Қазақ этнонимінің пайда болуы
Кіріспе
1. “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
2. Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей мен Жәнібек.
3. Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері
4. XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы
5. Қасымхан тұсындағы қазақ . ноғай қарым қатынастары « Қасымханның қасқа жолы
6. Хақназархан тұсындағы орыс.қазақ қатынастарының басталуы
7. Тәуекелханың Орта Азияға жорығы, оның қорытындылары
8. Қазақ хандығының Осман империясы мен қарым . қатынастары
9. Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен қарым . қатынастары
10. Қазақ хандығының Жоңғар, Бұқар хандығымен қарым . қатынастары
11. ХV.ХVІІ ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті
12. Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
13. Қазақ тілі мен жазба мәдениеті
14. Қазақ мәдениетінің рухани және материалдық құндылықтары. Қазақ халқының әдет.ғұрыптары
15. Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1. “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
2. Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей мен Жәнібек.
3. Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері
4. XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы
5. Қасымхан тұсындағы қазақ . ноғай қарым қатынастары « Қасымханның қасқа жолы
6. Хақназархан тұсындағы орыс.қазақ қатынастарының басталуы
7. Тәуекелханың Орта Азияға жорығы, оның қорытындылары
8. Қазақ хандығының Осман империясы мен қарым . қатынастары
9. Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен қарым . қатынастары
10. Қазақ хандығының Жоңғар, Бұқар хандығымен қарым . қатынастары
11. ХV.ХVІІ ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті
12. Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
13. Қазақ тілі мен жазба мәдениеті
14. Қазақ мәдениетінің рухани және материалдық құндылықтары. Қазақ халқының әдет.ғұрыптары
15. Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Әрбір халықтың жеке халық болып қалыптасуы үшін көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуіне тура келеді. Бұл күрделі процесс бір немесе екі ғасырдың ішінде болмайды, халық болу үшін бірнеше ғасырларды керек етеді. Мысалы, Қазақстан жерінде халық болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі мен (б.д.д. II-I м.ж. кезеңі) темір дәуірі (б.д.д. VII-IV) кезеңдермен, немесе бұл кезде өмір сүрген ру-тайпалардың өсіп-өркендеуінен басталады. Олар Қазақстанның ұлан-ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы (автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестіктерінен құралған.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың (сақ, сармат т.б.) иран тілдес болғандығы айтылады.
Сондай-ақ, ғалымдардың көрсетуінше бұл кездегі тайпалар антропологиялық жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтік нәсілдер екендігі көрсетіледі.
Қазақ халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының тікелей жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады. Оны қытай деректері "Өзі сары, көзі көк, ат жақты сэ (сақ) тайпалары үйсіндердің арасында жүр” – деп көрсетеді.
Қазақ халқының шыққан тегі туралы көптеген аспектілері ішінен өзекті ретінде лингвистикалық және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған жөн.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіеу- ропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран тобына кіреді, яғни бұл кез б.з.д. III-I мың жылдықтарды қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сариат тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен.
Б.з.б. I ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі тілдес тайпалардың бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, қаңлы тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң отырды, ғұндардың Қазақстанға өтуінің екінші толқыны б.з. II ғасырдың бірінші жартысында орын алды. Бұл кезде Солтүстік ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударып VI ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін құрды.
Ғұндардың біріктіруші рөлінің арқасында сырттан келген тайпалармен байырғы тұрғындардың этникалық жақындасуы іске асты.
Сөйтіп, үйсіндер мен қаңлылардың монголоидтық тәсілге өтуі басталды.
Б.з. VI ғасырынан бастап оңтүстік аймақта шығыстан, Алтай, Сібір жақтан келген түркі тайпаларының басымдылығы байқалды. VI ғасырда Қазақстан жері түгелдей құдіретті бір тұтас мемлекет – Түркі қағанаты құрамына кірді. Жазба деректерден алғаш Түрік қағанатының (542 ж.) одан кейін Батыс Түрік қағанаты (603 ж.) сияқты феодалдық мемлекеттер құрылғандығы белгілі. Одан кейін Түргеш қағанаты (704-756 жж.), Қарлұқ қағанаты (756-940 жж.), Оғыз мемлекеті (IX ғ. соңы – XI ғ. басы), Қимақ қағанаты (893 – XI ғ. басы), Қыпшақ хандығы (XI – 1219 ж.), Қарахан мемлекеті (942-1212 жж.) өмір сүрді. Осы мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуына, әсіресе екі мемлекеттің тарихи рөлі ерекше болған. 1) Қарахан мемлекеті. Бұл мемлекеттің кезінде халық болып қалыптасу пісіп – жетіліп, қалалық өмір өркендеп, отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші жатқан елдермен сауда қатынасы артып, жалпы мәдени экономикалық дамуы өскен. Алғаш рет ислам дінін – мемлекеттік дін ретінде қабылдаған.
Қыпшақ хандығы (XI – XIII) Ертіс пен Еділ арасындағы кең жерді иемденді. Хандықтың құрылуына байланысты этникалық процестер жаңа даму кезеңіне аяқ басты.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың (сақ, сармат т.б.) иран тілдес болғандығы айтылады.
Сондай-ақ, ғалымдардың көрсетуінше бұл кездегі тайпалар антропологиялық жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтік нәсілдер екендігі көрсетіледі.
Қазақ халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының тікелей жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады. Оны қытай деректері "Өзі сары, көзі көк, ат жақты сэ (сақ) тайпалары үйсіндердің арасында жүр” – деп көрсетеді.
Қазақ халқының шыққан тегі туралы көптеген аспектілері ішінен өзекті ретінде лингвистикалық және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған жөн.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіеу- ропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран тобына кіреді, яғни бұл кез б.з.д. III-I мың жылдықтарды қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сариат тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен.
Б.з.б. I ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі тілдес тайпалардың бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, қаңлы тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң отырды, ғұндардың Қазақстанға өтуінің екінші толқыны б.з. II ғасырдың бірінші жартысында орын алды. Бұл кезде Солтүстік ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударып VI ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін құрды.
Ғұндардың біріктіруші рөлінің арқасында сырттан келген тайпалармен байырғы тұрғындардың этникалық жақындасуы іске асты.
Сөйтіп, үйсіндер мен қаңлылардың монголоидтық тәсілге өтуі басталды.
Б.з. VI ғасырынан бастап оңтүстік аймақта шығыстан, Алтай, Сібір жақтан келген түркі тайпаларының басымдылығы байқалды. VI ғасырда Қазақстан жері түгелдей құдіретті бір тұтас мемлекет – Түркі қағанаты құрамына кірді. Жазба деректерден алғаш Түрік қағанатының (542 ж.) одан кейін Батыс Түрік қағанаты (603 ж.) сияқты феодалдық мемлекеттер құрылғандығы белгілі. Одан кейін Түргеш қағанаты (704-756 жж.), Қарлұқ қағанаты (756-940 жж.), Оғыз мемлекеті (IX ғ. соңы – XI ғ. басы), Қимақ қағанаты (893 – XI ғ. басы), Қыпшақ хандығы (XI – 1219 ж.), Қарахан мемлекеті (942-1212 жж.) өмір сүрді. Осы мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуына, әсіресе екі мемлекеттің тарихи рөлі ерекше болған. 1) Қарахан мемлекеті. Бұл мемлекеттің кезінде халық болып қалыптасу пісіп – жетіліп, қалалық өмір өркендеп, отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші жатқан елдермен сауда қатынасы артып, жалпы мәдени экономикалық дамуы өскен. Алғаш рет ислам дінін – мемлекеттік дін ретінде қабылдаған.
Қыпшақ хандығы (XI – XIII) Ертіс пен Еділ арасындағы кең жерді иемденді. Хандықтың құрылуына байланысты этникалық процестер жаңа даму кезеңіне аяқ басты.
1. Аяған.Б.Ғ, Әбжанов.Х.М , Исин.А.И , «Қазақ хандығы тарихы» Алматы 2011
2. «Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін» очерк.
3. «Қазақстан тарихы» 2 том Алматы 2010
4.Шежіре: қазақтың ру тайпалық құрлымы. А. 1991
5. С. Жолдасов, Б.Жолдасов, « Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері» Алматы 2007
6. « Қазақстан тарихы туралы Қытай деректемелері » 5 том, Алматы 2006
7.Хамит Маданов . Қазақ мәдениетінің тарихы. Алматы, 1998
8.Масанов Н.Э., Абыохожин Ж.Б.,Ерофеева. История Казахстана, народы и культуры. Алматы, 2001
9. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы.
10. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері . Алматы,1995
2. «Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін» очерк.
3. «Қазақстан тарихы» 2 том Алматы 2010
4.Шежіре: қазақтың ру тайпалық құрлымы. А. 1991
5. С. Жолдасов, Б.Жолдасов, « Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері» Алматы 2007
6. « Қазақстан тарихы туралы Қытай деректемелері » 5 том, Алматы 2006
7.Хамит Маданов . Қазақ мәдениетінің тарихы. Алматы, 1998
8.Масанов Н.Э., Абыохожин Ж.Б.,Ерофеева. История Казахстана, народы и культуры. Алматы, 2001
9. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы.
10. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері . Алматы,1995
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
“ Қазақ ” этнонимінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7 Қазақ хандығы құрылуының
алғышарттары.Керей мен Жәнібек ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Қазақ хандығы тарихын зерделеудің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
XV ғасырдың соңында қазақ хандығының
нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары Қасымханның қасқа
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Хақназархан тұсындағы орыс-қазақ қатынастарының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Тәуекелханың Орта Азияға жорығы, оның қорытындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қазақ хандығының Осман империясы мен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... 28
Қазақ хандығының Жоңғар, Бұқар хандығымен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... 31
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ халқының
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қазақ тілі мен жазба мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
Қазақ мәдениетінің рухани және материалдық құндылықтары. Қазақ халқының
әдет-ғұрыптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Әрбір халықтың жеке халық болып қалыптасуы үшін
көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуіне тура келеді. Бұл күрделі
процесс бір немесе екі ғасырдың ішінде болмайды, халық болу үшін бірнеше
ғасырларды керек етеді. Мысалы, Қазақстан жерінде халық болып құрылу
процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі мен (б.д.д.
II-I м.ж. кезеңі) темір дәуірі (б.д.д. VII-IV) кезеңдермен, немесе бұл
кезде өмір сүрген ру-тайпалардың өсіп-өркендеуінен басталады. Олар
Қазақстанның ұлан-ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы
(автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестіктерінен құралған.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген
ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон,
Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың
(сақ, сармат т.б.) иран тілдес болғандығы айтылады.
Сондай-ақ, ғалымдардың көрсетуінше бұл кездегі тайпалар антропологиялық
жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтік нәсілдер екендігі
көрсетіледі.
Қазақ халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының тікелей
жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады. Оны қытай деректері "Өзі
сары, көзі көк, ат жақты сэ (сақ) тайпалары үйсіндердің арасында жүр” – деп
көрсетеді.
Қазақ халқының шыққан тегі туралы көптеген аспектілері ішінен өзекті
ретінде лингвистикалық және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған
жөн.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып
отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіеу- ропалық
және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл
жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран тобына
кіреді, яғни бұл кез б.з.д. III-I мың жылдықтарды қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі
тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына
байланысты, сақ және сариат тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар ғұн
тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен.
Б.з.б. I ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі
тілдес тайпалардың бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, қаңлы
тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң отырды, ғұндардың Қазақстанға өтуінің
екінші толқыны б.з. II ғасырдың бірінші жартысында орын алды. Бұл кезде
Солтүстік ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс Қазақстан мен Жетісуға
қоныс аударып VI ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін құрды.
Ғұндардың біріктіруші рөлінің арқасында сырттан келген тайпалармен
байырғы тұрғындардың этникалық жақындасуы іске асты.
Сөйтіп, үйсіндер мен қаңлылардың монголоидтық тәсілге өтуі басталды.
Б.з. VI ғасырынан бастап оңтүстік аймақта шығыстан, Алтай, Сібір жақтан
келген түркі тайпаларының басымдылығы байқалды. VI ғасырда Қазақстан жері
түгелдей құдіретті бір тұтас мемлекет – Түркі қағанаты құрамына кірді.
Жазба деректерден алғаш Түрік қағанатының (542 ж.) одан кейін Батыс Түрік
қағанаты (603 ж.) сияқты феодалдық мемлекеттер құрылғандығы белгілі. Одан
кейін Түргеш қағанаты (704-756 жж.), Қарлұқ қағанаты (756-940 жж.), Оғыз
мемлекеті (IX ғ. соңы – XI ғ. басы), Қимақ қағанаты (893 – XI ғ. басы),
Қыпшақ хандығы (XI – 1219 ж.), Қарахан мемлекеті (942-1212 жж.) өмір сүрді.
Осы мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуына, әсіресе екі
мемлекеттің тарихи рөлі ерекше болған. 1) Қарахан мемлекеті. Бұл
мемлекеттің кезінде халық болып қалыптасу пісіп – жетіліп, қалалық өмір
өркендеп, отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші жатқан елдермен сауда
қатынасы артып, жалпы мәдени экономикалық дамуы өскен. Алғаш рет ислам
дінін – мемлекеттік дін ретінде қабылдаған.
Қыпшақ хандығы (XI – XIII) Ертіс пен Еділ арасындағы кең жерді
иемденді. Хандықтың құрылуына байланысты этникалық процестер жаңа даму
кезеңіне аяқ басты. Бұл кезде қазақ тілінің негізі - әдеби қыпшақ тілі
құрылып, сонымен бірге қазақтардың өзіне тән антропологиялық кескіні
қалыптасты. Қазақ этногенезінде қыпшақтар этнос ретінде маңызды рөл
атқарды, "Қазақ” сөзінің шығу тегінің өзі қыпшақтар мекен еткен аймақтар-
да пайда болды.
Бірақ, осындай сапырылыс кезеңде шығыстан кидандардың (қарақытай-
лардың) шапқыншылығы болып, Қарахан мемлекетінің жағдайы нашарлады. XIII
ғасырдың басында енді дамып келе жатқанда моңғол шапқыншылығы басталды,
сөйтіп халық болып қалыптасу процесі тоқталды. Халық болып қалыптасу
процесі XV ғасырға дейін, немесе 200 жылдай уақытқа кешеуілдейді.
Қазақстан жерінде қаншалықты жойқын шапқыншылықтар болғынымен халық
болып қалыптасудың негізгі шарты тіл бірлігі жойылмады. Керісінше, уақыт
өткен сайын моңғол – шапқыншылығының өздері жергілікті халықтың түркі
тіліне, әдет-ғұрпына, салт-санасына көшіп XIV ғ. толық түркіленіп кетеді.
XIV-XV ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан,
Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық соғыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара бірігу, топтасуға
ұмтылу процестері белең алды. Қазақстан- ның ежелгі тайпалары тарихи-
географиялық, экономикалық және саяси жағдайларына байланысты үш негізгі
этникалық шаруашылыққа топқа бөлінді. Олар: Ұлы, Орта және Кіші жүз. Ұлы
жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жайлайды. Оның құрамына үйсін,
қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыр,
шанышқылы, қатаған т.б. ру – тайпалар кіреді. Орта жүз Орталық Қазақстан
аудандары мен Солтүстік – Шығыс Қазақстанның бір бөлігін қоныс етеді. Оның
құрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты тайпа –
рулары бар. Кіші жүздің мекені – Сырдарияның төменгі жағы, Арал теңізінің
жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның құрамындағы тайпалар одағы
- Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, кете, төртқара, шөмекей, шекті); Байұлы
(адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір, қызылқұрт, шеркеш,
ысық, таз, масқар); Жетіру (табын, тама, кердері, жағалбайлы, кереит,
төлеу, рамадан). Жүздердің ұйымдасқан уақыты, қалай құрылғаны әлі жете
зерттелмеген.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағынан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. XV ғасыр қарсаңында бұл тайпалар түрік тектес
халық болып топтасты да, кейінірек қазақ деген этникалық ортақ атауға ие
болды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқталады. Бірақ ол
кейбір себептерге байланысты кешеуілдеп барып іске асты. Оған қазақ
халқының этникалық құрамына кірген тайпалардың бірнеше мемлекет құрамына
енгені, кейбір жеке тарихи қалыптасқан бөлшектердің бытыраңқылығы себеп
болды. XIV-XV ғғ. көпте- ген жұрттың көшіп-қонып, сапырылысуы орын алды.
XV ғ. – II жартысы мен XVI ғ. қазақ халқының негізгі этникалық
территориясын мемлекет етіп біріктіру, халықтың да қалыптасу процесінің
аяқталуын тездетті. ХV-ХVI ғасырлар аралығында қазақ халқы күрделі саяси
оқиғаларды бастан өткізді. Қазақ тарихында XV ғасырдың ортасы мен XVI
ғасырдың аяғына дейінгі аралық этникалық және саяси өзгерістерге толы кезең
болды. Біріншіден, саяси тұрғыдан алғанда XV ғасырдыі екінші жартысын- да
құрылған Қазақ хандығы, екіншіден этникалык жағынан келген - де есте жок
ескі заманнан бар этникалык үдерістердің жаңа сипат алуы, басқаша айтқанда
біртұтас қазақ халқынаң пайда болуы еді.
Қазақ хандығының нығаюы этникалық аумақтың бірігуі XVI ғасырдың басынды
Бұрындық және Қасым хандардың биләк ету кезімен байланысты.Солардың
тұсынды мемлекеттік аумақ оның қазақтар мекендеген этникалық шекаралармен
толық дерлік сәйкес болатындай етіп кеңейтілді.Қазақ өандағы Орта Азиядағы
бірнеше хандықтармен қарым қатыныстар жасады.Жоңғар мемлекеті және Ресеймен
Сібір хандығымен қарым қатынастары күрделі болды. Қасым хан 1511-1521
жылдары Ноғай Ордасымен қарама-қарсылық жағдайында Қырыммен Осман
империясымен, сондай-ақ Мэскеумен достық қарым-қатынас орнату үшін Қазақ
хандығының белсенді батыс саясатын жургізді Қасым хан қайтыс болғаннан
кейін, 1523 жылы, кырымдықтар ноғайлардың қысқа мерзімдік бірақ жойқын
шабуыл кезінде достық тілекті мәлімдеген қазақ елшілігі Қырымға келді.
Қазақ хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастарды үйлестірудің
кезеңі XVI ғасырдың 40-50 жылдарының аралығына сәйкес келеді. Бұл Қазақ
хандығыньщ 30 жылдардағы ауыр саяси-әскери дағдарысты өткізіп, өзінің
айрылып қалған ұлыстарын қайта біріктіріп, тағы да кушейе бастаған кезі
еді. XVI ғасыр қазақ-осман қатынастарының басталу уақыты. Бұл кезең өзара
түсінушілік табудың алғашқы талпыныстары болатын. Қазақ та, осман жұрты да
eкі ел арасындағы қашықтыққа қарамастан, өзара тығыз саяси байланыстар
орнатуды көздеді.Қазақ хандығы Осман империясының әрдайым мұсылмандар мен
түрік әлемінің басшысы ретінде көрді. Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп
аталады. "Негізгі орта ғасырларда қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған
ярғұ заңынан алынған. Қазақша "жарғы" әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі
мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан
шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап "қара қылды
қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі жағының біреуіне артық жібермей, дәл
айыруы әділдіктің мезгеуі болған. Жарғы заңының негізі, міне, осында.
Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия
арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғұрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік құрған
жылдары 1511 — 1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық
ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол заманда
ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдеріндегі
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
"Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрынғыдай "қанға
қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе күн тарттырумен
алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды: еркекті өлтіргені үшін
толық құн — "ердін құны екі жүз жылқы" (жүз түйе, немесе мың қой), ал
әйелді өлтіргені үшін жарты құн - "жүз жылқы" (елу түйе, бес жүз қой);
кісінің бір көзін шығарса — жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық құн
тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құн, екі
қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Тарихнамасы. Тарихшылар, әдебиетшілер және тарихқа қызығушылық
танытатын зерттеушілер қазақ халқы атауының шығуы туралы жиі және көп
айтады. Белгілі ғалымдардың көптеген мақалалары Қазақ терминінің шығуын
түсіндіруге арналған.
XX ғасырдын 50-60-жылдарындағы пікірталасқа қатысушылар М. Акынжанов
[2], С.К. Ибрагимов [3], одан кейін В.П. Юдин және тағы басқа
зерттеушілерден кейін ұзақ уақыт тыныштық орнады. Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан кейін біздің ғылыми әдебиеттер мен жарияланымдар қазақ
терминінің мәні туралы айта бастады.
Соңғы уақыттарда Т.И. Султановтың және 3. Қинаятұлының, қызықты
зерттеулерін атап өтуге болады.
Қазақ этнонимы орыстардың, қазақтары да көптеген ғалымдардың пiкipi
бойынша туркі-монғолдардан шыққан. Орталык Азиянын, көне ескерткіштерінде
қазақлық (қазақтар) cөзi epiктi, еркін тіршілік кешкен, деген баламалы
ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, осы мағынада көп ғасырлар бойы
түсіндipiлiп келгенін ерте ортағасырларда түркі-моңғолдар әзірлеген әдеби
шығармалар куә бола алады.
Қазақ сөзінің шығу тегі жайлы зерттеген орыстың әйгілі гғалымдарының
пікірлеріне тоқталып өтейік.
XIX ғасырдағы В. Даль қазақ-казак сол сияқты гайдук, гайдамак
сөзінің шығу тегі кезу, басы бос кезбе деген мағынаны білдіреді деп
болжам жасаған.Академик H.A. Баскаков түркі славян қарым-қатынастарында сан
алуан байланыстардың болғанын анықтады. Оның болжамынша қазақ-казак cөзi
орыс тіліне көрші түркі тілінен енген. 1395 жылы тұнғыш рет орыс тілінде
жалшы, жұмысшы мағынасында, кейін келе қазақ мағынасында (көшпелілер
шапқыншылығынан қорғайтын әскери, шекаралық күзеттен тұратын) поляк және
украин тілдері арқылы тіркелуі мүмкін дейді. Барлық көрсетілген мағыналар
бip-бipiмeн байланысты және жалпы тәуелсіз адам деген сөз мағынасын
білдіреді. Осы мағынамен қазақ туркі ұлтының - eрiкті тәуелсіз көшпелі
атауы байланысты деп корытындылайды H.A. Баскаков [2].
Қазақ хандығының құрылуы туралы нақты деректі біз Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарихи – и Рашиди еңбегінен аламыз. Қазіргі күнде
тарихшылар,зерттеушілер қазақ хандығының құрылуы туралы бірнеше болжамдар
келтіреді.Осылардың ішінді ең нақтысы,шындыққа жанасатыны Тарихи – и
Рашиди еңбегңнде көрсетілгеніндей қазақ хандығы 1465-1466 жылдары
құрылған және ал.ғашында Керей мен Жәнібектің басшылығымен құрылған.
А.И.Левшиннің ( 1797-1879) 1832 жылы жарияланған Қырғыз-қазақ, яғни
қырғыз-қайсақ ордасы мен даласының суреттемсі деген енбегінде қазақ
халқының географиясы, тарихы мен этнографиясы жөніңде алғашқы іргелі
монографиялық зерттеу болып табылады. Кітаптың бірінші бөлімінде қазақ
халқы өмірінің табиғи жағдайлары көрсетіліп, екінші бөлімінде ең ерте
заманнан XVIII ғасырдың аяғынадағы қазақтар туралы тарихи мәліметтер
жинақталған. Ерекше бағалы үшінші бөлімінде қазақтардың рулық-тайпалық
құрылысы, тұрмыс салты, әдет-ғұрпы, діни нанымдары, экономикалык және А. И.
Левшин халықтың аталуы туралы өз пікірін келтірген, бұл — ғылымда қазақ
халқы этногенезі проблемасының тұңғыш рет қойылуы.
А. И. Левшиннің енбегін оның замандастарынан жоғары бағаланды, не-
ғұрлым кейінгі зерттеушілер көптеген проблемалар жөнінен соның енбегіне
жүгінеді А. И. Левшиннің шығармасын жаңадан басып шығару 1996 жылы Алматыда
жузеге асырылды Қазақ хандығының жалпы көрші елдермен сыртқы саяси
байланыстары туралы Қазақ хандығы тарихын зерттеуші ғалым Н.Атығаев өз
еңбектерінде ұсынып отыр. Зерттеушілер Т.Султанов,М. Әбусейітова және А.
Исиннің тұжырымдарындада кездестіреміз. Қазақ хандығы тарихы:
құрылуы,өрлеуі,құлдырауы деген Аяған,Әбжановтардың еңбегінде Қазақ
хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастар XVI ғасырдың 40-50
жылдарының аралығына сәйкес келеді - деп жазылған.
Қазақ хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастарды
үйлестірудің екінші кезені XVI ғасырдың 40-50 жылдарының аралығына сәйкес
келеді - деп Қазақстан тарихының 2 томында берілген деректердіде
кездестіреміз..
Мақсаты. Мұхаммед Хайдар Дулатидің аса құнды еңбегі Тарих –и Рашиди да
Қазақ хандығының 1465-1466 жылдары құрылып Әбілхайыр хандығынан жеке
хандық болып шыққаннан бастап Керей мен Жәнібек хандардан бастап олардан
кейінгі билікке келген хандардың көрші мемлекет, хандықтармен жүргізген
қарым қатынасы сыртқы байланыстары туралы.Қазақ хандығы жөніндегі тарихи
деректерге анықтама беру, қазақ этнонимінің шығуына мән беру, Керей мен
Жәнібектің Әбілхайыр хандығынан шығып ,қазақ хандығын құруы,хандықтың
құрылуының тарихнамасымен таныстыру. Қазақ хандығындағы негізгі хандардың
басқаруы, қазақ – ноғай қарым қатынастары, орыс-қазақ қатынастары
туралытаныстыру.Қазақ хандығының заңдары және заң шығарушы хандардың
билігі,әділдігі,халықты жан жақты ойлауы,заңды дайындап жариялағаннан кейін
ол заңның халық арасында қолданылуы.
Міндеті. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
2. “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
3. Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей
мен Жәнібек.
4. Қазақ халқының қалыптасу ерекшеліктері.
5. Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері.
6. XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы.
Туралы қарастырып барынша мол деректерді жинап, нақтылай баяндау.
1.Қазақ хандығының Осман империясы
2.Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен
3.Қазақ хандығының Жоңғар мемлекеті, Бұқар хандығымен
қарым–қатынастары.Бұл мемлекеттердің өзара жүргізген саяси байланыстары,
Қазақ хандығы үшін бұл қарым–қатынастардың тиімді және тиімсіз жолдарын
ашып көрсету. Қазақ хандығындағы негізгі хандардың басқаруы, қазақ – ноғай
қарым қатынастары, орыс-қазақ қатынастары туралытаныстыру.Қазақ хандығының
заңдары және заң шығарушы хандардың билігі,әділдігі,халықты жан жақты
ойлауы,заңды дайындап жариялағаннан кейін ол заңның халық арасында
қолданылуы.
I.Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары Қасымханның қасқа
жолы.
II.Хақназархан тұсындағы орыс-қазақ қатынастарының басталуы оның себептері.
III.Тәуекелханың Орта Азияға жорығы,оның қорытындылары. Туралы толық
баяндаулар жасап жан – жақты тақырапты ашу. Қазақ хандығы зандарының негізі
— феодалдық базис пен патриархалдық-феодалдық өндірістік қатынас болды.
Онын міндеті: феодалдық базиске қызмет ету, феодалдық меншікті қорғау және
нығайту, феодалдық үстем таптың еңбекші халықтың феодалдық қанауға қарсы
күресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл заңдарда феодалдық меншікті
қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды шешуге баса мән берілді.
Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып отырды.
Тақырыбы: “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
XV ғ. – II жартысынан бастап, қалыптасқан халық өздерінің көршілері
арасында "қазақ” деген атпен белгілі болған.
Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу талас
тақырыбына айналады. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде
қолданылған "қашақ” деген атаудан шықты деп есептейді. Немесе "қазақ” атауы
Жәнібек пен Керей бөлініп көшіп кеткен рулық одақтарды білдіру үшін
бастапқы кезде "өзбек-қазақ”, кейін "қазақ” деп аталған дейді.
"Қазақ” термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында
жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде
кездеседі. Мұнда "қазақ” деген сөз "басы бос – кезбе” деген мағына береді.
Қалай дегенде де "қазақ” этникалық терминінің ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
тұрақты бір шешімі жоқ.
Қазақ этнонимы орыстардың, қазақтары да көптеген ғалымдардың пiкipi
бойынша туркі-монғолдардан шыққан. Орталык Азиянын, көне ескерткіштерінде
қазақлық (қазақтар) cөзi epiктi, еркін тіршілік кешкен, деген баламалы
ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, осы мағынада көп ғасырлар бойы
түсіндipiлiп келгенін ерте ортағасырларда түркі-моңғолдар әзірлеген әдеби
шығармалар куә бола алады.
Қазақ сөзінің шығу тегі жайлы зерттеген орыстың әйгілі ғалымдарының
пікірлеріне тоқталып өтейік.
XIX ғасырдағы В. Даль қазақ-казак сол сияқты гайдук, гайдамак
сөзінің шығу тегі кезу, басы бос кезбе деген мағынаны білдіреді деп
болжам жасаған.Академик H.A. Баскаков түркі славян қарым-қатынастарында сан
алуан байланыстардың болғанын анықтады. Оның болжамынша қазақ-казак cөзi
орыс тіліне көрші түркі тілінен енген. 1395 жылы тұнғыш рет орыс тілінде
жалшы, жұмысшы мағынасында, кейін келе қазақ мағынасында (көшпелілер
шапқыншылығынан қорғайтын әскери, шекаралық күзеттен тұратын) поляк және
украин тілдері арқылы тіркелуі мүмкін дейді. Барлық көрсетілген мағыналар
бip-бipiмeн байланысты және жалпы тәуелсіз адам деген сөз мағынасын
білдіреді. Осы мағынамен қазақ туркі ұлтының - eрiкті тәуелсіз көшпелі
атауы байланысты деп корытындылайды H.A. Баскаков .
Т.Ф. Благова қазақ этнонимі мен қазақ терминінің сәйкес келуінің
кездейсоқ eмecтігі туралы жазды. Эділдігіне келетін болсақ, Солтүстік
Кавказда ерте көнеде касогтар атаулы халықтар мекендеген. Олар казipгi
кабардиндердің, черкестер мен абхаздардың арғы аталары болуы мүмкін. Біздің
пайымдауымызша касогтар мен қазақтар терминдерінің арасында осы жағдайда
тек қана фонетикалық ұксастык болған, одан басқа ештеңе жоқ.
Қазақ атауының түп төркіні.
Тарихшы ғалымдардың, пікірінше, қазақ cөзi бастапқыда тек әлеуметтік-
саяси мағынада қолданылған, кейін этникалық атауына айналған.Сонымен,
Қазақ хандығының құрамына кipгeн тайпалардың жауынгер-жасақшылары қазақ
деп аталған,
XV ғасырда орыс деректерінде де турік тілдерінен енген бұл сөз
жауынгер, әскери жасақ, мағынасына ие болған.
Енисей бойындағы кене туркі руникалық ескерткітерінде төмендегідей жазу
ойылған: Уч йетмш йашымқа адырылдым. Егук Қатун йерімке адырылдым. Теңрі
елімке, қазғақым оғлым, не уз оғлым, алты бiң йунтым .
Аудармасы:Алпыс уш жасымда айрылдым. Егук-Қатун жерімнен айрылдым.Tәңрі
еліме, олжалаушы улым, неткен шебер улым, алты мың, жылқым.
Мұндағы қазғақым оғлым - олжалаушы ұлым тіркесіндегі қазғак cөзi
қазға (н) - олжалау, тауып алу eтicтiгiнeн жасалып,олжалаушы
мағынасына ие болғаны, қазақ, этнонимі мен төркіндес екендігі байқалады.
Сөйтіп, қазақ, этнонимінің түп төpкiнi – көне түркі қазғақ олжалаушы,
олжа түcipyшi, табыс түсіруші, табыскер деген сөз,ортасындағы ғ дыбысы
түciп қалған, салыстырыңыз: бұлғақ - бұлақ,, орғак, - орақ,, тарғак -
тарақ,, қулғак - қулақ,, қазғуқ -қазық.
Қазақ, қырғыз тарихи аңыздарында қазақ сөзінің синонимі - алаш
этникалык атауы кездеседі. Алаш атауы елді қазақ деп аталмастан бұрын
қолданылған. Алты сан алаш бірлестігі-қыпшақ, найман, қаракесек, алшын,
коңырат, жалайыр тайпаларының одағы.XIII ғасырда Жошының, ұлысына кірген.
Махмұд Қашғари сөздігіндегі көне түрік халадж (халач) тайпасының, атауы,
байырғы алаш елінің, атауы және кiшi жүз алаш тайпасының аты негіздес,
төркіндес келеді деген пiкip көңілге қонымды, әбден дәлелді айтылған.
1- тапсырма. Кестені толтырыңыз?
Байырғы халадж (алаш) елінің, бүгінгі бip сынығы - Ирандағы аз санды
(20 мың адамдай) түрңк тңлдес халадж халқы. Халадж тілі көне қалпын сақтап
отыр (хадак- аяк), сондықтан оны әзірбайжан тілінің бip диалектісі емес,
дербес түрік тiлi деп білгеніміз жөн.
XIX ғасыр тарихшылары Н.М. Карамзин [2], В.О. Ключевский және қазақ
халқының ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов осы тұжырымдаманы ұстанған. Өйткені
қазақ этнонимі мен қазақтар ұғымы әлеуметтік құбылыс ретінде, Орталық
Азияда көшпелілермен Руське өтті. Еуразияда б.з. V-VI ғасырларында түрік
және славян тайпаларының арасында алғашқы тығыз байланыс орнатылғаны
белгілі. Кейін келе Днепрге қарай бауырлас ағайындары қыпшақтардан ығысқан
көшпелі түріктер, беренділер, печенегтер қоныстанды. Далалықтардың ғылыми
әлeмiндe көшпелілердің құмандармен және түркі тілдес халықтар қыпшақтармен
қатты теңдестіреді.
Ежелгі Русь Шығыспен, соның шінде көрші халықтармен де географиялық
жағынан жақын орналаса отырып, христиандықты кабылдағанға дейін олармен
тілдері мен мәдениеттері жағынан тығыз байланыста болды. Сонымен, қазақ
сөзі мен қазақлық ұғымы түркi тілдес тайпалармен бipгe осылайша Руське
жетті. Ш. Уәлиханов Қырғыз қазақ шежіресі [2] деген енбегінде: қазақтар
Азияда қалыптасып, дамып, орыстарға татарлардан өткеніне ешқандай күмән жоқ
дейді. Татарларда олар ертерек дамуы керек еді. Қырғыздың кең байтақ
даласы, Pycьтeгi Украина icпeттп, бостандық пен байлықты iздеген
батырлардың тоғысатын орны болды - деп жазды.
Н.М. Карамзин де осындай көзқарасты ұстанды. Ол: Василий Темныйдың
заманындағы шежірелер 1444 жылғы Рязань қазақтары туралы, жаңа заманда
қолданылатын ерекше жеңіл әскері жайлы жазған дейді. Қазақтар бip ғана
Украинада емес, олардың аты 1517 жылы белгілі болып кең тараған. Олар Ре-
сейде Батый шапқыншылығынан ертеректе өте алмайтын батпақ пен қамыспен
қоршалған Днепр жағалауын мекендеген түркілep мен беренділерге тиесілі
болды. Қысымшылықтан қашқан көптеген орыстарды өз жағына тарта отырып,
қазақ деген атаумен олармен араласып, бip халықты құрады. Олардың арғы
аталары X ғасырдан бастап Киев аумағын мекендеген орыстар болды - деп
жазады ол.
Орыс қазақтары өзіне түркі, славян тайпаларының қуатты элементін қосып
алған тұрғындардың этнографиялық тобы деп ойлаймыз. Бұл жерде Coлтүстік
Кавказ халықтарының қатысуынсыз тағы болмаған. Сақталған тарихи және
генетикалық жағдайлар қазақтарды ұзақ уақыт бойы орыстардан оқшау ұстауға
мәжбүрледі. Қазақтар өздерін орыстармен тікелей теңдестіргенді жақсы
көрмейтіні тарихтан белгілі М.Я. Шолохов қазақтардың ресейліктерден
epекшілігін атап өтеді. Сондықтан Дон өзеннің, атауы Ресей ғалымдарының
айтуынша түркі түбіріне шыққан, яғни парсылық емес. Ол Қырат, құзды
жағалау деген мағынаны білдіреді. Қазақ, татар, ноғай, башқұрт тілдерінде
дөң сөзі кеңінен таралған және кез келген жердің төбесі, қырат деген
мағынада қолданылады.
Тіпті алғашқы қазақтар сөзі түрік және славян екі субмэдениетінің
қосындысынан шықты деген болжам бар, өйткені, этнонимдердің таңқаларлық
ұқсастығы, қазақтар мен түрік тілдес халықтардың өмір сүру мәдениеті атап
айтар болсақ, жылқыларға деген сүйіспеншілігі, олардың көшіп-қонуға
бейімделіп және де антропологиялық түрлері де өте ұқсас болып келеді Орыс-
қазақ қауымының құрылымы Азиядағы көшпелі қауым құрылысын еске салады. Бұл
көшбасшылар мен атамандардың, демократиялық патриархалдық бастауымен
сайланған қызмет, демек өзіндік әскери көшпелі демократия. Қазақтарда түрік
тілінен шыққан сөздер әлі күнге дейін сақталған, мәселен көш,
көшпендәлер, қорған, күрке, есаул, атаман және тағы басқалары.
2 – тапсырма.Сызбаны толтырыңыз?
Қазақ хандығының құрылуы туралы ғалымдар не дейді?
Тақырыбы:Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей мен Жәнібек.
Орта ғасырдағы Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен
дамуының қазақ халқының құралуы мен топтасуында қпзпқ этносы дамуының
ұзақ жолында XV – XVI ғасырларда этностың тұтастығын сақтауда аса зор
маңызы болды.
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен
Түркістанның кең - байтақ аумағындағы әлеуметтік - экономикалық
процестердің заңды қорытындысы болды.Аралас экономикалы, көшпелі мАл
шаруашылығымен отырықшы-егіншілік қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің
табиғи интеграциясы негізінде XIV – XV ғасырларда түтас экономикалық
ауданның құрылуы аймақтың бүкіл жерінің бір саяси құрылымға бірігуіне
жағдай жасайды.
Өз кезеіінде Ақ Орда,Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы шеңберінде
жергіілікті этникалық негізде мемлекеттің даму тәжірибесі қалыптасыып
жатқан бір тұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне
жәрдемдесті.
Қазақ мемлекетінің құрылуының объективті себептері мен шарттары осы
жағдайлар болды.Ірі этникалық әлеуметтік қауымдастықтың өзінің бір тұтас
әлеуметтік аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуға соңғы уақытқа
ұлттардың құрылу кезіне ғана емес Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары
қалыптасқан орта ғасырларға да тән.Мемлекеттің этникалық қауымдастықты
айқындайтын көптеген элементтердің тіл, материалдық мәдениет,тұрмыс,тарихи
зерде,халықтың ғұрпы,ойлау салты элементтерін қайта жаңғыртуда оны дамыту
мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі.
Орта Азияда, Иранда, Кавказ сыртында, орыс жерлерінде болғаны
сияқты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын
қамтамасыз етіп. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе онтүстік аудандарда
әлеуметтік қатынастардың рулық- тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың
пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың, әмірлердің,
байлардың, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара жөніндегі
саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда мен басқа да аталған
мемлекеттердең әлеуметтік - эконом икалық қатынастар проблемаларын әлі де
жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе
отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден
біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір
ілгері басушылық туралы қазір де қорытынды жасауға болады.
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғас. орын алған
әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
қоғамдық
құбылыс.XV ғасыр50 жылдар арасында Әбілхайыр хандығын Жетісудің Шу м енТала
с өзененің жазығына 200 мыңдай адам көшіп кел ді.
Олардың бұл жергеқоныс аударуының с ебебі: Әбілхайырдың қол астында қан ау
шылардың күшеюіболса, екіншісі, ола рды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей м ен Жән
ібек ханныңжаңа қалыптасып келе жат қан қазақ халқының дербес мемлекеті н құру
. Ол кездежетісуды билеген Моғолста н ханы Есенбұға (14341462) бұл қаза қтарды
Әбілхайырға қарс пайдаану үшін қарс ы алып, қоныс берді. Тарихшы Мұхамм едХайд
ар Дулати Тарихи-Рашиди атты еңбе гінде былай дейді:
Ол кезде ДештіҚыпшақты Әбілхайыр х ан биледі. Ол жошы әулетінен шыққан сұлта
ндарға күнкөрсетпеді. Нәтижесінде Ж әнібек хан мен Керей Моғолстанға кө шіп ба
рды.
Есенбұға хан оларды жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу ме н
Қозыбас аймақтарын берді.
Қазақстанның алғашқы ханы болып 1458 – 1473 жылдары Керей жарияланды,
одан кейін Жәнібек 1473 – 1480 жылдары хан болып жарияланды.
Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібе к пен КерейЖошы әулетінен шыққан сұ лт
анның Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жо лындағыкүресіне қосылды. Бұл 1468 ж ылы Әб
ілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өрш іді.
Соның нәтижесінде XV ғ.70 жылдары қ азақ хандығының шекарасы кеңейді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Ша йбани әулетімен арадағы соғыстарЖән ібек х
аннан кейін қазақ хандығының тізгін ін ұстаған Бұрындық хан 1480 жылдар ы тұсы
нда да тоқтамады.
3 – тапсырмы. Кестені толтырыңыз?
Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғол- станда
мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында монғолдар жау- лап алуының
теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV—XV ғасырларда қазақ халқының
одан әрі бірігу , топтасу процесі жүріп жатты.
Бұл мемлекеттердің бәрінің — Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл
болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шың- ғыс ұрпақтары
басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы сол — олар жергілікті тайпалар
одағының негізінде, шын мәнінде — қалыптасқан қазақ халқының негізінде
пайда болды.
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси
бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпактары Жәнібек пен Керейдің үлесіне
тиді. Олардың басқа Шыңғыс ұрпақтарымен бұрынғы Жошы ұлысының мұраға қалған
жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері
топтасқан халықтын дербес мемлекет құруға ұмтылысын объективті түрде
бейнелеген еді.
Жошы ұрпақтарының генеалогиясына қатысты басқа деректемелерде қазақ
хандарының генеалогиясын Жошынын 13-ұлы Тоқа-Темірге апарып тірейді Жошы —
Тоқа-Темір — Уз - Темір — Қожа — Бәдік — Ұрус хан — Каруджақ (Құйыршық) —
Барақ—Жәнібек хан10, оны Бу Са'ид деп атаған. Керей хан мен Жәнібек ханды
Махмуд бен Уәли Жошы ханнын ұлы Тоқа-Темір ханның ұрпағына жатқызады
(Барақ сұлтанның ұлы Жәнібек хан — Тоқа-Темірден шыққан сұлтандардан).
Қадырғали Жалайри де Ұрыс ханды Жошының 13-ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы деп
атайды. 50-жылдардың аяғында Әбілқайыр қалмақтардан (ойраттардан)
жеңілгеннен кейін, ол ойрандалған ұлыстарда қатаң шаралар қолданып тәртіп
орнатугға кipicкeн кезде, Керей мен Жәнібекке бағынған көшпелі рулар мен
тайпалардың жағдайы бұрынғыдан да қысымшылыққа ұшырады. Әбілғазы Шыңғыс
ұрпақтарының арасында ханнын қысымына ұшырамаған не оның садағынын оғы
дарымаған бірде-бір адам қалмады деп жазады. Осының бәpi өзбек және қазақ
тайпаларының аражігінің ажырауына және соңғыларының ұлыстың оңтүстік-шығыс
аумағына көшіп кетуiне алып келді.
50-жылдардың аяғында осындай көшіп кетуді Жәнібек пен Керей басқар-
ды. Шығыс Дешті Қыпшақ, Түркістан мен Жетісу малшылары мен eгіншілері
өздерінің өндірістік еңбектерінен қол үздіріп отырған толассыз тонаушы
соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар жағдайында қисапсыз ауыртпалықтар
тартып, кіріптарлыққа түсті. Тұрғын халықтың жаппай кетуін Жәнібек пен
Керей бастады. Олар өз төңіректеріне басқа да Жошы әулеті мен соларға
тәуелді көшпелi және жартылай көшпелі қазакқ далалары тұрғындарының рулык-
тайпалык топтарын жинастырып алды да, 1458—1459 жылдары Әбілқайыр
хандығынан тысқары, Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне ертіп кетті.Көшіп
келген қазақтарға Моғолстаан ханы Есен бұға Шу мен Талас бойындағы жерлерді
берді.
Есен бұғаның мақсаты:
• Әбілқайыр мен Темір әулетіне қарсы қазақтардың кшән пайдалану
• Ойраттар шабуылынан Моғолстан жеріні қорғау
4 – тапсырма. Бос орындарды толтырыңыз?
Қазақ хандығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... жерінде
XIV-XV ғас. орын алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси
... ... ... ... ... ... ... ... туған заңды қоғамдық
құбылыс.XV ғасыр50 жылдар арасында ... ... ... ... ... ... ... ... хандығ
ын Жетісудің Шу мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... өзененің
жазығына 200 мыңдай адам көшіп кел ді.
Олардың бұл жергеқоныс аударуының с ебебі: ... ... ... ... ... ... ... қо
л астында қанаушылардың күшеюіболса , екіншісі, оларды ... ... ... ... ... ..
... әулетінен шыққан Керей мен Жән ібек ханныңжаңа қалыптасып келе жат қан қа
зақ халқының дербес мемлекетін құру . Ол кездежетісуды билеген ... ... . ... ..
... ... ... .. ханы Есенбұға (14341 462) бұл қазақтардыӘбілхайырға қарс ы пайд
аану үшін қарсы алып, қоныс берді. Тарихшы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ТарихиРашиди атты еңбегінде былай дейді:Ол кезде ... ... ... . ... ..
... .. Әбілхайыр хан биледі. Ол жош ы әулетінен шыққан сұлтандарға күнк өрсетп
еді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Ке рей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. көшіп барды.
Есенбұға хан оларды жая қарсы алып, ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... .. батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді.
Тақырыбы:Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері.
Өзге ipi халықтар (этностар) сияқты, қазақ халқы да ғасырлар бойы
қалыптасу, iрілену сатыларынан өткен.XVI ғасыр оныншы жылдарында, одан
кейін елуінші жылдарында Ноғай Ордасынан бөлініп шыққан халық қазақ қоғамын
толықтыра түскені анық. Осы ғасырдың 20- 40 жылдары және 1581-1582 жылдары
қазақ құрамынан ноғайларға, әcipece өзбектерге кету байқалған. XVI-XVI1
ғасырда қазақ хандығының ықпалында жиі болған қарақалпақ, башқұрт, қырғыз,
қалмақ халықтарының бөлiктepi қазақтармен этникалык жақындасу құбылыстарын
бастан кешірген.
Қазақ халқының қалыптасу кезеңдерін 4 бөлеміз :
1. Көне дәуір - б.з.V ғасыр
2. Түркі дуәірі – V ғасыр – XIII ғасыр
3. Моңғолдан кейінгі дәуір - XIIIғасыр –XV ғасыр
4.Қазақ хандығы кезеңі – XVI ғасыр – XVII ғасыр
Көне дәyip (6.3. V ғасырына дeйiн). Қазакқстан жеріндегі тұрғындардың
материалдық мәдениеттінің ұксастығы мен тығыз шаруашылық байланыстарын
жаңатас (б.з.д. VII-IV мыңжылдықтар), мыстытас (б.з.д. III мыңжылдықтар
бipiншi жартысы) және қола дәуірнен (б.з.д. III мыңжылдықтың екінші жартысы
- б.з.д. I мыңжылдықтың басы) байқауға болады. Қола дәуірінде дамыған
бақташылық және егіншілік мәдениет кен ici мен металлургия, уй кәсіптерімен
ұштасты. Қазақстан жерінің табиғи ерекшеліктеріне және даму заңдылығына
байланысты б.з.б. I мыңжылдыққа карай көшпелі шаруашылық үстемдікке кетті,
өлкеде көшпелі қоғам қалыптасты. Көшпелі қоғамда өзіндік шаруашылық түрлері
басқару, ұйымдасу жүйелері болды. Олар көшпелі қоғамды тұрақтандыруға және
күшейтуге қызмет eттi. Көшпелілер мен отырықшылар, кала тұрғындары
арасындағы байланыстар тұрақты сипат алды.
Tүркі дәyipi (Vғ.-XIII г. басы). Бұл дәуірде Қазақстан жеріндегі
тайпалар мен тайпа-халықтардың тілдік жақындығы арта түседі олар түpкі
тілінің бірнеше диалектілерінде сөйлеген. Әcipece қуатты саяси бірліктерді
теле, турк, cip (кыпшак), оғыз, қарлұқ, йемек (кимек), түpгic (тургеш)
тайпалары құрады. Олар бip нeшe рулар мен тайпаларды біріктіріп мемлекет
құра білді. Тайпалардың ежелгі мемлекет құру дәстүр1 лайықты жалғасын
тапты.
Моңғолдан кейінгі дәyip (Х1П-ХУғғ.). Бұл кезең қазақ халқының
қалыптасуының шешуші, соңғы кезең. Моңғол шапқыншылығы жылдарында шығыс
аймақтардан найман, керейт, меркіттер ығысып келіп, Қазақстандағы туыстарын
тапты, мұндағы бауыр тайпалармен қауышты. Шапқыншылықтан бірқатар ру-
тайпалар араласып, тіпті бөлшектеніп, бipaзы қазақ даласының сыртына шығып
кетті. Сол себептен қазақ халқының қалыптасуына белгілі 6ip дәрежеде бөгет
болды деп есептеліп жүр. Сонымен 6ipгe, жаңа тайпалық байланыстар орнады,
тайпаларды жақындастырған ipi ұлыстар-мемлекеттер құрылды. Ол мeмлeкeттepдi
жергілікті тайпалар құрды. Моңғолдар бұл мемлекеттерге тек билеуші әулетін
ғана әкeлдi.
Қазақ, хандығы кезеңі. Бұл кезде халықтың өзге этностар есебінен
іленуі жүрді. Өзге ipi халықтар (этностар) сияқты, қазақ халқы да ғасырлар
бойы қалыптасу, iрілену сатыларынан өткен.XVI ғасыр оныншы жылдарында, одан
кейін елуінші жылдарында Ноғай Ордасынан бөлініп шыққан халық қазақ қоғамын
толықтыра түскені анық. Осы ғасырдың 20- 40 жылдары және 1581-1582 жылдары
қазақ құрамынан ноғайларға, әcipece өзбектерге кету байқалған. XVI-XVI1
ғасырда қазақ хандығының ықпалында жиі болған қарақалпақ, башқұрт, қырғыз,
қалмақ халықтарының бөлiктepi қазақтармен этникалык жақындасу құбылыстарын
бастан кешірген.
Патша заманында қазақ халқының мемлекеттігін арнайы зерттеуде кедергілер
болғаны түсінікті. Сол себепті де зерттеушілер мәселеге жанама тоқталып,
шағын шолулармен шектелді. Қазақ халқының Геродоты атанған А.Левшин
қазақтарды сипаттаған үштомдығының бірінші кітабында Қазақ хандығының
тарихына қысқаша, тоқталып өтті. [3]. Патша заманында неғұрлым толымды
баяндауды, шығыс және орыс деректерін шебер ұштастыра отырып, 1864 жылы
В.В.Вельяминов- Зернов жазды. Қазақ хандығы тарихына арналған сюжеттері
Мәскеудің қол астындағы Касимов патшалығының тарихымен байланыста
қарастырылып, зерттеушілердің жаңа буындарына жол тапты. В.В.Вельяминов-
Зернов зерттеуі ХУ-ХУП ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихын патша заманында
зерттеудің шыңы болды.
Қазақ кеңестік автономиясы құрылған соң Қазақ хандыгының тарихын жеке
қарастыруға мүмкіндіктер туды. Алғашқы тәжірибніш 1924 жылы Чулошников
жасады. 1935 жылы С.Асфендияров Қазақстан тарихынан еңбегін жариялады.Қазақ
хандығының XVIII-XIX ғасырларда әлсіреу, ыдырау жэне жойылу тарихы басты
зерттеу тақырыптарына айналды. Қазак мемлекетінің тарихы қысқартылып,
маңыздылығы жоғарылады. XX ғасыр 70-80 жж. кеңестік тарихнамаға 1950 жылы
идеологиялық қысым орнығып, 1960 жылы тарихты зерттеуге түбегейлі өзгеріс
енгізбеген консервативтік көзқарас үстемдік еттi.
5 – тапсырма.Сызбаны толтырыңыз?
Тақырыбы: XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы.
Әбілхайыр ханның өлімі, Өзбек ұлысындағы терең дағдарыс Жәнібек пен
Керейге Сырдарияның орта ағысы өңіріне, Түркістанға қайта оралып, ендігі
уақытта бұл аймақты жаңа мемлекеттің орталығына айналдыру үшін күрес
жүргізуіне мүмкіндік береді. 1470 жылдан бастап Сыр өңірінде қазақ
жасақтары көріне бастайды. Осы кезден бастап Шығыс Қыпшақ даласының далалы
аудандары мен Сыр бойының орта сағасындағы қалалы орталықтарды өзіне қарату
үшін әрекет ету XV ғасырдың 70—80-жылдары, алдымен, Жәнібек пен Керей
хандардың, содан соң олардың мұрагері Бұрындық ханның негізгі қызмет
арқауына айналады. Бұл жігерлі де мақсатты әрекет XV ғасырдың соңы және XVI
ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ хандарының қызметінде өз жалғасын
тапты. Қазақ билеушілерінің Түркістан мен оның төңірегіндегі қалалық
орталықтар үшін мұндай табанды күрес жүргізуінің өз себептері бар-тын. Орта
Сыр өңірі қалалары ерте кезеңдерден дәстүрлі экономикалық
саяси және рухани орталық міндетін аткарып келді. Ал Ақ Орда мен Әбілхайыр
хандығы кезеңінде көшпелі мал шаруашылығы аудандары мен отырықшы
егіншілік жазираларын жалғастырып жатқан бұл өңірдің стратегиялық маңызы
арта түспесе, кеміген емес-тін. Сондықтан да қазақ хандарының жаңа
калыптасып келе жатқан мемлекеттің болашағын тікелей Түркістан мен оның
өңіріндегі Отырар, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Созақ сияқты қалалармен
байланыстыруы толық негізді шешім болатын.
Қазақ хандары мен көшпелі өзбектер ханы Мұхаммед Шайбани арасындағы Сыр
бойындағы қалалар үшін күрес XV ғасырдың 80—90-жылдары ымырасыз және
тынымсыз соғыс жағдайында өтті. Бұл талас барысына Әмір Темір мұрагерлері
мен Моғол хандары да мүдделілік танытып, ауық-ауық араласып отырды.
Дегенмен Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханның бұл соғысты XV ғасырдың
соңына қарай жеңіспен аяқтау мүмкіндігі болған жоқ. Шайбанилықтар тынымсыз
күрестен соң Әмір Темір мұрагерлерін ығыстырып, Отырар, Йасы
(Түркістан), Арқұқ және Үзгентті ал ды. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі
Аркұк, Үзгенттен басқа Сығанақ, Созақ және Аққорғанды (1446 жылы) Әбілхайыр
ханның иемденгені болмаса, өзге қалаларды атасынан қалған мұра санауға
Мұхаммед Шайбанидың ешқандай да негізі жоқ еді. Ал Ташкент пен Сайрамда бұл
кезде моғол ханы Сұлтан Махмұд билік кұрды.Қазақ хандары Сығанақты,
Сауранмен қоса Түркістанның солтүстік жақ бетін, Қаратаудың Созақ және
басқа елді мекендерімен бірге солтүстік және оңтүстік беткейін, Сырдың
төменгі ағысын, Арал жағалауын иемденді.
XV ғасырдың соңғы онжылдықтарында шайбанилықтар мен қазақ хандары
арасындағы күрес Түркістан мен Қаратау өңірі үшін ғана жүргендей
көрінгенімен, шын мәнінде, бұл күрес қазіргі Орталық және Оңтүстік
Қазақстанның далалы аймақтарын мекендеген халықтарды өз биліктеріне қарату
үшін болған талас еді. Сондықтан да Жетісу, Түркістанның солтүстік бөлігін,
Қаратау мен Сырдың төменгі ағысы өңірлерін билеген қазақ хандары осы
аймақтарға жатқан дала халқын да біртіндеп өзіне қарата бастайды. Мұхаммед
Шайбани болса, бұл мезгілде Түркістанның тек оңтүстік бөлігін ғана
иемденіп, одан әрі ұзап шыға алған жоқ.
XV ғасырдың соңы алғашқы қазақ хандарының қазақ мемлекеттігін нығайта
түсуге тікелей қатысты маңызды шараларды атқарған тарихи кезең болды.
Мұхаммед Шайбани хан атасы Әбілхайыр ұлысын енді қайтып сол бұрынғы
көлемінде қалпына келтіре алған жоқ. Дегенмен бұл мезгіл Қазақ
хандығының нығая түсуінің алғашқы кезеңі ғана еді. XVI ғасырдың бас кезінде
Мәуереннахрды Әмір Темір мұрагерлерінен тартып алған Мұхаммед Шайбани
ханмен күрес жаңа қарқын алды. Тура осы мезгілде, Шығыс Түркістанды
(Қашқария) билеген моғол хандары бірнеше мәрте қазақ хандарынан Жетісуды
тартып алу әрекетін жасап көрді. Қайткенде де Сыр бойы қалаларында
орнықкан Бұрындық хан Жетісу, Орталық және Батыс Қазақстан өңіріндегі
көшпелі тайпаларды хандық билік төңірегіне жұмылдыра білді.
XVI ғасырдың алғашқы онжылдығы Қазақ хандығы үшін Мұхаммед Шайбани ханның
тегеурінді шабуылына тойтарыс беру жағдайында өтті. Мәуереннахр
билеушісінің 1503—1510 жылдары қазақ жеріне жасаған жорықтары ол қалағандай
нәтиже берген жоқ. 1510 жылдың соңында Мұхаммед Шайбани
хан Иран шахымен болған шайқаста қаза табады.
1511 жылы хандық тақтан кеткен Бұрындық ханның орнына келген Қасым хан осы
сәтті пайдаланып, 1513 жылы Сайрамды өзіне қаратып, Ташкентті алуға әрекет
жасады. Сонымен, бұл тарихи кезең Сыр өңірі қалаларының қазақтарға біржола
өтуімен аяқталады.
Моңғолдардан кейінгі уақытта Қазақ хандығы шеңберінде XV ғасырдың eкінші
жартысы — XVI ғасырдың басында Оңтүстік және Оңтустік-Шығыс Қазақстаннын,
кең-байтақ далалық аймақтың ұзак уақыт бойы саяси жағынан бөлшектеліп
келген халқы жалпы мемлекеттік дамуға мүмкіндік алды.
Қазақ билеушілерінің алдында олар мемлекет болып бөлініп шыққан бойданақ
жаңадан пайда болған мемлекетік нығайту, мемлекет құрамына қазақтар
мекендейтін аумақтарды қосып алу мақсатымен оның шекарасын кеңейтуу
міндеттері, сондай-ақ хандықты көоші мемлекеттердің талаптарынан қорғау
міндеттері тұрды, XV ғасырдың соңында қазақ хандарынын Шайбани
ұрпақтарымен және Моғолстан билеушілерімен өзара қатынастарын сол міндеттер
анықтады.
XV ғасырдын сонғы онжылдықтары — XVI ғасырдың басында Қазақ хандығы
экономикалык жағынан нығайып алды және қазақтардың этникалық жерлерінің
едәуір бөлігін өзіне қосып алып, аумақтық жағынан кеңейе түсті. Қазақ
хандығынын нығаюы Қазақстан-Орта Азия аумағы шегінде соғыс, талас-
тартыстар, халықтың көш-қонуы орын алған күрделi жағдайда өтті. Қазақ
хандығының құрылуы және оның одан әрі нығаюы Шығыс Дешті Қыпшақ, Оңтүстік
Қазақстан (Түркістан) жене Жетісу қазақтарының тарихи тағдыры үшін ғана
манызды болған жоқ.
6 – тапсырма.Кестені толтырыңыз?
Тақырыбы: Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары
Қасымханның қасқа жолы.
Қазақ-ноғай қарым-қатынастары (15 – 17 ғасырлар) – екі халықтың саяси және
этникалық байланыстары. Қазақ хандығының сыртқы байланыстарында Ноғай
ордасы елеулі орын алады. Қазақтар мен ноғайлар этникалық жағынан өте
жақын. Олар бұрыннан Дешті Қыпшақты мекендеген туыстас ру-тайпалардан
құралды. Екі ел қарым-қатынастары әр кезеңде әр түрлі сипат алды. 15
ғасырдың ортасында қазақтар мен ноғайлар бірге тізе қосып, Шайбани ұрпағы
билеген Әбілхайыр хандығын құлату үшін соғысты. Әбілхайыр хандығы құлаған
соң, қазақтардың күшеюінен қорыққан ноғай билеушілерінің бірі Мұса би
Әбілхайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбаниді жақтап шығады да,
оны Қыпшақ даласының ханы етіп көтеруге талпыныс жасайды. Бұған жауап
ретінде Қазақ хандығының билеушісі Бұрындық хан 50 мың әскерімен ноғайлар
мен Мұхаммед Шайбаниға қарсы жорық ұйымдастырды. Олардың арасында шайқас
болып, Бұрындық Мұсаның ағасы Хорезмиді өлтіреді, бірақ шайқаста жеңіске
ноғай әскері жетеді. Алайда ноғай билеушілері Мұхаммед Шайбанидің күшеюінен
қорқып, оның хан болуына қарсы шықты. 15 ғасырдың 80-жылдары қазақтар мен
ноғайлар Мұхаммед Шайбаниға қарсы Түркістан аймағында бірігіп күресті.
Ноғай билеушілерін Едіге ұрпақтарының бірі Хамза бек басқарды. Қазақ
хандығының тегеурініне шыдамаған Мұхаммед Шайбани Орта Азияға кеткен соң,
олардың арасында ортақ мақсат болмай, Қазақ-ноғай қарым-қатынастарында енді
ел мен жер үшін күрес орын алады. 16 ғасырдың басында, Бұрындық
хан тұсындағы күресте қазақтар басым түсіп, Ноғай ордасының астанасы
Сарайшық қаласы Қазақ хандығының қол астына өтті. Қасым ханның Ноғай
ордасына қарсы 1519 – 21 жылдары жүргізген соғыстарын Қазақ хандығының
құрамына бұл елдің көп аумағын қосты, ноғайлар Еділ өзенінің оң жағалауына
өтіп, бой сағалауға мәжбүр болды. Ноғай ордасындағы көптеген ру-
тайпалар өздеріне туыс қазақ ру-тайпаларымен қосылу мақсатында Қазақ
хандығы жағына шықты. Бірақ Қасым хан өлген соң (1521) жағдай күрт өзгерді.
16 ғасырдың 20 – 30-жылдары ноғай билеушілері қайта күш жинап, тақ үшін
таласып жатқан Қазақ хандығына қарсы соғыс жүргізіп, кезінде айрылған
жерлерінің көбін қайтарып алды. Осы жылдары олар қазақтарға қарсы құрылған
өзбек-моғол одағына қосылып, Қазақ хандығының әлсіреуіне үлкен әсер етті.
40-жылдардағы Қазақ-ноғай қарым-қатынастары туралы нақты дерек жоқ. Бірақ
жанама мәліметтер екі ел арасы бейбіт өмір сүрді деген тұжырым жасауға
негіз береді. 50-жылдары Ноғай ордасындағы ішкі саяси тартыстар мен елдегі
ашаршылықтан (1557 – 58) ноғайлар көрші мемлекеттерге – Қырым, Қазақ, Орта
Азия хандықтарына ауды. Осы жағдайды Қазақ хандығының жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
“ Қазақ ” этнонимінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7 Қазақ хандығы құрылуының
алғышарттары.Керей мен Жәнібек ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Қазақ хандығы тарихын зерделеудің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
XV ғасырдың соңында қазақ хандығының
нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары Қасымханның қасқа
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Хақназархан тұсындағы орыс-қазақ қатынастарының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Тәуекелханың Орта Азияға жорығы, оның қорытындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қазақ хандығының Осман империясы мен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... 28
Қазақ хандығының Жоңғар, Бұқар хандығымен қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... 31
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ халқының
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қазақ тілі мен жазба мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
Қазақ мәдениетінің рухани және материалдық құндылықтары. Қазақ халқының
әдет-ғұрыптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Әрбір халықтың жеке халық болып қалыптасуы үшін
көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуіне тура келеді. Бұл күрделі
процесс бір немесе екі ғасырдың ішінде болмайды, халық болу үшін бірнеше
ғасырларды керек етеді. Мысалы, Қазақстан жерінде халық болып құрылу
процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі мен (б.д.д.
II-I м.ж. кезеңі) темір дәуірі (б.д.д. VII-IV) кезеңдермен, немесе бұл
кезде өмір сүрген ру-тайпалардың өсіп-өркендеуінен басталады. Олар
Қазақстанның ұлан-ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы
(автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестіктерінен құралған.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген
ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон,
Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың
(сақ, сармат т.б.) иран тілдес болғандығы айтылады.
Сондай-ақ, ғалымдардың көрсетуінше бұл кездегі тайпалар антропологиялық
жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтік нәсілдер екендігі
көрсетіледі.
Қазақ халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының тікелей
жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады. Оны қытай деректері "Өзі
сары, көзі көк, ат жақты сэ (сақ) тайпалары үйсіндердің арасында жүр” – деп
көрсетеді.
Қазақ халқының шыққан тегі туралы көптеген аспектілері ішінен өзекті
ретінде лингвистикалық және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған
жөн.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуі де қатар дамып
отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіеу- ропалық
және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл
жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран тобына
кіреді, яғни бұл кез б.з.д. III-I мың жылдықтарды қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі
тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына
байланысты, сақ және сариат тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар ғұн
тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен.
Б.з.б. I ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі
тілдес тайпалардың бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, қаңлы
тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң отырды, ғұндардың Қазақстанға өтуінің
екінші толқыны б.з. II ғасырдың бірінші жартысында орын алды. Бұл кезде
Солтүстік ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс Қазақстан мен Жетісуға
қоныс аударып VI ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін құрды.
Ғұндардың біріктіруші рөлінің арқасында сырттан келген тайпалармен
байырғы тұрғындардың этникалық жақындасуы іске асты.
Сөйтіп, үйсіндер мен қаңлылардың монголоидтық тәсілге өтуі басталды.
Б.з. VI ғасырынан бастап оңтүстік аймақта шығыстан, Алтай, Сібір жақтан
келген түркі тайпаларының басымдылығы байқалды. VI ғасырда Қазақстан жері
түгелдей құдіретті бір тұтас мемлекет – Түркі қағанаты құрамына кірді.
Жазба деректерден алғаш Түрік қағанатының (542 ж.) одан кейін Батыс Түрік
қағанаты (603 ж.) сияқты феодалдық мемлекеттер құрылғандығы белгілі. Одан
кейін Түргеш қағанаты (704-756 жж.), Қарлұқ қағанаты (756-940 жж.), Оғыз
мемлекеті (IX ғ. соңы – XI ғ. басы), Қимақ қағанаты (893 – XI ғ. басы),
Қыпшақ хандығы (XI – 1219 ж.), Қарахан мемлекеті (942-1212 жж.) өмір сүрді.
Осы мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуына, әсіресе екі
мемлекеттің тарихи рөлі ерекше болған. 1) Қарахан мемлекеті. Бұл
мемлекеттің кезінде халық болып қалыптасу пісіп – жетіліп, қалалық өмір
өркендеп, отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші жатқан елдермен сауда
қатынасы артып, жалпы мәдени экономикалық дамуы өскен. Алғаш рет ислам
дінін – мемлекеттік дін ретінде қабылдаған.
Қыпшақ хандығы (XI – XIII) Ертіс пен Еділ арасындағы кең жерді
иемденді. Хандықтың құрылуына байланысты этникалық процестер жаңа даму
кезеңіне аяқ басты. Бұл кезде қазақ тілінің негізі - әдеби қыпшақ тілі
құрылып, сонымен бірге қазақтардың өзіне тән антропологиялық кескіні
қалыптасты. Қазақ этногенезінде қыпшақтар этнос ретінде маңызды рөл
атқарды, "Қазақ” сөзінің шығу тегінің өзі қыпшақтар мекен еткен аймақтар-
да пайда болды.
Бірақ, осындай сапырылыс кезеңде шығыстан кидандардың (қарақытай-
лардың) шапқыншылығы болып, Қарахан мемлекетінің жағдайы нашарлады. XIII
ғасырдың басында енді дамып келе жатқанда моңғол шапқыншылығы басталды,
сөйтіп халық болып қалыптасу процесі тоқталды. Халық болып қалыптасу
процесі XV ғасырға дейін, немесе 200 жылдай уақытқа кешеуілдейді.
Қазақстан жерінде қаншалықты жойқын шапқыншылықтар болғынымен халық
болып қалыптасудың негізгі шарты тіл бірлігі жойылмады. Керісінше, уақыт
өткен сайын моңғол – шапқыншылығының өздері жергілікті халықтың түркі
тіліне, әдет-ғұрпына, салт-санасына көшіп XIV ғ. толық түркіленіп кетеді.
XIV-XV ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан,
Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық соғыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара бірігу, топтасуға
ұмтылу процестері белең алды. Қазақстан- ның ежелгі тайпалары тарихи-
географиялық, экономикалық және саяси жағдайларына байланысты үш негізгі
этникалық шаруашылыққа топқа бөлінді. Олар: Ұлы, Орта және Кіші жүз. Ұлы
жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жайлайды. Оның құрамына үйсін,
қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыр,
шанышқылы, қатаған т.б. ру – тайпалар кіреді. Орта жүз Орталық Қазақстан
аудандары мен Солтүстік – Шығыс Қазақстанның бір бөлігін қоныс етеді. Оның
құрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты тайпа –
рулары бар. Кіші жүздің мекені – Сырдарияның төменгі жағы, Арал теңізінің
жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның құрамындағы тайпалар одағы
- Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, кете, төртқара, шөмекей, шекті); Байұлы
(адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір, қызылқұрт, шеркеш,
ысық, таз, масқар); Жетіру (табын, тама, кердері, жағалбайлы, кереит,
төлеу, рамадан). Жүздердің ұйымдасқан уақыты, қалай құрылғаны әлі жете
зерттелмеген.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағынан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. XV ғасыр қарсаңында бұл тайпалар түрік тектес
халық болып топтасты да, кейінірек қазақ деген этникалық ортақ атауға ие
болды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқталады. Бірақ ол
кейбір себептерге байланысты кешеуілдеп барып іске асты. Оған қазақ
халқының этникалық құрамына кірген тайпалардың бірнеше мемлекет құрамына
енгені, кейбір жеке тарихи қалыптасқан бөлшектердің бытыраңқылығы себеп
болды. XIV-XV ғғ. көпте- ген жұрттың көшіп-қонып, сапырылысуы орын алды.
XV ғ. – II жартысы мен XVI ғ. қазақ халқының негізгі этникалық
территориясын мемлекет етіп біріктіру, халықтың да қалыптасу процесінің
аяқталуын тездетті. ХV-ХVI ғасырлар аралығында қазақ халқы күрделі саяси
оқиғаларды бастан өткізді. Қазақ тарихында XV ғасырдың ортасы мен XVI
ғасырдың аяғына дейінгі аралық этникалық және саяси өзгерістерге толы кезең
болды. Біріншіден, саяси тұрғыдан алғанда XV ғасырдыі екінші жартысын- да
құрылған Қазақ хандығы, екіншіден этникалык жағынан келген - де есте жок
ескі заманнан бар этникалык үдерістердің жаңа сипат алуы, басқаша айтқанда
біртұтас қазақ халқынаң пайда болуы еді.
Қазақ хандығының нығаюы этникалық аумақтың бірігуі XVI ғасырдың басынды
Бұрындық және Қасым хандардың биләк ету кезімен байланысты.Солардың
тұсынды мемлекеттік аумақ оның қазақтар мекендеген этникалық шекаралармен
толық дерлік сәйкес болатындай етіп кеңейтілді.Қазақ өандағы Орта Азиядағы
бірнеше хандықтармен қарым қатыныстар жасады.Жоңғар мемлекеті және Ресеймен
Сібір хандығымен қарым қатынастары күрделі болды. Қасым хан 1511-1521
жылдары Ноғай Ордасымен қарама-қарсылық жағдайында Қырыммен Осман
империясымен, сондай-ақ Мэскеумен достық қарым-қатынас орнату үшін Қазақ
хандығының белсенді батыс саясатын жургізді Қасым хан қайтыс болғаннан
кейін, 1523 жылы, кырымдықтар ноғайлардың қысқа мерзімдік бірақ жойқын
шабуыл кезінде достық тілекті мәлімдеген қазақ елшілігі Қырымға келді.
Қазақ хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастарды үйлестірудің
кезеңі XVI ғасырдың 40-50 жылдарының аралығына сәйкес келеді. Бұл Қазақ
хандығыньщ 30 жылдардағы ауыр саяси-әскери дағдарысты өткізіп, өзінің
айрылып қалған ұлыстарын қайта біріктіріп, тағы да кушейе бастаған кезі
еді. XVI ғасыр қазақ-осман қатынастарының басталу уақыты. Бұл кезең өзара
түсінушілік табудың алғашқы талпыныстары болатын. Қазақ та, осман жұрты да
eкі ел арасындағы қашықтыққа қарамастан, өзара тығыз саяси байланыстар
орнатуды көздеді.Қазақ хандығы Осман империясының әрдайым мұсылмандар мен
түрік әлемінің басшысы ретінде көрді. Қазақ хандығының заңдары "жарғы" деп
аталады. "Негізгі орта ғасырларда қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған
ярғұ заңынан алынған. Қазақша "жарғы" әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі
мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан
шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап "қара қылды
қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі жағының біреуіне артық жібермей, дәл
айыруы әділдіктің мезгеуі болған. Жарғы заңының негізі, міне, осында.
Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия
арнасына барып тіреледі".
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ халқында ұрпақтан -ұрпаққа
жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелерден шықты. Бұл ғұрып -әдеттік
ережелер ежелден ел салтына сіңген. Халық бұқарасына түсінікті заң болды.
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік құрған
жылдары 1511 — 1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен
билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық
ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде
ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол заманда
ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдеріндегі
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
"Жеті жарғы" заңында қысаспен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрынғыдай "қанға
қан, жанға жан алу" ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе күн тарттырумен
алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды: еркекті өлтіргені үшін
толық құн — "ердін құны екі жүз жылқы" (жүз түйе, немесе мың қой), ал
әйелді өлтіргені үшін жарты құн - "жүз жылқы" (елу түйе, бес жүз қой);
кісінің бір көзін шығарса — жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық құн
тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құн, екі
қолынан немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Тарихнамасы. Тарихшылар, әдебиетшілер және тарихқа қызығушылық
танытатын зерттеушілер қазақ халқы атауының шығуы туралы жиі және көп
айтады. Белгілі ғалымдардың көптеген мақалалары Қазақ терминінің шығуын
түсіндіруге арналған.
XX ғасырдын 50-60-жылдарындағы пікірталасқа қатысушылар М. Акынжанов
[2], С.К. Ибрагимов [3], одан кейін В.П. Юдин және тағы басқа
зерттеушілерден кейін ұзақ уақыт тыныштық орнады. Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан кейін біздің ғылыми әдебиеттер мен жарияланымдар қазақ
терминінің мәні туралы айта бастады.
Соңғы уақыттарда Т.И. Султановтың және 3. Қинаятұлының, қызықты
зерттеулерін атап өтуге болады.
Қазақ этнонимы орыстардың, қазақтары да көптеген ғалымдардың пiкipi
бойынша туркі-монғолдардан шыққан. Орталык Азиянын, көне ескерткіштерінде
қазақлық (қазақтар) cөзi epiктi, еркін тіршілік кешкен, деген баламалы
ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, осы мағынада көп ғасырлар бойы
түсіндipiлiп келгенін ерте ортағасырларда түркі-моңғолдар әзірлеген әдеби
шығармалар куә бола алады.
Қазақ сөзінің шығу тегі жайлы зерттеген орыстың әйгілі гғалымдарының
пікірлеріне тоқталып өтейік.
XIX ғасырдағы В. Даль қазақ-казак сол сияқты гайдук, гайдамак
сөзінің шығу тегі кезу, басы бос кезбе деген мағынаны білдіреді деп
болжам жасаған.Академик H.A. Баскаков түркі славян қарым-қатынастарында сан
алуан байланыстардың болғанын анықтады. Оның болжамынша қазақ-казак cөзi
орыс тіліне көрші түркі тілінен енген. 1395 жылы тұнғыш рет орыс тілінде
жалшы, жұмысшы мағынасында, кейін келе қазақ мағынасында (көшпелілер
шапқыншылығынан қорғайтын әскери, шекаралық күзеттен тұратын) поляк және
украин тілдері арқылы тіркелуі мүмкін дейді. Барлық көрсетілген мағыналар
бip-бipiмeн байланысты және жалпы тәуелсіз адам деген сөз мағынасын
білдіреді. Осы мағынамен қазақ туркі ұлтының - eрiкті тәуелсіз көшпелі
атауы байланысты деп корытындылайды H.A. Баскаков [2].
Қазақ хандығының құрылуы туралы нақты деректі біз Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарихи – и Рашиди еңбегінен аламыз. Қазіргі күнде
тарихшылар,зерттеушілер қазақ хандығының құрылуы туралы бірнеше болжамдар
келтіреді.Осылардың ішінді ең нақтысы,шындыққа жанасатыны Тарихи – и
Рашиди еңбегңнде көрсетілгеніндей қазақ хандығы 1465-1466 жылдары
құрылған және ал.ғашында Керей мен Жәнібектің басшылығымен құрылған.
А.И.Левшиннің ( 1797-1879) 1832 жылы жарияланған Қырғыз-қазақ, яғни
қырғыз-қайсақ ордасы мен даласының суреттемсі деген енбегінде қазақ
халқының географиясы, тарихы мен этнографиясы жөніңде алғашқы іргелі
монографиялық зерттеу болып табылады. Кітаптың бірінші бөлімінде қазақ
халқы өмірінің табиғи жағдайлары көрсетіліп, екінші бөлімінде ең ерте
заманнан XVIII ғасырдың аяғынадағы қазақтар туралы тарихи мәліметтер
жинақталған. Ерекше бағалы үшінші бөлімінде қазақтардың рулық-тайпалық
құрылысы, тұрмыс салты, әдет-ғұрпы, діни нанымдары, экономикалык және А. И.
Левшин халықтың аталуы туралы өз пікірін келтірген, бұл — ғылымда қазақ
халқы этногенезі проблемасының тұңғыш рет қойылуы.
А. И. Левшиннің енбегін оның замандастарынан жоғары бағаланды, не-
ғұрлым кейінгі зерттеушілер көптеген проблемалар жөнінен соның енбегіне
жүгінеді А. И. Левшиннің шығармасын жаңадан басып шығару 1996 жылы Алматыда
жузеге асырылды Қазақ хандығының жалпы көрші елдермен сыртқы саяси
байланыстары туралы Қазақ хандығы тарихын зерттеуші ғалым Н.Атығаев өз
еңбектерінде ұсынып отыр. Зерттеушілер Т.Султанов,М. Әбусейітова және А.
Исиннің тұжырымдарындада кездестіреміз. Қазақ хандығы тарихы:
құрылуы,өрлеуі,құлдырауы деген Аяған,Әбжановтардың еңбегінде Қазақ
хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастар XVI ғасырдың 40-50
жылдарының аралығына сәйкес келеді - деп жазылған.
Қазақ хандығы мен Осман империясының арасындағы қатынастарды
үйлестірудің екінші кезені XVI ғасырдың 40-50 жылдарының аралығына сәйкес
келеді - деп Қазақстан тарихының 2 томында берілген деректердіде
кездестіреміз..
Мақсаты. Мұхаммед Хайдар Дулатидің аса құнды еңбегі Тарих –и Рашиди да
Қазақ хандығының 1465-1466 жылдары құрылып Әбілхайыр хандығынан жеке
хандық болып шыққаннан бастап Керей мен Жәнібек хандардан бастап олардан
кейінгі билікке келген хандардың көрші мемлекет, хандықтармен жүргізген
қарым қатынасы сыртқы байланыстары туралы.Қазақ хандығы жөніндегі тарихи
деректерге анықтама беру, қазақ этнонимінің шығуына мән беру, Керей мен
Жәнібектің Әбілхайыр хандығынан шығып ,қазақ хандығын құруы,хандықтың
құрылуының тарихнамасымен таныстыру. Қазақ хандығындағы негізгі хандардың
басқаруы, қазақ – ноғай қарым қатынастары, орыс-қазақ қатынастары
туралытаныстыру.Қазақ хандығының заңдары және заң шығарушы хандардың
билігі,әділдігі,халықты жан жақты ойлауы,заңды дайындап жариялағаннан кейін
ол заңның халық арасында қолданылуы.
Міндеті. 1. Қазақ хандығының құрылуы.
2. “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
3. Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей
мен Жәнібек.
4. Қазақ халқының қалыптасу ерекшеліктері.
5. Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері.
6. XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы.
Туралы қарастырып барынша мол деректерді жинап, нақтылай баяндау.
1.Қазақ хандығының Осман империясы
2.Қазақ хандығының Шайбани мемлекетімен
3.Қазақ хандығының Жоңғар мемлекеті, Бұқар хандығымен
қарым–қатынастары.Бұл мемлекеттердің өзара жүргізген саяси байланыстары,
Қазақ хандығы үшін бұл қарым–қатынастардың тиімді және тиімсіз жолдарын
ашып көрсету. Қазақ хандығындағы негізгі хандардың басқаруы, қазақ – ноғай
қарым қатынастары, орыс-қазақ қатынастары туралытаныстыру.Қазақ хандығының
заңдары және заң шығарушы хандардың билігі,әділдігі,халықты жан жақты
ойлауы,заңды дайындап жариялағаннан кейін ол заңның халық арасында
қолданылуы.
I.Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары Қасымханның қасқа
жолы.
II.Хақназархан тұсындағы орыс-қазақ қатынастарының басталуы оның себептері.
III.Тәуекелханың Орта Азияға жорығы,оның қорытындылары. Туралы толық
баяндаулар жасап жан – жақты тақырапты ашу. Қазақ хандығы зандарының негізі
— феодалдық базис пен патриархалдық-феодалдық өндірістік қатынас болды.
Онын міндеті: феодалдық базиске қызмет ету, феодалдық меншікті қорғау және
нығайту, феодалдық үстем таптың еңбекші халықтың феодалдық қанауға қарсы
күресін басып-жаншып тұншықтыру еді. Бұл заңдарда феодалдық меншікті
қорғауға және меншік жөніндегі дау-шарларды шешуге баса мән берілді.
Феодалдық құққа қайшы келгендер қатал жазаланып отырды.
Тақырыбы: “ Қазақ ” этнонимінің пайда болуы.
XV ғ. – II жартысынан бастап, қалыптасқан халық өздерінің көршілері
арасында "қазақ” деген атпен белгілі болған.
Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу талас
тақырыбына айналады. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде
қолданылған "қашақ” деген атаудан шықты деп есептейді. Немесе "қазақ” атауы
Жәнібек пен Керей бөлініп көшіп кеткен рулық одақтарды білдіру үшін
бастапқы кезде "өзбек-қазақ”, кейін "қазақ” деп аталған дейді.
"Қазақ” термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында
жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде
кездеседі. Мұнда "қазақ” деген сөз "басы бос – кезбе” деген мағына береді.
Қалай дегенде де "қазақ” этникалық терминінің ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
тұрақты бір шешімі жоқ.
Қазақ этнонимы орыстардың, қазақтары да көптеген ғалымдардың пiкipi
бойынша туркі-монғолдардан шыққан. Орталык Азиянын, көне ескерткіштерінде
қазақлық (қазақтар) cөзi epiктi, еркін тіршілік кешкен, деген баламалы
ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, осы мағынада көп ғасырлар бойы
түсіндipiлiп келгенін ерте ортағасырларда түркі-моңғолдар әзірлеген әдеби
шығармалар куә бола алады.
Қазақ сөзінің шығу тегі жайлы зерттеген орыстың әйгілі ғалымдарының
пікірлеріне тоқталып өтейік.
XIX ғасырдағы В. Даль қазақ-казак сол сияқты гайдук, гайдамак
сөзінің шығу тегі кезу, басы бос кезбе деген мағынаны білдіреді деп
болжам жасаған.Академик H.A. Баскаков түркі славян қарым-қатынастарында сан
алуан байланыстардың болғанын анықтады. Оның болжамынша қазақ-казак cөзi
орыс тіліне көрші түркі тілінен енген. 1395 жылы тұнғыш рет орыс тілінде
жалшы, жұмысшы мағынасында, кейін келе қазақ мағынасында (көшпелілер
шапқыншылығынан қорғайтын әскери, шекаралық күзеттен тұратын) поляк және
украин тілдері арқылы тіркелуі мүмкін дейді. Барлық көрсетілген мағыналар
бip-бipiмeн байланысты және жалпы тәуелсіз адам деген сөз мағынасын
білдіреді. Осы мағынамен қазақ туркі ұлтының - eрiкті тәуелсіз көшпелі
атауы байланысты деп корытындылайды H.A. Баскаков .
Т.Ф. Благова қазақ этнонимі мен қазақ терминінің сәйкес келуінің
кездейсоқ eмecтігі туралы жазды. Эділдігіне келетін болсақ, Солтүстік
Кавказда ерте көнеде касогтар атаулы халықтар мекендеген. Олар казipгi
кабардиндердің, черкестер мен абхаздардың арғы аталары болуы мүмкін. Біздің
пайымдауымызша касогтар мен қазақтар терминдерінің арасында осы жағдайда
тек қана фонетикалық ұксастык болған, одан басқа ештеңе жоқ.
Қазақ атауының түп төркіні.
Тарихшы ғалымдардың, пікірінше, қазақ cөзi бастапқыда тек әлеуметтік-
саяси мағынада қолданылған, кейін этникалық атауына айналған.Сонымен,
Қазақ хандығының құрамына кipгeн тайпалардың жауынгер-жасақшылары қазақ
деп аталған,
XV ғасырда орыс деректерінде де турік тілдерінен енген бұл сөз
жауынгер, әскери жасақ, мағынасына ие болған.
Енисей бойындағы кене туркі руникалық ескерткітерінде төмендегідей жазу
ойылған: Уч йетмш йашымқа адырылдым. Егук Қатун йерімке адырылдым. Теңрі
елімке, қазғақым оғлым, не уз оғлым, алты бiң йунтым .
Аудармасы:Алпыс уш жасымда айрылдым. Егук-Қатун жерімнен айрылдым.Tәңрі
еліме, олжалаушы улым, неткен шебер улым, алты мың, жылқым.
Мұндағы қазғақым оғлым - олжалаушы ұлым тіркесіндегі қазғак cөзi
қазға (н) - олжалау, тауып алу eтicтiгiнeн жасалып,олжалаушы
мағынасына ие болғаны, қазақ, этнонимі мен төркіндес екендігі байқалады.
Сөйтіп, қазақ, этнонимінің түп төpкiнi – көне түркі қазғақ олжалаушы,
олжа түcipyшi, табыс түсіруші, табыскер деген сөз,ортасындағы ғ дыбысы
түciп қалған, салыстырыңыз: бұлғақ - бұлақ,, орғак, - орақ,, тарғак -
тарақ,, қулғак - қулақ,, қазғуқ -қазық.
Қазақ, қырғыз тарихи аңыздарында қазақ сөзінің синонимі - алаш
этникалык атауы кездеседі. Алаш атауы елді қазақ деп аталмастан бұрын
қолданылған. Алты сан алаш бірлестігі-қыпшақ, найман, қаракесек, алшын,
коңырат, жалайыр тайпаларының одағы.XIII ғасырда Жошының, ұлысына кірген.
Махмұд Қашғари сөздігіндегі көне түрік халадж (халач) тайпасының, атауы,
байырғы алаш елінің, атауы және кiшi жүз алаш тайпасының аты негіздес,
төркіндес келеді деген пiкip көңілге қонымды, әбден дәлелді айтылған.
1- тапсырма. Кестені толтырыңыз?
Байырғы халадж (алаш) елінің, бүгінгі бip сынығы - Ирандағы аз санды
(20 мың адамдай) түрңк тңлдес халадж халқы. Халадж тілі көне қалпын сақтап
отыр (хадак- аяк), сондықтан оны әзірбайжан тілінің бip диалектісі емес,
дербес түрік тiлi деп білгеніміз жөн.
XIX ғасыр тарихшылары Н.М. Карамзин [2], В.О. Ключевский және қазақ
халқының ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов осы тұжырымдаманы ұстанған. Өйткені
қазақ этнонимі мен қазақтар ұғымы әлеуметтік құбылыс ретінде, Орталық
Азияда көшпелілермен Руське өтті. Еуразияда б.з. V-VI ғасырларында түрік
және славян тайпаларының арасында алғашқы тығыз байланыс орнатылғаны
белгілі. Кейін келе Днепрге қарай бауырлас ағайындары қыпшақтардан ығысқан
көшпелі түріктер, беренділер, печенегтер қоныстанды. Далалықтардың ғылыми
әлeмiндe көшпелілердің құмандармен және түркі тілдес халықтар қыпшақтармен
қатты теңдестіреді.
Ежелгі Русь Шығыспен, соның шінде көрші халықтармен де географиялық
жағынан жақын орналаса отырып, христиандықты кабылдағанға дейін олармен
тілдері мен мәдениеттері жағынан тығыз байланыста болды. Сонымен, қазақ
сөзі мен қазақлық ұғымы түркi тілдес тайпалармен бipгe осылайша Руське
жетті. Ш. Уәлиханов Қырғыз қазақ шежіресі [2] деген енбегінде: қазақтар
Азияда қалыптасып, дамып, орыстарға татарлардан өткеніне ешқандай күмән жоқ
дейді. Татарларда олар ертерек дамуы керек еді. Қырғыздың кең байтақ
даласы, Pycьтeгi Украина icпeттп, бостандық пен байлықты iздеген
батырлардың тоғысатын орны болды - деп жазды.
Н.М. Карамзин де осындай көзқарасты ұстанды. Ол: Василий Темныйдың
заманындағы шежірелер 1444 жылғы Рязань қазақтары туралы, жаңа заманда
қолданылатын ерекше жеңіл әскері жайлы жазған дейді. Қазақтар бip ғана
Украинада емес, олардың аты 1517 жылы белгілі болып кең тараған. Олар Ре-
сейде Батый шапқыншылығынан ертеректе өте алмайтын батпақ пен қамыспен
қоршалған Днепр жағалауын мекендеген түркілep мен беренділерге тиесілі
болды. Қысымшылықтан қашқан көптеген орыстарды өз жағына тарта отырып,
қазақ деген атаумен олармен араласып, бip халықты құрады. Олардың арғы
аталары X ғасырдан бастап Киев аумағын мекендеген орыстар болды - деп
жазады ол.
Орыс қазақтары өзіне түркі, славян тайпаларының қуатты элементін қосып
алған тұрғындардың этнографиялық тобы деп ойлаймыз. Бұл жерде Coлтүстік
Кавказ халықтарының қатысуынсыз тағы болмаған. Сақталған тарихи және
генетикалық жағдайлар қазақтарды ұзақ уақыт бойы орыстардан оқшау ұстауға
мәжбүрледі. Қазақтар өздерін орыстармен тікелей теңдестіргенді жақсы
көрмейтіні тарихтан белгілі М.Я. Шолохов қазақтардың ресейліктерден
epекшілігін атап өтеді. Сондықтан Дон өзеннің, атауы Ресей ғалымдарының
айтуынша түркі түбіріне шыққан, яғни парсылық емес. Ол Қырат, құзды
жағалау деген мағынаны білдіреді. Қазақ, татар, ноғай, башқұрт тілдерінде
дөң сөзі кеңінен таралған және кез келген жердің төбесі, қырат деген
мағынада қолданылады.
Тіпті алғашқы қазақтар сөзі түрік және славян екі субмэдениетінің
қосындысынан шықты деген болжам бар, өйткені, этнонимдердің таңқаларлық
ұқсастығы, қазақтар мен түрік тілдес халықтардың өмір сүру мәдениеті атап
айтар болсақ, жылқыларға деген сүйіспеншілігі, олардың көшіп-қонуға
бейімделіп және де антропологиялық түрлері де өте ұқсас болып келеді Орыс-
қазақ қауымының құрылымы Азиядағы көшпелі қауым құрылысын еске салады. Бұл
көшбасшылар мен атамандардың, демократиялық патриархалдық бастауымен
сайланған қызмет, демек өзіндік әскери көшпелі демократия. Қазақтарда түрік
тілінен шыққан сөздер әлі күнге дейін сақталған, мәселен көш,
көшпендәлер, қорған, күрке, есаул, атаман және тағы басқалары.
2 – тапсырма.Сызбаны толтырыңыз?
Қазақ хандығының құрылуы туралы ғалымдар не дейді?
Тақырыбы:Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары.Керей мен Жәнібек.
Орта ғасырдағы Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен
дамуының қазақ халқының құралуы мен топтасуында қпзпқ этносы дамуының
ұзақ жолында XV – XVI ғасырларда этностың тұтастығын сақтауда аса зор
маңызы болды.
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен
Түркістанның кең - байтақ аумағындағы әлеуметтік - экономикалық
процестердің заңды қорытындысы болды.Аралас экономикалы, көшпелі мАл
шаруашылығымен отырықшы-егіншілік қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің
табиғи интеграциясы негізінде XIV – XV ғасырларда түтас экономикалық
ауданның құрылуы аймақтың бүкіл жерінің бір саяси құрылымға бірігуіне
жағдай жасайды.
Өз кезеіінде Ақ Орда,Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы шеңберінде
жергіілікті этникалық негізде мемлекеттің даму тәжірибесі қалыптасыып
жатқан бір тұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне
жәрдемдесті.
Қазақ мемлекетінің құрылуының объективті себептері мен шарттары осы
жағдайлар болды.Ірі этникалық әлеуметтік қауымдастықтың өзінің бір тұтас
әлеуметтік аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуға соңғы уақытқа
ұлттардың құрылу кезіне ғана емес Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары
қалыптасқан орта ғасырларға да тән.Мемлекеттің этникалық қауымдастықты
айқындайтын көптеген элементтердің тіл, материалдық мәдениет,тұрмыс,тарихи
зерде,халықтың ғұрпы,ойлау салты элементтерін қайта жаңғыртуда оны дамыту
мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі.
Орта Азияда, Иранда, Кавказ сыртында, орыс жерлерінде болғаны
сияқты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын
қамтамасыз етіп. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе онтүстік аудандарда
әлеуметтік қатынастардың рулық- тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың
пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың, әмірлердің,
байлардың, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара жөніндегі
саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда мен басқа да аталған
мемлекеттердең әлеуметтік - эконом икалық қатынастар проблемаларын әлі де
жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе
отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден
біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір
ілгері басушылық туралы қазір де қорытынды жасауға болады.
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғас. орын алған
әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
қоғамдық
құбылыс.XV ғасыр50 жылдар арасында Әбілхайыр хандығын Жетісудің Шу м енТала
с өзененің жазығына 200 мыңдай адам көшіп кел ді.
Олардың бұл жергеқоныс аударуының с ебебі: Әбілхайырдың қол астында қан ау
шылардың күшеюіболса, екіншісі, ола рды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей м ен Жән
ібек ханныңжаңа қалыптасып келе жат қан қазақ халқының дербес мемлекеті н құру
. Ол кездежетісуды билеген Моғолста н ханы Есенбұға (14341462) бұл қаза қтарды
Әбілхайырға қарс пайдаану үшін қарс ы алып, қоныс берді. Тарихшы Мұхамм едХайд
ар Дулати Тарихи-Рашиди атты еңбе гінде былай дейді:
Ол кезде ДештіҚыпшақты Әбілхайыр х ан биледі. Ол жошы әулетінен шыққан сұлта
ндарға күнкөрсетпеді. Нәтижесінде Ж әнібек хан мен Керей Моғолстанға кө шіп ба
рды.
Есенбұға хан оларды жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу ме н
Қозыбас аймақтарын берді.
Қазақстанның алғашқы ханы болып 1458 – 1473 жылдары Керей жарияланды,
одан кейін Жәнібек 1473 – 1480 жылдары хан болып жарияланды.
Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібе к пен КерейЖошы әулетінен шыққан сұ лт
анның Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жо лындағыкүресіне қосылды. Бұл 1468 ж ылы Әб
ілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өрш іді.
Соның нәтижесінде XV ғ.70 жылдары қ азақ хандығының шекарасы кеңейді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Ша йбани әулетімен арадағы соғыстарЖән ібек х
аннан кейін қазақ хандығының тізгін ін ұстаған Бұрындық хан 1480 жылдар ы тұсы
нда да тоқтамады.
3 – тапсырмы. Кестені толтырыңыз?
Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғол- станда
мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында монғолдар жау- лап алуының
теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV—XV ғасырларда қазақ халқының
одан әрі бірігу , топтасу процесі жүріп жатты.
Бұл мемлекеттердің бәрінің — Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл
болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шың- ғыс ұрпақтары
басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы сол — олар жергілікті тайпалар
одағының негізінде, шын мәнінде — қалыптасқан қазақ халқының негізінде
пайда болды.
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси
бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпактары Жәнібек пен Керейдің үлесіне
тиді. Олардың басқа Шыңғыс ұрпақтарымен бұрынғы Жошы ұлысының мұраға қалған
жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері
топтасқан халықтын дербес мемлекет құруға ұмтылысын объективті түрде
бейнелеген еді.
Жошы ұрпақтарының генеалогиясына қатысты басқа деректемелерде қазақ
хандарының генеалогиясын Жошынын 13-ұлы Тоқа-Темірге апарып тірейді Жошы —
Тоқа-Темір — Уз - Темір — Қожа — Бәдік — Ұрус хан — Каруджақ (Құйыршық) —
Барақ—Жәнібек хан10, оны Бу Са'ид деп атаған. Керей хан мен Жәнібек ханды
Махмуд бен Уәли Жошы ханнын ұлы Тоқа-Темір ханның ұрпағына жатқызады
(Барақ сұлтанның ұлы Жәнібек хан — Тоқа-Темірден шыққан сұлтандардан).
Қадырғали Жалайри де Ұрыс ханды Жошының 13-ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы деп
атайды. 50-жылдардың аяғында Әбілқайыр қалмақтардан (ойраттардан)
жеңілгеннен кейін, ол ойрандалған ұлыстарда қатаң шаралар қолданып тәртіп
орнатугға кipicкeн кезде, Керей мен Жәнібекке бағынған көшпелі рулар мен
тайпалардың жағдайы бұрынғыдан да қысымшылыққа ұшырады. Әбілғазы Шыңғыс
ұрпақтарының арасында ханнын қысымына ұшырамаған не оның садағынын оғы
дарымаған бірде-бір адам қалмады деп жазады. Осының бәpi өзбек және қазақ
тайпаларының аражігінің ажырауына және соңғыларының ұлыстың оңтүстік-шығыс
аумағына көшіп кетуiне алып келді.
50-жылдардың аяғында осындай көшіп кетуді Жәнібек пен Керей басқар-
ды. Шығыс Дешті Қыпшақ, Түркістан мен Жетісу малшылары мен eгіншілері
өздерінің өндірістік еңбектерінен қол үздіріп отырған толассыз тонаушы
соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар жағдайында қисапсыз ауыртпалықтар
тартып, кіріптарлыққа түсті. Тұрғын халықтың жаппай кетуін Жәнібек пен
Керей бастады. Олар өз төңіректеріне басқа да Жошы әулеті мен соларға
тәуелді көшпелi және жартылай көшпелі қазакқ далалары тұрғындарының рулык-
тайпалык топтарын жинастырып алды да, 1458—1459 жылдары Әбілқайыр
хандығынан тысқары, Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне ертіп кетті.Көшіп
келген қазақтарға Моғолстаан ханы Есен бұға Шу мен Талас бойындағы жерлерді
берді.
Есен бұғаның мақсаты:
• Әбілқайыр мен Темір әулетіне қарсы қазақтардың кшән пайдалану
• Ойраттар шабуылынан Моғолстан жеріні қорғау
4 – тапсырма. Бос орындарды толтырыңыз?
Қазақ хандығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... жерінде
XIV-XV ғас. орын алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси
... ... ... ... ... ... ... ... туған заңды қоғамдық
құбылыс.XV ғасыр50 жылдар арасында ... ... ... ... ... ... ... ... хандығ
ын Жетісудің Шу мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... өзененің
жазығына 200 мыңдай адам көшіп кел ді.
Олардың бұл жергеқоныс аударуының с ебебі: ... ... ... ... ... ... ... қо
л астында қанаушылардың күшеюіболса , екіншісі, оларды ... ... ... ... ... ..
... әулетінен шыққан Керей мен Жән ібек ханныңжаңа қалыптасып келе жат қан қа
зақ халқының дербес мемлекетін құру . Ол кездежетісуды билеген ... ... . ... ..
... ... ... .. ханы Есенбұға (14341 462) бұл қазақтардыӘбілхайырға қарс ы пайд
аану үшін қарсы алып, қоныс берді. Тарихшы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ТарихиРашиди атты еңбегінде былай дейді:Ол кезде ... ... ... . ... ..
... .. Әбілхайыр хан биледі. Ол жош ы әулетінен шыққан сұлтандарға күнк өрсетп
еді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Ке рей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. көшіп барды.
Есенбұға хан оларды жая қарсы алып, ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... .. батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді.
Тақырыбы:Қазақ хандығы тарихын зерделеудің кезеңдері.
Өзге ipi халықтар (этностар) сияқты, қазақ халқы да ғасырлар бойы
қалыптасу, iрілену сатыларынан өткен.XVI ғасыр оныншы жылдарында, одан
кейін елуінші жылдарында Ноғай Ордасынан бөлініп шыққан халық қазақ қоғамын
толықтыра түскені анық. Осы ғасырдың 20- 40 жылдары және 1581-1582 жылдары
қазақ құрамынан ноғайларға, әcipece өзбектерге кету байқалған. XVI-XVI1
ғасырда қазақ хандығының ықпалында жиі болған қарақалпақ, башқұрт, қырғыз,
қалмақ халықтарының бөлiктepi қазақтармен этникалык жақындасу құбылыстарын
бастан кешірген.
Қазақ халқының қалыптасу кезеңдерін 4 бөлеміз :
1. Көне дәуір - б.з.V ғасыр
2. Түркі дуәірі – V ғасыр – XIII ғасыр
3. Моңғолдан кейінгі дәуір - XIIIғасыр –XV ғасыр
4.Қазақ хандығы кезеңі – XVI ғасыр – XVII ғасыр
Көне дәyip (6.3. V ғасырына дeйiн). Қазакқстан жеріндегі тұрғындардың
материалдық мәдениеттінің ұксастығы мен тығыз шаруашылық байланыстарын
жаңатас (б.з.д. VII-IV мыңжылдықтар), мыстытас (б.з.д. III мыңжылдықтар
бipiншi жартысы) және қола дәуірнен (б.з.д. III мыңжылдықтың екінші жартысы
- б.з.д. I мыңжылдықтың басы) байқауға болады. Қола дәуірінде дамыған
бақташылық және егіншілік мәдениет кен ici мен металлургия, уй кәсіптерімен
ұштасты. Қазақстан жерінің табиғи ерекшеліктеріне және даму заңдылығына
байланысты б.з.б. I мыңжылдыққа карай көшпелі шаруашылық үстемдікке кетті,
өлкеде көшпелі қоғам қалыптасты. Көшпелі қоғамда өзіндік шаруашылық түрлері
басқару, ұйымдасу жүйелері болды. Олар көшпелі қоғамды тұрақтандыруға және
күшейтуге қызмет eттi. Көшпелілер мен отырықшылар, кала тұрғындары
арасындағы байланыстар тұрақты сипат алды.
Tүркі дәyipi (Vғ.-XIII г. басы). Бұл дәуірде Қазақстан жеріндегі
тайпалар мен тайпа-халықтардың тілдік жақындығы арта түседі олар түpкі
тілінің бірнеше диалектілерінде сөйлеген. Әcipece қуатты саяси бірліктерді
теле, турк, cip (кыпшак), оғыз, қарлұқ, йемек (кимек), түpгic (тургеш)
тайпалары құрады. Олар бip нeшe рулар мен тайпаларды біріктіріп мемлекет
құра білді. Тайпалардың ежелгі мемлекет құру дәстүр1 лайықты жалғасын
тапты.
Моңғолдан кейінгі дәyip (Х1П-ХУғғ.). Бұл кезең қазақ халқының
қалыптасуының шешуші, соңғы кезең. Моңғол шапқыншылығы жылдарында шығыс
аймақтардан найман, керейт, меркіттер ығысып келіп, Қазақстандағы туыстарын
тапты, мұндағы бауыр тайпалармен қауышты. Шапқыншылықтан бірқатар ру-
тайпалар араласып, тіпті бөлшектеніп, бipaзы қазақ даласының сыртына шығып
кетті. Сол себептен қазақ халқының қалыптасуына белгілі 6ip дәрежеде бөгет
болды деп есептеліп жүр. Сонымен 6ipгe, жаңа тайпалық байланыстар орнады,
тайпаларды жақындастырған ipi ұлыстар-мемлекеттер құрылды. Ол мeмлeкeттepдi
жергілікті тайпалар құрды. Моңғолдар бұл мемлекеттерге тек билеуші әулетін
ғана әкeлдi.
Қазақ, хандығы кезеңі. Бұл кезде халықтың өзге этностар есебінен
іленуі жүрді. Өзге ipi халықтар (этностар) сияқты, қазақ халқы да ғасырлар
бойы қалыптасу, iрілену сатыларынан өткен.XVI ғасыр оныншы жылдарында, одан
кейін елуінші жылдарында Ноғай Ордасынан бөлініп шыққан халық қазақ қоғамын
толықтыра түскені анық. Осы ғасырдың 20- 40 жылдары және 1581-1582 жылдары
қазақ құрамынан ноғайларға, әcipece өзбектерге кету байқалған. XVI-XVI1
ғасырда қазақ хандығының ықпалында жиі болған қарақалпақ, башқұрт, қырғыз,
қалмақ халықтарының бөлiктepi қазақтармен этникалык жақындасу құбылыстарын
бастан кешірген.
Патша заманында қазақ халқының мемлекеттігін арнайы зерттеуде кедергілер
болғаны түсінікті. Сол себепті де зерттеушілер мәселеге жанама тоқталып,
шағын шолулармен шектелді. Қазақ халқының Геродоты атанған А.Левшин
қазақтарды сипаттаған үштомдығының бірінші кітабында Қазақ хандығының
тарихына қысқаша, тоқталып өтті. [3]. Патша заманында неғұрлым толымды
баяндауды, шығыс және орыс деректерін шебер ұштастыра отырып, 1864 жылы
В.В.Вельяминов- Зернов жазды. Қазақ хандығы тарихына арналған сюжеттері
Мәскеудің қол астындағы Касимов патшалығының тарихымен байланыста
қарастырылып, зерттеушілердің жаңа буындарына жол тапты. В.В.Вельяминов-
Зернов зерттеуі ХУ-ХУП ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихын патша заманында
зерттеудің шыңы болды.
Қазақ кеңестік автономиясы құрылған соң Қазақ хандыгының тарихын жеке
қарастыруға мүмкіндіктер туды. Алғашқы тәжірибніш 1924 жылы Чулошников
жасады. 1935 жылы С.Асфендияров Қазақстан тарихынан еңбегін жариялады.Қазақ
хандығының XVIII-XIX ғасырларда әлсіреу, ыдырау жэне жойылу тарихы басты
зерттеу тақырыптарына айналды. Қазак мемлекетінің тарихы қысқартылып,
маңыздылығы жоғарылады. XX ғасыр 70-80 жж. кеңестік тарихнамаға 1950 жылы
идеологиялық қысым орнығып, 1960 жылы тарихты зерттеуге түбегейлі өзгеріс
енгізбеген консервативтік көзқарас үстемдік еттi.
5 – тапсырма.Сызбаны толтырыңыз?
Тақырыбы: XV ғасырдың соңында қазақ хандығының нығаюы.
Әбілхайыр ханның өлімі, Өзбек ұлысындағы терең дағдарыс Жәнібек пен
Керейге Сырдарияның орта ағысы өңіріне, Түркістанға қайта оралып, ендігі
уақытта бұл аймақты жаңа мемлекеттің орталығына айналдыру үшін күрес
жүргізуіне мүмкіндік береді. 1470 жылдан бастап Сыр өңірінде қазақ
жасақтары көріне бастайды. Осы кезден бастап Шығыс Қыпшақ даласының далалы
аудандары мен Сыр бойының орта сағасындағы қалалы орталықтарды өзіне қарату
үшін әрекет ету XV ғасырдың 70—80-жылдары, алдымен, Жәнібек пен Керей
хандардың, содан соң олардың мұрагері Бұрындық ханның негізгі қызмет
арқауына айналады. Бұл жігерлі де мақсатты әрекет XV ғасырдың соңы және XVI
ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ хандарының қызметінде өз жалғасын
тапты. Қазақ билеушілерінің Түркістан мен оның төңірегіндегі қалалық
орталықтар үшін мұндай табанды күрес жүргізуінің өз себептері бар-тын. Орта
Сыр өңірі қалалары ерте кезеңдерден дәстүрлі экономикалық
саяси және рухани орталық міндетін аткарып келді. Ал Ақ Орда мен Әбілхайыр
хандығы кезеңінде көшпелі мал шаруашылығы аудандары мен отырықшы
егіншілік жазираларын жалғастырып жатқан бұл өңірдің стратегиялық маңызы
арта түспесе, кеміген емес-тін. Сондықтан да қазақ хандарының жаңа
калыптасып келе жатқан мемлекеттің болашағын тікелей Түркістан мен оның
өңіріндегі Отырар, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Созақ сияқты қалалармен
байланыстыруы толық негізді шешім болатын.
Қазақ хандары мен көшпелі өзбектер ханы Мұхаммед Шайбани арасындағы Сыр
бойындағы қалалар үшін күрес XV ғасырдың 80—90-жылдары ымырасыз және
тынымсыз соғыс жағдайында өтті. Бұл талас барысына Әмір Темір мұрагерлері
мен Моғол хандары да мүдделілік танытып, ауық-ауық араласып отырды.
Дегенмен Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханның бұл соғысты XV ғасырдың
соңына қарай жеңіспен аяқтау мүмкіндігі болған жоқ. Шайбанилықтар тынымсыз
күрестен соң Әмір Темір мұрагерлерін ығыстырып, Отырар, Йасы
(Түркістан), Арқұқ және Үзгентті ал ды. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі
Аркұк, Үзгенттен басқа Сығанақ, Созақ және Аққорғанды (1446 жылы) Әбілхайыр
ханның иемденгені болмаса, өзге қалаларды атасынан қалған мұра санауға
Мұхаммед Шайбанидың ешқандай да негізі жоқ еді. Ал Ташкент пен Сайрамда бұл
кезде моғол ханы Сұлтан Махмұд билік кұрды.Қазақ хандары Сығанақты,
Сауранмен қоса Түркістанның солтүстік жақ бетін, Қаратаудың Созақ және
басқа елді мекендерімен бірге солтүстік және оңтүстік беткейін, Сырдың
төменгі ағысын, Арал жағалауын иемденді.
XV ғасырдың соңғы онжылдықтарында шайбанилықтар мен қазақ хандары
арасындағы күрес Түркістан мен Қаратау өңірі үшін ғана жүргендей
көрінгенімен, шын мәнінде, бұл күрес қазіргі Орталық және Оңтүстік
Қазақстанның далалы аймақтарын мекендеген халықтарды өз биліктеріне қарату
үшін болған талас еді. Сондықтан да Жетісу, Түркістанның солтүстік бөлігін,
Қаратау мен Сырдың төменгі ағысы өңірлерін билеген қазақ хандары осы
аймақтарға жатқан дала халқын да біртіндеп өзіне қарата бастайды. Мұхаммед
Шайбани болса, бұл мезгілде Түркістанның тек оңтүстік бөлігін ғана
иемденіп, одан әрі ұзап шыға алған жоқ.
XV ғасырдың соңы алғашқы қазақ хандарының қазақ мемлекеттігін нығайта
түсуге тікелей қатысты маңызды шараларды атқарған тарихи кезең болды.
Мұхаммед Шайбани хан атасы Әбілхайыр ұлысын енді қайтып сол бұрынғы
көлемінде қалпына келтіре алған жоқ. Дегенмен бұл мезгіл Қазақ
хандығының нығая түсуінің алғашқы кезеңі ғана еді. XVI ғасырдың бас кезінде
Мәуереннахрды Әмір Темір мұрагерлерінен тартып алған Мұхаммед Шайбани
ханмен күрес жаңа қарқын алды. Тура осы мезгілде, Шығыс Түркістанды
(Қашқария) билеген моғол хандары бірнеше мәрте қазақ хандарынан Жетісуды
тартып алу әрекетін жасап көрді. Қайткенде де Сыр бойы қалаларында
орнықкан Бұрындық хан Жетісу, Орталық және Батыс Қазақстан өңіріндегі
көшпелі тайпаларды хандық билік төңірегіне жұмылдыра білді.
XVI ғасырдың алғашқы онжылдығы Қазақ хандығы үшін Мұхаммед Шайбани ханның
тегеурінді шабуылына тойтарыс беру жағдайында өтті. Мәуереннахр
билеушісінің 1503—1510 жылдары қазақ жеріне жасаған жорықтары ол қалағандай
нәтиже берген жоқ. 1510 жылдың соңында Мұхаммед Шайбани
хан Иран шахымен болған шайқаста қаза табады.
1511 жылы хандық тақтан кеткен Бұрындық ханның орнына келген Қасым хан осы
сәтті пайдаланып, 1513 жылы Сайрамды өзіне қаратып, Ташкентті алуға әрекет
жасады. Сонымен, бұл тарихи кезең Сыр өңірі қалаларының қазақтарға біржола
өтуімен аяқталады.
Моңғолдардан кейінгі уақытта Қазақ хандығы шеңберінде XV ғасырдың eкінші
жартысы — XVI ғасырдың басында Оңтүстік және Оңтустік-Шығыс Қазақстаннын,
кең-байтақ далалық аймақтың ұзак уақыт бойы саяси жағынан бөлшектеліп
келген халқы жалпы мемлекеттік дамуға мүмкіндік алды.
Қазақ билеушілерінің алдында олар мемлекет болып бөлініп шыққан бойданақ
жаңадан пайда болған мемлекетік нығайту, мемлекет құрамына қазақтар
мекендейтін аумақтарды қосып алу мақсатымен оның шекарасын кеңейтуу
міндеттері, сондай-ақ хандықты көоші мемлекеттердің талаптарынан қорғау
міндеттері тұрды, XV ғасырдың соңында қазақ хандарынын Шайбани
ұрпақтарымен және Моғолстан билеушілерімен өзара қатынастарын сол міндеттер
анықтады.
XV ғасырдын сонғы онжылдықтары — XVI ғасырдың басында Қазақ хандығы
экономикалык жағынан нығайып алды және қазақтардың этникалық жерлерінің
едәуір бөлігін өзіне қосып алып, аумақтық жағынан кеңейе түсті. Қазақ
хандығынын нығаюы Қазақстан-Орта Азия аумағы шегінде соғыс, талас-
тартыстар, халықтың көш-қонуы орын алған күрделi жағдайда өтті. Қазақ
хандығының құрылуы және оның одан әрі нығаюы Шығыс Дешті Қыпшақ, Оңтүстік
Қазақстан (Түркістан) жене Жетісу қазақтарының тарихи тағдыры үшін ғана
манызды болған жоқ.
6 – тапсырма.Кестені толтырыңыз?
Тақырыбы: Қасымхан тұсындағы қазақ – ноғай қарым қатынастары
Қасымханның қасқа жолы.
Қазақ-ноғай қарым-қатынастары (15 – 17 ғасырлар) – екі халықтың саяси және
этникалық байланыстары. Қазақ хандығының сыртқы байланыстарында Ноғай
ордасы елеулі орын алады. Қазақтар мен ноғайлар этникалық жағынан өте
жақын. Олар бұрыннан Дешті Қыпшақты мекендеген туыстас ру-тайпалардан
құралды. Екі ел қарым-қатынастары әр кезеңде әр түрлі сипат алды. 15
ғасырдың ортасында қазақтар мен ноғайлар бірге тізе қосып, Шайбани ұрпағы
билеген Әбілхайыр хандығын құлату үшін соғысты. Әбілхайыр хандығы құлаған
соң, қазақтардың күшеюінен қорыққан ноғай билеушілерінің бірі Мұса би
Әбілхайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбаниді жақтап шығады да,
оны Қыпшақ даласының ханы етіп көтеруге талпыныс жасайды. Бұған жауап
ретінде Қазақ хандығының билеушісі Бұрындық хан 50 мың әскерімен ноғайлар
мен Мұхаммед Шайбаниға қарсы жорық ұйымдастырды. Олардың арасында шайқас
болып, Бұрындық Мұсаның ағасы Хорезмиді өлтіреді, бірақ шайқаста жеңіске
ноғай әскері жетеді. Алайда ноғай билеушілері Мұхаммед Шайбанидің күшеюінен
қорқып, оның хан болуына қарсы шықты. 15 ғасырдың 80-жылдары қазақтар мен
ноғайлар Мұхаммед Шайбаниға қарсы Түркістан аймағында бірігіп күресті.
Ноғай билеушілерін Едіге ұрпақтарының бірі Хамза бек басқарды. Қазақ
хандығының тегеурініне шыдамаған Мұхаммед Шайбани Орта Азияға кеткен соң,
олардың арасында ортақ мақсат болмай, Қазақ-ноғай қарым-қатынастарында енді
ел мен жер үшін күрес орын алады. 16 ғасырдың басында, Бұрындық
хан тұсындағы күресте қазақтар басым түсіп, Ноғай ордасының астанасы
Сарайшық қаласы Қазақ хандығының қол астына өтті. Қасым ханның Ноғай
ордасына қарсы 1519 – 21 жылдары жүргізген соғыстарын Қазақ хандығының
құрамына бұл елдің көп аумағын қосты, ноғайлар Еділ өзенінің оң жағалауына
өтіп, бой сағалауға мәжбүр болды. Ноғай ордасындағы көптеген ру-
тайпалар өздеріне туыс қазақ ру-тайпаларымен қосылу мақсатында Қазақ
хандығы жағына шықты. Бірақ Қасым хан өлген соң (1521) жағдай күрт өзгерді.
16 ғасырдың 20 – 30-жылдары ноғай билеушілері қайта күш жинап, тақ үшін
таласып жатқан Қазақ хандығына қарсы соғыс жүргізіп, кезінде айрылған
жерлерінің көбін қайтарып алды. Осы жылдары олар қазақтарға қарсы құрылған
өзбек-моғол одағына қосылып, Қазақ хандығының әлсіреуіне үлкен әсер етті.
40-жылдардағы Қазақ-ноғай қарым-қатынастары туралы нақты дерек жоқ. Бірақ
жанама мәліметтер екі ел арасы бейбіт өмір сүрді деген тұжырым жасауға
негіз береді. 50-жылдары Ноғай ордасындағы ішкі саяси тартыстар мен елдегі
ашаршылықтан (1557 – 58) ноғайлар көрші мемлекеттерге – Қырым, Қазақ, Орта
Азия хандықтарына ауды. Осы жағдайды Қазақ хандығының жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz