыштық (заттың тәуелді белгісі) мағына, пысыктауыштық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
Синтаксистік талдау орыс. синтаксический разбор -- сөйлемді түрлеріне, сөз тіркестеріне, сөйлем мүшелеріне қарай талдау.
Синтаксистің стилистикалық қызметі
Февраль 24, 2012 · Қазақ тілі
Синтаксис -- сөз тіркесінің, сөйлемнің құрылысын зерттейтін грамматиканың бір бөлімі. Бұл бөлімде сөздердід тіркесу қабілет-тілігі, байланысы, сөз тіркестері мен сөйлемдердің түр-түрі, құрамы қарастырылады. Сонымен қоса тілдін, синтаксистік ережелері мен синтаксистік заңдылықтарын айқындау мақсаты көзделеді, тілдің синтаксистік тұлғалары мен синтаксистік құбылыстарын айқындау мен олардың мағыналық ерекшеліктері де сөз болады.
Тілде мағынасыз, мағына білдіруге қатыспайтын нәрсе жоқ. Әсіресе синтаксистік категория мен синтаксистік тұлғалар -- адам ойын жинақты, тиянақты түрде білдірудің ұйымдастырушы бөл-шектері де, сөйлем -- ойды білдірудің негізгі формасы болып есеп-теледі. Сондықтан синтаксисті оқыған кісі оның мағыналық жақ-тарына мән беруге тиіс, ал тіл ғылымында синтаксистің жеке мәселелері өздеріне тән мағыналарымен бірлікте қарастырылуға тиіс.
Олай болса, стилистика ғылымының синтаксисті зерттеуінің мақсаты не болмақ?
С т и л и с т и к а сөздер қалай тіркеседі, сөйлемдер қалай құ-ралады, олардың тілдегі қалыптасқан жүйелері қалай болады,' дегендерге жауап іздемейді және олардың әрқайсысы қандай мағынада айтылады? деп те жатпайды, -- кісінің мақсатты ойын қалайша дүрыс айтуға болады? Ол, міне, осы сұраққа жауап іздеу мақсатымен синтаксис мәселелерін қарастырады. Сонда стилистика синтаксистік тұлғалардың жұмсалу аясын, мағыналық `кұбылыстар-ын, кісіге етер әсерін, экспрессивтік мағыналарын тіл жұмсау шеберлігі тұрғысынан қарастырады.
Сайын келгенде, стилистиканың мақсаты -- дұрыс сөйлеуге, дұрыс жазуға үйрету.
Шебер суретшінің Суреті, композитордың музыкасы, зергердің өнері -- бәрі де нәзіктілікті керек етеді. Онысыз ешбір өнерде ше-берлік қасиет болмақ емес. Сөз шеберлерінің де жазғандарында қыбын тауып қиюластырып айтылған нәзік үн, әсерлі леп, терең мағына болуға тиіс.
Тілдің ой өрнегін салу қасиетін ұлы Абай сондықтан да былай суреттейді:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар бәhра ала алмас...
Толғауы тоқсан, қызыл тіл,
Сөйлеймін дөсең өзің біл!
Стилистика ғылымы, соның бір саласы синтаксистік стилистика, осындай "толғауы тоқсан" тілдің ой өрнегін дұрыс салу мүмкін-шілігін қарастырады, сөз маржанын тани білуді, сөйлемді дұрыс құрай білуді үйрётеді.
Әрине, айтылғанның, жазылғанның бәрі бірдей "маржан" емес. Олардың да жақсысы бар, жасығы бар. Стилистика жақсыдан үйренуге, қате-кемшіліктен аулақ болуға шақырады.
Әрбір стильдің синтаксисінде өзіне тән ерекшеліктері болады. Мысалы, нақышы мол көркем тіл үлгілерін көркем әдебиет стилі-нен, синтаксистік амалдарды күрделі дәлме-дәл пайдаланып, сөй-лөмдерді қатал құрау үлгілерін ғылыми әдебиет стилінен бай-қаймыз. Әсіресе ғылыми стильде жазған адам ойының дәлме-дәл айтылуын көздейді. Ол логикалық байланыстағы ойды бұлтартпай, әрі дүрыс білдіретіндей тіл мүмкшшіліктерін пайдаланып, тура мағыналарында жұмсауға тырысады. Сондықтан ғылыми стиль синтаксисінде күрделі құрам, қүрмалас сөйлемдер жиі қолда-нылады.
Әдеби тілдің қай стилінде болмасын, -- оның бәріне тән нәрсе -- о й а й қ ы н д ы л ы ғ ы, ол үшін сөйлем дүрыс құралу керек. Осы талап тұрғысынан әдеби тілдің сөйлемдері әбден қиюластырылып, сөздері рет-ретімен орналастырылып, синтаксистік басқа да тәсілдер белгілі қалыпқа түсіріліп жазылады. Әдеби тілде жазып отырған не сөйлеп тұрған кісі сөйлем қүраудыд бұл талаптарын да, оған керекті синтаксистік мүмкіншіліктерін де жақсы білуге тиіс.
Әдеби тілдің синтаксисін дүрыс бағдарлау үшін оны сөйлеу-тілінің оинтаксисімен салыстыруға болады.
Сөйлеу тілінің синтаксисі әрдайым жүйелі бола бермейді. Өйт-кені адамдар өз ара қарым-қатынас жасауда біріне-бірі әр алуан өмір әрекетінің жайын сөз қылады. Ондайда олар айтпақ пікірін алдын ала ойланып жазып алмай да сөйлей береді. Тіпті ойын ойланып, толғанып сөйлегенмен, оның сөйлем кұрауында тілдік нормалар сақтала бермеуі мүмкін. Әдетте сөйлеу тілінің синтаксисі қара-пайым, сөйлемдері кысқа -- қысқа, көбнесе толымсыз болады.
Әдеби тіл халық тілінің ең жоғарғы формасы болатындықтан, студенттер стилистика пәнін әдеби тіл материалдары негізінде игеруге тиіс.
Әдеби тіл синтаксисінің стилистикаға да негізгі объекті бола-' тын бір бүтін бөлшегі -- сөйлем. Сөйлемдер әр алуан сөзден, сөз тіркестерінен құралып, түрлі-түрлі мағынада, экспрессивтік қыз-метте жұмсалады, олардың түрі көп, стильдік сыр-сипаты, кедір-бұдыр қыры көп. Сонымен қатар ол кісі ойының ғажайып жеміс бақшасы тәрізді. Сол бақшаның жемісінен "дәм татам" деген кісі сөйлемдердің стильдік қызметіне қанық болып, өзі оларды дұрыс жұмсай алатын болады.
Біздің басқаға хабарлайтын ойымыз жеке сөйлемдермен шек-телмей, ұласа айтылған көптеген сөйлемдер қатарымен тиянақта-лып тұрады. Сондықтан сөйлем тізбектері бір-бірімен өз ара дұрыс байланыста болуға тиіс. Бұл -- стилистика ғылымының басты талабының бірі. Мына мысалды сол талапқа сай құралған сөйлем-дер тізбегі деуге болады.
Күн батып бара жатқан кезде, күйеулер отырган үйден үш-төрт жігіт шығып, қыз-келіншек отырған үйге қарай жүрді. Төрт жігіттің біреуі батсайымен тыстаған ақ елтірі тымағын көзіне таман киіп, насыбай атқан ернін томпитып шырт түкіріп қойып, қолындағы кішкене ақ домбырасын сыңқылдатып шертіп келе жатты
(С. Сейфуллин).
Осындай, өз ара ішкі логикалық, әрі синтаксистік байланыстағы сөйлемдерде ой дәлдігі, сөзбен салынған сурет болса, оның эстетикалық әсерін бірден түсініп, тез сеземіз. Ал байланыстары айқын емес сөйлемдер қатары айтайын деген ойдың түсінігін ауырлатады, не мүлде түсініксіз етеді. Оның үстіне сөйлемдер қа-тары дұрыс тізіліп әрі мағыналық, әрі синтаксистік сымбаттылығын сақтамаса, айтылған ойда көрік болмайды, кейде бұлдыр, түсініксіз болады:
1. Оның әйелге тән тартымды рең-басына маңғаз келбеті жа-расып-ақ тұр. Бірақ оған қарамастан Ольга Всеволодина ағынан жарылып аңқылдап, біздің сұрақтарымызға барынша зейін қойып, зердемізге толық жеткізгенше түсіндіруге тырысып бәйек болып-ақ отыр ("Адам және химия", 72-6.). Бұл мысалда әйелдің әсем келбетіне сүңғақ денесі жарасып тұр деу үшін толып жатқан артық сөз қолданылған. "Оған қарамастан" екі сөйлемді ұластырушы жалғаулық қызметіндегі сөздер. Бұл арада олардың екі сөйлемді байланыстыру қызметінде жұмсалуының реті жоқ. Әйел тартымды, әдемі еді, соған қарамастан бізбен жақсы сөйлесті дегенде, қандай логика бар? Әйел ауру еді, соған қарамастан бізбен жақсы сөйлесті десе, оның жөні бір басқа. Онда оның -- "дені сау", өз ара дұрыс байланысқан салалас құрмалас сөйлем болғандағысы.
2. Біз жоғарыда Орхон ескерткіштеріне жататын Тонькөкке ар-налған ескерткіштің тіліне біркелкі шолу жасадық. Осыған байла-нысты Тонькөк ескерткішін тек қазақ тілі материалы тұрғысынан қарауға болмайды. Мұндай ескерткіштер бүкіл түркі тілдеріне ор-тақ мұра. Бұл салада істелетін жұмыстар алда сан алуан (Қазак тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері, 5-шығуы, 107-6.).
Осында төрт сөйлем бар. Оның біріншісі мен екіншісі арасында, үшінші мен төртінші сөйлем арасында ешқандай мағыналық байланыс жоқ, төртеуі төрт жаққа қарап тұр. Олардың басы зорлықпен бір жіппен байланып, қосақтала салынған сияқты. Оның үстіне текстегі жеке сөздер дұрыс қолданылмаған. Сондықтан автордың ойы дұрыс шықпаған. Оның айтайын дегені мынау:
Біз жоғарыда Орхон ескерткішінің бірі Тоньюкук ескерткіші тіліне біраз шолу жасадық. Соған қарағанда, ол ескерткіш тілінің мате-риалдары тек қазак, тіліне емес, бүкіл түркі тілдеріне ортақ мұра екендігі аңғарылады...
Ойы анық, қаламының ебі бар адамның сөзінен сөз туып, сөй-леміне сөйлем ілесіп, ондағы сөздер қатары дұрыс тізіліп, олар әрі мағыналық, әрі синтаксистік байланыста айтылады. Бұл -- жазу, сөйлеу өнерінің басты шарты. Сол өнерге баулитын да -- стилис-тика ғылымы. Сонымен қатар стилистика ғылымының ерекше көңіл бөлетін мәселесінің бірі -- синтаксистік синонимдердің қол-данылуы.
05 Декабрь 2012, 22:47
Синтаксический разбор - это разбор синтаксических единиц: словосочетаний и предложений.
Синтаксистік талдау - сөйлемді, оның мүшелерін, түрлерін, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сейлемдерді анықтау.
По количеству грамматических основ предложения делятся на простые (одна грамматическая основа) и сложные (несколько грамматических основ).
Сөйлемдер грамматикалық негіздер саны бойынша екі топқа бөлінеді: жай (бір грамматикалық негіз) және құрмалас (бірнеше грамматикалық негіздер).
Например (мысалы):
Мұғалім сыныпқа кірді. (Жай сөйлем)
Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады. (Құрмалас сөйлем)
Простые предложения по цели высказывания делятся на 4 вида:
Жай сөйлемдер айтылу мақсатына қарай 4 топқа бөлінеді:
* хабарлы (повествовательные)
* лепті (восклицательные)
* сұраулы (вопросительные)
* бұйрықты (побудительные)
Например (мысалы):
Далада жаңбыр жауады. (хабарлы)
Қандай ғажап табиғат! (лепті)
Мынау сенің қаламың ба? (сұраулы)
Иван, сабаққа барсын! (бұйрықты)
Простые предложения по строению делятся на 7 групп:
Жай сөйлемдер құрылысына қарай 7 топқа бөлінеді:
* жалаң (тек қана бастауыш пен баяндауыштан тұратын сөйлем) - предложение состоит только из подлежащего и сказуемого.
* жайылма (тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелерінен тұрады) - в предложении присутствуют второстепенные члены предложения.
* жақты (бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да, жақ арқылы табуға болатын сөйлем) - в предложении можно определить лицо, совершившее определенное действие.
* жақсыз (бастауышы жоқ және жақ арқылы табуға болмайтын сөйлемдер) - предложение является безличным.
* толымды (сөйлемде ойға қатысты айтысуға мүшелері түгел жай сөйлемнің түрі) - в предложении есть все 5 членов предложения.
* толымсыз (айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнің түрі) - в предложении нет хотя бы одного члена предложения.
* атаулы (ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың құбылыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып көрсетілетін жай сөйлемнің ерекше түрі) - назывное предложение. В предложении присутствует только подлежащее.
Например (мысалы):
Жаңбыр жауады. (жалаң)
Далада жаңбыр жауады. (жайылма)
Ертең мен театрға барамын. (жақты)
Осы сабақты оқу керек. (жақсыз)
Кәлен бір ытқып сыртқа шықты. (толымды)
Қазақстан Еуразия құрылығында орналасқан. (толымсыз)
Алтын күз. (атаулы)
Сложные предложения бывают 3 видов:
Құрмалас сөйлемдер 3 топқа бөлінеді:
* Салалас (Сложносочинённое предложение)
* Сабақтас (Сложноподчинённое предложение)
* Аралас (Сложная синтаксическая конструкция)
Салалас құрмалас сөйлемдер
1. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем
да, де, та, те, және
Мұғалім сыныпқа кірді де, оқушылар тұрды.
2. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем
бірақ, ал, дегенмен, әйтсе
Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады.
3. Кезектес салалас құрмалас сөйлем
не... не, немесе, әлде, біресе... біресе
Далада біресе жаңбыр жауады, біресе қар жауады.
4. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем
не... не, я... я
Дүкенге я мен барамын, я сен барасың.
5. Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
сондықтан, себебі, өйткені
Мұғалім сыныпқа кірді, сондықтан оқушылар тұрды.
6. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем
сонша, мынау
Менің айтарым сонша, ...
Сабақтас құрмалас сөйлемдер
1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-ған, -ген, -қан, -кен) + (-да, -де, -ша, -ше, -ғалы, -гелі)
Мұғалім сыныпқа кіргенде, оқушылар тұрды.
2. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-са, -се
Мұғалім сыныпқа кірсе, оқушылар тұрады.
3. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-са, -се) + (-да, -де, -та, -те)
Мұғалім сыныпқа кірсе де, оқушылар тұрмады.
4. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-у + үшін
Балаларды үйрету үшін, Алтынсарин мектептерді ашты..
5. Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
(-ған, -ген, -қан, -кен) + (-дықтан, -діктен)
Мұғалім сыныпқа кіргендіктен, оқушылар тұрды.
6. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
-ып, -іп, -п; -а, -е, -й
Мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылар тұрды.
Пример синтаксического разбора простого предложения:
Пример синтаксического разбора сложного предложения:
КІРІСПЕ
Тіл - қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис - Қазіргі қазақ тілі курсының күрделі саласы. Ол - грамматиканың морфология сынды саласының бірі. Синтаксис сөзі, негізінен, грек тілінен алынған, сөз бен сөздің бірігуі, қосылуы деген ұғымды білдіреді. Яғни сөйлем құраудың жүйесін және тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада қолданылады. Демек, синтаксис - сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын, сөз тіркесін, сөйлемді құру тәсілдерін, о�
�ардың құрамы мен түрлерін, сөйлемдердің ірі бірліктерге бірігу тәсілдері мен түрлерін, ондағы жеке сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөйлем - синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Сөйлем синтаксисі өз ішінде екі үлкен салаға, яғни жай сөйлем синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді. Олардың әрқайсысының өз зерттеу нысаны бар. Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің негізгі зерттеу нысаны - жай сөйлемдер, оның құралу тәсілдері, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен жүйесі, сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері, сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болса, құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі нысаны жеке ойды білдіретін жай сөйлемд�
�рдің өзара тіркесіп, бір бүтінге айналып, сол арқылы күрделі ойды білдіруі болып табылады. Яғни құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ұғымдарды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу жолдарын тексереді. Оның сала-салаға бөлінуі тілдің синтаксистік құрылысының дара деңгейлерінің ыңғайына, оларды зерттеп тану мақсатына бағынышты. Жай пікірді хабарлау үшін жұмсалатын сөйлемді құрайтын грамматикалық амалдарды, олардың өзара қарым-қатынасын, сөйлемдердің грамматикалық түрле
рін жай сөйлем синтаксисі зерттейді.
Алайда, синтаксистіңСинтаксистік талдау - оқу және ғылыми мақсатында сөйлемді, оның мүшелерін, түрлерін, құрмалас сөйлемнің құрамындағыжай сейлемдерді анықтау.[[1]]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тағы қ
нысаны сөз тіркесі менЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі көп аспектілі сала ретінде даму үстін-де, алайда сөйлемнің толымсыздығы туралы мәселелер болмаса, үнемдеу құбылысы жеткілікті қарастырыл-май келеді. Сондықтан мұны саралау үшін жаңа бір тың бағыттың, функционалды бағыттың, талаптары мен сұраныстарына жауап боларлықтай жұмыстың қажеттігі анық.
Синтаксистік құрылыстағы грамматикалық мүшелердің түсірілуінен басқа, атап айтқанда, сыйыстыру мәселесін, толымсыздықтың сөйлем мүшелерінің формалары мен қызметтеріне тигізер әсерін, кейбір син-тагмалардың сөйлемнен контекст пен жағдаяттың қатысымен бірге астарлы мағыналармен де, пара-лингвистикалық амалдармен де сөз үнемдеуге болатындығын арнайы зерттеу қажеттігі туындайды. Жұмыс-та сөйлеу синтаксисіндегі осындай мәселелер біршама кең түрде сарапталып, мазмұны ашыла түседі. Оның себептері мен маңызсыздануы немесе маңыздылыққа ие болуы, көріну, берілу жолдары, қабылдану ерек-шеліктерін психолингвистика ғылымымен байланыстыра зерттеу назарда ұсталды. Синтаксистік құрылыс-тағы ықшамдау қағидатынан шығатын осы мәселелер тұтаса келіп, бұл сала бойынша зерттелмеген өзекті тақырыпқа ұласады. Әсіресе, үнемдеу құбылысына психолингвистикалық көзқарас қажеттігі айқындала тү-седі. Мұндай тың көзқарас үнемдеудің кейбір жаңа тәсілдерін анықтауға да көмектеседі.
Зерттеу нысаны. Жай және құрмаласа байланысқан толымсыз сөйлемдер, бірыңғай мүшелі сөйлем-дер, кейбір есімдікті сөйлемдер, сан есімді сөйлемдер, көптік жалғаулы есімдер қатысқан сөйлемдер, тағат-талған сөйлемдер (Бұл аталымды арнайы бөлімде түсіндіреміз. - Б.Ж.) және астарлы мағына беретін импли-цитті сөйлемдер, шартты рай тұлғалы күрделі құрылымды сөйлемдер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Үнемдеу құбылысына түскен сөйлемдердің құры-лымын ескере отырып, оның психолингвисткалық мән-жайларын түсіндіру зерттеудің мақсаты болып табы-лады. Осыларға байланысты мынадай нақты міндеттер қойылды:
- үнемдеу құбылысына түсетін сөйлемдер құрылымының ерекшеліктерін белгілеу;
- сөйлемнің айтылымнан бұрын іштей жоспарланатындығын көрсету;
- үнемдеу құбылысы қатарына жататын конструкциялардағы құрылымдық синтагмалардың пайда болу, жасалу және хабардың өту кезеңдерін айқындау;
- толымсыз сөйлемдердегі үнемдеу құбылыстарының психолингвистикалық себептерін ашу;
- синтаксистік сыйыстыру тәсілдерінің сөз саптаудағы түзілісі мен қабылдану кезінде психикалық сүзгіде қалай орындалатынын анықтау;
- тағатталған сөйлемдердің мәтінде пайда болуының контекстік-психологиялық жағдаяттармен байланысын тексеру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста қазақ тілі синтаксистік құрылысындағы үнем-деу құбылыстары жаңа қырынан талданып отыр. Онда:
- толымсыз сөйлемдердің жасалуы мен қабылдану үдерістері контекст пен жағдаят аясындағы адам психикасына қатысты екені анықталды;
- орамды тілдегі ықшамдылық сөйлемнің тұлғалануына әсер ететіндігі белгілі болды;
- синтаксистегі сыйыстыру әрекетіне белгілі болып жүрген бірыңғайлану үдерісі мен жалғау-лықтардан басқа сан есімдердің, кейбір есімдіктердің (көптік мәнді жіктеу, сілтеу, жалпылау), көптік жал-ғауының және импликатура мен мақал-мәтел, авторлық афоризм ретіндегі сентенциялардың, сондай-ақ кей-бір сөйлем түрлерінің де пресуппозициялық құбылыс түрінде қатысатындығы анықталды;
- эллипсистің баяндауыш мүшенің ғана емес, күрделі құрылымның басыңқы сыңарының түсірілуіне де ықпал ететіні айқындалды;
- үнемделген синтаксистік конструкциялардың тағатталуына негіз болатын психологиялық мәжбүр-ліктің тежегіш күштері экстралингвистикалық факторлардан көрінеді және осы реттегі паралингвистикалық амалдар да белгілі бір деңгейде ықпал жасайды, соның негізінде адресаттың аялық білімі арқылы интенция-ның бұзылуына жол берілмейтіндігі дәлелденді;
- қазақ тіл білімінің айналымына силлепсис, тағатталған сөйлем, сөз жұту, үнсіз қалу деген терминдер ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- толымсыз сөйлемдер стилистиканың табиғи заңдылығы бойынша, мазмұны жағынан қашан да то-лымды. Мұндай толымсыздық контекст немесе жағдаяттың ыңғайына қарай маңызсыздану (деак-туализация) құбылысынан пайда болады. Мұндай маңызсыздықты анықтаушы - адам психикасы;
- коммуникативтік акт кезінде сөйлемді әрдайым толымды етуге ұмтылу хабардың түсініксіздігіне соқтыруы мүмкін, белгілі бір уақыт шегінде қабылдану жиілігін арттырып, мәтіннің орамды желісіне нұқ-сан келтіреді;
- синтаксистегі сыйыстыру амалдары бірыңғай мүшелі сөйлемдерден ғана емес, құрмалас сөйлем-дерден де аңғарылады. Бұл орайда жалғаулықтар мен интонацияның рөлі ерекше;
- көптік жалғау, сан есім, есімдіктер үнемдеу тұрғысынан алғанда, синтаксистік санатта анық көрінеді;
- пресуппозиция синтаксистегі сыйыстыру амалына қызмет етеді;
- сыйыстыру амалы бола отырып, имплицитті сөйлемдер сұраулық шылаулармен қатар сұрау есімдік-терінің қатысуынан да көрінеді;
- тағатталған сөйлемдер - сөз үнемдеудің өзгеше бір құбылысы: бұған экстралингвистикалық фак-торлар әсер етеді. Олар да коммуникативтік мақсатты жүзеге асыруға қабілетті. Оған адресанттың интен-циясы мен паралингвистикалық амалдар көмекші құрал ретінде қатысады;
- үнемдеу құбылысынан туындайтын құрылымдық олқылықтар сөз қабылдауда әрқашан толымды конструкцияға өтіп, қалпына келтіріліп отырылады.
Зерттеу әдістері және жұмыстың әдіснамалық негіздері. Синтаксистік үнемдеу құрылымның құры-лысында (яғни, тілде) болатыны және адам сөйлеуімен тікелей байланысы ескеріліп, тілді зерттеу мен сөй-леуді зерттеу әдістері астарластыра қолданылды. Психолингвистика бағдарлары мен құрылымдық-семан-тикалық лингвистика қағидаттары әдіснамалық тірек болады. Бұл тұста құрылым нақты материал, оның осылай қолдануының психикалық себептері пән ретінде болды. Зерттеудің барысында психологиялық, кон-текстік-жағдаяттық талдау, қалпына келтіру және, оған керісінше, синтаксистік конструкцияны тарқату, салыстыру, туындатушылық (порождение), сараптау, ауыстыру (трансформалау) әдістері қолданылды.
Зерттеменің теориялық мәні. Қазақ тіліндегі сөз үнемдеу үдерісіне паралингвистикалық амалдар, пресуппозиция да маңызды факторлар ретінде қызмет ете алады. Бұл ретте контекст пен жағдаяттың син-таксистегі рөлі туралы көзқарас анықтала түседі. Жұмыстан алынған нәтижелерге сүйенсек, сөйлемді сол тұрған күйінде (ол қабылданбайынша) дайын тілдік өнім деп танудың бір жақты болып шығатынына көз жетеді. Солай бола тұра, әрбір сөйлем, ақпараттық құндылығына қарай, коммуникативтік нормаға сай деп есептелетін болады. Бұл ескерілсе, қазақ тіл білімінде синтаксистік теория жаңа да пайдалы мәселелермен толыға түседі. Психолингвистикалық зерттеуге кейбір грамматикалық материалдарды тартуға бағдарлайды.
Ғылыми жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектеп-терде тіл ұстарту сабақтарында, жоғары оқу орындарындағы дәрістерде пайдалануға болады. Қазіргі қазақ тілінің синтаксис саласында, тіл мәдениетінде, стилистикада, шешендік өнерге баулуда, арнайы курстарда, лингводидактика, психолингвистика, паралингвистикалық бағыттардағы оқулық, оқу-әдістемелік құралда-рын жазуда да көмекші құрал бола алады. Соттық сараптамаларда да пайдалануға болады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу тақырыбына қатысты негізгі мәселелер қазақ тіл білімі кафедрасында жүргізілетін ғылыми зерттеу бағытымен сәйкес келеді. Диссертациялық зерттеу жұмы-сының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Ұлттық әдебиеттегі гуманизм өнегесі жинағында (Қарағанды, 2006), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы (Алматы, 2006), ғылыми журналында, Қа-зақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт жинағында (Алматы, 2006), Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ Ха-баршысы (Қарағанды, 2007) ғылыми журналында, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы КМУ Хабаршысы (Көк-шетау, 2008), ҚР ҰҒА Хабарлары (Алматы, 2008) ғылыми журналдарында, Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы жинағында (Алматы, 2008) мақалалар көлемінде жарық көрді.
Диссертацияның қолжазбасы Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің қазақ тіл білімі кафедрасы мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ тіл білімі кафедрасы-ның отырыстарында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңын-да пайдаланылған ғылыми әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер және көркем әдебиеттердің тізімі берілді.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, ғылыми жаңалығы, мақсаты мен міндеттері айқындалып, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен әдіс-тәсілдер, теориялық-практикалық қолданысы сөз етілді.
Диссертацияның Үнемдеу құбылысы және оның синтаксистегі көрінісі деп аталатын бірінші бө-лімі алты тараушадан тұрады.
1.1 Тілдік үнемдеу құбылысының зерттелу жайы. Бұл мәселелер жөнінде қазақ және шет ел тіл білі-міндегі синтаксис саласын зерттеуші тілші-ғалымдардың пікірлері әр алуан. Сөйлемнің құрылуына лин-гвистиканың, сонымен бірге белгілі бір деңгейде психологияның да қатысы бар. Мұны сөйлемді зерттеген ғалымдар дәйім байқап отырған. Мәселен, А. Байтұрсыновтың: Сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрас-тырып, біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастырады [1, 263-б.], - дегенінен қандай құ-рылым болмасын сөз саптау мәнерінен келіп шығады деген пайымын байқаймыз.
Сөйлем - адамның дүниетанымы арқылы қалыптасқан, өмірлік тәжірибесінің негізінде коммуника-тивтік мақсатқа сай құрастырылып шығарылған, белгілі бір ой мен пікір-тұжырымы және интонациясы бар синтаксистік түзілім. Тілші-ғалымдардың негізгі тұжырымы осыны меңзейді. Ендеше сөйлемнің қандай да бір құрылымда болуына адресант сөз саптау машығының да қатысы бар.
Сөйлеуге психиканың қатысы қазақ тіл білімінде әр кезде ескеріліп отырды. Бұл ретте С. Аманжолов-тың да мына пікірі қисынды айтылған: ... екі кісінің басы қосылған жерде, көпшілік қатысқан жерде, сөй-лем бірыңғай, біркелкі болмайды. Мұндай ойлар түрлі адамның сезген-сезгенінше, түйген-түйгенінше бері-леді. Ашуы (лебі), күлкісі, сұрауы, жауабы, қуанышы... тағы сондай психологиялық жағдайлар да сөйлемге әсерін тигізеді, олар сөйлемнен көрінеді. Неше түрлі ойдың құбылыстары неше түрлі сөйлем түрлерін тудырады. Ашуланып айтқан сөз жайшылықта айтқандай болмайды; қуанып айтқан сөз ренжігендей бол-майды. Көңілдің күйімен парлап айтқан сөз кестеленіп, дестеленіп кетеді де, оның ішкі құрылысы сол кес-телі сөзбен сәйкестеніп отырады. Мұндағы керекті мағынаны көңілдің күйі, ойдың тегеуріні тәртіптеп, рет-теп беріп отырады, - ғалым мұнан әрі сөйлемнің түрліше құрылымда келуін нақтылай түседі [2, 16-17-б.].
Контекстен үзілмеген сөйлем, қанша жерден толымсыз болып келгенімен де, сол контекст ішінде адресатқа толық қабылданады. Аз сөйлеушіліктен шығатын толымсыз құрылымның мазмұн жағынан қалай да толық игерілетіндігін Н.Сауранбаев та қолдаған. Толымсыздық, негізінен, бетпе-бет сөйлесуден көрінеді. Осыған сәйкес, А. Байтұрсыновтың сөйлем мүшелерінің керек болуы мен керек болмауы [1, 256-б.] дегенде, актуалдану және актуалсыздану (деактуализация) құбылыстарын меңзегені байқалады. Синтак-систегі деактуализацияны арнайы зерттеген А. Елеуованың мынадай пікірі бар: ... сөйлеу актілеріндегі нақ-ты сөйлем-айтылымдардың қандай да бір бөліктердің, яғни мәтіндегі нақты сөйлем мүшелерінің, сөздердің айтылмай түсіріліп қалуы болып табылады. Соған орай синтаксистегі сөйлем табиғатын контекстік және жағдаяттық тұрғыдан қарастыратын зерттеулерде, сөйлем-айтылымның белгілі бір бөліктерінің актуаль-данбай түсіп қалуы болып табылады. ... Актуальсызданудың негізгі табиғаты предикативтілік және контек-стік-психологиялық сипаттағы коммуникативтілік категорияларынан көрінеді [3, 3-4-б.]. Актуалсыздану себебінен хабардың қате түсінілмеуі үшін интенцияның атқарар қызметі үлкен. Психолингвистика тео-риясы бойынша сөз - сөйлеу ниетінен (интенциядан) мәтінге (дыбысталатын немесе жазбаша) көшу үдері-сінің жиынтығынан барып жарыққа шығады [4, 141-145-б.].
Сөйлеу әрекеті өзгермелі. Сөйлеудің икемділігіне қарап тілді біреу, ал сөйлеуді бірнешеу деп қарауға болады. Ақпаратты адресат толық қабылдау үшін адресантта тілдік бірліктерді таңдау еркі бар. Бұл тұста адресант адресаттың дүниетанымымен үздіксіз байланыста болып, үнемі санасып отырады. Және ақпаратты тасымалдауға қажетті деген сөздерді ғана қолданып, өз ұйғарымы бойынша маңызсыз деп тапқандарынан аттап кетіп отырады. Алайда бұл - сөйлемнің ұзақ я қысқалығын белгілемейді. Сөйлеу үлкен психо-логиялық сараптауды қажет етеді. Сондықтан коммуниканттар коммуникативтік актіде сөйлеу тіліне тән басқаша норманы, толымсыз сөйлемдерді, анағұрлым белсенді қолданады. Толымды және толымсыз сөй-лемдер де жарыққа шыққанға дейін адресанттың сараптауына түсіп шыңдалып, коммуникативтік мақсатқа жауап берерліктей дәрежеде мақұлданады. Демек, әрбір сөйлеу және оның нәтижесі сөйлем - белгілі бір да-йындықтың қорытындысы. Мұндай дайындық сөз саптау кезеңдерімен түсіндіріледі.
Кез келген синтаксистік конструкция сөйлем деп танылуы үшін міндетті түрде ішкі сөйлеуден өтуі керек. Осы жерде сөйлем арқылы берілетін хабарды кодтау және декодтау мәселесі келіп шығады. Егер декодтаудың дұрыстығын хабардың дұрыс қабылдануы десек, онда толымсыздықты қабылдау кодты дәл декодтаумен байланысты, сөйлем толымсыз болса да, дұрыс кодталуға тиіс. В. Белянин сөйлеуді қабылдаудағы Ч. Осгудтың үлгісін көрсетеді (кестені қараңыз) [5, 61-б.].
Код
Кодтау Декодтау
А хабары Сигнал Б хабары
Адресант Тасымалдаушы Байланыс арнасы Қабылдағыш Қабылдаушы
Сөйлеуші Кедергілер Тыңдаушы
Сөз саптаудың ұсынылған бұл үлгісі Т-О-Т-Е деп аталады (test-operate-test-exit - проба-операция-проба-результат). Қарапайым тілмен түсіндіргенде, байқап көруден операцияға, одан және байқап көруге, соңында нәтижемен аяқталып жарыққа шығады [5, 48-б.]. Белгілі бір уақыт шегі жағынан, өзара жақын ас-социациялы сөздер қашық ассоциациялы сөздерге қарағанда анағұрлым жылдам қабылданады. Мысалы, Кенет шәу етіп ит үрді (М.Мағауин) деген сөйлем құрылысының толымсыздығы далада сөзінің қатыс-пауымен анықталып отыр. Сөйлем әуелгі жоспарда Кенет далада шәу етіп ит үрді түрінде болуы мүмкін. Байқап көруден операцияға бағытталуы арқылы сөйлемдегі пысықтауыш мүшенің артық екендігі мәлім бо-лады да, коррекция жасау мақсатында Кенет шәу етіп ит үрді түрінде қайта байқап көріп, мақұлданған құ-рылым айтылу үдерісімен аяқталады. Ит сөзінің ассоциациялық өрісіне үй (үйді күзету қызметіне орай) және дала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz