Pred-a-Porter стильдегі қыз- келіншектерге арналған «РУКМИНИ» атты киім үлгісін жобалау



КІРІСПЕ

І БӨЛІМ. «РУКМИНИ» КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1. «Рукмини» сән үлгілерін айқындау бағытындағы ізденістер
1.2. «Рукмини » сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі
1.3. Костюм композициясының түсі, декоры және фактурасы
1.4. «Рукмини» сән үлгілерінің түспен боялған эскизі және сыртқы техникалық эскизі мен техникалық сипаттамасы

ІІ БӨЛІМ. «РУКМИНИ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ КОНСТРУКЦИЯЛАУ НЕГІЗДЕРІ

2.1. Конструкциялау әдістерін топтастыру
2.2. «Рукмини» сән үлгілерінің сызбасын құрастыру үшін негізгі
өлшемдерді және киімнің еркін қонымдылығына берілетін
қосымшаларды таңдап негіздеу
2.3. «Рукмини» сән үлгілерін құруға арналған есептеулер
2.4. «Рукмини» сән үлгілерінің конструкциялық сызбасын сызу,
модельдік ерекшеліктерін енгізу

ІІІ БӨЛІМ. «РУКМИНИ» СӘН ҮЛГІЛЕРІН ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

3.1. «Рукмини» сән үлгілеріне техникалық құжаттама жасау

3.2. Үлгіге арналған негізгі және қосымша маталардың шығыны


ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кең мүмкіндік беру керектігі Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында, Қазақстан Республикасындағы білім беруді 2005-2010 ж.ж. дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында, «Қазақстан-2030» Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуында, «Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып табылады. Қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа өнер шығармашылығы арқылы беріліп отырған эстетикалық көзқарастары мен талғамдары, педагогика тарихынан есімдері танымал ағартушы ғалымдар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде мұғалім мәдениеті мен шеберлігіне көп көңіл бөлінген. Бейнелеу өнерінің жалпы теориялық және методологиялық негіздері Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Г.В.Беда, Е.В.Шорохов т.б. еңбектерінде өзекті мәселенің негізі болған. Қазақстанның мектептеріндегі бейнелеу өнері пәнін оқыту әдістемесінің дамуын, көркемдік білім берудің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, әдістемелерін, көркемдік-эстетикалық тәрбие беру мәселесіне назар аударған ғалымдар Қ.Е.Ералин, Қ.Ж.Әмірғазин, еңбектерінде ұлттық өнер негізінде оқушыларға эстетикалық тәрбие беру теориясы мен көркемдік білім беру зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
Бүгінгі тәуелсіздік таңында еліміз көптеген жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Жастарға білім беру мен оларды тәрбиелеуде сапаны арттырып, қоғам дамуына үлес қосу үшін сан-салалы істер жүргізілуде. Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары шығармашылық өнерде де өз өрнегін айқындауға мүмкіндік бергендей. Өнер, білім, ғылым өркендеп, өркениетті 50 бәсекелес ел қатарына қосылу үшін әлі де көп тер төгіп, бар-жоғымызды түгендеп, асыл қазыналарымыздың құнын жоғарылатып, болашағымыздың жас жеткіншектері мақтана алатындай оны ары қарай жеткізуде, қадыр-қасиетін түсінетіндей, халық өнерін көзінің қарашығындай қастерлеп, жаңа технологияның өркендеуіне өзіндік үлесін тигізетіндей мұра жасауымыз қажет.

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:   

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжі Ф-ОБ-009016
Есептеу техникасы және бағдарламамен
қамтамасыздандыру
бөлімшесі

Срайл Нұрия Құлмаханбетқызы

Pred-a-Porter стильдегі қыз- келіншектерге арналған Рукмини атты киім
үлгісін жобалау

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

0402000-Дизайн мамандығы

Түркістан 2015

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжі Ф-ОБ-009016
Есептеу техникасы және бағдарламамен
қамтамасыздандыру
бөлімшесі

Қорғауға жіберілді
1304000-Есептеу техникасы және
Бағдарламамен қамтамасыздандыру
меңгерушісі:____________І.Керімбек

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Pred-a-Porter стильдегі қыз- келіншектерге арналған Рукмини
атты киім үлгісін жобалау

0402000-Дизайн мамандығы

Орындаған: Срайл Нұрия

Ғылыми жетекшісі: Диметова Нулифар

Түркістан 2015
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4

І БӨЛІМ. РУКМИНИ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Рукмини сән үлгілерін айқындау бағытындағы
ізденістер ... ... ... 5-26
1.2. Рукмини сән үлгілерінің қызметі және дизайн
обьектісі ... ... ... 26-29
1.3. Костюм композициясының түсі, декоры және
фактурасы ... ... ... ... 30-41
1.4. Рукмини сән үлгілерінің түспен боялған эскизі және сыртқы
техникалық эскизі мен техникалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41-43

ІІ БӨЛІМ. РУКМИНИ СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ КОНСТРУКЦИЯЛАУ НЕГІЗДЕРІ

2.1. Конструкциялау әдістерін
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..44-45
2.2. Рукмини сән үлгілерінің сызбасын құрастыру үшін негізгі
өлшемдерді және киімнің еркін қонымдылығына берілетін
қосымшаларды таңдап
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..46-50
2.3. Рукмини сән үлгілерін құруға арналған
есептеулер ... ... ... ... ...50-52
2.4. Рукмини сән үлгілерінің конструкциялық сызбасын сызу,
модельдік ерекшеліктерін
енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
-55

ІІІ БӨЛІМ. РУКМИНИ СӘН ҮЛГІЛЕРІН ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

3.1. Рукмини сән үлгілеріне техникалық құжаттама
жасау ... ... ... ... ...56-57

3.2. Үлгіге арналған негізгі және қосымша маталардың шығыны ... ... ... ...57

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58-59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..60

Кіріспе

Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты қоғамның, мемлекеттің және жеке
тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір
адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кең мүмкіндік
беру керектігі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасындағы білім беруді 2005-2010 ж.ж. дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасында, Қазақстан-2030 Қазақстан Республикасының стратегиялық
дамуында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009-2011
жылдарға арналған стратегиялық жоспарында білім беру жүйесінің басты
міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең
меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы
әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру
өзекті мәселе болып табылады. Қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа өнер
шығармашылығы арқылы беріліп отырған эстетикалық көзқарастары мен
талғамдары, педагогика тарихынан есімдері танымал ағартушы ғалымдар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде мұғалім мәдениеті мен
шеберлігіне көп көңіл бөлінген. Бейнелеу өнерінің жалпы теориялық және
методологиялық негіздері Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Г.В.Беда, Е.В.Шорохов
т.б. еңбектерінде өзекті мәселенің негізі болған. Қазақстанның
мектептеріндегі бейнелеу өнері пәнін оқыту әдістемесінің дамуын, көркемдік
білім берудің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, әдістемелерін, көркемдік-
эстетикалық тәрбие беру мәселесіне назар аударған ғалымдар Қ.Е.Ералин,
Қ.Ж.Әмірғазин, еңбектерінде ұлттық өнер негізінде оқушыларға эстетикалық
тәрбие беру теориясы мен көркемдік білім беру зерттеліп, маңызы ашылып
көрсетілген.
Бүгінгі тәуелсіздік таңында еліміз көптеген жетістіктерге қол
жеткізіп отыр. Жастарға білім беру мен оларды тәрбиелеуде сапаны арттырып,
қоғам дамуына үлес қосу үшін сан-салалы істер жүргізілуде. Әлеуметтік-
экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары шығармашылық өнерде де өз
өрнегін айқындауға мүмкіндік бергендей. Өнер, білім, ғылым өркендеп,
өркениетті 50 бәсекелес ел қатарына қосылу үшін әлі де көп тер төгіп, бар-
жоғымызды түгендеп, асыл қазыналарымыздың құнын жоғарылатып, болашағымыздың
жас жеткіншектері мақтана алатындай оны ары қарай жеткізуде, қадыр-қасиетін
түсінетіндей, халық өнерін көзінің қарашығындай қастерлеп, жаңа
технологияның өркендеуіне өзіндік үлесін тигізетіндей мұра жасауымыз қажет.

Диплом жобасының мақсаты:
Киім өнеріндегі үнді халқының дәстүрлі түрлерін қайта жаңғырту,
бүгінгі заман талабына сай жаңалықтар қосу, ұлттық элементтердің мәні мен
маңызын ашу.
Осы мақсатқа жеті барысында алдымызға қойылған міндеттер:
1. Үнді халық дәстүрі жайлы, киім түрлері, киім технологиясындағы
материалдар жайлы, киім дизайн өнеріндегі ғылыми ой-пікірлер,
материалдар, шығармалар жинақтау, салыстыру, жүйеге келтіру.
2. Жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің киім дизайны өнеріне өз
тарапымыздан үлес қосу.
3. Жас жеткіншектерге үнді халқының киім өнері үлгісін жаңа қырынан
таныту.
Диплом жобасының нысаны:
Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
Киім-адам денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы түрлері. Қоғам
дамуы барысындағы материалдық, рухани, әлеуметтік талаптарға сай киім жиі
өзгеріске ұшырап отырады. Киім адам денесін қоршаған ортаның қолайсыз
әсерлерінен сақтау қажеттігінен пайда болған.
Киім-кешек ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық
жағдайларға сәйес сұлулық туралы белгілі бір ұғымын белгілетін сәнмен тығыз
байланысты болады. Адамзат қоғамы дамыған сайын бұл көзқарастар өзгереді,
яғни сәнде үнемі жаңарып отырады. Киімді әркім өзі бетінше таңдайды, таңдау
барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүенеді. Жақсы киіне білүде-
өнер. Киім таңдаудағы жақсы талғамдағы білдіретін кең тараған
анықтамалардың бірі- әдемілік, сәнділік. Сәнділік ұғымы ең алдымен киім
ансамбльдерін түсімен сәніне қарай білу, яғни киім мен
аяқкиімнің,басиімнің,сөмкенің бірі-біріне үйлесіп тұруына тікелей
байланысты. ХХғ қалыптастыруда
өнеркәсіп өндірісі,ғылымның,техниканың дамуы,жаңа материалдар белсенді роль
атқарды. ХХғ үшінші жартысында мәдениеттің айрықша құнды стильдердің бірі
ретінде постмодерн эклектика-көп стильдерден құрылған,көп стильдердің дамуы
барысында соның ішінде 1990 жылдары прет-а-порте стилі дүниеге келді.
Рукминилердің өте бай гаммасы болады. Рукминидік көк түсі титан мен
темірдің А1203 матрицасындағы қоспаға негізделеді. Біздің көзіміз үйренген
көк түсті тастардан басқа зергерлік сападағы қызыл қоңыр, күлгін-қызыл-
қоңыр, жасыл және күлгін түс, сондай-ақ түсссіз даналары да кездеседі.
Түсі: Рукмини өзінің таңғаларлық түсімен титан мен темірдің қоспасының
алдында міндетті. Көк түс, көгілдір, жасыл, сары, түссіз, қызыл-қоңыр. Прет-
а-порте бұл танымал модельер немесе белгілі сауда маркасының жоғары сапалы
дайын киімдері.
1950 жылдары дайын киім коллекцияларын шығаруға кейбір Ж.Хейм,
Ж.Фат сияқты кутюрьелер әрекет етті, алайда бұл бизнесте алғашқы болып аты
шыққан Пьер Кордон болды, ол дәл осы прет-а-порте бағытына белсенді
кірісті.
Прет-а-порте бұл дайын киімдер үлгісі, олар үлкен партиялармен және
стандартты мөлшермен шығарылады. Дайын киімдер кішкентай сауда нүктелерінде
де, сондай-ақ ірі әмбебап дүкендерінде де сатылады. Бұл дайын киім үлгілері
сән салондарынан тыс жерлерде, көпшілік үшін шығарылуы мүмкін, сондай-ақ
жетекші модельерлер дизайндары бойынша эксклюзивті ретпен дайындалуы да
мүмкін.
1. рукмини КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Рукмини сән үлгілерін айқындау бағытындағы ізденістер

Үндістан - Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет.
Үндістан – өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел.
Ол – терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да,
сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер-жаһанға әйгілі махаббат
күмбезі Тәж-Махал, Лотосхрам сынды сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы
би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол –
“барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған”
(Үндістанның “Халықтың жан жүрегі” мемлекеттік Әнұранынан) әр түрліліктегі
бірлестіктің үлгісі.

Үндістан, Үндістан Республикасы — Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан
оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және
Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында
жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал
шығанағының суларымен қоршалған. Аумағы 3,3 млн. км²
(Лаккадив, Андаман және Никобар ара лдарын қоса есептегенде). Астанасы —
Дели (Нью-Дели) қаласы. Халқы 1 млрд. 33 млн. (2001), оның 72%-ы шығу тегі
жағынан үнді-арийлер, 25%-ы дравидтер (негізінен оңтүстікте тұрады), 3%-ы —
моңғол тектестер. Халқының 910 бөлігін ірі ұлттар: хиндустандықтар(31%-
дай), бихарлықтар,бенгалдықтар, тел угулар, маратхилер, тамильдер, гудж аратта
р, малаялилер, каннара, ориялар, пе нджабдықтар,раджастхандар, ассамдық тар, к
ашмирліктер, т.б. құрайды.

Үндістан — федеративті республика, құрамына 25 штат пен 7 одақтық аумақ
кіреді. Мемлекет басшысы — президент. Заң шығарушы жоғарғы органы —
президент және қос палатадан (халық палатасы мен штаттар кеңесі)
тұратынпарламент. Жоғарғы атқарушы органы — Министрлер кеңесі, оны премьер-
министр басқарады.

Ұлттық мейрамдары: Республика күні — 26 қаңтар (1950) және Тәуелсіздік күні
(15 тамыз).

Британ Достастығының құрамына кіреді, БҰҰ-ның мүшесі (1945). Ақша бірлігі —
үндістан рупийі.

Геология

Үндістан негізінен Үндістан түбегін, Гималай мен Қарақорымның б ір
бөлігін, Инд-Ганг жазығының шығыс бөлігін, Бенгал шығанағы мен Араб
теңізінің бірнеше аралдар тобын қамтиды. Ел аумағының 34 бөлігі — жазықтар
мен үстірттер. Үндістанды түгел дерлік Декан таулы үстірті алып жатыр
(шығысқа қарай 900 м-ден 300 м-ге дейін аласарады). Теңіз жағалаулары
негізінен аласа, құмдауыт, аз тілімденген. Кеме тоқтайтын қолайлы орындар
аз, сондықтан көптеген ірі порттар өзендер жағасына (Калькутта) орналасқан
немесе жасанды жолмен салынған (Мадрас). Батысында үстірт биіктеп, Батыс
Гаттар тауын құрайды. Оның теңіз жағалауындағы беткейлері тік жарлы, шығыс
жағы ірі өзендердегі (Кришна, Годовари, Маханади, т.б.) жазықтармен
тілімденген. Батыс Гаттар тауы оңтүстікте Апаймалай, Кардамон тауларымен
(ең биік жері — 2633 м) жалғасады. Солтүстік-батысында эрозиядан қатты
бүлінген, қысқа, қатарлас қырқалардан құралатын ежелгі қатпарлы тізбек
— Аравали таулары (биіктігі 1722 м-ге дейін) орналасқан. Декан үстірті
солтүгінде Малва базальтты таулы жазығының жарлауыт шеті болып табылатын
Виндхья тауларымен (ең биік жері — 881 м) шектеледі. Декан үстіртінің шығыс
қиыр шетінде өзендермен жеке массивтерге бөлшектенген Шығыс Гаттар таулары
(ең биік жері — 1680 м) орналасқан. Үндістан түбегінің солтүстігіне қарай
аллювийлі Инд-Ганг жазығы жатыр. Оның солтүстігінен бастап үш тік құз
баспалдақ түрінде дүние жүзіндегі ең биік таулы жүйелер — Гималай таулары
мен одан солт-ке қарай Қарақорым көтеріледі (ең биік жері — Гималайдағы
Нангарпарбат тауы — 8126 м). Гималайдың бұл баспалдақтары — Сивалик таулары
(800 — 1200 м), Кіші Гималай (2500 — 3000 м), Үлкен Гималай (5500 — 6000 м,
одан да биік) бір-бірінен тауаралық қазаншұңқырлар тізбегімен бөлінген.
Үлкен және Кіші Гималайлардың жер бедері альпілік формада, өзендермен терең
бөлшектенген. Тас көмір, темір кентастары, марганец, хромит, боксит, алмас
кен орындары бар.

Климат

Климаты негізінен тропиктік, солтүстігінде тропиктік муссондық. Үндістан
егіншілігі үшін орасан рөл атқаратын жазғы ылғалды муссон кезінде жауын-
шашынның 70 — 90%-ы түседі. Қысы құрғақ әрі салқын, наурыз айынан мамырға
дейін құрғақ, ыстық маусым басталады. Қаңтардың орташа температурасы солт-
тегі 15°С-тан оңт-тегі 27°С-қа, мамыр айында 28°С-тан 35°С-қа дейін жетеді.
Инд-Ганг жазығының батысындағы жылдық жауын-шашын мөлш. 100 мм-ден кем
болса, Деканның орталық аудандарында 300 — 400 мм, Шығыс Гималай
мен Гаттардың сыртқы беткейлерінде 3000 — 6000 мм-ге, Шиллонг таулы
жазығындағы (Жер шарындағы құрлықтың ең ылғалды орны) Черапунджиде 12000 мм-
ге дейін жетеді. Еріген қар, мұздықтар мен жауын-шашын суымен
толығатын Гималайдан басталатын өзендердің суы жыл бойы мол болады. Декан
үстіртіндегі өзендер ағыны муссондық маусымға байланысты өзгеріп отырады,
маусымнан қазан айына дейін суы молаяды. Барлық ірі өзендерде жазда су
деңгейінің шұғыл көтерілуі байқалып, тасқын жиі болып тұрады.

Археологиялық ескерткіштер Үндістанда тас ғасыры кезеңінің өзінде-ақ
адамзат қоғамының өмір сүргенін дәлелдейді. Бұл дәуірдің қабаттарынан шелль-
ашель мәдениетіне жататын тас құралдар табылған. Инд өзенің жазығынан
табылған қола мәдениетінің қалдықтары б.з.б. 3-мыңжылдықтың бас кезіне
жатады. Инд жазығындағы ежелгі мәдениеттер б.з.б. 3-мыңжылдықтың 2-
жартысынан б.з.б. 2-мыңжылдықтың 1-жартысына дейін, Гуджтаратта бұдан да
бұрынырақта пайда болған деп есептелінеді (Хараппа мәдениеті). Б.з.б. 2-
мыңжылдықтың 2-жартысында Үндістанға арийлер келіп, алғашында Пенджабты,
соңынан Ганг жазығын мекендеді. Ежелгі үнді діни мадақтау жырлары мен
жадылау өлеңдерінің жинағы — ведалар арий тайпаларының өмірін суреттейді.
Арийлер мал, егін өсірумен айналысып, әр түрлі қолөнерді меңгерді, сауда-
саттық жүргізді. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың 1-жартысында Солтүстік Үндістанда
бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болды. Бұл кезеңнің тарихы аз
зерттелген. Б.з.б. 6 ғасырдағы құл иеленуші мемлекеттердің көпшілігі
Солтүстік Үндістанның шығыс бөлігінде, Ганг мен Джамна өзендері нің
алаптарында орналасты
(Анга, Магадха, Вриджи, Каши, Кошал а, Панчала, Ватса, Куру, т.б.
мемлекеттер). Олардан солтүстік-батысқа және оңтүстікке қарай
орналасқанГандхара, Аванти, т.б. мемлекеттер жөнінде деректер аз сақталған.

Бұл құл иеленуші мемлекеттердің халқы 4 топтан құралды:
• брахмандар;
• кшатриялар;
• вайшьялар;
• шудралар.

Олардың алғашқы екеуі артықшылық жағдайда болды. Патша қазынасына егіншілер
түскен өнімнің 16 — 112 бөлігін берді. Патша сондай-ақ қолөнершілер
еңбегін пайдалану (айына 1 күн), әр түрлі алым-салықтар жинау құқығына ие
болды. Егіншілер рулық және көршілік қауым болып өмір сүрді. Құлдардың
еңбегі негізінен үй ш-нда пайдаланылды. Б.з.б. 6 — 4 ғасырларда қол жеткен
экон. прогресс ежелгі үнді қоғамы өмірінің жағдайларына айтарлықтай
өзгерістер енгізді. Тауар-ақша қатынастарының дамуы құлдықтың таралуына
жағдай жасады. Әлеум. қарама-қайшылықтардың өсуі діни-сектанттық қозғалысты
туғызды, олардың ішінен буддизм мен джайнизм ерекшеленді. Б.з.б. 4 ғасырдың
ортасында Нанд әулеті билеген Магадха мемлекетіне Ганг жазығы түгел
бағынды. Инд өз. жазығының бір бөлігін Ахемен әулеті жаулап алды.
Б.з.б. 327 — 325 жылы Үндістанға Александр Македонский әскері баса-көктеп
кіріп, Биас өзендеріне дейінгі жерді иеленді. Магадханың көршілес
аймақтарды басып алуы Маурья әулеті тұсында да жалғаса берді. Ашок патшаның
кезінде Маурья әулеті Үндістанға түгелдей дерлік, қазіргі Ауғанстан
аумағының бір бөлігіне өз биліктерін орнатты. Олар күшті әкімш. және әскери
аппарат құрды. Бірақ ішкі қарама-қайшылықтар мен Үндістанға бактрия
гректерінің баса-көктеп кіруі оларды әлсіретіп жіберді. Б.з.б. 2 — 1
ғасырларда Солтустік Үндістанда грек-бактриялықтар, парфиялықтар мен
шактардың көптеген әулеттері билік жүргізді. Осы кезде Деканда Сатавахандар
мемлекеті күшейе бастады. Б.з.б. 1 ғасырда Солтүстік Үндістанның көпшілік
бөлігі Кушан патшалығының билігіне көшті. 1 — 3 ғасырларда Үндістан Риммен
қызу сауда жүргізді. Шығыстағы елдермен, Қытаймен сауда қатынастары
кеңейді. 6 — 12 ғасырларда Үндістанда көптеген ортағасырлық мемлекеттер
өмір сүрді. Олардың арасында үздіксіз соғыс жүрді. 8 — 10 ғасырларда
Солтүстік Үндістандағы мемлекеттердің неғұрлым ірілері
— Палдар мен Гурджара-Пратихарларме млекеттері еді. 8 ғасырдың басында
Синдіні арабтар жаулап алып, елге ислам діні тарай бастады. 11 ғасырдың бас
кезінде Үндістанның солтүгіне Ғазнауи сұлтандығының билеушісі — Махмұд
Ғазнауи бірнеше рет жорық жасап, Пенджабтың біраз бөлігін бағындырды. 12
ғасырдың соңы — 13 ғасырдың бас кезінде Солтүстік Үндістанды Гурлар
мемлекетінің билеушісі — Мұхаммед жаулап алды. Ол қайтыс болғаннан кейін
оның Ганг жазығындағы жергілікті билеушісі өзін тәуелсіз деп жариялап,
астанасы Дели болған өз мемлекетін құрды (қ. Дели сұлтандығы). Кришна
өзеннен оңтүстікке қарай 14 ғасырдан 17 ғасырдың 1-жартысына дейінгі
аралықта үлкен мемлекет — Виджаянагар өмір сүрді. 1565 жылы Виджаянагар
билеушісі Кришна өзеннің жағасында Декан мұсылман одағынан жеңіліп,
патшалығы ыдырап кетті. 17 ғасырдың ортасына таман бірнеше дербес
князьдіктер құрылды (Мадура, Майсур, т.б.).
Үнді — будда мәдениеті. Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті
мәдениеттердің бірі — Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда
мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты
халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.

"Будда"
Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған
көне мәдени мұралардың бірі — Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың
арасына кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз — діни сарындағы
дұғалардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың
поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты
жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді Халықтың қуанышшаттығы мен
оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері деп
өте жоғары бағалаған болатын. Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние
былай деп сипатталады: Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды.
Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшынысы
байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалығы пайда
болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік қалыптасты, ал
құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды. Шамамен, б.з.б. 800
жылында қалыптасқан упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының
дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі
жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар
жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайындағы
діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы —
упанишадтарда Брахман мен Атман иде ялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман —
абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе
де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман
болса осы жағдайларды ескере отырып — жеке тұлғаны
мойындау. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды,
сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты.
Үнді-будда мөдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз
байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралыГегель былай деп жазды: Үнді
мәдениеті — жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың
философиясы дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді. Философия
ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады.
Сондықтан да болар, ведалар — діннің ғана негізі емес, сонымен қатар
философияның да негізі болып саналады
Бір-бірімен өзара тығыз байланыста, ірі табиғи бірлікте болуына қарамастан
үнді философиясының алты классикалық мектебі де адамның әлемге
дүниетанымдық қарым-қатынастарының сан саласын қамтып, танып-білудің түрлі
әдістерін қарастырады. Мысалы, миманса — діни салт-жораларды түсіндірумен
айналысады және діни құрбандықтар шалуды жақтайды. Құрбандық шалу— адамның
құдай алдындағы өз парызын (дхарма) өтеуі болып саналады, онсыз карманың
құрсауынан адам еш уақытта да шыға алмайды. Карма бүкіл үнді мәдениетінде
айрықша орынға ие болған. Кең мағынада алғанда, карма дегеніміз — әрбір
адамның тіршілікте жасаған іс-әрекеттері мен оның салдарларының жиынтығы,
осы арқылы оның болашақтағы тағдыры анықталады, ал тар мағынасындағы кара
адамның тіршіліктегі жасаған іс-әрекеттерінің қазіргі өмірі мен болашағына
әсері. Кей жағдайларда, жоғарыда атап көрсеткен мимансаны атеистік ілімге
де жатқызады, өйткені ол дүниенің атомдардан түратындығын мойындайды.
Сөйтіп дүниені материалистік түрғыдан сипаттаудың арқасында Құдайды
мойындаудың мәні жойылады.
Веданта брахманизмде ерекше орын алады, тіпті қаншама ғасыр өтсе де оның
бүгінгі таңда да көптеген жақтаушылары бар. XIX ғасырда Веданта
мәселелерімен үндінің атақты ғалымы Вивеканада, ал XX ғ. Р. Тагор, тіпті
мемлекет қайраткері Д. Нерудің өзі де айналысқан. Веданта дүниенің
жаратылуын Брахманменбайланыстырады . Бұл күйді Атман деп атайды, ол адамды
ажалдан құтқарады. Сөйтіп өліп бара жатқан тіршілік иесі қайтадан
жаңғырады.
Санкхья материалдық дүниені де, рухани дүниені де мойындайды. Бұл ағым
бойынша материя үнемі қозғалыста және тәуелсіздік жағдайында өмір сүреді,
бірақ еш нәрседен бейхабар күйде болады. Рухани дүниенің енжарлығы басым,
бірақ бұл жерде саналылық басымдылық танытады. Ендеше, материя мен рухты,
яғни соқыр мен ақсақтың бастарын біріктірсе олардың бойындағы
кемшіліктер мүлде жойылады, сөйтіп бүл дүниеде жаңа құбылыстар пайда
болады, адам бейнесі қалыптасады. Оның тәндік болмысына қайғы-
қасіреттер жазылған, ал одан арылу үшін руханилылық мате- риалдықтан
бөлінуі шарт. Бүл — өмірге келу мен өлімдер тізбегінің торынан шығып,
нағыз бостандық пен әділеттілікке жету жолы. Санкхья будда дінінің идеялық
жағынан қалыптасуына да үлкен ықпал жасады. Осы бір орайда,иогтардың ерекше
рухани жағдайға жетудің көптеген әдістерін жасағандығын айта кеткен жөн.
Оған өзін-өзі шектеу (аскетизм) және қалыпты жағдайдан мүлде басқаша көңіл
күйде болу және т.б. жатады, Үнді поэзиясының тамаша туындысы
Махабхараттада санкхья ілімі мен йог тәжірибелерін өзара байланыстырып,
біріктіру қажеттігі атап көрсетіледі. Иогта психикалық белсенділікті
шектеп, басу тәсілдері мен кез келген ақыл-ой қызметін тоқ- тату әдістерін
қолдануға ерекше назар аударылады. Демек, иогтардың шынайы дарындылық
қасиеттері мен құдіреттен басым түсу қабілеттерінің сыры осы бір
жағдайларға да байланысты болып келеді.
Ньяя логика зандарына сүйенеді, оны үғынып-білу — адамның жан дүниесін
тазартуға себепкер болатын ой-пікірлердің қалыптасуына көмектеседі. Ньяя
негізінен брахманизмнің соң- ғы жүйесі — вайшешикаға жақын болып келеді.
Вайшешика адам өміріне пайдалы шындықтың алты түрін көрсетеді
(субстанция, сапалылық, іс-қимыл (карма), жалпылық, ерекшелік мәнділік).
Вайшешика бойынша, физикалық дүние атомдардан түрады жөне ол мәңгілік болып
саналады. Бірақ физикалық дүние атомдардан түрғанымен, оның басты қозғаушы
күші карма заңдарына сәйкес әрекет ететін құдай болып саналады.
Брахманизмде о дүниемен салыстырғанда адам өмірінің өткінші екендігі және
оның мәнсіздігі туралы идеялар басты орын алған. Адамның о дүниедегі
тағдыры оның бүл дүниелік ғұмырындағы адамгершілік іс-әрекеттеріне
байланысты. Ендеше, бүл дүниеде күнәкар болғандар, атап айтқанда: адам
өлтірушілер — жыртқыш аңдарға, ет үрлаушылар — қаршыға- ға, астық
үрлаушылар — сабауқұйрыққа, брахманды өлтірушілер — ит пен есекке, ал
маскүнемдікке салынған немесе үрлық жасаған брахманның өзі де сарыбас
жыланға айналады. Брах- мандарды сыйлап-құрметтеу, күншіл болмау, адамның
өзін-өзі үстай білуі, мейірімді бола білу және т.б. қасиеттер қоғамның
әрбір мүшесінің өз орнын табуына мүмкіндік беретін басты шарттар болып
саналады.
Б.з.б. VI ғасырда үнді елінде, кейіннен дүниежүзілік дінге айналған, будда
діні қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушы ханзада, кшатрийлер варнасына
жататын Буддаболды. Оның шын аты — Сиддахартха, ал оның анасы әйел патша
Майя еді. Ұлы ханым Майяның шапағаты жер жүзіне тарады, оның жүрегінің
тазалығы, өз-өзіне сенімділігі, парасаттылығы мен салмақтылығы, бүл
қасиетті ананың қадір-қасиетін арттыра түсті.
Буддизммен қатар джайнизм ағымы да дами бастады. Оның негізін қалаушы
— Махавира (Вардамана) болады. Бұл сектаның жолына түсушілер кармадан азат
болудың басты құралы ретінде — аскетизмді насихаттады. Нағыз джайнистердің
фанатизмінде шек болмады. Олар бүл өмірдің барлық рахатынан саналы түрде
бас тартты, басқаны былай қойғанда, олар өмірлерінің соңғы сәттерінде
тамақтанудан да бас тартты. Джайнизм брахманизммен ымыраға келудің
арқасында осы уақытқа дейін Үнді мемлекетінің қоғамдық-саяси өмірінде өз
ықпалын сақтап отыр. Махавираның жолына түскендер негізінен саудагерлер
болды.
Будда өзінің діни уағыздарында брахманизмді де, джайнизмді де сынға алады.
Брахманизмдегі байлық пен сән-салтанатты өмірге бойүрушылық, ал
джайнизмдегі аскетизм Будданы қана- ғаттандырмады, сондықтан да ол орталық
межені қалап алады. Ол өзінің негізгі діни көзқарастарын Бенерес
уағыздары атты еңбегінде жүйелі түрде баяндап берді. Онда былай делінген:
Рухани тіршілігі таза адам бүл өмірде екі нәрседен арасын аулақ салу
керек. Оның біріншісі — сауық-сайран мен думанды қызыққа толы өмір, бүл
адамның рухына қарама-қайшы келетін бейшаралық, өткінші өмір, ал екіншісі —
ерікті түрде қалап алынған азапты, қатыгез өмір, бүл өмір де мөнсіз,
мағынасыз. Рухани дүниесі бай адамдар өмірдің аталған екі жағынан да
өздерін алшақ үстағандары жөн. Ең бастысы, адамдар танымға, білімге
бастайтын, олардың ақыл-ой өрісін кеңітетін дүрыс жолға түсулері кажет .
Бұл жол тармақтары көп сегіз салалы жол. Олар: адал сенім, әділ
шешім, шындық сөз,шындық өмір, шыншыл ұмтылыс, шындықпен еске алу және
адамның өз бойындағы қасиеттерін үнемі байыту болып табылады.
Буддизм бойынша, өмірдің азаптары жайындағы қасиетті шындық
мынандай: өмірге келу — азап, қартаю — азап, жүрегің қаламайтын адаммен
қосылу — азап,жақсы көрген адамыңнан айрылысу — азап, көздеген мақсатыңа
жете алмау — азап. Ал аталған осы азаптардан құтылудың басты жолы — сегіз
салалы қасиетті өмір жолын тандап алу.
Будда ілімі адам бойындағы ізгілік, адамгершілік қасиеттерді одан әрі
дамытуды насихаттайды. Онда былай делінген: Бұл дүниеде өшпенділікті
өшпенділікпен жеңуге болмайды, адам ашу-ызасын ақылға жеңдіріп, зұлымдықты
қайырымдылықпен ауыздықтауы қажет. Ұрыста мың адамды жеңіп шығуға болады,
ал нағыз жеңіс адамның өзін-өзі жеңіп шығуы болып табылады.

"Будда ескерткіші"
Будда дін жолына шын берілген адамдарды төрт қағиданы мүлтіксіз орындауға
шақырды. Олар: зұлымдықтың алдын алу, зұлымдық пен қатыгездікке жол бермеу,
ізгілік пен қайырымдылыққа даңғыл жол ашу, адамгершілік қасиеттерді батыл
қолдау. Будда ілімі үнді халқының сүйіспеншілігіне бөленіп, кең қолдау
тапты. Будда өз шәкірттеріне арнаған сөзінде былай деді: Сендер бүл ілімді
дүние жүзінің барлық елдеріне таратыңдар. Оларға кедейлер мен бұл өмірден
жәбір көрушілердің, байлар мен тектілердің бірдей екендігін, күндердің
күнінде үнді қоғамындағы барлық касталардың осы діннің туы астына
бірігетіндігін халыққа түсіндіріңдер. Шындығында да, будда дінін әлемнің
көптеген халықтары мен қоғамның түрлі топтары шын ықыластарымен қабылдады.
Адамзат дүниесіне, адамға және оның жасампаздық іс-әрекеттеріне құрметпен
қарап, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктерден бас тартуға шақырып,
адамгершілік пен ізгілік принциптерін алға тартқан бұл
дінҮндістан мен Қытайда, Тибет пен  Жапонияда, Непал мен Тайландта, Цей лон ме
н Вьетнамда, Моңғолия мен Комбоджад акеңінен тарап, миллиондаған халықтың
құрметіне бөленеді.
Будда дінінің кеңінен таралуы жағдайында оның екі тармағы өмірге келді.
Оның біріншісі — махаяна, Бирма мен Тайландта, ал екінші тармағы — хинаяна
Цейлонда қалыптасты. Махаянаның қалыптасып, дамуына ерекше еңбек сіңірген
Нагарджуна болды. Будда дінінің бүл саласында Будда құдай дәрежесіне
жеткізіліп, оған құдайдай табыну уағыздалды. Ендігі жерде адамдардың барлық
саналы іс-әрекеттері Буддамен байланыстырылды. Мұндай жағдай, бір жағынан,
брахманизмге білдірілген үлкен құрмет болатын, сөйтіп буддизм үнді халқының
бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі діндерімен одан әрі жақындаса түсті.
Қытайда будда дінінің идеялары б.з.б. I ғасырда тарай бастады. Будда
дінімен бірге Қытайда үнді өнерінің де ықпалы күшейе бастады. Ол Қытайға
ғана емес Кореяға, одан әрі Жапонияға да қанатын кең жайды. Тибетте буддизм
ламаизм түрінде қалыптасты. Ламаизм бойынша жоғарғы шіркеу қызметкерлері
құдайдың сүйікті құлдары болып саналады, ал монахтар (ламдар) діндар
адамдарға ұстаздық етумен айналысады.
Қытайда буддизм конфуцийлік-даосистік дінмен қатар өмір сүрді. Буддизм мен
даосизмнің өзара ұштасуының нәтижесінде дзэн-буддизм ағымы пайда болды.
Сыртқы дүниені менсінбеушілік, жеке бастың мәселелеріне баса назар
аудару, интуитвизм бұл ағымның басты белгілері болып табылады. Дзэн-буддизм
кейіннен Жапонияға да тарай бастады. Жауынгер-самурайлардың ықпалымен бүл
ілімде әскери өнерге айрықша мән беріліп, ол адамның жан-жақты жетілуінің
тез жүзеге асырылатын төте жолы деп тұжырымдалды. XX ғасырдың ортасына
қарай дзэн-буддизм Батыс Еуропа елдеріне де тарап, өзінің өміршеңдігін
байқата бастады.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, махаяна үнді халқының дәстүрлі діни наным-
сенімдеріне өте жақын болып шықты. Әрине, будцизмнің пессимистік сарыны
үнді халқына ұнаған жоқ, шындығында, халыққа брахманизмнің жарқын идеялары
одан гөрі жақындау болатын. Бірақ, бүл жағдайға қарамастан үнді қоғамы
буддизмнен де мүлде бас тартқан жоқ. Сөйтіп буддизм мен брахманизмнің біраз
қағидаларының өзара сабақтас- тығының нәтижесінде жаңа индуизм ағымы пайда
болды.

"Будда паркі"
Өкімет тарапынан барынша қолдау тауып, қаншама шіркеулер тұрғызып, үнді
қоғамында айрықша беделге ие болған будда дінінің өз позициясын (беделін)
ешбір қарсылықсыз индуизмге бере салуын қалай түсіндіруге болады екен? Бұл
сұраққа мәнді жауап беру үшін будда дінінің рухани дәстүрлерінің әлеуметтік
негіздерімен толығырақ танысуымыз қажет. Үнді еліне келген арийлер
варналарға бөлудің (брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер  және шудралар)
негізін қалады, ал құлдар мен шетелдіктер варналарға кірмеді. Варналарға
бөлу — үнді қоғамының негізі болып табылатын село қауымының беделін
бұрынғыдан да көтере түсті. Оларды ақсақалдар бас- қарды, қауымдар өз
іштерінде туындаған мәселелерді өздері шешті және өкіметке белгілі бір
мөлшерде салық төлеп түрды. Өкімет тарапынан болатын озбырлықтардан оларды
қатаң діни наным- сенімдер, салт-дәстүрлер және т.б. қорғап қалып отырды.
Мұндай қауымдар шаруашылығы — натурадцы шаруашылық болды, онда жалдамалы
еңбек кеңінен қолданылды. Қауымдар өмірінің тұйықтық сипатта болуы, олардың
саяси қақтығыстар мен толқулардан тысқары қалуларына себепкер болып отырды.
Қауым басшылары өзгеріп отырғанмен, қауым тіршілігінің қаймағы бүзылмады.
Бүл жайында Д. Неру былай деп жазды: Үндістанның саяси құрылымының негізі
— өзін-өзі басқаратын село қауымы болды. Қоғамдағы өзгерістер бұл құрылымға
ішінара өзгерістер енгізгенімен, оның тамырына балта шаба алмады. Ел билеу-
шілерінің бірде-біреуі село қауымының құқығын бүза алмады және оларға
берілген жеңілдіктерді орындауға мәжбүр болды.
Мемлекеттің басшылық орындарында кшатрийлер отырды, бірақ олардың билігін
селолық қауымдар дер кезінде тежеп отырды. Әрі діндар, әрі білімді
брахмандар кшатрийлерден жоғары түрды жөне қоғамда үлкен роль атқарды.
Демек, брахмандар да, кшатрийлер де өз варналарында қалды, брахманның
отбасында өмірге келген жас сәби брахман болып қала берді, өйткені ол еш
уақытта да кшатрийге айнала алмады. Касталық құрылыс жүйесінің келесі
өкілдері вайшьилер (диханшылар, қолөнершілер мен саудагерлер) және шудралар
(жалдамалы жқмыскерлер, жалшылар) болды. Осы аталған төрт варна Үндістанның
касталық құрылысының негізін қалады. Ал Үндістанға қоныс аударып келген
түрлі халықтардың өкілдері бұрынғы касталарды толықтырып отырды немесе
өздерінің дербес касталарын құрды. Мысалы, кәсіптеріне сәйкес тас қалау-
шылардың, үсталардың, тері илеушілердің касталары құрыла бастады.
Касталық құрылыс жағдайында қалыптасқан ережелерді мүлтіксіз орындау талап
етілді. Мысалы, касталар арасында үйленуге қатаң тыйым салынды, тіпті түрлі
касталар өкілдері дастархан басында бірге отырып тамақ та іше алмайтын
болды. Буддизм осы касталардың ішінде кшатрийлердің дүниета- нымы ретінде
қалыптасты, сондықтан да болар, брахмандардың озбырлықтарынан зардап шеккен
қарапайым халықтың басым көпшілігі кшатрийлерді батыл қолдап отырды. Осы
орайда село қауымдарының буддизмнің әлсіреуіне себепкер болғандығын атап
өтпеске болмайтын сияқты. Буддизм мен джайнизмнің күш темеу принциптеріне
ерекше көңіл бөлінуінің арқасында диханшылыққа деген көзқарас өзгере
бастады. Бір кездерде үнділер мен арийлердің мақтанышына айналған егін
шаруашылығының қоғамдағы рөлі төмендеді, соның салдарынан шаруашылықтың бүл
саласымен айналысушы диханшылар қоғамдық өмірде төменгі сатыдан орын алды.
Сөйтіп, селолық қауымдар ешбір діни соғыстарсыз, айтарлықтай қарсылықсыз
буддизмнен индуизмге бет бұра бастады. Бірақ, олар будда дінінің көптеген
діни-адамгершілік қағидаларын өз бойларында сақтап қалды.

"Шиваға табыну"
Индуизм — бір-бірінен тәуелсіз бірнеше діни наным-сенімдерден тұратын діни-
мәдени ағым. Оның негізінде — Брахманға,Вишнуға, Шиваға табыну мен тантризм
жатыр. Осылардың ішінде Вишну мен Шиваның мерейі үстем болды.
Вишну — адамдардың адал қамқоршысы, көмекшісі. Ол адам- дарды зұлымдық пен
қатыгездіктен қорғайды, оларды қауіп- қатерден сақтайды және адамдарға
шындықты жариялап оты- рады. Ал оны жүзеге асырушы Будда. Сөйтіп Будданың
беделі көтеріліп, құдай дәрежесіне жеткізілді.
Шива — қатал да, қорқынышты құдай. Оның үш көзі бар, денесіне жыландар
жабысқан, мойнында — бас сүйектер. Шива — өнер мен ғылымның, салтанатты
өмір мен махаббат сайранының құдайы. Үнді халқының санасындағы құдайлардың
басқа діндердегі (христиан, ислам) құдайлардан басты айырмашылығы — олардың
Жер бетіндегі тіршіліктің қайнаған ортасында болуы және оған белсене
араласуы болып саналады. Вишнудің әйелі Лакшми әсемдік пен бақыт құдайы, ал
Шиваның әйелі Кали қырып жою мен өлім құдайы.
Үнді-будда дініндегі бүл дүниеге көзқарастар қарама-қайшылықтарға толы
болып келеді. Будда дінінде ғана емес, тіпті сансаралардың өзінде де
өмірдің қайғы-қасіретке, жамандық пен жауыздыққа және тағы да басқа
келеңсіз көріністерге толы екендігі жан-жақты сипатталады. Үнді-будда
дініндегі адамдар төрт этикалық нормаларды негізге алуы қажет.
Олар:дхарма, артха, кама және мокша .
Дхарма — будда дініндегі моральдық заңның басты бөлігі болып есептеледі.
Үнділердің қасиетті кітаптарында (смрити) дхарманың тізімі, яғни түрлі
касталардың міндеттері мен функ- циялары атап көрсетілген. Касталық жүйеде
бүл парыз-міндеттерден ауытқуға жол берілмейді.
Артха — адамның күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі іс-әрекеттердің нормалары
болып табылады.
Кама — адамның көңіл-күйінің талаптарын қанағаттандыру құндылықтарын
анықтайды, солардың жолдарын белгілейді.
Мокша — торығып-түңілуден, жалғыздықтан қалай құтылу жайындағы ілім.
Дхарманың құндылығы — шындық пен ахимасқа шын берілгендікке тығыз
байланысты. Ол зорлық-зомбылыққа мүлде қарсы. Сонымен бірге ашу мен жек
көрушілік сезімдерді ауыздықтау, өзін-өзі ұстай білу, пайдакүнемдік пен
зұлымдық мақсаттардың болмауы — дхарманың басты қағидалары. Адамдардың бұл
өмірдегі табиғи іс-әрекеттері қандай болу керек деген сұраққа дхарма былай
деп жауап берді: Жауыздыққа жауыздықпен жауап берме, әрқашанда әділетті
істердің жаршысы бол. Әлсіздер сенің өктемдігіңді ешқашан да кешірмейді,
сондықтан да мұндай әділетсіз қылықтарға жол берме. Адам өмірде өз жолын
таба білуі қажет.
Бұл дүниедегі өмірдің рахаты мен қызығын, мән-мағынасын түсіндіруде индуизм
мен буддизмнің арасында пікір алшақтықтары аңғарылады. Мысалы, Кама адам
өмірінің мән-мағынасына, ондағы қызықтар мен шат-шадыман өмірдің сан-
саласына баса назар аударса, ал Будда діні сабырлылық пен ұстамдылықты,
тұрақты махаббат пен орташа өмір сүруді уағыздайды. Үнді-будда мәдениетінің
қалыптасып, одан әрі дамуына касталық құрылыс үлкен ықпалын тигізді.
Өйткені әрбір варна — өздеріне ғана тән салт-дәстүрлері мен дүниетанымы
қалыптасқан жәй ғана түйық әлеуметтік топ қана емес, олар белгілі бір
мөдени құңдылықтардың ортасы болып саналады. Брахман болу, брахманға қызмет
ету, брахманнан оқып-тоқу үнді қоғамындағы басты құндылық болып саналады,
өйткені брахмандар — даналықтың, әулиеліктің, киелілік пен ізгіліктің
жаршысы.
Үнді елінде әлеуметтік құндылықтарды бағалауда адамдардың қоғамдағы іс-
әрекеттеріне айрықша назар аударылды. Ел басшылары мен әскери адамдар
брахмандардан төмен түрғанына қарамастан, қоғамда пайдалы қызметтер
атқарғандықтан үлкен құрметке ие болды. Мысалы, көне заманда өз елін сыртқы
жаулардан қорғауда батырлығымен даңқы шыққан Викрамды үнді халқы осы
уақытқа дейін мадақтап, қастерлейді. Бір таңқаларлық жағдай, Үндістанда
оның дана басшылығы мен көзсіз батырлығы ғана емес, сонымен қатар оны үнді
күнтізбесін жасаушы ғалым ретінде де танып, даналық пен кеңпейілділік
сияқты тамаша қасиеттерін үлгі түтады. Міне, сондықтан да болар, Викрам
ғасырлар бойы халық батыры ретінде үзбей жырланып келе жатыр.
Будда діні бойынша халық құрметіне ие болу — байлыққа байланысты емес,
демек бұл дінде адамның өз бақытын байлық — мансаптан іздеп, баюды мақсат
етіп қоюы ешбір қолдау таппайды. Олай болса, бүл өмірдің мән-мағынасы
жинаған ақша^ мен немесе байлықпен емес, керісінше, адам бойындағы
адамгершілік-ізгілік қасиеттерімен өлшенеді, бүл жағдай — үнді халқының,
өзіндік үлттық ерекшелігі болар деген ойдамыз. Үнді-будда мөдениеті басты
орынға эр адамның діни-моральдық іс-әрекеттерін қоя отырып, адамның
табиғатпен де, өз-өзімен де, қауыммен де үндестік, ірі келісім табуына баса
назар аударады. Бірақ, үнді-будца мәдениеті халықты өкіметке қарсы
әлеуметтік қарсылықтан, әлеуметтік белсенділік пен таптық күрестен
сақтандырады. JI.C. Васильевтің пікірі бойынша, Үнділіктер тағдырдың
жазмышымен таласуға болмайды деп санайды, сондықтан да олар күш қолдануға
қарсы, батыл әлеуметтік қарсылықтарды жақтамайды. Олай болса, жақсы өмірді
орнатуда күш қолдану сөзсіз карма заңдылықтарына нүқсан келтірумен қатар,
оның салдарлары да қоғамға айтарлықтай зиян келтіреді.
Үнді қоғамында ғасырлар бойы қалыптасқан мүндай жағдай, дәлірек айтқанда,
үйымдасқан өлеуметгік қарсылықтың болмауы — үнді халқының сыртқы күштердің
басқыншылық әрекеттеріне тегеурінді, батыл түрде әлеуметтік-саяси қарсылық
көрсете алмай, дәрменсіздік көрсетуіне әкеліп соқты. Соның салдарынан үнді
елі алғашқыда мұсылмандардың, ал одан кейін ағылшын империализмінің үзаққа
созылған азапты шеңгеліне түсті. Ол аз болғандай монғолдардың үстемдігі
кезінде Үндістанның көптеген касталары мұсылмандық жолға көшті. Әсіресе,
төменгі касталар ойланбастан-ақ өздерінің мәдениетінің діни негіздерін
өзгертіп жіберді. Тоқымашылар, саудагерлер, қасапшылар, тігіншілер және
т.б. ислам дінін қабылдады, ал кейіннен мүндай жағдай индустар мен
мұсылмандар арасындағы күрделі шиеленістердің орын алуына әкеліп соқты.
Ағылшындардың үстемдігі кезінде шетел басқыншылары өз армияларын солтүстік
Үндістандағы жоғарғы каста өкілдерінен толықтырып отырды: әскери касталар
деп аталатын бүл үнділер өз Отанының жауларына қызмет жасады. Индуизм мен
буддизмнің бір-бірімен өзара тығыз байланыстылығына жөне олардың үнді-будда
мәдениетінің басты бағыт- тары болғандығына қарамастан олардың өздеріне тән
айтарлықтай айырмашылықтары болды, ол ерекшеліктер олардың әлеуметтік-саяси
бағдарламаларына тығыз байланысты болды. Мысалы, индуизмде ұлтшылдық сарын
басым болып келеді, сондықтан да бүл ағымдағы фанатик —ұлтшылдар
мұсылмандарды мейлінше жек көреді, ал бүл жеккөрушіліктің елдегі саяси
ахуалға тығыз байланысты екендігін ешкім де жоққа шығара алмады.
Буддизмнің касталық құрылыстың мүдделерін қорғау мәселесіне ешбір қатынасы
жоқ, сондықтан да болар бүл діни ағым саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуде
үлкен икемділік танытады. Тіпті кей жағдайда оның ұлт-азаттық және
әлеуметтік қозғалыстың саяси авангарды дәрежесіне дейін көтерілген кездері
де болды. Осы орайда, американ отаршыларының Оңтүстік Вьет- намды жаулап
алу әрекетіне қарсылық ретінде көптеген будда монахтарының өздерін өртеп
жібергендіктерін еске алсақ та жеткілікті сияқты, бірақ буддизмнің
қоғамдағы саяси-әлеуметтік мөселелерді шешудегі мүмкіндіктері шектеулі
болғандығын да естен шығармаған жөн. Үнді-будда мәдениетінің қойнауында
Үндістанда Махатма Гандидің (1869—1948) реформаторлық қозғалысы туындады.
Ол бүл қозғалыс барысында өзінің табиғатта әрекет ететін махаббаттың
өнегелілік заңына ұдайы сүйеніп отырды. М. Ганди бұл жайында былай деп
жазды: Махаббат заңы біздің санамыздан тыс өмір сүреді. Табиғат
заңдылықтарына сүйенген ғалым қандай ғажайып жаңалықтар ашты, махаббат
заңын өз өмірінде үлкен сүйіспеншілікпен қолдана білген адам да бұл өмірде
айтарлықтай табыстарға жетері сөзсіз, ал кейде ғалымдардың жеткен межесінен
асып та түсуі мүмкін.
М. Ганди сатьяграха (сат — шындық, ал аграха — табан- дылық деген
мағыналарды береді) қозғалысының дем беруші, басшысы болды. Ол өзінің
ізбасарларының көмегіне сүйене отырып, халықты талай ғасырларға созылған
қалың үйқысынан ойтты, Үндістанда саяси-этикалық қайта құруларды жүзеге
асырудың қажеттігін діни-этикалық түрғыдан негіздеп, дәлелдеп берді.
Ендеше, Ганди тарих сахнасына ірі саяси қайраткер ретінде ғана емес,
сонымен қатар діни-реформаторлық қозғалыстың беделді басшысы ретінде де
шықты деп толық сеніммен айта аламыз. Гандидің бүл қозғалысты
үйымдастырудағы басты мақсаты — халықты өздерінің әділетті ісі үшін табанды
күрес жүргізуге баулып, үйрету болды. Ол ондаған жылдар бойы тәуелсіз үнді
мемлекетін құру мақсатында дхарманы, ақиқатты және күш көрсетпеуді
уағыздады. Ганди: Күш қолданбау, әділеттілік, қайырымдылық, жан тазалығы,
ізгілік сияқты қасиеттер — ағылшын отаршыларын елімізден қуып шығып,
қанаушылық пен отаршылдық бүғауынан босануға толық мүмкіндік береді деген
сөздерді жиі қайталайтын. Бірақ үнді қоғамын қайта құру мақсатындағы езінің
жасампаздық қызметінде Ганди өзі де мүлде күтпеген қиындықтар мен адам
жанын түршіктіретін талай сүмдық уақиғаларға тап болды. Мәселе ағылшын
империализмінің арсыз саясатында ғана емес еді, мәселе үнді халқының өзінде
де болатын. Өйткені, бүл кезеңде индустар мен мұсылмандар арасында жан
түршігерлік қанды шайқастар басталып кеткен болатын. Бүл қатыгез
қақтығыстардың бары- сында адам қаны көп төгілді, үлттың бірлігі мен
мемлекеттің мүддесі діни-қауымдық фанатизмнің құрбандығына шалынды.
Біртүтас Үндістан мемлекеті екіге қақ жарылып, бір-біріне қас екі мемлекет
пайда болды (Үндістан және Пәкістан).
Индустар қауымы діни фанатизмге жан-тәнімен беріліп қана қоймай әлеуметтік
теңдікке де жауыға қарады. Қалыптасқан касталық жүйе үнді азаматтарының
мемлекеттік заң алдындағы теңдігін бүзды, ал мұндай келеңсіз жағдай
мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар бүкіл үнді халқының тағдырына да өз
әсерін тигізді. Қоғамдағы қалыптасқан ахуалға байланысты сорақы қылықтар
белең алды. Тіршілік иесі атаулыға жамандық жасамауды уағыздаған қайырымды,
ақкөңіл индустар мұсылмандар- ды көргенде кірпіше жиырылып, қатыгездік
көрсетіп, мүлде басқаша қарым-қатынастар жасады. Брахман өзінің кедейлігіне
қарамастан, басқа касталардың өкілдеріне өз қызын беруден үзілді-кесілді
бас тартты. Діни фанатизм мен касталық дәстүрлер салдарынан туындаған
қоғамдағы келеңсіз мүндай құбылыстар Гандиді қатты толғандырды. Ол Мен
индустар мен мұсылмандар арасында болып жатқан жыртқыштық әрекеттердің
дәрменсіз куәгері болып қалмауым үшін, ұлы тәңірінің көмегін күтемін деп
жазды. М. Гандидің бүкіл саналы өмірі үнді-будда мәдениетінің құндылықтарын
сақтауға, оны заман ағымындағы тағылық әрекеттерден қорғап қалуға
бағытталды. Қалай болғанда да, үнді- будда мәдениетінің күш көрсетуден бас
тарту, рухани тазалықты сақтай білу, табиғатты құрметтеп, аялай білу,
өмірді қадірлеу сияқты өмірлік қағидалары еш уақытта да өз мәнін жоймақ
емес, олай болса бл мәдениеттің басты құндылығы да, мәні де осында болса
керек.
Үнді өнері брахманизмнің, буддизм мен индуизмнің діни- өнегелік
құндылықтарының тікелей ықпалымен дамыды. Алғашқы дүниеге келген көркем
шығармалардың мазмүны адамзатты қоршаған дүниенің мән-мағынасын шындық
тұрғысынан көрсетуге бағытталды. Ведалар да, упанишадтар да көне үнді
тілінде (санскрит) жазылған әдеби ескерткіштер қатарына жатады. Олардың
көркемдік құндылығы бүгінгі күннің талабына да сай келіп отыр. Д. Неру үнді
халқыньщ көркемдік мәдениетін Батыс Еуропа өнерімен өзара салыстыра отырып,
олардың бір-бірінен басты айырмашылықтарын да атап көрсетеді.
Біріншіден, үнді халқының көркемдік мөдениеті дінмен және философиямен
тығыз байланысты болып келеді. Бұл байланыстардың тамырының тереңдігі
соншалық, үнді халқының көркемдік мәдениетіне сай келетін діни-философиялық
идеалдарды білмей түрып, бүл мөдениетті түсініп, бағалау мүмкін емес. Үнді
мәдениетінің қай туындысын алып қарастырсақ та, оларда діни сарынның бар
екендігін аңғарамыз.
Екіншіден, үнді өнері қарапайым шаруаларға өте жақын болып келеді, өйткені
мәдениеттің бүл саласының басты мақсаты — қарапайым халықтың жүрегіне діни-
философиялық идеяларды жеткізу, карма заңдарын, дхарма талаптарын түсіндіру
болып табылады.
Үшіншіден, поэзиямен, прозамен, драмамен, музыкамен айналысушы өнер
адамдары өздерінің бойындағы қасиеттерді табиғат әлеміндегі құбылыстармен
салыстырады және адамның табиғатпен, әлеммен өзара үндестігін ашып
көрсетуге тырысады.
Төртіншіден, үнді өнерінің дамуына құдайларды мадақтауға қарсы бағытталған
діни парасаттылық ерекше ықпал жасады. Ведалар құдайлар бейнесіне құлшылық
жасауға қарсы болды, ал Будданың мүсін өнері мен кескіндеме өнері
салаларында бейнеленуі буддизмнің дамуының тек соңғы дәуірінде ғана мүмкін
болды.
Б.з. VII—VIII ғасырларында Үндістанда Эллора үңгірінде Кайлас ғибадатханасы
салынды және Элефант үңгірлерінде Брахманның, Вишнаның және Шиваның
түлғалары сымбатталып жасалды. Ал, монғолдардың үстемдігі кезінде мүсін
өнері саласындағы мүндай дәстүрлерге қатаң тыйым салынды. Ислам діңінің
қағидаларына сүйенген атақты Бабырдың ұрпақтары құдайларды бейнелеуге мүлде
қарсы болды. Бірақ, оның есесіне үнді өнерінің басқа салаларында мәдениет
пен өнердің тамаша туындылары өмірге келді. Солардың бірі — тек қана үнді
халқының ғана емес, сонымен қатар бүкіл адамзат баласы- ның аяулы да,
қасиетті ескерткіші, аппақ мәрмәр тастардан асқан шеберлікпен
жасалған Тәж—Махал кесенесі. Көне үнді әдебиетінің асыл мұраларының бірі —
Махабхаратта поэмасы болды. Бұл әдеби туындының басты тақырыбы — құдайға,
оның құдіретіне табыну, оны мадақтау. Брахман — мәңгілік. Ол — ұлы, ол
дана. Ол қай уақытта болса да қасыңнан табылады. — Бүл ойлар поэманың өн
бойынан орын алып, тақырыптың негізгі арқауына
айналған. Конфуцийде, Аристотельде, ал одан кейін Кантта кездесетін Өзің
қаламағанды, басқаға да жасама деген қағиданың алғаш рет осы
Махабхараттада айтылғандығын кез келген адам біле бермейді.
Бхагавадгита — Махабхараттаның бір бөлімі. Бұл шағын бөлім өмірдің мәні
туралы терең философиялық толғауларға толы болып келеді. Оның басты
кейіпкерлері — Брахманның жердегі өкілі — Кришна мен қайырымды әскер
басшысы Арджуна. Поэмада Кришна Арджунаға былай дейді: Бұл дүниеде өлім
деген жоқ, өйткені жанның көшуі — өмірді мәңгілік, ал өлімді қас-қағымдық
сәт етеді.
Эпикалық Рамаяна поэмасының да үнді-будда мәдениетінде алатын орны
айрықша. Мұнда өзінің сүйген қызы Ситаны құтқару ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Күнделікті киімдерді қарапайым маталардан тіккен
«Ақ-жүніс» атты Прет-а-порте стиліндегі қыз келіншектерге арналған киім жиынтығын жобалау
Уық - кереге мен шаңырақты жалғастырып, киіз үйдің төбесін құрайтын сырық ағаштар
«ТҰМАР» АТТЫ ПРЕД-О-ПОРТЕ СТИЛІНДЕГІ ҚЫЗ-КЕЛІНШЕКТЕРГЕ АРНАЛҒАН КИІМ ЖИЫНТЫҒЫН ЖОБАЛАУ
АҚ КӨГЕРШІН СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРКЕМДІК МОДЕЛЬДЕРІН АНЫҚТАУ
Көйлек және оның түрлері
«SHARQONA» АТТЫ ЭТНО СТИЛЬДЕГІ БОЙЖЕТКЕН КИІМ ҮЛГІЛЕРІНІҢ ЖИЫНТЫҒЫН ЖОБАЛАУ
Спортқа арналған киім үлгілерін конструкциялау
Петроглифтерді негізге ала отырып киім жобалау
«Ай-ару» ұлттық киім үлгілері зерттеулері
Пәндер