Жоғары оқу орындарында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке даярлаудағы педагогикалық менеджменттің маңызын анықтау
Кіріспе
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне мектеп менеджерлерін
даярлаудың педагогикалық.психологиялық негіздері
1.1 Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім сапасын
көтеру факторы ретінде
1.2 Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе негіздері
1.3. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде даярлау
тәжірибесі мен концептуалды негізі
2. Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау
2.1 Қазіргі кездегі білім беру менеджерлерінің құрылымдық үлгісі
(моделі
2.2 Болашақ мектеп менеджерлерін даярлау жүйесіне компетенттік
тұрғыдан келу
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстарының нәтижелері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне мектеп менеджерлерін
даярлаудың педагогикалық.психологиялық негіздері
1.1 Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім сапасын
көтеру факторы ретінде
1.2 Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе негіздері
1.3. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде даярлау
тәжірибесі мен концептуалды негізі
2. Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау
2.1 Қазіргі кездегі білім беру менеджерлерінің құрылымдық үлгісі
(моделі
2.2 Болашақ мектеп менеджерлерін даярлау жүйесіне компетенттік
тұрғыдан келу
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстарының нәтижелері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдегі заманауи әлеуметтік-экономикалық динамика өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің және қоғамның басқа да салаларының жаңа өлшемдерін талап етеді. Әлемдік экономикадағы өзгерістер тез өзгеретін бәсекеге қабілетті ортаға бейімделу қажеттілігін туындатты, адам капиталына, білім сапасына жоғары талаптар қойды. Қазақстан Республикасы, әлемдегі басқа да мемлекеттер секілді, заман талабына сай өзінің білім беру сферасын экстенсивті дамыту жолында. Білім беру саласындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, халықаралық білім беру кеңістігіне ену жөнінде жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан білім беру жүйесіндегі көпсатылы реформалардың қазіргі кезеңі ең алдымен, бүкіләлемдік интеграцияға, оқу жоспары мен бағдарламаларын әлем тенденцияларына сәйкес түзету, сонымен қатар жоғарғы оқу орындарының және сонда дайындалатын мамандардың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату.
Қазақстанның білім беру саласындағы жүйелі өзгерістер әлемдік деңгейдегі болып жатқан жаңашыл бастамалармен үндес. Қоғамның басқа салаларымен салыстырғанда білім беру жүйесіндегі жаңа сапалық деңгейге жету мақсатындағы жоспарланған өзгерістер бір сәттік немесе бір жылдық іс емес.
Білім беру кез келген қоғамның маңызды құрылымы болып табылады. Себебі ол болашақ ұрпақты өмірге, мамандыққа дайындаудың формасы ғана емес, құндылықтар мен нормалардың мәдениетке трансформациялануының формасы. Яғни, білім беруді үлкен әлеуметтік контекстен тыс қарау зерттеушіні маңызды әдіснамалық кеңістіктен тысқары шығарып, бағалау мен болжамдарды біржақты жасауға итермелейді. Алайда тұтастық кеңістігіне алдағы мақсаттар мен міндеттерді нақты анықтап алмай ену ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
Кәсіби білім беретін ұйымдардың іс-әрекеті экономикалық заңдылықтарға бағынады және елде жүріп жатқан экономикалық үдерістердің басым көпшілігінің ықпалын сезінеді. О.А. Свиридов білім берудің даму деңгейі мен мемлекет масштабындағы шаруашылық механизмдердің жағдайы арасындағы байланысты және білім беру жүйесінің білім беру қызметі тұтынушыларының нақты мүдделеріне тәуелділігін айта отырып, білім берудің әрі әлеуметтік институт, әрі өндіріс саласы және қызмет көрсету саласы екендігіне тоқталады. Демек, кәсіби білім беру жүйесіндегі дағдарыстық құбылыстардың түп мәнін экономикадан іздеген жөн. Мұндай түсіндірмелік байланыс бойынша ізденуде «адам капиталы» теориясы бағыт нұсқаушы бола алады. Бұл амал дағдарыс себептерін анықтап қана қоймай, одан шығу жолдарын іздестіруде де көмекші болады. Жалпы тығырықтан шығудың жолы, басқаруға жаңашылдық ендірумен сипатталады.
Қазақстанның білім беру саласындағы жүйелі өзгерістер әлемдік деңгейдегі болып жатқан жаңашыл бастамалармен үндес. Қоғамның басқа салаларымен салыстырғанда білім беру жүйесіндегі жаңа сапалық деңгейге жету мақсатындағы жоспарланған өзгерістер бір сәттік немесе бір жылдық іс емес.
Білім беру кез келген қоғамның маңызды құрылымы болып табылады. Себебі ол болашақ ұрпақты өмірге, мамандыққа дайындаудың формасы ғана емес, құндылықтар мен нормалардың мәдениетке трансформациялануының формасы. Яғни, білім беруді үлкен әлеуметтік контекстен тыс қарау зерттеушіні маңызды әдіснамалық кеңістіктен тысқары шығарып, бағалау мен болжамдарды біржақты жасауға итермелейді. Алайда тұтастық кеңістігіне алдағы мақсаттар мен міндеттерді нақты анықтап алмай ену ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
Кәсіби білім беретін ұйымдардың іс-әрекеті экономикалық заңдылықтарға бағынады және елде жүріп жатқан экономикалық үдерістердің басым көпшілігінің ықпалын сезінеді. О.А. Свиридов білім берудің даму деңгейі мен мемлекет масштабындағы шаруашылық механизмдердің жағдайы арасындағы байланысты және білім беру жүйесінің білім беру қызметі тұтынушыларының нақты мүдделеріне тәуелділігін айта отырып, білім берудің әрі әлеуметтік институт, әрі өндіріс саласы және қызмет көрсету саласы екендігіне тоқталады. Демек, кәсіби білім беру жүйесіндегі дағдарыстық құбылыстардың түп мәнін экономикадан іздеген жөн. Мұндай түсіндірмелік байланыс бойынша ізденуде «адам капиталы» теориясы бағыт нұсқаушы бола алады. Бұл амал дағдарыс себептерін анықтап қана қоймай, одан шығу жолдарын іздестіруде де көмекші болады. Жалпы тығырықтан шығудың жолы, басқаруға жаңашылдық ендірумен сипатталады.
1 И.И.Осипов. Качество профессионального образования на ребеже веков. Материалы докладов научно-методической конференции. Казань, 2000, С.21-22.
2 Н.А.Назарбаев. Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентноспособных стран мира. Март,2006.
3 У.И.Есенгужина. Современные требования к качеству профессиональной подготовки специалистов // Теорико-методологические основы модернизации системы образования Республики Казахстан в контексте реализации принципов поликультурности: Материалы Международной научно-практической конференции г.Семипалатинск, 2006.-С.401-402.
4 Исаева З.А. Подготовка менеджеров образования как фактор повышения качества педагогического образования // Качество педагогического образования: проблемы и перспективы развития: Материалы Международной научно-практической конференции. 18-19 мая 2004 г.-Алматы: КазНПУ им. Абая, 2004.-С.651-657.
5 Леоньтев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1975. – С.180.
6 Абдильдин Ж.М. Диалектика как методология научного познания.- А-Ата: «Знание», 1981.- С.35.
7 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.6. – М., 1976. – 342 с.
8 Каренов Р.С. Кадровый менеджмент. - Алматы: Гылым,1998.- С.3.
9 А.Е.Казаков. О роли менеджера в образовании // Специалист. – 2007.-№2.-С.29-30.
10 Шамова Т.И. Менеджмент в управлении школой. - М., 1992.- С.145.
11 Конаржевский Ю.А. Менеджмент и внутришкольное управление. - М.: Центр «Педагогика», 2000. – С.224.
12 Симонов В.П. Педагогический менеджмент: 50 НОУ-ХАУ в управлении педагогическими системами: Учеб.пособ.- 3-е изд., испр. и доп. - М.: Педагогическое общество России, 1999.- С.430.
13 Третьяков П.И. Практика управления современной школой. - М., 1995.- С.155.
14 Терентьев В. Правила испытанные временем и практикой // Директор школы. – 2001. -№1. - С.19 –26
15 Справочник менеджера образования. / Сост. В.С. Гиршович - М.: Пед. общество России. -2000. - С.400.
16 Переосмысление развития сферы управления в новой Европе //Доклад Туринской группы, февраль 1998. – Алматы: ТАСИС, 1998.
17 Травин В.В., Дятлов В.Л. Основы кадрового менеджмента.-М., 1988.
18 Герчикова И.Н. Менеджмент. Учебник.-М., 1997.
19 Афанасьев В.Г. Общество: системность, эволюция и управление. – М: Политиздат, 1986.
20 Краснопояс Ю.И. Развитие искусства управления: ситуации, образцы, подготовка кадров // Вестник Московского университета. Серия 6. Экономика.- 1994.- №1.-С.81-87.
21 Альберт М., Мескон М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер. с анг. - М.: Дело, 1992. – 52 с.
22 Чухломин В.Д. Как подготовить специалиста мирового класса? // Эко. – 2004. - №4. - С.159-177.
23 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы., 11 қазан 2004жылы №1459 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
24 Лебедев О.Е. Компетентносный подход в образовании // Школьные технологии.-2004.-№5.-с.4.
25 Меңдіғалиева Г.К., Садвакасова З.М. Оқу процесіндегі біліктілікті арттыру – жоғары оқу орнында мектеп менеджерлерін даярлаудың шарты // Менеджмент в образовании – Білім берудегі менеджмент.-2002.-№1.-Б. 3-12.
26 Ілиясова М.І. білім беруді ұйымдастырушылардың басқаруды жете білушілігі (компетентность) // Менеджмент в сфере образования – Білім берудегі менеджмент.-2002.-№3.-Б. 3-7.
27 Тамарская Н. Непрерывное педагогическое образование как среда формирования управленческой культуры педагога // Вестник высшей школы.- 2003. - № 7. - С.55-56.
28 “050103 – Педагогика және Психология” мамандығының оқу-әдістемелік құжаттары (біліктілік сипаттамалары, пәндер тізімі, мемелекеттік стандарт, мамандық паспорты).
29 Исаева З.А Подготовка Менеджеров в образовании в высшей школе. – Алматы: Қазақ Университеті, 2005.
30 Розенбаум Ю.А. Подготовка управленческих кадров. – М.: Наука,1980.- 158 с.
31 Голубчиков Е. Подготовка управленческого персонала для работы за рубежом: опыт японских корпораций // Проблемы теории и практики управления. - 2000. - №6. - С.106-112.
32 Семенцов С. Как готовят профессиональных руководителей в Гарварде // Экономические науки. - 1991. - №9. -С.28-38.
33 Колтунова М.В. Речевой портрет менеджера // Менеджмент в России и за рубежом. - 1999. - №4. - С.79-83.
34 Царева В. Кто руководит школой в Америке? // Народное образование. - 1992. - №11-12.- С.118-123.
35 Блинов А. Современный руководитель: личностные и профессиональные качества // Образование и рынок. - 1997. - №1. - С.29-43.
36 Тур А. Деятельность руководителя в условиях социально-экономического преобразования // Проблемы теории и практики управления. - 2000. - №2. – С.114-118.
37 Мехедов В.В., Скворцов В.Н. Управленческие знания и умения директора общеобразовательной школы. – Л., 1991. – 150 с.
38 Принбекова Д.Р. Подготовка руководителей школ к управлению нововведениями: Дис…канд. пед. наук - Алматы, 1997.-142 с.
39 Хасенова С.С. Формирование основ управленческой деятельности будущих специалистов в учебно-воспитательном процессе вуза: Дисс…канд. пед. наук – Алматы, 1999. - 129 с.
40 Тагинцева Р.Ф. Формирование системы уровневого обучения руководителей образовательных учреждений: Дис…канд.пед.наук. - М., 2000. -186 с.
41 Шипилина Л.А. Теоретические и технологические основы подготовки менеджеров образования в педагогическом университете: Дис…д-ра пед.наук –Барнаул, 1999.- 470 с.
42 Гребенюк Е.Н. Подготовка студентов педагогического вуза к реализации функций менеджера в учебно-воспитательном процессе: Дисс…канд.пед.наук –Ставрополь, 1999. - 228 с.
43 Журавлева Л.В. Теоретические и практические основы профессиональной подготовки менеджеров сферы образования: Дис… канд.пед.наук. – Липецк, 2001. –131 с.
44 Альберт М., Мескон М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер. с анг. - М.: Дело, 1992. – 702 с.
45 Дункан Д.У. Основополагающие идеи в менеджменте. Уроки основоположников менеджмента и управленческой практики / Пер. с анг. - М.: Дело, 1996. – 272 с.
46 Друкер П.Ф. На рубежах менеджмента, где сегодня рождается завтрашнее решение. - Лондон, 1987.-150 с.
47 Лэнд П.Э. Менеджмент - искусство управлять. - М., 1995. – 143 с.
48 Лазарев В.С., Поташник М.М. Управление развитием школы: пособие для руководителей образовательных учреждений. - М.: Нов.школа, 1995.- 464 с.
49 Справочник менеджера образования. / Сост. В.С. Гиршович - М.: Пед. общество России. -2000. - 400 с.
50 Каракулов К.Ж., Баймолдаев Т.М. Основы управления школой. - Алматы: Науч.изд.центр «Гылым», 2002. - 222 с.
51 Мажикеев Т. Руководитель школы как менеджер – организатор образовательного процесса // Мектеп директоры. – 2002-. № 5. - С.31-38.
52 Долгова В.И. Педагогические условия подготовки организаторов народного образования к внедрению достижений науки в практику управления школой. – Челябинск, 1988. - 33 с.
53 Садовникова-Крысик Л.Б. Психологические основы подбора и подготовки управленческих кадров: Дис…д-ра пед.наук. - М., 1999. – 32 с.
54 Панов А.И. Подбор и подготовка управленческих кадров. - Горький, Волго-Вятск: кн.изд-во, 1976. -151 с.
55 Иванов Ю.И. Последипломное образование управленческих кадров в современных условиях. - М., 1993.-132 с.
56 Стрыгин А. Как и чему учат управленцев во Франции // Проблемы теории и практики управления. - Москва, 1992. - №3. - С.88-92.
57 Соколова М. Подготовка менеджеров во Франции и Бельгии // Проблемы теории и практики управления. - 1995. - №5.- С.114-115.
58 Морита А. Сделано в Японии. – М.: Прогресс, 1990. – 206 с.
59 Шакуров Р.Х. Социально-психологические основы управления: Руководитель и педагогический коллектив. - М.: Просвещение, 1990.- 208 с.
60 Самоукина Н.В. Психология и педагогика профессиональной деятельности. – М.: Экмос, 2000.-384 с.
61 Филипп де Вуут. Перемены в университетском менеджменте //Альма матер. - 1997. - №2. - С.32-37.
62 Марченко И.М. Какой руководитель нам нужен. - М.: Экономика, 1993.-175 с.
63 Мартынов С.Д. Профессионалы в управлении. - Л.: Экономика, 1991. - 144 с.
64 Лосевская Е. Сколько наук нужно изучить, чтобы грамотно управлять школой // Первое сентября.- 1999. -26 июня. - С.2.
65 Балабан В.А. Читаются организационно – управленческие курсы // Вестник высшей школы. - 1980. - №11.- С.70-71.
66 Куриленко Т.М. Управление школой: Задачи и деловые игры. - Минск.: Нар.асвета, 1988.-172 с.
67 Пивоварова М.А. Неявные формы знания в работе менеджера // Социально-гуманитарные знания. - 1999. - №3. - С.271-278.
68 Бородай В.С., Бородай А.К. Комплексное использование деловых игр и видеотренинга в управленческой подготовке руководителей и специалистов // Менеджмент в России и за рубежом. - 1998. - №4. - С.107-112.
69 Активные методы обучения в системе подготовки специалистов и руководителей. Сб.науч.тр. / Под ред. А. Жукова. - Л.:ЛИЭИ, 1989.-127 с.
70 Руднева Л. Как повысить обучение управленческих кадров // Проблемы теории и практики управления. –1998.- №2. - С.117-119.
71 Габрусевич С.А., Зорин Г.А. От деловой игры к профессиональному творчеству: Уч.метод. пособ. - М., 1989.-125 с.
72 Неверкович С.Д. Игровые методы подготовки кадров: Учеб.пособ. / Под.ред. В.В. Давыдова. – М.: Высш. школа, 1995. - 207 с.
73 Курочкин И. Деловая игра в воспитании качества лидера // Альма матер. – 2001. - №8. - С.18-21.
74 Проблемы развития управленческого мышления и деятельности / Под ред. Ю.В. Громыко. - М.: АПН СССР, 1992. - 214 с.
75 Татьяченко Д.В., Воронщиков С.Г. Проблемно-деловая игра-средство управления школой.- Курган. -1990.-140 с.
2 Н.А.Назарбаев. Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентноспособных стран мира. Март,2006.
3 У.И.Есенгужина. Современные требования к качеству профессиональной подготовки специалистов // Теорико-методологические основы модернизации системы образования Республики Казахстан в контексте реализации принципов поликультурности: Материалы Международной научно-практической конференции г.Семипалатинск, 2006.-С.401-402.
4 Исаева З.А. Подготовка менеджеров образования как фактор повышения качества педагогического образования // Качество педагогического образования: проблемы и перспективы развития: Материалы Международной научно-практической конференции. 18-19 мая 2004 г.-Алматы: КазНПУ им. Абая, 2004.-С.651-657.
5 Леоньтев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1975. – С.180.
6 Абдильдин Ж.М. Диалектика как методология научного познания.- А-Ата: «Знание», 1981.- С.35.
7 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.6. – М., 1976. – 342 с.
8 Каренов Р.С. Кадровый менеджмент. - Алматы: Гылым,1998.- С.3.
9 А.Е.Казаков. О роли менеджера в образовании // Специалист. – 2007.-№2.-С.29-30.
10 Шамова Т.И. Менеджмент в управлении школой. - М., 1992.- С.145.
11 Конаржевский Ю.А. Менеджмент и внутришкольное управление. - М.: Центр «Педагогика», 2000. – С.224.
12 Симонов В.П. Педагогический менеджмент: 50 НОУ-ХАУ в управлении педагогическими системами: Учеб.пособ.- 3-е изд., испр. и доп. - М.: Педагогическое общество России, 1999.- С.430.
13 Третьяков П.И. Практика управления современной школой. - М., 1995.- С.155.
14 Терентьев В. Правила испытанные временем и практикой // Директор школы. – 2001. -№1. - С.19 –26
15 Справочник менеджера образования. / Сост. В.С. Гиршович - М.: Пед. общество России. -2000. - С.400.
16 Переосмысление развития сферы управления в новой Европе //Доклад Туринской группы, февраль 1998. – Алматы: ТАСИС, 1998.
17 Травин В.В., Дятлов В.Л. Основы кадрового менеджмента.-М., 1988.
18 Герчикова И.Н. Менеджмент. Учебник.-М., 1997.
19 Афанасьев В.Г. Общество: системность, эволюция и управление. – М: Политиздат, 1986.
20 Краснопояс Ю.И. Развитие искусства управления: ситуации, образцы, подготовка кадров // Вестник Московского университета. Серия 6. Экономика.- 1994.- №1.-С.81-87.
21 Альберт М., Мескон М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер. с анг. - М.: Дело, 1992. – 52 с.
22 Чухломин В.Д. Как подготовить специалиста мирового класса? // Эко. – 2004. - №4. - С.159-177.
23 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы., 11 қазан 2004жылы №1459 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
24 Лебедев О.Е. Компетентносный подход в образовании // Школьные технологии.-2004.-№5.-с.4.
25 Меңдіғалиева Г.К., Садвакасова З.М. Оқу процесіндегі біліктілікті арттыру – жоғары оқу орнында мектеп менеджерлерін даярлаудың шарты // Менеджмент в образовании – Білім берудегі менеджмент.-2002.-№1.-Б. 3-12.
26 Ілиясова М.І. білім беруді ұйымдастырушылардың басқаруды жете білушілігі (компетентность) // Менеджмент в сфере образования – Білім берудегі менеджмент.-2002.-№3.-Б. 3-7.
27 Тамарская Н. Непрерывное педагогическое образование как среда формирования управленческой культуры педагога // Вестник высшей школы.- 2003. - № 7. - С.55-56.
28 “050103 – Педагогика және Психология” мамандығының оқу-әдістемелік құжаттары (біліктілік сипаттамалары, пәндер тізімі, мемелекеттік стандарт, мамандық паспорты).
29 Исаева З.А Подготовка Менеджеров в образовании в высшей школе. – Алматы: Қазақ Университеті, 2005.
30 Розенбаум Ю.А. Подготовка управленческих кадров. – М.: Наука,1980.- 158 с.
31 Голубчиков Е. Подготовка управленческого персонала для работы за рубежом: опыт японских корпораций // Проблемы теории и практики управления. - 2000. - №6. - С.106-112.
32 Семенцов С. Как готовят профессиональных руководителей в Гарварде // Экономические науки. - 1991. - №9. -С.28-38.
33 Колтунова М.В. Речевой портрет менеджера // Менеджмент в России и за рубежом. - 1999. - №4. - С.79-83.
34 Царева В. Кто руководит школой в Америке? // Народное образование. - 1992. - №11-12.- С.118-123.
35 Блинов А. Современный руководитель: личностные и профессиональные качества // Образование и рынок. - 1997. - №1. - С.29-43.
36 Тур А. Деятельность руководителя в условиях социально-экономического преобразования // Проблемы теории и практики управления. - 2000. - №2. – С.114-118.
37 Мехедов В.В., Скворцов В.Н. Управленческие знания и умения директора общеобразовательной школы. – Л., 1991. – 150 с.
38 Принбекова Д.Р. Подготовка руководителей школ к управлению нововведениями: Дис…канд. пед. наук - Алматы, 1997.-142 с.
39 Хасенова С.С. Формирование основ управленческой деятельности будущих специалистов в учебно-воспитательном процессе вуза: Дисс…канд. пед. наук – Алматы, 1999. - 129 с.
40 Тагинцева Р.Ф. Формирование системы уровневого обучения руководителей образовательных учреждений: Дис…канд.пед.наук. - М., 2000. -186 с.
41 Шипилина Л.А. Теоретические и технологические основы подготовки менеджеров образования в педагогическом университете: Дис…д-ра пед.наук –Барнаул, 1999.- 470 с.
42 Гребенюк Е.Н. Подготовка студентов педагогического вуза к реализации функций менеджера в учебно-воспитательном процессе: Дисс…канд.пед.наук –Ставрополь, 1999. - 228 с.
43 Журавлева Л.В. Теоретические и практические основы профессиональной подготовки менеджеров сферы образования: Дис… канд.пед.наук. – Липецк, 2001. –131 с.
44 Альберт М., Мескон М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер. с анг. - М.: Дело, 1992. – 702 с.
45 Дункан Д.У. Основополагающие идеи в менеджменте. Уроки основоположников менеджмента и управленческой практики / Пер. с анг. - М.: Дело, 1996. – 272 с.
46 Друкер П.Ф. На рубежах менеджмента, где сегодня рождается завтрашнее решение. - Лондон, 1987.-150 с.
47 Лэнд П.Э. Менеджмент - искусство управлять. - М., 1995. – 143 с.
48 Лазарев В.С., Поташник М.М. Управление развитием школы: пособие для руководителей образовательных учреждений. - М.: Нов.школа, 1995.- 464 с.
49 Справочник менеджера образования. / Сост. В.С. Гиршович - М.: Пед. общество России. -2000. - 400 с.
50 Каракулов К.Ж., Баймолдаев Т.М. Основы управления школой. - Алматы: Науч.изд.центр «Гылым», 2002. - 222 с.
51 Мажикеев Т. Руководитель школы как менеджер – организатор образовательного процесса // Мектеп директоры. – 2002-. № 5. - С.31-38.
52 Долгова В.И. Педагогические условия подготовки организаторов народного образования к внедрению достижений науки в практику управления школой. – Челябинск, 1988. - 33 с.
53 Садовникова-Крысик Л.Б. Психологические основы подбора и подготовки управленческих кадров: Дис…д-ра пед.наук. - М., 1999. – 32 с.
54 Панов А.И. Подбор и подготовка управленческих кадров. - Горький, Волго-Вятск: кн.изд-во, 1976. -151 с.
55 Иванов Ю.И. Последипломное образование управленческих кадров в современных условиях. - М., 1993.-132 с.
56 Стрыгин А. Как и чему учат управленцев во Франции // Проблемы теории и практики управления. - Москва, 1992. - №3. - С.88-92.
57 Соколова М. Подготовка менеджеров во Франции и Бельгии // Проблемы теории и практики управления. - 1995. - №5.- С.114-115.
58 Морита А. Сделано в Японии. – М.: Прогресс, 1990. – 206 с.
59 Шакуров Р.Х. Социально-психологические основы управления: Руководитель и педагогический коллектив. - М.: Просвещение, 1990.- 208 с.
60 Самоукина Н.В. Психология и педагогика профессиональной деятельности. – М.: Экмос, 2000.-384 с.
61 Филипп де Вуут. Перемены в университетском менеджменте //Альма матер. - 1997. - №2. - С.32-37.
62 Марченко И.М. Какой руководитель нам нужен. - М.: Экономика, 1993.-175 с.
63 Мартынов С.Д. Профессионалы в управлении. - Л.: Экономика, 1991. - 144 с.
64 Лосевская Е. Сколько наук нужно изучить, чтобы грамотно управлять школой // Первое сентября.- 1999. -26 июня. - С.2.
65 Балабан В.А. Читаются организационно – управленческие курсы // Вестник высшей школы. - 1980. - №11.- С.70-71.
66 Куриленко Т.М. Управление школой: Задачи и деловые игры. - Минск.: Нар.асвета, 1988.-172 с.
67 Пивоварова М.А. Неявные формы знания в работе менеджера // Социально-гуманитарные знания. - 1999. - №3. - С.271-278.
68 Бородай В.С., Бородай А.К. Комплексное использование деловых игр и видеотренинга в управленческой подготовке руководителей и специалистов // Менеджмент в России и за рубежом. - 1998. - №4. - С.107-112.
69 Активные методы обучения в системе подготовки специалистов и руководителей. Сб.науч.тр. / Под ред. А. Жукова. - Л.:ЛИЭИ, 1989.-127 с.
70 Руднева Л. Как повысить обучение управленческих кадров // Проблемы теории и практики управления. –1998.- №2. - С.117-119.
71 Габрусевич С.А., Зорин Г.А. От деловой игры к профессиональному творчеству: Уч.метод. пособ. - М., 1989.-125 с.
72 Неверкович С.Д. Игровые методы подготовки кадров: Учеб.пособ. / Под.ред. В.В. Давыдова. – М.: Высш. школа, 1995. - 207 с.
73 Курочкин И. Деловая игра в воспитании качества лидера // Альма матер. – 2001. - №8. - С.18-21.
74 Проблемы развития управленческого мышления и деятельности / Под ред. Ю.В. Громыко. - М.: АПН СССР, 1992. - 214 с.
75 Татьяченко Д.В., Воронщиков С.Г. Проблемно-деловая игра-средство управления школой.- Курган. -1990.-140 с.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне мектеп менеджерлерін
даярлаудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1. Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім сапасын
көтеру факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 10
2. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
1.3. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде даярлау
тәжірибесі мен концептуалды негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау
2.1 Қазіргі кездегі білім беру менеджерлерінің құрылымдық үлгісі
(моделі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Болашақ мектеп менеджерлерін даярлау жүйесіне компетенттік
тұрғыдан
келу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... 5 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдегі заманауи әлеуметтік-экономикалық динамика
өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің және қоғамның басқа да салаларының
жаңа өлшемдерін талап етеді. Әлемдік экономикадағы өзгерістер тез өзгеретін
бәсекеге қабілетті ортаға бейімделу қажеттілігін туындатты, адам
капиталына, білім сапасына жоғары талаптар қойды. Қазақстан Республикасы,
әлемдегі басқа да мемлекеттер секілді, заман талабына сай өзінің білім беру
сферасын экстенсивті дамыту жолында. Білім беру саласындағы халықаралық
ынтымақтастықты кеңейту, халықаралық білім беру кеңістігіне ену жөнінде
жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан білім беру жүйесіндегі көпсатылы
реформалардың қазіргі кезеңі ең алдымен, бүкіләлемдік интеграцияға, оқу
жоспары мен бағдарламаларын әлем тенденцияларына сәйкес түзету, сонымен
қатар жоғарғы оқу орындарының және сонда дайындалатын мамандардың бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату.
Қазақстанның білім беру саласындағы жүйелі өзгерістер әлемдік
деңгейдегі болып жатқан жаңашыл бастамалармен үндес. Қоғамның басқа
салаларымен салыстырғанда білім беру жүйесіндегі жаңа сапалық деңгейге жету
мақсатындағы жоспарланған өзгерістер бір сәттік немесе бір жылдық іс емес.
Білім беру кез келген қоғамның маңызды құрылымы болып табылады. Себебі
ол болашақ ұрпақты өмірге, мамандыққа дайындаудың формасы ғана емес,
құндылықтар мен нормалардың мәдениетке трансформациялануының формасы. Яғни,
білім беруді үлкен әлеуметтік контекстен тыс қарау зерттеушіні маңызды
әдіснамалық кеңістіктен тысқары шығарып, бағалау мен болжамдарды біржақты
жасауға итермелейді. Алайда тұтастық кеңістігіне алдағы мақсаттар мен
міндеттерді нақты анықтап алмай ену ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
Кәсіби білім беретін ұйымдардың іс-әрекеті экономикалық заңдылықтарға
бағынады және елде жүріп жатқан экономикалық үдерістердің басым
көпшілігінің ықпалын сезінеді. О.А. Свиридов білім берудің даму деңгейі мен
мемлекет масштабындағы шаруашылық механизмдердің жағдайы арасындағы
байланысты және білім беру жүйесінің білім беру қызметі тұтынушыларының
нақты мүдделеріне тәуелділігін айта отырып, білім берудің әрі әлеуметтік
институт, әрі өндіріс саласы және қызмет көрсету саласы екендігіне
тоқталады. Демек, кәсіби білім беру жүйесіндегі дағдарыстық құбылыстардың
түп мәнін экономикадан іздеген жөн. Мұндай түсіндірмелік байланыс бойынша
ізденуде адам капиталы теориясы бағыт нұсқаушы бола алады. Бұл амал
дағдарыс себептерін анықтап қана қоймай, одан шығу жолдарын іздестіруде де
көмекші болады. Жалпы тығырықтан шығудың жолы, басқаруға жаңашылдық
ендірумен сипатталады. Осыған байланысты білім беру жүйесін жаңаша басқару
мақсатында педагогикалық менеджмент туындады және сәйкесінше басқарушылар
даярлануы тиіс болды. Білім менеджерлерін даярлау бүгінгі заман талабы.
Өйткені, білім беру мекемелерін басқарып, оның жұмысын нәтижелі бағытта
ұйымдастыру тек қана білікті де, білімді менеджерлердің жетекшілігімен
жүзеге асатынын ескеретін болсақ, білім беруді басқарудың қаншалықты
маңызды екендігіне айқын көз жеткіземіз. Педагогика ғылымы мен
тәжірибесінде тұтас педагогикалық үдерісті басқару ғылыми тұрғыдан
қарастырылып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге деген ұмтылыс
күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және өндірістік
үдерістерге ғана емес, сонымен бірге күрделі әлеуметтік жүйе үшін де
педагогикалық менеджмент қажет.
Соңғы жылдары білім беруді жаңаландырудың негізгі тенденциялары оқытудың
гуманизация, гуманитаризация, демократизация, децентрализация,
дифференциация, индивидуализациясымен сипатталады. Білім берудің ұлттық
моделінің қалыптасу мен бекітілу процесі белсенді жүруде, оның негізгі
идеясы – ұлттық-мәдени негізде тұлға мен қоғам талабына сай өзін-өзі
дамытуға қабілетті білім беру мен тәрбие жүйесін құру. Ал бұл алдымен,
мектепке дейінгі ұйымдарда қызмет ететін тәрбиешілерден, жалпы білім
беретін мектептерде тәрбие мен оқу процесін ұйымдастыратын мұғалімдерден,
педагогикалық процесс пен педагогикалық ұжымды басқаратын басқарушыдан,
білім беру департаментінде жұмыс атқаратын қызметкерлерден, ең бастысы –
осы аталған мамандарды дайындайтын жоғары оқу орындарынан басталуы керек
деп есептеймін. Ескі кеңестік білім беру жүйесі біртекті, еш вариативсіз,
оқыту мазмұны орталықтандырылған жоспарланумен ерекшеленетін тұлғаны
дамытуға емес, білім-білік-дағдыны қалыптастыруға бағытталған жүйе болса,
бүгінгі таңда оқу-тәрбие процесінің негізінде тұлға, тұлғаның
қызығушылықтары, қажеттіліктері мен мүмкіндіктері тұр. Қазіргі уақытта
мектептің дамуына кедергі келтіретін жаңа проблемелар пайда болды –
ұйымдастырушылық-басқарушылық. Шынымен-ақ, даму үстіндегі мектеп өзге
типтегі басшыны – мектепті тек басқарып қана қоймай, оны сапа тұрғысынан
жаңа деңгейге көтеруге қабілетті эффективті менеджерді – қажет етеді. Бұған
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауындағы: “Білімді дамыта
білмейтін ел XXI ғасырда сәтсіздікке ұшырайды. Біз келешектің ғылыми
өндірісі үшін жоғары технологиялы кадрлық қор қалыптастыруымыз керек. Біз
заманауи білім беру жүйесі мен кең масштабты, жаңаша ойлайтын
менеджерлерсіз инновациялық экономиканы құра алмаймыз,”-деген сөзі дәлел.
“Менеджер” ұғымы ең алдымен, кәсіби басқарушылық базалық білімі
сипатындағы жаңа типтегі басшы ретінде түсіндіріледі. Білім беру
мекемелерін басқару – кез келгені жинақтай алатын тәжірибе ғана емес, ол
терең меңгеруді қажет ететін ғылыми білімдер жүйесі, және туа біткен
қабілетті, ерекше дарындылықты, лидерлік қасиеттерді талап ететін өнер.
Заманауи білім беру мекемесінің басшысы – ол тек қызмет қана емес, кәсіп
те, өйткені бұл қызмет кәсіптің барлық белгілеріне ие: жетекші іс-әрекет,
арнайы білімді, білік пен дағдыны, арнайы тұлғалық әрі кәсіби сапаларды
міндеттейді.
Осы уақытқа дейін білім беру мекемелерінің басшылары басқарушылық
білімді курстық қайта дайындау ұйымдары арқылы тек квалификациясын
жоғарлату жүйесінде ғана алған еді. Осыған орай кейбір маман-ғалымдардың
пікірінше (Т.И. Шамова, В.С. Лазарев, Г.В. Михайлов, М.М. Поташник, Ю.А.
Конаржевский, В.П. Симонов, О. Кирилова, В.Ю. Кричевский, П.И. Третьяков,
Н.А. Лебедева, В. Терентьев, А. Короткевич, Н.В. Кухарев, В.И. Бондарь, Н.
Костылева, А. Кузибецкий, Н. Рождественская және т.б.), заманауи басшы
өзінен-өзі “туа біткен дарындылық” болып пайда бола қоймайды, қысқа
мерзімдік оқу курстары нәтижесінде қалыптаса салмайды. Базалық басқарушылық-
педагогикалық білімді студенттік партадан алу қажеттілігі туындаған кез
келді. Соңғы кезде дәл осы мәселеге байланысты ғылыми зерттеулер мен
публикациялар шыға бастады. Олардың көбісінде мектеп директоры қызметінің
мазмұны жан-жақты талқыланды, кәсіби білім, білік пен дағдылар жүйесі,
тұлғаға қойылатын талаптар қарастырылды, квалификациясын жоғарлату
институттарындағы дайындау және қайта дайындау тәжірибелері сипатталды.
Сонымен қатар, білім беру менеджерлерін арнайы курстар мен “Білім беруді
басқару” мамандығы арқылы экономикалық бағытта дайындау мәселесі жөнінде
алғашқы жұмыстар пайда болды (Н. Беляцкий, И.Д. Ладанов, Р.С. Каренов, Поль
де Брюйн, В.Н. Чурматнеева, Д.Н. Бобрышев, В.Л. Мокряк, Н.А. Сакада, В.Н.
Почтарук, Х. Зидентопф, З. Издебский, Е. Турей, Ю.Н.Голубева, Н.И. Боярко,
З. Гельманова, З. Магрупова, Ю.А. Морозов, Ф.Ф. Аунапу, Ю.А. Розенбаум, Е.
Голубчиков, С.И. Семенцов және т.б.). Бірақ бұл жұмыстарда басқару ғылыми-
педагогикалық контекстен тыс түрлі аспектіде қарастырылған.
Білім беру мекемесін басқару басқа бір мекемені, кәсіпорынды немесе
әлеуметтік ұйымды, басқарудан мүлдем ерекшеленеді. Ол педагогикалық
мазмұнға толғанда және қойылған міндеттерді шешуге, оқу-тәрбие процесінің
сапасын көтеруге, соңында өскелең ұрпақтың оқу мен тәрбие процесі сапасын
көтеруге бағытталғанда ғана нақты мәнге ие болады. Сондықтан да, біздің
ойымызша, білім беру менеджерлерін басқарушылық-педагогикалық қызметке
дайындаудың тағы бір эффективті формасы бар – ол “Педагогика” бағытындағы
“Білім беру саласындағы менеджер” мамандығы бойынша жоғары кәсіби білім
алу. Өйткені, білім берудегі болашақ менеджерлерді дайындау педагогикалық
білімдер негізінде жүзеге асуы керек, басқару теориясы саласындағы маман
тұлғаны оқыту, тәрбиелеу мен дамыту заңдылықтарын терең білуі тиіс.
Осылайша, білім берудегі болашақ менеджерлерді басқарушылық қызметке
дайындау мәселесінің өзектілігі мектеп пен оның басшылар жұмысының
жаңалануын қоғам тарапынан күтумен, басқарушы кадрлардың кәсіби деңгейде
тамырымен өзгеруі үшін іс-тәжірибе қажеттілігімен, жоғары білім беруде
оларды дайындаудың тұтас жүйесінің жоқтығымен анықталады.
Әлемдік менеджменттің теориясы мен практикасының талдауы бойынша,
классикалық менеджменттің жетекші принципі болып адам факторын ескеру
принципі табылады. Ғылыми менеджмент саласындағы қазіргі жұмыстарда
менеджер – ұйымның ортақ мақсатына жетуде адамдардың біріккен іс-әрекетінің
табысты болуын анықтайтын фигура және оған кәсіби білім керек деген пікір
ерекше атап көрсетілуде (М.В. Колтунова, В. Царева, А. Блинов, А.Тур,
В.В.Мехедов, В.Н.Скворцов, Д.Р.Принбекова, С.С.Хасенова, Р.Ф.Тагинцева,
Л.А.Шипилина, Е.Н.Гребенюк, Л.В.Журавлева). Менеджерлерді дайындау
барысында менеджменттің теориясы мен практикасын меңгеруге және болашақ
басшының жетекші қасиеті ретінде өзін-өзі дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Менеджерлерді дайындаудың білім беру жүйесінің әр мемлекетте (мысалы, АҚШ,
Жапония, Батыс Еуропа, т.б.) әртүрлілігіне қарамастан, кез келген
деңгейдегі басшы немесе менеджер берілген қызметке сәйкес келесі талаптарға
жауап беруі тиіс:
- білімін үнемі жаңаландыруға ұмтылу;
- экстремалды жағдайларда шешімді тез әрі дұрыс қабылдауға қабілетті
және белгілі дәрежеде тәуекелділікке дайын болу;
- қажетті коммуникативтілікті игеру, қоластындағылардың психологиясын
жақсы түсіне алу, басқаруды кооперативті стильді ұстану;
- қызметтегі міндеттері мен мекеме дамуының стратегиялық мақсаты
арасындағы байланысты түсіну және қабылдаған шешімдердің салдарын
білу.
Басқарушы кадрларын дайындау мәселесін Н.В.Кухарев, В.И.Бондарь,
П.Брюйин, В.В.Чурмантеева, Д.Н.Бобрышев, В.Л. Мокряк, Н.А. Сакада, В.Н.
Почтарук, Х.Зидентопф, З.Издебский, Е.Турей, Ю.Н.Голубев, Н.И.Боярко,
З.Гельманова, З.Магрупова, Ю.А.Морозов, Ф.Ф.Аунапу, Ю.А.Розенбаум,
Е.Голубчиков, С.Семенцов, Турин тобының ғалымдары, В.И.Долгова,
Л.Б.Садовникова-Крысик, А.И.Панов, Ю.И.Иванов, Г.В.Можаева, А.Стрыгин,
М.Соколова, А.Морита, Р.Х.Шакуров қарастырған;
Мектептегі білім беру менеджерлері үшін оқу процесіне жаңа пәнді негізу:
Е.Лосевская, В.А.Балабан;
Басқару кадрларын дайындауда оқыту әдістерін қолдануды Т.М. Куриленко,
М.А.Пивоварова, В.С.Бородай, А.Жукова, Л.Руднева, С.А.Габрусевич,
Г.А.Зорин, С.Д.Неверкович, И.Курочкин, Ю.В.Громыко, Д.В.Татьяченко,
С.Г.Воронщиков, В.В.Ходырев, Г.И.Рыбникова қарастырған.
Жоғары оқу орын жағдайында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
дайындау С.С.Хасенова, Р.Ф.Тагинцева, Л.А.Шипилина, Л.А.Гребенюк,
Л.В.Журавлева, Д.Н.Сухиненко, И.М.Курдюмова, В.Сенашенко, Н.Сенторова,
Э.М.Коротков, З.А.Исаева, З.М.Садвакасова еңбектерінде қарастырылған.
Білім беру саласындағы теориялық және эксперименталдық жұмыстардың
көптігіне қарамастан, бүгінгі таңда қазақстандық жағдайды ескере отырып
педагогикалық университеттерде білім беру менеджерлерін дайындаудың
концепциясы құрастырылмаған, осы процесті бағдарламалық және оқу-
әдістемелік қамсыздандыру жасалмаған. Бұл саладағы зерттеулер үзік-үзік,
сондықтан осындай зерттеулердің оқытудың жалпы моделімен өзара байланысының
толық бейнесін құру қиынға соғады.
Біздің зерттеу мәселеміз: мектеп менеджерлеріне берілетін басқарушылық
білімнің мәні мен мазмұны неде; жоғары оқу орындарында болашақ мектеп
менеджерлеріне басқарушылық білімнің теориясы мен технологиясын тиімді
меңгеру үшін қандай педагогикалық жағдай жасау керек деген мәселе диплом
жұмысымыздың негізі болып отыр, сондықтан да тақырыпты “Мектепті
басқарудағы педагогикалық менеджменттің ролі” деп алуымызға тура келді.
Мақсаты: жоғары оқу орындарында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлаудағы педагогикалық менеджменттің маңызын анықтау.
Объектісі: Мектепті басқару үдерісі.
Пәні: жоғары оқу орнында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлауда педагогикалық менеджменттің қызметі.
Болжамы:
мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке дайындау нәтижелі болады,
егер де жоғары оқу орны құрылымында біртұтас интегративті жүйе құрылса,
оның құрамында:
- аралық және соңғы нәтижеге негізделген қызмет субъектісі ретінде
мектеп менеджерлерін дайындаудың моделі;
- интеграция, біртұтастық және оптималдылық принциптеріне негізделген
дидактикалық жүйенің оқу жоспарына енгізілген басқарушылық білімнің
мазмұны;
- танымдық және тәжірибелік қызметтің ерекше формасы ретінде біліктілік
көзқарас негізінде оқыту технологиясы, оның көмегімен болашақ маманда
рефлексивті позиция мен өзін-өзі дамыту дамиды.
Міндеттері:
1. Білім беру менеджерлерін даярлаудың қазіргі жағдайдағы теориясы мен
практикасын меңгеру және талдау.
2. Білім берудегі болашақ мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлау жүйесінің әдістемелік, психологиялық-педагогикалық және
басқарушылық негізін ашу.
3. Білім берудегі мектеп менеджерлерін даярлау мазмұнының моделін жасау.
4. Жоғары оқу орнында білім берудегі мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлаудың тиімді оқыту технологиясын жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Заманауи әлеуметтік-экономикалық жағдайда
базалық кәсіби-басқарушылық білімі бар мектеп менеджерлерін даярлау
жаңаланған және сапалы даму үстіндегі білім беру мекемелерінің
қажеттіліктеріне ие болып отыр. Бұл қажеттілікті танымдық және тәжірибелік
қызметтің ерекше формасы ретінде біліктілік көзқарас негізінде, болашақ
маманның басқарушылық әрі педагогикалық білімінің әдістемесі, теориясы мен
технологиясының интеграциясы негізінде қанағаттандыруға болады және мұнда
педагогикалық менеджменттің атқаратын маңызы зор.
Зерттеу барысында әдістер кешені қолданылады.
Теориялық деңгейдегі әдістер: мәселеге байланысты философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, басқарушылық әдебиеттерді талдау,
абстрактіден нақтылыққа көшу әдісі, салыстыру, синтез, модельдеу, ойша
эксперимент.
Эмпирикалық деңгейдегі әдістер: бақылау, сұрақтама мен бағалау,
менеджерлерді даярлау саласындағы педагогикалық озық тәжірибелерді игеру,
құжаттарды талдау, педагогикалық эксперимент.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік базасын педагогикалық жүйе мен оны
басқаруға әдістемелік тұрғыдан келу теориясы, оқу-тәрбиелеу поцесін
гуманизациялаудағы заманауи психологиялық-педагогикалық концепциялар
құрайды.
Зерттеудің көздерін менеджмент бойынша еңбектер, жалпы менеджерлерді,
соның ішінде білім берудегі менеджерлерді даярлаудың шетелдік және отандық
тәжірибелері, жоғары оқу орындарының оқу жоспары мен бағдарламалары,
оқулықтар мен оқу құралдары құрайды.
Зерттеудің кезеңдері. Бірінші кезең (қазан 2009жыл) тақырып таңдалып,
мектепті басқарудың қазіргі проблемаларын талдауға арналды. Мәселе бойынша
материалдар қоры мен әдебиеттер тізімі жинақталды, ғылыми аппарат
анықталды. Екінші кезең (қаңтар 2009жыл) мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлау мәселесінің негізі, оның мазмұны белгіленді, теориялық
бөлім толығымен анықталды. Үшінші кезең (сәуір 2010 жыл) эксперименталдық
бөлімнің тәжірибелік жұмысы “050103 – Педагогика және психология”
мамандығының студенттеріне бағытталды, білім берудегі болашақ мектеп
менеджерлерінің жоғары оқу орнында басқарушылық қызметтің теориясы мен
технологиясын меңгеруіне қолайлы педагогикалық жағдайлар жиынтығын жасау.
Зерттеудің базасы Орталық Азия университетінің “Педагогика және
психология” бакалавриат студенттері.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі дәлелденеді, объектісі, пәні, мақсаты
мен міндеті, жетекші идеясы, теориялық-әдістемелік базасы, кезеңдері,
жаңалығы айқындалады, болжам жасалады.
Жұмысымыздың “Жоғары оқу орындарында мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздері” атты тарауында
білім беру менеджерлерін даярлау проблемасы қозғалады, оларды шетелдік және
отандық мектептерде дайындау тәжірибесі мен концептуалды негізі
қарастырылады, болашақ мектеп менеджерлерін даярлауға компетенттік тұрғыдан
келу мәселесі талқыланады.
“Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау” атты
тарауында қазіргі кездегі білім беру менеджерінің моделі құрылып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Қорытындыда жұмыстың қорытындысы беріледі, келешекте осы зерттеудің
жалғасы мен перспективалары көзделеді.
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне
мектеп менеджерлеріні даярлаудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
1. Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім
сапасын көтеру факторы ретінде.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін көпдеңгейлі реформалаудың
қазіргі кезеңі білім сапасын көтеруді және бәсекеге қабілетті мамандарды
дайындап, тиімді қызмет ететін білім беру жүйесінің ұлттық моделін құруға
бағытталған. Бүгінгі таңда білім берудің жаңа принциптерінің қалыптасуы мен
бекітілу процесі қарқынды жүруде, білім саласындағы халықаралық
байланыстарды кеңейту мен әлемдік білім кеңістігіне ену жұмыстары
атқарылуда. Біз өзіміздің зерттеуімізде негізгі мәселе ретінде
басқарушылар, білім менеджерлерін даярлауда педагогикалық менеджменттің
маңызын көрсетуді алға қойдық. Ол ең алдымен маман даярлығынан басталаныты
кімге болса да мәлім.
Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі
жағдайы мен жақын келешегіне болжамы еліміздің нарықтың экономикасы кәсіби
жоғары оқу орындарының түлектеріне жаңа талаптар қоятынын көрсетеді. Олар
әлемдік білім деңгейіне, әлемдік стандартқа сай білім мен біліктілікке ие
болулары керек. Бірінші кезекте ол:
- жалпы білім деңгейінің жоғарылығы;
- терең де тар кәсіби, профильді білім негізінде жалпы біліми, техникалық,
психологиялық, педагогикалық, экономикалық, құқықтық дайындықтың кеңдігі;
- кәсіби біліктілік, жоғары кәсіби шеберлік, тәртіптілік пен еңбек сапасы;
- өзіндік жоспарлау, өзінің еңбек қызметін жүзеге асыру мен бақылау
қабілеті, әсіресе, заманауи есептеуіш және ақпараттық техника құралдарын
пайдалану арқылы;
- өз іс-әрекетіне өзі талдау жасай алу қабілеті, инициатива, шешімді өзі
қабылдай алуы мен өз іс-әрекетінің нәтижесіне жауапкершілік арту,
әсіресе, экстрималды және тәуекелділік жағдайларында;
- өзін-өзі білімдендіруге, өзін-өзі оқытуға дайындығы, әдебиеттермен жұмыс
жасай алуы;
- еңбекті ұжымдық формада ұйымдастыру жағдайында топпен жұмыс жасай алуы;
- мобильділік, коммуникативтілік;
- ұжымды басқара алу қабілеті;
- әлеуметтік жауапкершілік сезімінің жоғарылығы;
- еңбектің интенсивті өзгеру жағдайына жоғары төзімділік пен кәсіби
жарамдығы:
- салауатты өмір салтын жүргізе алуы; оның ішінде, жүріс-тұрыс мәдениеті,
тамақтану, жеке бас гигиенасы [1, Б.21-22].
Қазiргi заман мектебi – күрделi жүйе, ол оқушылардың, оларды оқытып,
тәрбиелейтiн мұғалiмдердiң, мектеп әкiмшiлiгiнiң (директоры, оның оқу және
тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары), оқу-тәрбиелiк және қызмет көрсететiн
адамдардың іс-әрекетiнен, мектеп алдында тұрған жалпы мiндеттердi шешуге
белгiлi бiр жағдай жасайтын материалдық базадан тұрады. Сонымен қатар,
мектеп дегенiмiз – мұғалiмдер мен онда қызмет ететiн адамдар ұжымы, олар
бiлiм беру жүйесiн мемлекеттiк тұрғыдан басқарудың объектiлерi болып
табылады. Қазiргi мектептi өзара байланысы бар, iшкi құрылымы және
социуммен белгiленетін тұтас әлуметтiк-педагогикалық жүйе ретiнде қарастыру
керек. Ол өзара тығыз байланысты екi жүйеден тұрады: басқарушы және
басқарылушы. Бұл қазiргi кез-келген оқу-бiлiм беру мекемесiнiң алдына
өмiрдiң өзi қойып отырған мiндеттердi жүзеге асыру бойынша барлық жұмыстың
басты ұйымдастырушысы ретiндегi мектеп менеджерінің тiкелей басқару іс-
әрекетiнде көрiну керек. Мектеп басшылығы мен мұғалiмдерден тұратын басқару
жүйесi жетекшi болып келедi. Басқарылушы кiшi жүйеге оқушылар мен олардың
ұйымдары жатады.
Мектептi басқарудың басты мәнi – педагогтардың оқыту мен тәрбиеде ең
жақсы нәтижеге жету мақсатында оқушылар мен олардың ата-аналарының іс-
әрекетiн мақсатты ұйымдастыру.
Адамдар жеке iстей алмайтын немесе жекелеп iстеу тиiмсiз болғанды жұмыла
iстеу үшiн басқару қажеттiгi туындайды. В.Г.Афанасьевтiң пайымдауынша:
“Басқару – қоғамның, оның кез-келген даму сатысындағы, iшкi өзiне тән
қасиетi. Бұл қасиеттiң жалпылық сипаты бар және ол қоғамның жүйелiк
табиғатынан, адамдардың қоғамдық, ұжымдық еңбегiнен, еңбек пен өмiр
барысында қарым-қатынас жасау, өзiнiң материалдық және рухани өмiрiнiң
жемiсiмен алмасу қажеттiгiнен бастау алады”.
ХХ-ХХI ғасырлар тоғысындағы басқару бiлiмiнiң қарқынды өсуi мен өзгеру
уақыты. Бұл эволюцияның бастапқысы ретiнде басқарудың классикалық
мектебiнiң негiзiн салушы А. Файольдiң еңбектерiн атауға болады, ол 1916
жылы басқарудың жалпы принциптерiн ұсынған. Дәл осы принциптер ғылыми
басқару теорияларының негiзiне айналған.
“Басқарудың классикалық теориясы” 1930-жылдарға дейiн ең басты орында
болған. ХХ ғасырдың 30-жылдарында басқарушылық ғылым дамуында “басқарушылық
қатынастар теориялары” атты жаңа бағыт қалыптасты. Классикалық теория
бiрлескен іс-әрекет нәтижелiлiгiнiң негiзгi шарттары не, қашан, қайда және
қалай iстеу керектiгiн анықтайтын басқарудың нақты ресми құрылымы, жемiстi
жұмысты (ең бастысы, материалдық жағынан) қамтамасыз ету деп санаған. Ал
адамдар қатынасының теориясы адамның ұйымдағы мiнез-құлқын анықтайтын
факторларды, мақсаттылық пен жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды бiрiншi
орынға қояды. Бұл теория ХХ ғасырдың 50-60-жылдары Батыста, әсiресе АҚШ-та
кең өрiс жайған, тәжiрибеде оң нәтиже бере алмаған, дегенмен басқарудың
демократиялық әдiстерiн кеңiнен енгiзу әрекетi де осы теориямен байланысты.
“Адамдар қатынасы теориясының” орнына, басқарудың жүйелiк теориялары,
жағдайлық теориялар, басқарудың рационалистiк (ақыл-ой талабына ғана
негiзделген) және мiнез-құлықтың жағымды жақтарын бiрiктiрiп, олардың
орнына ұйымдастырушылық даму теориялары келдi.
Қазақстан Республикасында беделдi азаматты тәрбиелеу мәселесi ерекше
мәнге ие болып отыр, яғни бұл процесс педагогикалық басқарудың ең маңызды
мәселесiне айналып отыр.
Г.И. Щукинаның пiкiрiне қосылып, басқару дегенiмiз – мектеп iшiндегi
“психологиялық, ұйымдастырушылық және әдiстемелiк” сияқты күрделi процестер
мен қатынастарды саналы түрде реттеу деп есептеймiз. Алайда басқарудың
алдыңғы қатарлы тәжiрибесiн жинақтап қорыту тек материалды жинаумен ғана
және оны тиiстi ғылыми-әдiстемелiк тұрғыдан бағаламай, тек баяндаумен ғана
шектеледi. Материалдарда, көбiнесе, негiзгi идеялар мен тәжiрибенiң талдауы
болмайды және оларды қолданудың кеңес-ұсыныстары берiлмейдi, оны енгiзудiң
шарттары да көрсетiлмейдi. Ал кейбiр жағдайларда, тұтас жұмыс жүйесi емес,
керiсiнше, жекелеген тәсiлдер ғана суреттелiп таратылады. Кейде, мектеп
басшылары мен бiлiм беру органдары үшiн ешқандай тәжiрибелiк құндылығы жоқ
көптеген материалдар жинақталады. М.М. Поташник былай дейдi: “Басқару –
мектептiң қалыптасуын, тұрақтануын, тиiмдi қызмет етуiн және дамуын
қамтамасыз ететiн барлық субъектiлердiң мақсатты іс-әрекетi”. Бұл анықтама
маңызды екi нәрсеге назар аудартады: бiрiншiден, кез-келген басқарудың
мақсаты іс-әрекет болып табылады; екiншiден, ол басқалардан өзiнiң
мiндеттерiмен ерекшеленедi.
К.Я. Вазинаның пiкiрiнше: ”Басқару – нақты бiр мақсатқа жетудi қамтамасыз
ететiн қалыптасуға жауап беретiн жүйенiң қызметi”.
Педагогикалық басқару әлеуметтiк мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-
әрекетiн басқару мен олардың бiрiгуiне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтiк
басқарудан өзiнiң объектiлерiмен (оқушылар, мектептер, мектептен тыс
мекемелер, халыққа бiлiм беру бөлiмшелерi, т.б.), олардың заңдылықтарымен
ерекшеленедi.
Практикалық іс-әрекет ретiндегi педагогикалық басқару – оқушылардың оқуы
мен тәрбиесiн басқару. Педагогикалық басқару теориясы – мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар жүзеге асыратын тәрбие
мен оқыту процестерiн басқару туралы бiлiмдер.
“Педагогикалық басқару” ұғымы “бiлiм берудi басқару” ұғымынан кең,
өйткенi ол тәрбие мен оқытуды жүргiзетiн басқа мемлекеттiк және қоғамдық
құрылымдарда (отбасы, қоғамдық ұйымдар, мамандықты көтеру жүйесiнiң
мекемелерi, т.б.) қызмет етедi. Шындығында, педагогикалық басқарудың кез-
келген “адам – адам” жүйесiнде орны бар. Бұл жағдайда педагогикалық
мақсаттар басқарудың негiзгi түрiне бағынады – педагогикалық процесс
субъектi іс-әрекетiн басқару.
Педагогикалық басқарудың бiлiм беру жүйесiндегi басты объектiсi – өсiп
келе жатқан ұрпақтың іс-әрекетi. Оларды оқыту мен тәрбиелеудi басқару не
тiкелей (мұғалiмдер, тәрбиешiлер арқылы), не жанама – мемлекеттiк қоғамдық
ұйымдар арқылы жүргiзiледi.
Басқару субъектiсiнiң қызметтер жиынтығын басшылық дейдi.
Бiлiм беру мекемесiн басқару іс-әрекетiнiң басқа мекемелер немесе
өнеркәсiп орындарындағы басшылықтың жұмысынан едәуiр айырмашылығы бар. К.Д.
Ушинский былай деп жазған: “Егер қаржы немесе әкiмшiлiк әлемде олардың
идеяларының орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен,
жарлықпен қызмет етуге болатын болса, қоғамдық тәрбие беру әлемiнде ашық
айтылып, ашық қабылданған пiкiрден басқа идеяны жүзеге асырудың басқа амалы
жоқ”. М.И. Кондаков: “Мектеп жұмысын басқару өндiрiстiк және қоғамдық
өмiрдiң басқа салаларын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткенi мұнда
күштердi орналастыру мен үйлестiру, байланыс пен өзара тәуелдiлiк жүйесiн
жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие процесiнiң барлық жақтарына бағытталған
ұйымдастырушылық-педагогикалық ықпал ету мәселелерi басты мәнге ие болады”,
- дейдi.
Бiлiм беру жүйесiнiң иерархиялық құрылымының әрбiр элементiнде,
министрлiк болсын, облыстық, аудандық басқарушы орган (департаменттер,
бiлiм беру бөлiмдерi) немесе мектептер болсын, бәрiнде, тек педагогикалық
қана емес, басқарудың басқа да түрлерi кездеседi, мысалы: әкiмшiлiк,
шаруашылық, құқықтық. Басқарудың барлық түрлерi бiлiм беру жүйесiнiң
шеңберiнде бiр-бiрiмен байланысты, олардың бәрi жалпы тәрбиелiк және бiлiм
беру мiндеттерiн шешуге бағытталған. О.С. Анисимов: “Бiлiм берудi басқаруды
жiктегенде мынаны ескеру керек: басқару – адам іс-әрекетiнiң ең маңызды
түрлерiнiң бiрi. Бұл іс-әрекет қатал шектеу мен бөлуге көнбейдi” - деп,
дұрыс айтқан.
Егер бiлiм беру жүйесiн қарайтын болсақ, педагогикалық басқару мен
басқарудың басқа түрлерiнiң үлес салмағы мен қатынасы әртүрлi екенiн
байқауға болады. Мысалы, министрлiк, облыстық, аудан және қалалық бiлiм
беру басқармасы деңгейiнде кешендi процесс ретiндегi басқару жүйенiң арнайы
құрылымын құруға, ведомстволық мекемелер мен адамдар қызмет-әрекетiне
қажеттi материалдық, ұйымдастырушылық, кадрлiк және басқа да жағдайларды
қамтамасыз етуге бағытталған. Мектеп басшысы, мұғалiмдер деңгейiнде
педагогикалық басқару практикалық қызмет-әрекеттерiндегi педагогикалық
талаптарды тiкелей жүзеге асыру ретiнде толығырақ көрiнедi. Педагогикалық
басқаруға қызмет көрсету (мектептiң материалдық базасы, құрал-жабдықтар,
оқу-техникалық құралдары, т.б.) маңызды, бiрақ бағынушылық мәнге ие.
Әдетте, бiлiм беру жүйесiндегi басқару туралы сөз еткенде, көбiнесе,
иерархиялық тұрғыдан: министрлiктi, облыстық, аудан, қалалық бiлiм беру
басқармалары бiрiншi болып аталады. Оқу-тәрбие процесiн тiкелей басқару
мектеп әкiмшiлiгi деңгейiнде, ең бастысы, мұғалiмнің жүзеге асыратын
жұмыстарын ұмытпауымыз керек.
Мектептi басқару теориясы (мектептану) арасында ғылыми іс-әрекет пен
практикалық іс-әрекет ретiнде объектiлерi, басқарудың тәсiлдерi мен
нәтижелерiнде айырмашылықтар бар.
Мектептi басқару теориясының объектiсi – барлық құрамды элементтерiмен
алынған жүйе. Практиканың объектiсi – мектептiң әртүрлi құрамдық топтарының
іс-әрекетi (ұжым, сынып, жеке субъект).
Практикалық басқару іс-әрекетiнiң амал-тәсiлдерi – басқару әдiстерi.
Басқарудағы ғылыми іс-әрекеттiң амал-тәсiлдерi – ғылымның нақты бiр
объектiсiн зерттеуде қолданылатын жолдар, тәсiл, амалдар: мектептердi
басқару бойынша бiлiм беру органдарының жұмыс тәжiрибесiн қортындылап
талдау, ғылыми болжамдар жасау, оларды эксперименталды тексеру.
Бiлiм беру жүйесiндегi немесе бөлек топтағы практикалық басқару іс-
әрекетiнiң нәтижесi – тәжірибені көбейту, бұған оқу-тәрбие процесiнiң
қортындылары дәлел бола алады. Басқару теориясының нәтижесi – жаңа заңдар,
практикалық іс-әрекетте жүзеге асырылатын заңдар, принциптер, ережелер,
тұжырымдар.
Мектептегi практикалық басқару іс-әрекетiнiң бағыттары, құндылығы жағынан
бiрдей емес. Мектептiң негiзгi әлеуметтiк мiндеттерiне сәйкес, ол өсiп келе
жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуды жүзеге асырады, осыған байланысты,
басқарудың барлық бағыттарының iшiнде оқу-тәрбие жүйесін басқару бiрiншi
орында болу керек.
Осылайша, педагогикалық басқару – практикалық іс-әрекет, ол – тәрбие мен
оқытуды ұйымдастыру. Педагогикалық басқару теориясы – мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы бiлiм
беретiн мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, өсiп келе
жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту.
Бiлiмнiң бұл саласының мiндеттерi – педагогикалық басқаруды зерттеу, оның
теориялық және практикалық мәселелерiн жете зерттеу, оны жетiлдiрудiң
ғылыми ұсыныстарын жасау. Сонымен қатар, педагогикалық басқару мектептiң
барлық жұмысымен қатар басқа жұмыстың түрлерiн жоққа шығармайды. Бiлiм
берудi басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшелiктердi ескере отырып,
әлеуметтiк басқарудың жалпы заңдылықтарына негiзделедi.
Бүгінде кәсіби мектеп түлектері тек өз ісін жақсы білумен шектелмей,
өндірістің білікті ұйымдастырушысы болғаны да өте маңызды. “Жаңа экономика
жаңа басқарушылық шешімдерді талап етеді, оларды тек қазіргі заманға сай
ойлауға қабілетті, соңғы нәтижеге бағдарланатын мемлекеттік менеджерлер
ғана қабылдай алады” [2].
Нарық жағдайында өз орнын тек пысық, еңбексүйгіш, іскер, кәсіби
біліктілігі жоғары, жиі өзгеріс жағдайына тез бейімделе алатын адамдар
табады. Бұл үшін оларға өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасатын арнайы
білім, білік, дағды қажет екені рас. Кәсіби оқу орындарының түлектері
парасаттылық, әділдік, адамгершілік қасиеттерге ие болуы тиіс. Қысқасы,
жаңа типтегі маман тұлғасын қалыптастыру талап етілуде.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді педагогикалық процесс барысында шешу
келесідей сипатқа ие:
- оқу, кәсіби, әдістемелік және тәрбие қызметінің дамуын қамтамасыз ететін
инфрақұрылым құру;
- бәсекеге қабілетті маман қалыптастыруға бағытталған мақсатты ұстанымға
сәйкес кәсіби білімнің мазмұны мен формасын өзгерту;
- педагогтардың заманауи педагогикалық және ақпараттық технологияларды
(оқытудың интерактивті әдістері, модульдік оқыту, рейтингтік бақылау мен
білімді бағалау және т.б.), бәсекеге қабілетті маманның адекватты моделін
қолдануы;
- практикаға бағдарланған оқыту;
- оқушылар бойында жауапкершілікті, заңға бағынушылықты, өзін-өзі
бақылауды, өзін-өзі сынауды қалыптастыратын оқыту мен тәрбиелеу
әдістерінің енгізілуі (дебаттық технология, оқу мен жазу арқылы сыни
көзкарасты дамыту және т.б.);
- оқушылардың көптілділікті (қазақ, орыс, ағылшын тілдерін) терең
меңгеруіне барлық қажетті жағдайлар жасалынуда [3, Б. 401-402].
Еліміздегі білім беру жүйесінің жақсы өзгерістерін ескере отырып,
білім беру мекемелерінің реформаларды жүзеге асыру барысында тап болатын
кейбір қиындықтар мен селқостықтар мамандардың, әсіресе, білім беруді
басқарудың барлық деңгейіндегі басқарушы-менеджерлердің жетіспеушілігімен
түсіндірілетінін атап өткен жөн. Сәйкес қажетті теориялық білімі бар
кадрлардың болуы білім саласындағы реформалардың жемісті нәтижесінің
негізгі факторы болып табылады.
“Менеджер” ұғымы, жоғарыда атап көрсеткенімдей, ең алдымен, кәсіби
басқарушылық базалық білімі сипатындағы жаңа типтегі басшы ретінде
түсіндіріледі. Бұл түсінік білім беру мекемесін басқарушыға тікелей
қатысты. Біздің қоғамда көптеген жылдар бойы басқару – қызметтің кәсіби
емес саласы, ал басқарушы осы қызметке арнайы дайындықты қажет етпейтін
адам деген түсінік қалыптасып қалған. Өкінішке орай, қазір білім беру
мекемелерін басқару – кез келгені жинақтай алатын тәжірибе ғана емес, ол
терең меңгеруді қажет ететін ғылыми білімдер жүйесі, және туа біткен
қабілетті, ерекше дарындылықты, лидерлік қасиеттерді талап ететін өнер
деген ақиқатты дәлелдеуге тура келіп отыр.
Бүгінгі таңда, мектеп басқару саласында “Мектепішілік менеджмент”,
“Педагогикалық менеджмент” ұғымдары кеңінен пайдалана бастады. Белгілі
ғалым Ю.А.Конаржевский : “Менеджмент – бұл басқарушыға ғана емес, кез
келген маманға қажет білімдердің жиынтығы. Егер сіз белгілі бір салада –
медицинада, білім беру жүйесінде, ғылымда бизнесте кәсіпқой маман болсаңыз,
құрылымға біте қайнасып, араласып кету үшін менеджменттің негізгі
қағидаларын білмейінше оңай болмайды”,-дейді.
Менеджментте адам – құрал емес, мақсат. Оның құндылығы да осында.
Американдық профессор Уильям Абернети жапондықтардың машина жасаудағы
табыстарының себептерін анықтау оны қалай таңқалдырғанын айтады. Ол: “Мен
үшін ең үлкен жаңалық, табысқа жетудің сыры автоматтандыруды емес екендігін
ашу болып табылады. Олар автомобиль жасауға “адамдық” көзқарас
қалыптастырған. Олардың ненің не екендігін білетін, жұмыс істегісі келетін
және автомобиль жасауға психологиялық дайын жұмыс күші бар”,-дейді. Ақылды
жапондықтар автомобильден адамды, автомобиль жасаушыны жоғары қойып отыр.
Табыстың сыры да осында. Менеджментке тән белгі, оның өзегі “адамға”
бағытталғандығы, оның “адам үстемдігі” негізі болып табылады.
Міне, мектеп басқару саласына да жеткен менеджменттің басты
ерекшелігі де осында және осынысымен де ол бізді қызықтырады.
Мектептегі менеджмент бүкіл мектептік білім беру жүйесінің дәл
ортасына мұғалімнің тұлғасын қояды, оған басқару процесінің субъектісі деп
қарайды. Ал, менеджментте бірлескен қызметке, әріптестерге жасалған ыңғайлы
жағдай жасауда менеджердің келесідей принциптерді ұстанудың ролі үлкен:
• адамға құрмет пен сенім принципі, ұйымның әрбір мүшесін жай
қызметкер, мұғалім емес, оны қажеттіліктерімен, мотивтерімен,
мақсаттарымен, бастан кешкен қобалжуларымен бірге тұлға деп
қарастыратын адам көзқарасының тұтастық принципі,
• “субъект - субъектілік” қатынасқа өтуді білдіретін ынтымақтастық
принципі,
• мұғалім басқалармен тең жағдайда болатын әлеуметтік әділеттік
принципі, мұғалімнің жеке дара ерекшеліктерін, олардың кәсіптік
даярлық деңгейін, қызығушылықтарын, өмірлік және әлеуметтік
тәжірибесін ескеруін көздейтін даралық принципі,
• мұғалімді “монотонды реакциядан” арылтатын мұғалім жұмысын байыту
принципі,
• педагогты жеке ынталандыру (моральдық, психологиялық) принципі,
• мұғалімдердің қызмет дәрежесіне қарамастан бірдей жағдайларда
тұратын бірыңғай мәртебе принципі,
• барлық көзқарастарды ескере отырып, ұжымды түсіністікке әкелетін
консенссустық, ұжымдық шешім қабылдау принципі,
• басқаруға мұғалімдердің қатысу принципі, педагогикалық ұжым
мүшелерінің жеке кәсіптік мақсаттары мектептің жалпы мақсаттарына
сәйкес келуін қамтамасыз ететін мақсаттарды гармонизациялау
принципі,
• инновацияны өндіруге бағытталған тұрақты жаңғырту принциптері
мектепішілік менеджменттің басты ерекшелігі.
Республикамыздың білім беру мекемелерінің қызмет етіп дамуының
қазіргі жағдайы біздің еліміздің білім беру жүйесінде кәсіби басқарушылар
жоқ, оларды студенттік партадан дайындау керек деген қорытындыға келуді
меңзейді. Осы уақытқа шейін білім беру мекемелерін басқарушылар
басқарушылық білімді тек курстық қайта дайындауды ұйымдастыру арқылы
квалификацияны жоғарлату жүйесінен алады.
Осы кезде Ұлыбритания, Германия, Франция, Австралия, Канада, Швеция,
АҚШ және т.б. сияқты әлемнің көптеген дамыған мемлекеттерінде басқарушылық
қызметті тиімді жүзеге асыру үшін білім беру менеджерлерін дайындаудың
моделі жасалған (бұл мәселеге келесі бөлімдерде толығырақ тоқталамыз).
Менеджменттің әлемдік теориясы мен практикасын зерттей келе классикалық
менеджменттің біздің отандық басқарушылық теориядан жетекші айырмашылығы
менеджерді ортақ мақсатқа жетуді көздеген адамдар қызметінің нәтижелілігін
анықтайтын, кәсіби білімді қажет ететін фигура деп түсіндіреді. Менеджмент
саласындағы білім базалық аналитикалық, іскерлік дағдыларын және қарым-
қатынасқа оңай түсе алу қабілетін меңгеруге бағытталған.
Басқарушы – өмірлік және кәсіби тәжірибесі мол, білім берудегі
менеджерлерді базалық кәсіби дайындау жүйесімен таныспаған адам деген
дәстүрлі көзқарас мынандай сұрақтың туындауына әкеп соғатыны заңдылық:
басқарушылық қызметке дайындау проблемасын жоғары оқу орнына қою және оны
жоғары оқу орындарында шешу дұрыс па? Психологиялық-педагогикалық ғылымында
басқару қызметінің тиімділігіне жас немесе кәрі адамдар жасының тікелей
әсер ететіні туралы мәлімет жоқ, бірақ жас кезіндегі басқару қызметінің
тиімді болу мүмкіндігі туралы мәліметтер өте көп. Осыдан келесідей
қорытынды жасауға болады: егер де елімізде білім беруді басқару жүйесінде
кәсіби мамандардың қызмет еткенін қаласақ, онда менеджерлерді даярлау
проблемасына табиғи, тұлғалық қасиеттерді дамыту тұрғысынан келу керек.
Осылайша, білім беру жүйесіне менеджерлерді даярлау проблемасының
өзектілігі білім беру мекемелері жұмысының жаңалануынан болатын әлеуметтік
күтулерімен, басқарушы мамандардың шығармашылық басқарушылық-педагогикалық
қызметінің басқарушылық негізде түп-тамырымен жақсаруы тәжірибесімен
анықталады.
Базалық басқарушылық білім алу проблемасы қазақстандық ғалым-
педагогтардың (Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, А.П.Сейтешев, Н.А.Лебедева,
А.А.Семченко, т.б.) ғылыми зерттеулері мен мақалаларында бірнеше рет
қозғалған. Аталғандардың көбісінде мектеп директоры қызметінің мазмұны
терең талданды, оның (директордың) тұлғасына қажетті кәсіби білім мен
біліктілік және қойылатын талаптар жүйесі жасалды, квалификацияны жоғарлату
институтында қайта дайындау курстарындағы тәжірибе сипатталды. Дегенмен,
осы уақытқа шейін білім беру менеджерлерін даярлаудың жүйесі қандай болуы
керек деген сұрақ ашық күйінде қалып отыр [4, Б. 651-657].
Білім беру менеджерлерін дайындау проблемасының жан-жақты талдауы
негізінде біз жетекшім екеуміз осы процестің мәнін ашуға, оны адамның іс-
әрекетімен байланысты басқа процестерден айырмашылығын анықтауға ұмтылған
әлеуметтік-экономикалық, психологиялық-педагогикалық зерттеулер тізімін
қарастырдық. Іс-әрекет категориясының мәнін айқындау білім беру
менеджерінің кәсіби іс-әрекетінің жалпы сипаты мен ерекшелігін анықтауға
мүмкіндік береді.
Ғылыми әдебиеттерде берілген "іс-әрекет" түсінігінің мәнін ашатын
анықтамалар адамның қоршаған ортаға қатынасын негізге алады. Процесс
ретінде іс-әрекет жоспарланған нәтижеге апаратын мақсатты жол позициясынан
қарастырылады. Осы тұрғыда мақсат адам іс-әрекетінің пәні ретінде, ал
жетістік оның нәтижесі ретінде қарастырылады. Іс-әрекет концепциясын
жасауда А.Н.Леонтьев зор еңбек еткен [5, 180 б].
Іс-әрекет адамның мәнін анықтап қана қоймай, мәдениеттің және
бүкіл адамзаттың субстанциясы ролінде адамның өзін жаратады. Іс-әрекет –
адамның реал жағдайдағы болмыс процестерінің жиынтығы. Мұнда іс-әрекет
ішінде адам психикасын тудыратын ішкі қарама-қайшылықтар мен трансформация
жүктеледі, ол өз кезегінде, іс-әрекеттің жүзеге асу жағдайы ретінде іске
асады, бұл субъектінің дүниемен қарым-қатынас формасы болып табылады.
Қоршаған әлемге әсерін тигізіп және оны өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертеді. "Іс-әрекеттің басты сипаты болып оның заттылығы табылады. Зат
дегенде жай ғана табиғи объект емес, мәдениеттің заты түсіндіріледі, онда
мәдениетпен болатын әрекеттің белгілі қоғамдық тәсілі бекітілген. Заттық іс-
әрекет жүзеге асқанда бұл тәсіл әрқашан орындалады" [6, 35 б].
Іс-әрекет түрлі деңгейлерде іске асуы мүмкін және алуан түрлі
факторларға байланысты алуан түрлі нәтижелер бере алады. Бірақ ол әрқашан
жемісті сипатта, яғни оның нәтижесі қоршаған ортада да, адамның өзінде де
болатын өзгерістер.
А.Н.Леонтьев бойынша, әрекет – іс-әрекетті талдауының бірлігі.
Әрекеттер іс-әрекеттің субъективті жағына қатысты, бағытталған затты
өзгертетін осылар. Іс-әрекет субъектісінің әрекеттерді талдауы іс-әрекеттің
бір түрін екінші түрінен ажыратуға мүмкіндік береді, осы немесе басқа
кәсіпті көрсетеді.
Зерттеушілер кәсіптің белгілерін толық сипаттап отыр. Кәсіп –
дегеніміз адамның өмір сүруінің негізгі қайнар көзі болып табылатын еңбек
іс-әрекеті. Кәсіп тұлғаның сипатымен байланысты, белгілі бір іспен айналысу
мүмкіндігін көрсетеді, оның соңғы нәтижеге қатысын білдіре отырып, кәсіби
білімін белгілейді. "Басқарушы" кәсібі де еңбек бөлінісі процесінде пайда
болды, бірақ теория мен практика арасындағы үйлесімділіктің болмауы
салдарынан басқарушылардың кәсіби іс-әрекетін, дәлірек айтсақ, білім беру
жүйесін формализмге әкелді. Осылайша, кәсіп – іс-әрекет түрі,
полифункционалды шындық. Кәсіп тұлғаны байытады, оның мүмкіндіктерін
кеңейтеді, еңбек ұжымы мен индивидті әлеуметтік-экономикалық, рухани өзара
әрекет сферасына ендіреді. Кез келген іс-әрекетте секілді, кәсіби іс-
әрекетте де динамика, қозғалыс байқалады; кәсіби іс-әрекетте адамның кәсібі
іске асады.
Сонымен қатар, кәсіби іс-әрекет кәсіби маманның күрделі әлемін ашады.
Кәсіп "кім?" және "не істеу керек?" деген сұрақтарға жауап береді, ал
кәсіби іс-әрекет – "қалай?" және "не үшін?"
Іс-әрекет субъект-объект пен субъект-субъект қатынасының жүйесі
ретінде басқарылу сипатына ие, сондықтан басқару көмегімен іске асады.
"Салыстырмалы түрде ірі көлемде жұмыс істейтін кез келген тікелей қоғамдық
немесе бірлескен еңбек көп не аз деңгейде жеке жұмыстар арсындағы
үйлесімділікті орнататын және бүкіл өндіріс организмінде пайда болатын
жалпы функцияларды орындайтын басқаруды қажет етеді" [7, 342 б].
"Менеджер" кәсібінің ғылыми негізіне ғылыми пәндер кешені
қызмет етеді: философия, социология, экономика, кибернетика, құқық,
психология, педагогика, т.б. Базалық негізі болып басқару теориясы
табылады. 60-ыншы жылдардың соңы 70-інші жылдардың басында басқарудың мәнін
түсіндіру процесі барысында ғалымдар келесідей қорытындыға келді:
басқарушылық тәжірибеге қажетті түрлі профильді білім мен басқару теориясын
бөлу керек (А.М. Бирман, Д.М. Гвишиани, О.Д. Полонская, т.б.). бұл көзқарас
шетелдік зерттеушілермен де қолданады (Б. Гурней, Поль де Брюйн).
1.2. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе негіздері.
Қазіргі менеджмент дамуында жалғасын тапқан басқарудың “жаңа
философиясы” менеджерлерді даярлау жүйесінің жетілуі мен модернизациясына
әсер етеді. Менеджменттің жаңа әдістемесінің мәні бір жағынан, басқарушылық
рационализмнен, ұйымның табысты болуы ең алдымен өндірісті рационалды
ұйымдастырумен, мамандарды дамытумен анықталады деген бастапқы түсініктен
бас тартуда; екінші жағынан, стратегиялық басқаруды қабылдап,
технократиялық ойдан арылуда. Менеджмент ұйымдағы адамдарды басқаруда қалай
табысқа жету, ұжымды құру мен жетілдіру, оның дамуын қамтамасыз ету және
қойылған мақсаттарға барынша тиімді әдістер арқылы қол жеткізу туралы ғылым
болып табылады. “Менеджмент ғылым ретінде басқарушылық еңбектің табиғатын
айқындайды, себеп пен салдар арасындағы байланыстарды, адамдардың бірлескен
еңбегі барынша пайдалы және жемісті болатын факторлар мен жағдайды
анықтайды” [8, 3 б].
Басқару жеке қозғалыс траекториясы бар процестерге қатысты және ішкі
көздер арқылы жүзеге асады (мысалы, педагогикалық процесс қатысушыларының
көптеген түрлі бағыттағы мақсаттары). Бұл кезеңде білім беру менеджерінің
міндеті керекті жағдай жасауда, оларды мақсатты ізденіске қосу, осы тұтас
процесті қабылдау қабілетін қалыптастыру, бөлек процестердің
әрқайсысыларының дамуын қамтамасыз ету, оның негізінде жатқан қарама-
қайшылықтарды анықтай алу, оларды шешу жолын табу, еш бұйрықсыз осы
процестің сапалы дамуын қамтамасыз ету.
Білім беруді, әсіресе педагогикалық процесті басқаруды жалпы қатаң
регламенттелген әрекет деп түсіну негізсіз. Біз педагогикалық қызметті
басқару қызметімен теңдестіруге ұмтылмаймыз, олар екі жеке дара маңызды
қызмет түрі. Бірақ менеджердің басқарушылық қызметі объектісінің
ерекшелігін ескере отырып, екеуара міндеттің теориялық тұрғыда келесідей
табысты шешімін табуға болады: мектеп басшысы қызметін педагогикалық
процесті басқарудың шынайы педагогикалық мазмұнымен толтыру және мұғалім
қызметінен басқарушылық аспектіні бөліп алу керек.
Білім беру менеджері қызметі табиғатынан полифункционалды, ол
ұйымдастырушы, администратор, зерттеуші, педагог, қоғам қайраткері ролін
орындайды. Білім берудегі менеджер ролінің ерекше маңызды екенін айта келе,
оның күрделі қызметінің ғылым мен өнер элементтерінен тұратынын байқауға
болады. Осыған орай менеджер тұлғасына назар салып көрелік. Кез келген
қызмет секілді менеджмент те белгілі принциптер, ережелер негізінде жүзеге
асады, оларды қатаң сақтау максималды табысқа әкелетіні сөзсіз.
Осындай негізгі принциптерге мыналар жатады: өнер элементтерінің
үйлесімінен тұратын ғылымилық, мақсаттылық, кәсібилік негізіндегі
әмбебаптылық, бірізділік, үздіксіздік, орталықтан қадағалау емн өзін-өзі
басқарудың оптималды үйлесімділігі, қызметкерлердің жеке дара ерекшеліктері
мен психологиясын ескеру, тұлғааралық қарым-қатынас пен топтағы жүріс-тұрыс
заңдылықтарын есепке алу, басқарудың әрбір субъектісінің құқық теңдігі емн
жауапкершілігін қамтамасыз ету, жеке қызығушылықтың негізінде тұлғаның
бәсекеге қабілеттілігі, шешімді дайындау процесіне орындаушыларды барынша
ерте әрі кең тұр,ыда қатыстыру. Менеджер басқа мамандарды ұйымдастыратын
маман болғандықтан, сонымен қатар, нарықтық қатынас жүйесінде басқаруға
икемді басшы мен режиссер болғандықтан, менеджер тұлғасының қабілеттері өте
жоғары деңгейде болуы тиіс.
Белгілі батыс психологы Д.П.Голланд классикалық қабілеттердің
комбинациясы негізінде адамдар тұлғасының келесідей типтерін бөлген (бұл
классификация, біздің ойымызша, заманауи жас менеджер тұлғасына қолданбалы
келеді):
1. реалистік
2. зерттеушілік
3. артистік
4. әлеуметтік
5. кәсіпкерлік
6. конвекциялық.
Жоғарыда көрсетілген классификациядан аталған тұлға типтерінің белгілі
пропорциясын бойына жинаған заманауи менеджер тұлғасының топтамасын жасауға
болады.
Менеджер тұлғасы, әсіресе шынайы істе ашылғанда – жұмыста – айқын
көрінеді. Ол тұлға қажеттіліктерінің иерархияға бағдарлануымен айқындалады
– базалық, тыймдар, құрал, мақұлдау, өзін-өзі жетілдіру. Маслоудың
пікірінше, атап көрсетілген иерархия маңыздылығына қарай кему ретімен
орналастырылған, бірақ адам тұлғасының, әсіресе, XXI ғасырдағы менеджер
секілді шығармашылық тұлғаның берілген осы қажеттіліктерге дәл осындай түзу
ретімен бағдарлануы мүлде міндетті емес. Және оның маңыздылығы да біраз
өзгеше болуы да мүмкін. Менеджмент пен бизнес саласындағы танымал
американдық психолог Наполеон Хилл жазғандай: “Өмір мүмкіндіктерге толы,
бірақ олар тек сол мүмкіндіктерді қолдануға дайын адамдарға ағна беріледі”.
Басқаша айтқанда, бақ бізді қоршап тұр, тек оны ұстап үлгеру керек.
Дайындығы мол қалыпты өмір сүруге үйренген адам үшін жағдайдың күрт
өзгеруі жиі сенімділіктің жоғалуына әкеледі.
Адамға қоршаған орта хаос секілді. Сонымен қатар, адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуге, өз-өзіне, тіпті өмірге қызығушылығы
төмендейді, үмітсіздік пайда болады. Бұған жол бермеу керек. Бірақ, бұл
жағдайдан шығуға болады, себебі дайындығы бар өз қабілеттеріне сенімді адам
мынаны біледі:
- өз мүддесінің ортасын табу айналасындағы ақпарат пен құбылыстардың
қозғалысын түсінуге, ненің маңызды, ал ненің маңызсыз екенін, ненің
қауіпті, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне мектеп менеджерлерін
даярлаудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1. Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім сапасын
көтеру факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 10
2. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
1.3. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде даярлау
тәжірибесі мен концептуалды негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау
2.1 Қазіргі кездегі білім беру менеджерлерінің құрылымдық үлгісі
(моделі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Болашақ мектеп менеджерлерін даярлау жүйесіне компетенттік
тұрғыдан
келу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... 5 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдегі заманауи әлеуметтік-экономикалық динамика
өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің және қоғамның басқа да салаларының
жаңа өлшемдерін талап етеді. Әлемдік экономикадағы өзгерістер тез өзгеретін
бәсекеге қабілетті ортаға бейімделу қажеттілігін туындатты, адам
капиталына, білім сапасына жоғары талаптар қойды. Қазақстан Республикасы,
әлемдегі басқа да мемлекеттер секілді, заман талабына сай өзінің білім беру
сферасын экстенсивті дамыту жолында. Білім беру саласындағы халықаралық
ынтымақтастықты кеңейту, халықаралық білім беру кеңістігіне ену жөнінде
жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан білім беру жүйесіндегі көпсатылы
реформалардың қазіргі кезеңі ең алдымен, бүкіләлемдік интеграцияға, оқу
жоспары мен бағдарламаларын әлем тенденцияларына сәйкес түзету, сонымен
қатар жоғарғы оқу орындарының және сонда дайындалатын мамандардың бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату.
Қазақстанның білім беру саласындағы жүйелі өзгерістер әлемдік
деңгейдегі болып жатқан жаңашыл бастамалармен үндес. Қоғамның басқа
салаларымен салыстырғанда білім беру жүйесіндегі жаңа сапалық деңгейге жету
мақсатындағы жоспарланған өзгерістер бір сәттік немесе бір жылдық іс емес.
Білім беру кез келген қоғамның маңызды құрылымы болып табылады. Себебі
ол болашақ ұрпақты өмірге, мамандыққа дайындаудың формасы ғана емес,
құндылықтар мен нормалардың мәдениетке трансформациялануының формасы. Яғни,
білім беруді үлкен әлеуметтік контекстен тыс қарау зерттеушіні маңызды
әдіснамалық кеңістіктен тысқары шығарып, бағалау мен болжамдарды біржақты
жасауға итермелейді. Алайда тұтастық кеңістігіне алдағы мақсаттар мен
міндеттерді нақты анықтап алмай ену ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
Кәсіби білім беретін ұйымдардың іс-әрекеті экономикалық заңдылықтарға
бағынады және елде жүріп жатқан экономикалық үдерістердің басым
көпшілігінің ықпалын сезінеді. О.А. Свиридов білім берудің даму деңгейі мен
мемлекет масштабындағы шаруашылық механизмдердің жағдайы арасындағы
байланысты және білім беру жүйесінің білім беру қызметі тұтынушыларының
нақты мүдделеріне тәуелділігін айта отырып, білім берудің әрі әлеуметтік
институт, әрі өндіріс саласы және қызмет көрсету саласы екендігіне
тоқталады. Демек, кәсіби білім беру жүйесіндегі дағдарыстық құбылыстардың
түп мәнін экономикадан іздеген жөн. Мұндай түсіндірмелік байланыс бойынша
ізденуде адам капиталы теориясы бағыт нұсқаушы бола алады. Бұл амал
дағдарыс себептерін анықтап қана қоймай, одан шығу жолдарын іздестіруде де
көмекші болады. Жалпы тығырықтан шығудың жолы, басқаруға жаңашылдық
ендірумен сипатталады. Осыған байланысты білім беру жүйесін жаңаша басқару
мақсатында педагогикалық менеджмент туындады және сәйкесінше басқарушылар
даярлануы тиіс болды. Білім менеджерлерін даярлау бүгінгі заман талабы.
Өйткені, білім беру мекемелерін басқарып, оның жұмысын нәтижелі бағытта
ұйымдастыру тек қана білікті де, білімді менеджерлердің жетекшілігімен
жүзеге асатынын ескеретін болсақ, білім беруді басқарудың қаншалықты
маңызды екендігіне айқын көз жеткіземіз. Педагогика ғылымы мен
тәжірибесінде тұтас педагогикалық үдерісті басқару ғылыми тұрғыдан
қарастырылып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге деген ұмтылыс
күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және өндірістік
үдерістерге ғана емес, сонымен бірге күрделі әлеуметтік жүйе үшін де
педагогикалық менеджмент қажет.
Соңғы жылдары білім беруді жаңаландырудың негізгі тенденциялары оқытудың
гуманизация, гуманитаризация, демократизация, децентрализация,
дифференциация, индивидуализациясымен сипатталады. Білім берудің ұлттық
моделінің қалыптасу мен бекітілу процесі белсенді жүруде, оның негізгі
идеясы – ұлттық-мәдени негізде тұлға мен қоғам талабына сай өзін-өзі
дамытуға қабілетті білім беру мен тәрбие жүйесін құру. Ал бұл алдымен,
мектепке дейінгі ұйымдарда қызмет ететін тәрбиешілерден, жалпы білім
беретін мектептерде тәрбие мен оқу процесін ұйымдастыратын мұғалімдерден,
педагогикалық процесс пен педагогикалық ұжымды басқаратын басқарушыдан,
білім беру департаментінде жұмыс атқаратын қызметкерлерден, ең бастысы –
осы аталған мамандарды дайындайтын жоғары оқу орындарынан басталуы керек
деп есептеймін. Ескі кеңестік білім беру жүйесі біртекті, еш вариативсіз,
оқыту мазмұны орталықтандырылған жоспарланумен ерекшеленетін тұлғаны
дамытуға емес, білім-білік-дағдыны қалыптастыруға бағытталған жүйе болса,
бүгінгі таңда оқу-тәрбие процесінің негізінде тұлға, тұлғаның
қызығушылықтары, қажеттіліктері мен мүмкіндіктері тұр. Қазіргі уақытта
мектептің дамуына кедергі келтіретін жаңа проблемелар пайда болды –
ұйымдастырушылық-басқарушылық. Шынымен-ақ, даму үстіндегі мектеп өзге
типтегі басшыны – мектепті тек басқарып қана қоймай, оны сапа тұрғысынан
жаңа деңгейге көтеруге қабілетті эффективті менеджерді – қажет етеді. Бұған
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауындағы: “Білімді дамыта
білмейтін ел XXI ғасырда сәтсіздікке ұшырайды. Біз келешектің ғылыми
өндірісі үшін жоғары технологиялы кадрлық қор қалыптастыруымыз керек. Біз
заманауи білім беру жүйесі мен кең масштабты, жаңаша ойлайтын
менеджерлерсіз инновациялық экономиканы құра алмаймыз,”-деген сөзі дәлел.
“Менеджер” ұғымы ең алдымен, кәсіби басқарушылық базалық білімі
сипатындағы жаңа типтегі басшы ретінде түсіндіріледі. Білім беру
мекемелерін басқару – кез келгені жинақтай алатын тәжірибе ғана емес, ол
терең меңгеруді қажет ететін ғылыми білімдер жүйесі, және туа біткен
қабілетті, ерекше дарындылықты, лидерлік қасиеттерді талап ететін өнер.
Заманауи білім беру мекемесінің басшысы – ол тек қызмет қана емес, кәсіп
те, өйткені бұл қызмет кәсіптің барлық белгілеріне ие: жетекші іс-әрекет,
арнайы білімді, білік пен дағдыны, арнайы тұлғалық әрі кәсіби сапаларды
міндеттейді.
Осы уақытқа дейін білім беру мекемелерінің басшылары басқарушылық
білімді курстық қайта дайындау ұйымдары арқылы тек квалификациясын
жоғарлату жүйесінде ғана алған еді. Осыған орай кейбір маман-ғалымдардың
пікірінше (Т.И. Шамова, В.С. Лазарев, Г.В. Михайлов, М.М. Поташник, Ю.А.
Конаржевский, В.П. Симонов, О. Кирилова, В.Ю. Кричевский, П.И. Третьяков,
Н.А. Лебедева, В. Терентьев, А. Короткевич, Н.В. Кухарев, В.И. Бондарь, Н.
Костылева, А. Кузибецкий, Н. Рождественская және т.б.), заманауи басшы
өзінен-өзі “туа біткен дарындылық” болып пайда бола қоймайды, қысқа
мерзімдік оқу курстары нәтижесінде қалыптаса салмайды. Базалық басқарушылық-
педагогикалық білімді студенттік партадан алу қажеттілігі туындаған кез
келді. Соңғы кезде дәл осы мәселеге байланысты ғылыми зерттеулер мен
публикациялар шыға бастады. Олардың көбісінде мектеп директоры қызметінің
мазмұны жан-жақты талқыланды, кәсіби білім, білік пен дағдылар жүйесі,
тұлғаға қойылатын талаптар қарастырылды, квалификациясын жоғарлату
институттарындағы дайындау және қайта дайындау тәжірибелері сипатталды.
Сонымен қатар, білім беру менеджерлерін арнайы курстар мен “Білім беруді
басқару” мамандығы арқылы экономикалық бағытта дайындау мәселесі жөнінде
алғашқы жұмыстар пайда болды (Н. Беляцкий, И.Д. Ладанов, Р.С. Каренов, Поль
де Брюйн, В.Н. Чурматнеева, Д.Н. Бобрышев, В.Л. Мокряк, Н.А. Сакада, В.Н.
Почтарук, Х. Зидентопф, З. Издебский, Е. Турей, Ю.Н.Голубева, Н.И. Боярко,
З. Гельманова, З. Магрупова, Ю.А. Морозов, Ф.Ф. Аунапу, Ю.А. Розенбаум, Е.
Голубчиков, С.И. Семенцов және т.б.). Бірақ бұл жұмыстарда басқару ғылыми-
педагогикалық контекстен тыс түрлі аспектіде қарастырылған.
Білім беру мекемесін басқару басқа бір мекемені, кәсіпорынды немесе
әлеуметтік ұйымды, басқарудан мүлдем ерекшеленеді. Ол педагогикалық
мазмұнға толғанда және қойылған міндеттерді шешуге, оқу-тәрбие процесінің
сапасын көтеруге, соңында өскелең ұрпақтың оқу мен тәрбие процесі сапасын
көтеруге бағытталғанда ғана нақты мәнге ие болады. Сондықтан да, біздің
ойымызша, білім беру менеджерлерін басқарушылық-педагогикалық қызметке
дайындаудың тағы бір эффективті формасы бар – ол “Педагогика” бағытындағы
“Білім беру саласындағы менеджер” мамандығы бойынша жоғары кәсіби білім
алу. Өйткені, білім берудегі болашақ менеджерлерді дайындау педагогикалық
білімдер негізінде жүзеге асуы керек, басқару теориясы саласындағы маман
тұлғаны оқыту, тәрбиелеу мен дамыту заңдылықтарын терең білуі тиіс.
Осылайша, білім берудегі болашақ менеджерлерді басқарушылық қызметке
дайындау мәселесінің өзектілігі мектеп пен оның басшылар жұмысының
жаңалануын қоғам тарапынан күтумен, басқарушы кадрлардың кәсіби деңгейде
тамырымен өзгеруі үшін іс-тәжірибе қажеттілігімен, жоғары білім беруде
оларды дайындаудың тұтас жүйесінің жоқтығымен анықталады.
Әлемдік менеджменттің теориясы мен практикасының талдауы бойынша,
классикалық менеджменттің жетекші принципі болып адам факторын ескеру
принципі табылады. Ғылыми менеджмент саласындағы қазіргі жұмыстарда
менеджер – ұйымның ортақ мақсатына жетуде адамдардың біріккен іс-әрекетінің
табысты болуын анықтайтын фигура және оған кәсіби білім керек деген пікір
ерекше атап көрсетілуде (М.В. Колтунова, В. Царева, А. Блинов, А.Тур,
В.В.Мехедов, В.Н.Скворцов, Д.Р.Принбекова, С.С.Хасенова, Р.Ф.Тагинцева,
Л.А.Шипилина, Е.Н.Гребенюк, Л.В.Журавлева). Менеджерлерді дайындау
барысында менеджменттің теориясы мен практикасын меңгеруге және болашақ
басшының жетекші қасиеті ретінде өзін-өзі дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Менеджерлерді дайындаудың білім беру жүйесінің әр мемлекетте (мысалы, АҚШ,
Жапония, Батыс Еуропа, т.б.) әртүрлілігіне қарамастан, кез келген
деңгейдегі басшы немесе менеджер берілген қызметке сәйкес келесі талаптарға
жауап беруі тиіс:
- білімін үнемі жаңаландыруға ұмтылу;
- экстремалды жағдайларда шешімді тез әрі дұрыс қабылдауға қабілетті
және белгілі дәрежеде тәуекелділікке дайын болу;
- қажетті коммуникативтілікті игеру, қоластындағылардың психологиясын
жақсы түсіне алу, басқаруды кооперативті стильді ұстану;
- қызметтегі міндеттері мен мекеме дамуының стратегиялық мақсаты
арасындағы байланысты түсіну және қабылдаған шешімдердің салдарын
білу.
Басқарушы кадрларын дайындау мәселесін Н.В.Кухарев, В.И.Бондарь,
П.Брюйин, В.В.Чурмантеева, Д.Н.Бобрышев, В.Л. Мокряк, Н.А. Сакада, В.Н.
Почтарук, Х.Зидентопф, З.Издебский, Е.Турей, Ю.Н.Голубев, Н.И.Боярко,
З.Гельманова, З.Магрупова, Ю.А.Морозов, Ф.Ф.Аунапу, Ю.А.Розенбаум,
Е.Голубчиков, С.Семенцов, Турин тобының ғалымдары, В.И.Долгова,
Л.Б.Садовникова-Крысик, А.И.Панов, Ю.И.Иванов, Г.В.Можаева, А.Стрыгин,
М.Соколова, А.Морита, Р.Х.Шакуров қарастырған;
Мектептегі білім беру менеджерлері үшін оқу процесіне жаңа пәнді негізу:
Е.Лосевская, В.А.Балабан;
Басқару кадрларын дайындауда оқыту әдістерін қолдануды Т.М. Куриленко,
М.А.Пивоварова, В.С.Бородай, А.Жукова, Л.Руднева, С.А.Габрусевич,
Г.А.Зорин, С.Д.Неверкович, И.Курочкин, Ю.В.Громыко, Д.В.Татьяченко,
С.Г.Воронщиков, В.В.Ходырев, Г.И.Рыбникова қарастырған.
Жоғары оқу орын жағдайында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
дайындау С.С.Хасенова, Р.Ф.Тагинцева, Л.А.Шипилина, Л.А.Гребенюк,
Л.В.Журавлева, Д.Н.Сухиненко, И.М.Курдюмова, В.Сенашенко, Н.Сенторова,
Э.М.Коротков, З.А.Исаева, З.М.Садвакасова еңбектерінде қарастырылған.
Білім беру саласындағы теориялық және эксперименталдық жұмыстардың
көптігіне қарамастан, бүгінгі таңда қазақстандық жағдайды ескере отырып
педагогикалық университеттерде білім беру менеджерлерін дайындаудың
концепциясы құрастырылмаған, осы процесті бағдарламалық және оқу-
әдістемелік қамсыздандыру жасалмаған. Бұл саладағы зерттеулер үзік-үзік,
сондықтан осындай зерттеулердің оқытудың жалпы моделімен өзара байланысының
толық бейнесін құру қиынға соғады.
Біздің зерттеу мәселеміз: мектеп менеджерлеріне берілетін басқарушылық
білімнің мәні мен мазмұны неде; жоғары оқу орындарында болашақ мектеп
менеджерлеріне басқарушылық білімнің теориясы мен технологиясын тиімді
меңгеру үшін қандай педагогикалық жағдай жасау керек деген мәселе диплом
жұмысымыздың негізі болып отыр, сондықтан да тақырыпты “Мектепті
басқарудағы педагогикалық менеджменттің ролі” деп алуымызға тура келді.
Мақсаты: жоғары оқу орындарында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлаудағы педагогикалық менеджменттің маңызын анықтау.
Объектісі: Мектепті басқару үдерісі.
Пәні: жоғары оқу орнында мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлауда педагогикалық менеджменттің қызметі.
Болжамы:
мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке дайындау нәтижелі болады,
егер де жоғары оқу орны құрылымында біртұтас интегративті жүйе құрылса,
оның құрамында:
- аралық және соңғы нәтижеге негізделген қызмет субъектісі ретінде
мектеп менеджерлерін дайындаудың моделі;
- интеграция, біртұтастық және оптималдылық принциптеріне негізделген
дидактикалық жүйенің оқу жоспарына енгізілген басқарушылық білімнің
мазмұны;
- танымдық және тәжірибелік қызметтің ерекше формасы ретінде біліктілік
көзқарас негізінде оқыту технологиясы, оның көмегімен болашақ маманда
рефлексивті позиция мен өзін-өзі дамыту дамиды.
Міндеттері:
1. Білім беру менеджерлерін даярлаудың қазіргі жағдайдағы теориясы мен
практикасын меңгеру және талдау.
2. Білім берудегі болашақ мектеп менеджерлерін басқарушылық қызметке
даярлау жүйесінің әдістемелік, психологиялық-педагогикалық және
басқарушылық негізін ашу.
3. Білім берудегі мектеп менеджерлерін даярлау мазмұнының моделін жасау.
4. Жоғары оқу орнында білім берудегі мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлаудың тиімді оқыту технологиясын жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Заманауи әлеуметтік-экономикалық жағдайда
базалық кәсіби-басқарушылық білімі бар мектеп менеджерлерін даярлау
жаңаланған және сапалы даму үстіндегі білім беру мекемелерінің
қажеттіліктеріне ие болып отыр. Бұл қажеттілікті танымдық және тәжірибелік
қызметтің ерекше формасы ретінде біліктілік көзқарас негізінде, болашақ
маманның басқарушылық әрі педагогикалық білімінің әдістемесі, теориясы мен
технологиясының интеграциясы негізінде қанағаттандыруға болады және мұнда
педагогикалық менеджменттің атқаратын маңызы зор.
Зерттеу барысында әдістер кешені қолданылады.
Теориялық деңгейдегі әдістер: мәселеге байланысты философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, басқарушылық әдебиеттерді талдау,
абстрактіден нақтылыққа көшу әдісі, салыстыру, синтез, модельдеу, ойша
эксперимент.
Эмпирикалық деңгейдегі әдістер: бақылау, сұрақтама мен бағалау,
менеджерлерді даярлау саласындағы педагогикалық озық тәжірибелерді игеру,
құжаттарды талдау, педагогикалық эксперимент.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік базасын педагогикалық жүйе мен оны
басқаруға әдістемелік тұрғыдан келу теориясы, оқу-тәрбиелеу поцесін
гуманизациялаудағы заманауи психологиялық-педагогикалық концепциялар
құрайды.
Зерттеудің көздерін менеджмент бойынша еңбектер, жалпы менеджерлерді,
соның ішінде білім берудегі менеджерлерді даярлаудың шетелдік және отандық
тәжірибелері, жоғары оқу орындарының оқу жоспары мен бағдарламалары,
оқулықтар мен оқу құралдары құрайды.
Зерттеудің кезеңдері. Бірінші кезең (қазан 2009жыл) тақырып таңдалып,
мектепті басқарудың қазіргі проблемаларын талдауға арналды. Мәселе бойынша
материалдар қоры мен әдебиеттер тізімі жинақталды, ғылыми аппарат
анықталды. Екінші кезең (қаңтар 2009жыл) мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлау мәселесінің негізі, оның мазмұны белгіленді, теориялық
бөлім толығымен анықталды. Үшінші кезең (сәуір 2010 жыл) эксперименталдық
бөлімнің тәжірибелік жұмысы “050103 – Педагогика және психология”
мамандығының студенттеріне бағытталды, білім берудегі болашақ мектеп
менеджерлерінің жоғары оқу орнында басқарушылық қызметтің теориясы мен
технологиясын меңгеруіне қолайлы педагогикалық жағдайлар жиынтығын жасау.
Зерттеудің базасы Орталық Азия университетінің “Педагогика және
психология” бакалавриат студенттері.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі дәлелденеді, объектісі, пәні, мақсаты
мен міндеті, жетекші идеясы, теориялық-әдістемелік базасы, кезеңдері,
жаңалығы айқындалады, болжам жасалады.
Жұмысымыздың “Жоғары оқу орындарында мектеп менеджерлерін басқарушылық
қызметке даярлаудың педагогикалық-психологиялық негіздері” атты тарауында
білім беру менеджерлерін даярлау проблемасы қозғалады, оларды шетелдік және
отандық мектептерде дайындау тәжірибесі мен концептуалды негізі
қарастырылады, болашақ мектеп менеджерлерін даярлауға компетенттік тұрғыдан
келу мәселесі талқыланады.
“Университет жүйесінде білімдендіру менеджерлерін даярлау” атты
тарауында қазіргі кездегі білім беру менеджерінің моделі құрылып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Қорытындыда жұмыстың қорытындысы беріледі, келешекте осы зерттеудің
жалғасы мен перспективалары көзделеді.
1. Жоғары оқу орындарында басқару қызметіне
мектеп менеджерлеріні даярлаудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
1. Білім беру менеджерлерін даярлау педагогикалық білім
сапасын көтеру факторы ретінде.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін көпдеңгейлі реформалаудың
қазіргі кезеңі білім сапасын көтеруді және бәсекеге қабілетті мамандарды
дайындап, тиімді қызмет ететін білім беру жүйесінің ұлттық моделін құруға
бағытталған. Бүгінгі таңда білім берудің жаңа принциптерінің қалыптасуы мен
бекітілу процесі қарқынды жүруде, білім саласындағы халықаралық
байланыстарды кеңейту мен әлемдік білім кеңістігіне ену жұмыстары
атқарылуда. Біз өзіміздің зерттеуімізде негізгі мәселе ретінде
басқарушылар, білім менеджерлерін даярлауда педагогикалық менеджменттің
маңызын көрсетуді алға қойдық. Ол ең алдымен маман даярлығынан басталаныты
кімге болса да мәлім.
Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі
жағдайы мен жақын келешегіне болжамы еліміздің нарықтың экономикасы кәсіби
жоғары оқу орындарының түлектеріне жаңа талаптар қоятынын көрсетеді. Олар
әлемдік білім деңгейіне, әлемдік стандартқа сай білім мен біліктілікке ие
болулары керек. Бірінші кезекте ол:
- жалпы білім деңгейінің жоғарылығы;
- терең де тар кәсіби, профильді білім негізінде жалпы біліми, техникалық,
психологиялық, педагогикалық, экономикалық, құқықтық дайындықтың кеңдігі;
- кәсіби біліктілік, жоғары кәсіби шеберлік, тәртіптілік пен еңбек сапасы;
- өзіндік жоспарлау, өзінің еңбек қызметін жүзеге асыру мен бақылау
қабілеті, әсіресе, заманауи есептеуіш және ақпараттық техника құралдарын
пайдалану арқылы;
- өз іс-әрекетіне өзі талдау жасай алу қабілеті, инициатива, шешімді өзі
қабылдай алуы мен өз іс-әрекетінің нәтижесіне жауапкершілік арту,
әсіресе, экстрималды және тәуекелділік жағдайларында;
- өзін-өзі білімдендіруге, өзін-өзі оқытуға дайындығы, әдебиеттермен жұмыс
жасай алуы;
- еңбекті ұжымдық формада ұйымдастыру жағдайында топпен жұмыс жасай алуы;
- мобильділік, коммуникативтілік;
- ұжымды басқара алу қабілеті;
- әлеуметтік жауапкершілік сезімінің жоғарылығы;
- еңбектің интенсивті өзгеру жағдайына жоғары төзімділік пен кәсіби
жарамдығы:
- салауатты өмір салтын жүргізе алуы; оның ішінде, жүріс-тұрыс мәдениеті,
тамақтану, жеке бас гигиенасы [1, Б.21-22].
Қазiргi заман мектебi – күрделi жүйе, ол оқушылардың, оларды оқытып,
тәрбиелейтiн мұғалiмдердiң, мектеп әкiмшiлiгiнiң (директоры, оның оқу және
тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары), оқу-тәрбиелiк және қызмет көрсететiн
адамдардың іс-әрекетiнен, мектеп алдында тұрған жалпы мiндеттердi шешуге
белгiлi бiр жағдай жасайтын материалдық базадан тұрады. Сонымен қатар,
мектеп дегенiмiз – мұғалiмдер мен онда қызмет ететiн адамдар ұжымы, олар
бiлiм беру жүйесiн мемлекеттiк тұрғыдан басқарудың объектiлерi болып
табылады. Қазiргi мектептi өзара байланысы бар, iшкi құрылымы және
социуммен белгiленетін тұтас әлуметтiк-педагогикалық жүйе ретiнде қарастыру
керек. Ол өзара тығыз байланысты екi жүйеден тұрады: басқарушы және
басқарылушы. Бұл қазiргi кез-келген оқу-бiлiм беру мекемесiнiң алдына
өмiрдiң өзi қойып отырған мiндеттердi жүзеге асыру бойынша барлық жұмыстың
басты ұйымдастырушысы ретiндегi мектеп менеджерінің тiкелей басқару іс-
әрекетiнде көрiну керек. Мектеп басшылығы мен мұғалiмдерден тұратын басқару
жүйесi жетекшi болып келедi. Басқарылушы кiшi жүйеге оқушылар мен олардың
ұйымдары жатады.
Мектептi басқарудың басты мәнi – педагогтардың оқыту мен тәрбиеде ең
жақсы нәтижеге жету мақсатында оқушылар мен олардың ата-аналарының іс-
әрекетiн мақсатты ұйымдастыру.
Адамдар жеке iстей алмайтын немесе жекелеп iстеу тиiмсiз болғанды жұмыла
iстеу үшiн басқару қажеттiгi туындайды. В.Г.Афанасьевтiң пайымдауынша:
“Басқару – қоғамның, оның кез-келген даму сатысындағы, iшкi өзiне тән
қасиетi. Бұл қасиеттiң жалпылық сипаты бар және ол қоғамның жүйелiк
табиғатынан, адамдардың қоғамдық, ұжымдық еңбегiнен, еңбек пен өмiр
барысында қарым-қатынас жасау, өзiнiң материалдық және рухани өмiрiнiң
жемiсiмен алмасу қажеттiгiнен бастау алады”.
ХХ-ХХI ғасырлар тоғысындағы басқару бiлiмiнiң қарқынды өсуi мен өзгеру
уақыты. Бұл эволюцияның бастапқысы ретiнде басқарудың классикалық
мектебiнiң негiзiн салушы А. Файольдiң еңбектерiн атауға болады, ол 1916
жылы басқарудың жалпы принциптерiн ұсынған. Дәл осы принциптер ғылыми
басқару теорияларының негiзiне айналған.
“Басқарудың классикалық теориясы” 1930-жылдарға дейiн ең басты орында
болған. ХХ ғасырдың 30-жылдарында басқарушылық ғылым дамуында “басқарушылық
қатынастар теориялары” атты жаңа бағыт қалыптасты. Классикалық теория
бiрлескен іс-әрекет нәтижелiлiгiнiң негiзгi шарттары не, қашан, қайда және
қалай iстеу керектiгiн анықтайтын басқарудың нақты ресми құрылымы, жемiстi
жұмысты (ең бастысы, материалдық жағынан) қамтамасыз ету деп санаған. Ал
адамдар қатынасының теориясы адамның ұйымдағы мiнез-құлқын анықтайтын
факторларды, мақсаттылық пен жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды бiрiншi
орынға қояды. Бұл теория ХХ ғасырдың 50-60-жылдары Батыста, әсiресе АҚШ-та
кең өрiс жайған, тәжiрибеде оң нәтиже бере алмаған, дегенмен басқарудың
демократиялық әдiстерiн кеңiнен енгiзу әрекетi де осы теориямен байланысты.
“Адамдар қатынасы теориясының” орнына, басқарудың жүйелiк теориялары,
жағдайлық теориялар, басқарудың рационалистiк (ақыл-ой талабына ғана
негiзделген) және мiнез-құлықтың жағымды жақтарын бiрiктiрiп, олардың
орнына ұйымдастырушылық даму теориялары келдi.
Қазақстан Республикасында беделдi азаматты тәрбиелеу мәселесi ерекше
мәнге ие болып отыр, яғни бұл процесс педагогикалық басқарудың ең маңызды
мәселесiне айналып отыр.
Г.И. Щукинаның пiкiрiне қосылып, басқару дегенiмiз – мектеп iшiндегi
“психологиялық, ұйымдастырушылық және әдiстемелiк” сияқты күрделi процестер
мен қатынастарды саналы түрде реттеу деп есептеймiз. Алайда басқарудың
алдыңғы қатарлы тәжiрибесiн жинақтап қорыту тек материалды жинаумен ғана
және оны тиiстi ғылыми-әдiстемелiк тұрғыдан бағаламай, тек баяндаумен ғана
шектеледi. Материалдарда, көбiнесе, негiзгi идеялар мен тәжiрибенiң талдауы
болмайды және оларды қолданудың кеңес-ұсыныстары берiлмейдi, оны енгiзудiң
шарттары да көрсетiлмейдi. Ал кейбiр жағдайларда, тұтас жұмыс жүйесi емес,
керiсiнше, жекелеген тәсiлдер ғана суреттелiп таратылады. Кейде, мектеп
басшылары мен бiлiм беру органдары үшiн ешқандай тәжiрибелiк құндылығы жоқ
көптеген материалдар жинақталады. М.М. Поташник былай дейдi: “Басқару –
мектептiң қалыптасуын, тұрақтануын, тиiмдi қызмет етуiн және дамуын
қамтамасыз ететiн барлық субъектiлердiң мақсатты іс-әрекетi”. Бұл анықтама
маңызды екi нәрсеге назар аудартады: бiрiншiден, кез-келген басқарудың
мақсаты іс-әрекет болып табылады; екiншiден, ол басқалардан өзiнiң
мiндеттерiмен ерекшеленедi.
К.Я. Вазинаның пiкiрiнше: ”Басқару – нақты бiр мақсатқа жетудi қамтамасыз
ететiн қалыптасуға жауап беретiн жүйенiң қызметi”.
Педагогикалық басқару әлеуметтiк мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-
әрекетiн басқару мен олардың бiрiгуiне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтiк
басқарудан өзiнiң объектiлерiмен (оқушылар, мектептер, мектептен тыс
мекемелер, халыққа бiлiм беру бөлiмшелерi, т.б.), олардың заңдылықтарымен
ерекшеленедi.
Практикалық іс-әрекет ретiндегi педагогикалық басқару – оқушылардың оқуы
мен тәрбиесiн басқару. Педагогикалық басқару теориясы – мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар жүзеге асыратын тәрбие
мен оқыту процестерiн басқару туралы бiлiмдер.
“Педагогикалық басқару” ұғымы “бiлiм берудi басқару” ұғымынан кең,
өйткенi ол тәрбие мен оқытуды жүргiзетiн басқа мемлекеттiк және қоғамдық
құрылымдарда (отбасы, қоғамдық ұйымдар, мамандықты көтеру жүйесiнiң
мекемелерi, т.б.) қызмет етедi. Шындығында, педагогикалық басқарудың кез-
келген “адам – адам” жүйесiнде орны бар. Бұл жағдайда педагогикалық
мақсаттар басқарудың негiзгi түрiне бағынады – педагогикалық процесс
субъектi іс-әрекетiн басқару.
Педагогикалық басқарудың бiлiм беру жүйесiндегi басты объектiсi – өсiп
келе жатқан ұрпақтың іс-әрекетi. Оларды оқыту мен тәрбиелеудi басқару не
тiкелей (мұғалiмдер, тәрбиешiлер арқылы), не жанама – мемлекеттiк қоғамдық
ұйымдар арқылы жүргiзiледi.
Басқару субъектiсiнiң қызметтер жиынтығын басшылық дейдi.
Бiлiм беру мекемесiн басқару іс-әрекетiнiң басқа мекемелер немесе
өнеркәсiп орындарындағы басшылықтың жұмысынан едәуiр айырмашылығы бар. К.Д.
Ушинский былай деп жазған: “Егер қаржы немесе әкiмшiлiк әлемде олардың
идеяларының орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен,
жарлықпен қызмет етуге болатын болса, қоғамдық тәрбие беру әлемiнде ашық
айтылып, ашық қабылданған пiкiрден басқа идеяны жүзеге асырудың басқа амалы
жоқ”. М.И. Кондаков: “Мектеп жұмысын басқару өндiрiстiк және қоғамдық
өмiрдiң басқа салаларын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткенi мұнда
күштердi орналастыру мен үйлестiру, байланыс пен өзара тәуелдiлiк жүйесiн
жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие процесiнiң барлық жақтарына бағытталған
ұйымдастырушылық-педагогикалық ықпал ету мәселелерi басты мәнге ие болады”,
- дейдi.
Бiлiм беру жүйесiнiң иерархиялық құрылымының әрбiр элементiнде,
министрлiк болсын, облыстық, аудандық басқарушы орган (департаменттер,
бiлiм беру бөлiмдерi) немесе мектептер болсын, бәрiнде, тек педагогикалық
қана емес, басқарудың басқа да түрлерi кездеседi, мысалы: әкiмшiлiк,
шаруашылық, құқықтық. Басқарудың барлық түрлерi бiлiм беру жүйесiнiң
шеңберiнде бiр-бiрiмен байланысты, олардың бәрi жалпы тәрбиелiк және бiлiм
беру мiндеттерiн шешуге бағытталған. О.С. Анисимов: “Бiлiм берудi басқаруды
жiктегенде мынаны ескеру керек: басқару – адам іс-әрекетiнiң ең маңызды
түрлерiнiң бiрi. Бұл іс-әрекет қатал шектеу мен бөлуге көнбейдi” - деп,
дұрыс айтқан.
Егер бiлiм беру жүйесiн қарайтын болсақ, педагогикалық басқару мен
басқарудың басқа түрлерiнiң үлес салмағы мен қатынасы әртүрлi екенiн
байқауға болады. Мысалы, министрлiк, облыстық, аудан және қалалық бiлiм
беру басқармасы деңгейiнде кешендi процесс ретiндегi басқару жүйенiң арнайы
құрылымын құруға, ведомстволық мекемелер мен адамдар қызмет-әрекетiне
қажеттi материалдық, ұйымдастырушылық, кадрлiк және басқа да жағдайларды
қамтамасыз етуге бағытталған. Мектеп басшысы, мұғалiмдер деңгейiнде
педагогикалық басқару практикалық қызмет-әрекеттерiндегi педагогикалық
талаптарды тiкелей жүзеге асыру ретiнде толығырақ көрiнедi. Педагогикалық
басқаруға қызмет көрсету (мектептiң материалдық базасы, құрал-жабдықтар,
оқу-техникалық құралдары, т.б.) маңызды, бiрақ бағынушылық мәнге ие.
Әдетте, бiлiм беру жүйесiндегi басқару туралы сөз еткенде, көбiнесе,
иерархиялық тұрғыдан: министрлiктi, облыстық, аудан, қалалық бiлiм беру
басқармалары бiрiншi болып аталады. Оқу-тәрбие процесiн тiкелей басқару
мектеп әкiмшiлiгi деңгейiнде, ең бастысы, мұғалiмнің жүзеге асыратын
жұмыстарын ұмытпауымыз керек.
Мектептi басқару теориясы (мектептану) арасында ғылыми іс-әрекет пен
практикалық іс-әрекет ретiнде объектiлерi, басқарудың тәсiлдерi мен
нәтижелерiнде айырмашылықтар бар.
Мектептi басқару теориясының объектiсi – барлық құрамды элементтерiмен
алынған жүйе. Практиканың объектiсi – мектептiң әртүрлi құрамдық топтарының
іс-әрекетi (ұжым, сынып, жеке субъект).
Практикалық басқару іс-әрекетiнiң амал-тәсiлдерi – басқару әдiстерi.
Басқарудағы ғылыми іс-әрекеттiң амал-тәсiлдерi – ғылымның нақты бiр
объектiсiн зерттеуде қолданылатын жолдар, тәсiл, амалдар: мектептердi
басқару бойынша бiлiм беру органдарының жұмыс тәжiрибесiн қортындылап
талдау, ғылыми болжамдар жасау, оларды эксперименталды тексеру.
Бiлiм беру жүйесiндегi немесе бөлек топтағы практикалық басқару іс-
әрекетiнiң нәтижесi – тәжірибені көбейту, бұған оқу-тәрбие процесiнiң
қортындылары дәлел бола алады. Басқару теориясының нәтижесi – жаңа заңдар,
практикалық іс-әрекетте жүзеге асырылатын заңдар, принциптер, ережелер,
тұжырымдар.
Мектептегi практикалық басқару іс-әрекетiнiң бағыттары, құндылығы жағынан
бiрдей емес. Мектептiң негiзгi әлеуметтiк мiндеттерiне сәйкес, ол өсiп келе
жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуды жүзеге асырады, осыған байланысты,
басқарудың барлық бағыттарының iшiнде оқу-тәрбие жүйесін басқару бiрiншi
орында болу керек.
Осылайша, педагогикалық басқару – практикалық іс-әрекет, ол – тәрбие мен
оқытуды ұйымдастыру. Педагогикалық басқару теориясы – мемлекеттiк және
қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы бiлiм
беретiн мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, өсiп келе
жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту.
Бiлiмнiң бұл саласының мiндеттерi – педагогикалық басқаруды зерттеу, оның
теориялық және практикалық мәселелерiн жете зерттеу, оны жетiлдiрудiң
ғылыми ұсыныстарын жасау. Сонымен қатар, педагогикалық басқару мектептiң
барлық жұмысымен қатар басқа жұмыстың түрлерiн жоққа шығармайды. Бiлiм
берудi басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшелiктердi ескере отырып,
әлеуметтiк басқарудың жалпы заңдылықтарына негiзделедi.
Бүгінде кәсіби мектеп түлектері тек өз ісін жақсы білумен шектелмей,
өндірістің білікті ұйымдастырушысы болғаны да өте маңызды. “Жаңа экономика
жаңа басқарушылық шешімдерді талап етеді, оларды тек қазіргі заманға сай
ойлауға қабілетті, соңғы нәтижеге бағдарланатын мемлекеттік менеджерлер
ғана қабылдай алады” [2].
Нарық жағдайында өз орнын тек пысық, еңбексүйгіш, іскер, кәсіби
біліктілігі жоғары, жиі өзгеріс жағдайына тез бейімделе алатын адамдар
табады. Бұл үшін оларға өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасатын арнайы
білім, білік, дағды қажет екені рас. Кәсіби оқу орындарының түлектері
парасаттылық, әділдік, адамгершілік қасиеттерге ие болуы тиіс. Қысқасы,
жаңа типтегі маман тұлғасын қалыптастыру талап етілуде.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді педагогикалық процесс барысында шешу
келесідей сипатқа ие:
- оқу, кәсіби, әдістемелік және тәрбие қызметінің дамуын қамтамасыз ететін
инфрақұрылым құру;
- бәсекеге қабілетті маман қалыптастыруға бағытталған мақсатты ұстанымға
сәйкес кәсіби білімнің мазмұны мен формасын өзгерту;
- педагогтардың заманауи педагогикалық және ақпараттық технологияларды
(оқытудың интерактивті әдістері, модульдік оқыту, рейтингтік бақылау мен
білімді бағалау және т.б.), бәсекеге қабілетті маманның адекватты моделін
қолдануы;
- практикаға бағдарланған оқыту;
- оқушылар бойында жауапкершілікті, заңға бағынушылықты, өзін-өзі
бақылауды, өзін-өзі сынауды қалыптастыратын оқыту мен тәрбиелеу
әдістерінің енгізілуі (дебаттық технология, оқу мен жазу арқылы сыни
көзкарасты дамыту және т.б.);
- оқушылардың көптілділікті (қазақ, орыс, ағылшын тілдерін) терең
меңгеруіне барлық қажетті жағдайлар жасалынуда [3, Б. 401-402].
Еліміздегі білім беру жүйесінің жақсы өзгерістерін ескере отырып,
білім беру мекемелерінің реформаларды жүзеге асыру барысында тап болатын
кейбір қиындықтар мен селқостықтар мамандардың, әсіресе, білім беруді
басқарудың барлық деңгейіндегі басқарушы-менеджерлердің жетіспеушілігімен
түсіндірілетінін атап өткен жөн. Сәйкес қажетті теориялық білімі бар
кадрлардың болуы білім саласындағы реформалардың жемісті нәтижесінің
негізгі факторы болып табылады.
“Менеджер” ұғымы, жоғарыда атап көрсеткенімдей, ең алдымен, кәсіби
басқарушылық базалық білімі сипатындағы жаңа типтегі басшы ретінде
түсіндіріледі. Бұл түсінік білім беру мекемесін басқарушыға тікелей
қатысты. Біздің қоғамда көптеген жылдар бойы басқару – қызметтің кәсіби
емес саласы, ал басқарушы осы қызметке арнайы дайындықты қажет етпейтін
адам деген түсінік қалыптасып қалған. Өкінішке орай, қазір білім беру
мекемелерін басқару – кез келгені жинақтай алатын тәжірибе ғана емес, ол
терең меңгеруді қажет ететін ғылыми білімдер жүйесі, және туа біткен
қабілетті, ерекше дарындылықты, лидерлік қасиеттерді талап ететін өнер
деген ақиқатты дәлелдеуге тура келіп отыр.
Бүгінгі таңда, мектеп басқару саласында “Мектепішілік менеджмент”,
“Педагогикалық менеджмент” ұғымдары кеңінен пайдалана бастады. Белгілі
ғалым Ю.А.Конаржевский : “Менеджмент – бұл басқарушыға ғана емес, кез
келген маманға қажет білімдердің жиынтығы. Егер сіз белгілі бір салада –
медицинада, білім беру жүйесінде, ғылымда бизнесте кәсіпқой маман болсаңыз,
құрылымға біте қайнасып, араласып кету үшін менеджменттің негізгі
қағидаларын білмейінше оңай болмайды”,-дейді.
Менеджментте адам – құрал емес, мақсат. Оның құндылығы да осында.
Американдық профессор Уильям Абернети жапондықтардың машина жасаудағы
табыстарының себептерін анықтау оны қалай таңқалдырғанын айтады. Ол: “Мен
үшін ең үлкен жаңалық, табысқа жетудің сыры автоматтандыруды емес екендігін
ашу болып табылады. Олар автомобиль жасауға “адамдық” көзқарас
қалыптастырған. Олардың ненің не екендігін білетін, жұмыс істегісі келетін
және автомобиль жасауға психологиялық дайын жұмыс күші бар”,-дейді. Ақылды
жапондықтар автомобильден адамды, автомобиль жасаушыны жоғары қойып отыр.
Табыстың сыры да осында. Менеджментке тән белгі, оның өзегі “адамға”
бағытталғандығы, оның “адам үстемдігі” негізі болып табылады.
Міне, мектеп басқару саласына да жеткен менеджменттің басты
ерекшелігі де осында және осынысымен де ол бізді қызықтырады.
Мектептегі менеджмент бүкіл мектептік білім беру жүйесінің дәл
ортасына мұғалімнің тұлғасын қояды, оған басқару процесінің субъектісі деп
қарайды. Ал, менеджментте бірлескен қызметке, әріптестерге жасалған ыңғайлы
жағдай жасауда менеджердің келесідей принциптерді ұстанудың ролі үлкен:
• адамға құрмет пен сенім принципі, ұйымның әрбір мүшесін жай
қызметкер, мұғалім емес, оны қажеттіліктерімен, мотивтерімен,
мақсаттарымен, бастан кешкен қобалжуларымен бірге тұлға деп
қарастыратын адам көзқарасының тұтастық принципі,
• “субъект - субъектілік” қатынасқа өтуді білдіретін ынтымақтастық
принципі,
• мұғалім басқалармен тең жағдайда болатын әлеуметтік әділеттік
принципі, мұғалімнің жеке дара ерекшеліктерін, олардың кәсіптік
даярлық деңгейін, қызығушылықтарын, өмірлік және әлеуметтік
тәжірибесін ескеруін көздейтін даралық принципі,
• мұғалімді “монотонды реакциядан” арылтатын мұғалім жұмысын байыту
принципі,
• педагогты жеке ынталандыру (моральдық, психологиялық) принципі,
• мұғалімдердің қызмет дәрежесіне қарамастан бірдей жағдайларда
тұратын бірыңғай мәртебе принципі,
• барлық көзқарастарды ескере отырып, ұжымды түсіністікке әкелетін
консенссустық, ұжымдық шешім қабылдау принципі,
• басқаруға мұғалімдердің қатысу принципі, педагогикалық ұжым
мүшелерінің жеке кәсіптік мақсаттары мектептің жалпы мақсаттарына
сәйкес келуін қамтамасыз ететін мақсаттарды гармонизациялау
принципі,
• инновацияны өндіруге бағытталған тұрақты жаңғырту принциптері
мектепішілік менеджменттің басты ерекшелігі.
Республикамыздың білім беру мекемелерінің қызмет етіп дамуының
қазіргі жағдайы біздің еліміздің білім беру жүйесінде кәсіби басқарушылар
жоқ, оларды студенттік партадан дайындау керек деген қорытындыға келуді
меңзейді. Осы уақытқа шейін білім беру мекемелерін басқарушылар
басқарушылық білімді тек курстық қайта дайындауды ұйымдастыру арқылы
квалификацияны жоғарлату жүйесінен алады.
Осы кезде Ұлыбритания, Германия, Франция, Австралия, Канада, Швеция,
АҚШ және т.б. сияқты әлемнің көптеген дамыған мемлекеттерінде басқарушылық
қызметті тиімді жүзеге асыру үшін білім беру менеджерлерін дайындаудың
моделі жасалған (бұл мәселеге келесі бөлімдерде толығырақ тоқталамыз).
Менеджменттің әлемдік теориясы мен практикасын зерттей келе классикалық
менеджменттің біздің отандық басқарушылық теориядан жетекші айырмашылығы
менеджерді ортақ мақсатқа жетуді көздеген адамдар қызметінің нәтижелілігін
анықтайтын, кәсіби білімді қажет ететін фигура деп түсіндіреді. Менеджмент
саласындағы білім базалық аналитикалық, іскерлік дағдыларын және қарым-
қатынасқа оңай түсе алу қабілетін меңгеруге бағытталған.
Басқарушы – өмірлік және кәсіби тәжірибесі мол, білім берудегі
менеджерлерді базалық кәсіби дайындау жүйесімен таныспаған адам деген
дәстүрлі көзқарас мынандай сұрақтың туындауына әкеп соғатыны заңдылық:
басқарушылық қызметке дайындау проблемасын жоғары оқу орнына қою және оны
жоғары оқу орындарында шешу дұрыс па? Психологиялық-педагогикалық ғылымында
басқару қызметінің тиімділігіне жас немесе кәрі адамдар жасының тікелей
әсер ететіні туралы мәлімет жоқ, бірақ жас кезіндегі басқару қызметінің
тиімді болу мүмкіндігі туралы мәліметтер өте көп. Осыдан келесідей
қорытынды жасауға болады: егер де елімізде білім беруді басқару жүйесінде
кәсіби мамандардың қызмет еткенін қаласақ, онда менеджерлерді даярлау
проблемасына табиғи, тұлғалық қасиеттерді дамыту тұрғысынан келу керек.
Осылайша, білім беру жүйесіне менеджерлерді даярлау проблемасының
өзектілігі білім беру мекемелері жұмысының жаңалануынан болатын әлеуметтік
күтулерімен, басқарушы мамандардың шығармашылық басқарушылық-педагогикалық
қызметінің басқарушылық негізде түп-тамырымен жақсаруы тәжірибесімен
анықталады.
Базалық басқарушылық білім алу проблемасы қазақстандық ғалым-
педагогтардың (Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель, А.П.Сейтешев, Н.А.Лебедева,
А.А.Семченко, т.б.) ғылыми зерттеулері мен мақалаларында бірнеше рет
қозғалған. Аталғандардың көбісінде мектеп директоры қызметінің мазмұны
терең талданды, оның (директордың) тұлғасына қажетті кәсіби білім мен
біліктілік және қойылатын талаптар жүйесі жасалды, квалификацияны жоғарлату
институтында қайта дайындау курстарындағы тәжірибе сипатталды. Дегенмен,
осы уақытқа шейін білім беру менеджерлерін даярлаудың жүйесі қандай болуы
керек деген сұрақ ашық күйінде қалып отыр [4, Б. 651-657].
Білім беру менеджерлерін дайындау проблемасының жан-жақты талдауы
негізінде біз жетекшім екеуміз осы процестің мәнін ашуға, оны адамның іс-
әрекетімен байланысты басқа процестерден айырмашылығын анықтауға ұмтылған
әлеуметтік-экономикалық, психологиялық-педагогикалық зерттеулер тізімін
қарастырдық. Іс-әрекет категориясының мәнін айқындау білім беру
менеджерінің кәсіби іс-әрекетінің жалпы сипаты мен ерекшелігін анықтауға
мүмкіндік береді.
Ғылыми әдебиеттерде берілген "іс-әрекет" түсінігінің мәнін ашатын
анықтамалар адамның қоршаған ортаға қатынасын негізге алады. Процесс
ретінде іс-әрекет жоспарланған нәтижеге апаратын мақсатты жол позициясынан
қарастырылады. Осы тұрғыда мақсат адам іс-әрекетінің пәні ретінде, ал
жетістік оның нәтижесі ретінде қарастырылады. Іс-әрекет концепциясын
жасауда А.Н.Леонтьев зор еңбек еткен [5, 180 б].
Іс-әрекет адамның мәнін анықтап қана қоймай, мәдениеттің және
бүкіл адамзаттың субстанциясы ролінде адамның өзін жаратады. Іс-әрекет –
адамның реал жағдайдағы болмыс процестерінің жиынтығы. Мұнда іс-әрекет
ішінде адам психикасын тудыратын ішкі қарама-қайшылықтар мен трансформация
жүктеледі, ол өз кезегінде, іс-әрекеттің жүзеге асу жағдайы ретінде іске
асады, бұл субъектінің дүниемен қарым-қатынас формасы болып табылады.
Қоршаған әлемге әсерін тигізіп және оны өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертеді. "Іс-әрекеттің басты сипаты болып оның заттылығы табылады. Зат
дегенде жай ғана табиғи объект емес, мәдениеттің заты түсіндіріледі, онда
мәдениетпен болатын әрекеттің белгілі қоғамдық тәсілі бекітілген. Заттық іс-
әрекет жүзеге асқанда бұл тәсіл әрқашан орындалады" [6, 35 б].
Іс-әрекет түрлі деңгейлерде іске асуы мүмкін және алуан түрлі
факторларға байланысты алуан түрлі нәтижелер бере алады. Бірақ ол әрқашан
жемісті сипатта, яғни оның нәтижесі қоршаған ортада да, адамның өзінде де
болатын өзгерістер.
А.Н.Леонтьев бойынша, әрекет – іс-әрекетті талдауының бірлігі.
Әрекеттер іс-әрекеттің субъективті жағына қатысты, бағытталған затты
өзгертетін осылар. Іс-әрекет субъектісінің әрекеттерді талдауы іс-әрекеттің
бір түрін екінші түрінен ажыратуға мүмкіндік береді, осы немесе басқа
кәсіпті көрсетеді.
Зерттеушілер кәсіптің белгілерін толық сипаттап отыр. Кәсіп –
дегеніміз адамның өмір сүруінің негізгі қайнар көзі болып табылатын еңбек
іс-әрекеті. Кәсіп тұлғаның сипатымен байланысты, белгілі бір іспен айналысу
мүмкіндігін көрсетеді, оның соңғы нәтижеге қатысын білдіре отырып, кәсіби
білімін белгілейді. "Басқарушы" кәсібі де еңбек бөлінісі процесінде пайда
болды, бірақ теория мен практика арасындағы үйлесімділіктің болмауы
салдарынан басқарушылардың кәсіби іс-әрекетін, дәлірек айтсақ, білім беру
жүйесін формализмге әкелді. Осылайша, кәсіп – іс-әрекет түрі,
полифункционалды шындық. Кәсіп тұлғаны байытады, оның мүмкіндіктерін
кеңейтеді, еңбек ұжымы мен индивидті әлеуметтік-экономикалық, рухани өзара
әрекет сферасына ендіреді. Кез келген іс-әрекетте секілді, кәсіби іс-
әрекетте де динамика, қозғалыс байқалады; кәсіби іс-әрекетте адамның кәсібі
іске асады.
Сонымен қатар, кәсіби іс-әрекет кәсіби маманның күрделі әлемін ашады.
Кәсіп "кім?" және "не істеу керек?" деген сұрақтарға жауап береді, ал
кәсіби іс-әрекет – "қалай?" және "не үшін?"
Іс-әрекет субъект-объект пен субъект-субъект қатынасының жүйесі
ретінде басқарылу сипатына ие, сондықтан басқару көмегімен іске асады.
"Салыстырмалы түрде ірі көлемде жұмыс істейтін кез келген тікелей қоғамдық
немесе бірлескен еңбек көп не аз деңгейде жеке жұмыстар арсындағы
үйлесімділікті орнататын және бүкіл өндіріс организмінде пайда болатын
жалпы функцияларды орындайтын басқаруды қажет етеді" [7, 342 б].
"Менеджер" кәсібінің ғылыми негізіне ғылыми пәндер кешені
қызмет етеді: философия, социология, экономика, кибернетика, құқық,
психология, педагогика, т.б. Базалық негізі болып басқару теориясы
табылады. 60-ыншы жылдардың соңы 70-інші жылдардың басында басқарудың мәнін
түсіндіру процесі барысында ғалымдар келесідей қорытындыға келді:
басқарушылық тәжірибеге қажетті түрлі профильді білім мен басқару теориясын
бөлу керек (А.М. Бирман, Д.М. Гвишиани, О.Д. Полонская, т.б.). бұл көзқарас
шетелдік зерттеушілермен де қолданады (Б. Гурней, Поль де Брюйн).
1.2. Білім беру менеджерлерін шетелдік және отандық мектептерде
дайындау тәжірибе негіздері.
Қазіргі менеджмент дамуында жалғасын тапқан басқарудың “жаңа
философиясы” менеджерлерді даярлау жүйесінің жетілуі мен модернизациясына
әсер етеді. Менеджменттің жаңа әдістемесінің мәні бір жағынан, басқарушылық
рационализмнен, ұйымның табысты болуы ең алдымен өндірісті рационалды
ұйымдастырумен, мамандарды дамытумен анықталады деген бастапқы түсініктен
бас тартуда; екінші жағынан, стратегиялық басқаруды қабылдап,
технократиялық ойдан арылуда. Менеджмент ұйымдағы адамдарды басқаруда қалай
табысқа жету, ұжымды құру мен жетілдіру, оның дамуын қамтамасыз ету және
қойылған мақсаттарға барынша тиімді әдістер арқылы қол жеткізу туралы ғылым
болып табылады. “Менеджмент ғылым ретінде басқарушылық еңбектің табиғатын
айқындайды, себеп пен салдар арасындағы байланыстарды, адамдардың бірлескен
еңбегі барынша пайдалы және жемісті болатын факторлар мен жағдайды
анықтайды” [8, 3 б].
Басқару жеке қозғалыс траекториясы бар процестерге қатысты және ішкі
көздер арқылы жүзеге асады (мысалы, педагогикалық процесс қатысушыларының
көптеген түрлі бағыттағы мақсаттары). Бұл кезеңде білім беру менеджерінің
міндеті керекті жағдай жасауда, оларды мақсатты ізденіске қосу, осы тұтас
процесті қабылдау қабілетін қалыптастыру, бөлек процестердің
әрқайсысыларының дамуын қамтамасыз ету, оның негізінде жатқан қарама-
қайшылықтарды анықтай алу, оларды шешу жолын табу, еш бұйрықсыз осы
процестің сапалы дамуын қамтамасыз ету.
Білім беруді, әсіресе педагогикалық процесті басқаруды жалпы қатаң
регламенттелген әрекет деп түсіну негізсіз. Біз педагогикалық қызметті
басқару қызметімен теңдестіруге ұмтылмаймыз, олар екі жеке дара маңызды
қызмет түрі. Бірақ менеджердің басқарушылық қызметі объектісінің
ерекшелігін ескере отырып, екеуара міндеттің теориялық тұрғыда келесідей
табысты шешімін табуға болады: мектеп басшысы қызметін педагогикалық
процесті басқарудың шынайы педагогикалық мазмұнымен толтыру және мұғалім
қызметінен басқарушылық аспектіні бөліп алу керек.
Білім беру менеджері қызметі табиғатынан полифункционалды, ол
ұйымдастырушы, администратор, зерттеуші, педагог, қоғам қайраткері ролін
орындайды. Білім берудегі менеджер ролінің ерекше маңызды екенін айта келе,
оның күрделі қызметінің ғылым мен өнер элементтерінен тұратынын байқауға
болады. Осыған орай менеджер тұлғасына назар салып көрелік. Кез келген
қызмет секілді менеджмент те белгілі принциптер, ережелер негізінде жүзеге
асады, оларды қатаң сақтау максималды табысқа әкелетіні сөзсіз.
Осындай негізгі принциптерге мыналар жатады: өнер элементтерінің
үйлесімінен тұратын ғылымилық, мақсаттылық, кәсібилік негізіндегі
әмбебаптылық, бірізділік, үздіксіздік, орталықтан қадағалау емн өзін-өзі
басқарудың оптималды үйлесімділігі, қызметкерлердің жеке дара ерекшеліктері
мен психологиясын ескеру, тұлғааралық қарым-қатынас пен топтағы жүріс-тұрыс
заңдылықтарын есепке алу, басқарудың әрбір субъектісінің құқық теңдігі емн
жауапкершілігін қамтамасыз ету, жеке қызығушылықтың негізінде тұлғаның
бәсекеге қабілеттілігі, шешімді дайындау процесіне орындаушыларды барынша
ерте әрі кең тұр,ыда қатыстыру. Менеджер басқа мамандарды ұйымдастыратын
маман болғандықтан, сонымен қатар, нарықтық қатынас жүйесінде басқаруға
икемді басшы мен режиссер болғандықтан, менеджер тұлғасының қабілеттері өте
жоғары деңгейде болуы тиіс.
Белгілі батыс психологы Д.П.Голланд классикалық қабілеттердің
комбинациясы негізінде адамдар тұлғасының келесідей типтерін бөлген (бұл
классификация, біздің ойымызша, заманауи жас менеджер тұлғасына қолданбалы
келеді):
1. реалистік
2. зерттеушілік
3. артистік
4. әлеуметтік
5. кәсіпкерлік
6. конвекциялық.
Жоғарыда көрсетілген классификациядан аталған тұлға типтерінің белгілі
пропорциясын бойына жинаған заманауи менеджер тұлғасының топтамасын жасауға
болады.
Менеджер тұлғасы, әсіресе шынайы істе ашылғанда – жұмыста – айқын
көрінеді. Ол тұлға қажеттіліктерінің иерархияға бағдарлануымен айқындалады
– базалық, тыймдар, құрал, мақұлдау, өзін-өзі жетілдіру. Маслоудың
пікірінше, атап көрсетілген иерархия маңыздылығына қарай кему ретімен
орналастырылған, бірақ адам тұлғасының, әсіресе, XXI ғасырдағы менеджер
секілді шығармашылық тұлғаның берілген осы қажеттіліктерге дәл осындай түзу
ретімен бағдарлануы мүлде міндетті емес. Және оның маңыздылығы да біраз
өзгеше болуы да мүмкін. Менеджмент пен бизнес саласындағы танымал
американдық психолог Наполеон Хилл жазғандай: “Өмір мүмкіндіктерге толы,
бірақ олар тек сол мүмкіндіктерді қолдануға дайын адамдарға ағна беріледі”.
Басқаша айтқанда, бақ бізді қоршап тұр, тек оны ұстап үлгеру керек.
Дайындығы мол қалыпты өмір сүруге үйренген адам үшін жағдайдың күрт
өзгеруі жиі сенімділіктің жоғалуына әкеледі.
Адамға қоршаған орта хаос секілді. Сонымен қатар, адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуге, өз-өзіне, тіпті өмірге қызығушылығы
төмендейді, үмітсіздік пайда болады. Бұған жол бермеу керек. Бірақ, бұл
жағдайдан шығуға болады, себебі дайындығы бар өз қабілеттеріне сенімді адам
мынаны біледі:
- өз мүддесінің ортасын табу айналасындағы ақпарат пен құбылыстардың
қозғалысын түсінуге, ненің маңызды, ал ненің маңызсыз екенін, ненің
қауіпті, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz