Меншікке салынатын салықтар және олардың Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі рөлі
Жоспар
Кіріспе
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық маңызы
1.1 Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және экономикалық мәні
1.2 Меншікке салынатын салықтардың жекелеген шет елдердегі алыну механизмін талдау
ІІ Меншікке салынатын салықтардың Қазақстан Республикасындағы қызмет механизмін талдау
2.1 Меншікке салынатын салықтарды есептеу механизмі:
2.1.1 Жер салығы
2.1.2 Көлік құралдарына салынатын салық
2.1.3 Мүлік салығы
2.2 Меншікке салынатын салықтардың бюджет кірісін құрудуағы рөлі
III Меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары және даму перспективалары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық маңызы
1.1 Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және экономикалық мәні
1.2 Меншікке салынатын салықтардың жекелеген шет елдердегі алыну механизмін талдау
ІІ Меншікке салынатын салықтардың Қазақстан Республикасындағы қызмет механизмін талдау
2.1 Меншікке салынатын салықтарды есептеу механизмі:
2.1.1 Жер салығы
2.1.2 Көлік құралдарына салынатын салық
2.1.3 Мүлік салығы
2.2 Меншікке салынатын салықтардың бюджет кірісін құрудуағы рөлі
III Меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары және даму перспективалары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттық өмірінде күнделікті кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады. Мемлекет қоғамның қызығушылықтарын әр-түрлі салада қолдай отырып, сәйкесінше белгілі бір саясатты ұстанады. Мұнда әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеуінің объектісі мен субъектісінің ара-қатынасының құралы ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қызмет атқарады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық ресурстарын, яғни бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру мен қолдану жөніндегі қатынастарды қамтиды. Бұл қорлар мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, діни және қорғаныс сияқты басқа да қызметтерінің тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ал осы қорлардың ҚР-да бүгінгі таңда көп үлесі салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдерден құрылатындықтан қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қорлану көзі салықтар болып келеді.
Барлық салықтық және салықтық емес түсімдер, басқа да капиталмен жасалатын операциялардан түскен түсімдердің барлығы мемлекеттік бюджетте шоғырланады, ал мемлекеттік бюджет өз кезегінде республикалық және аумақтық бюджеттерге бөлінеді. Біз алдымыздағы жұмысымызда аймақтық бюжеттердің кірісінің негізін құрайтын жер, көлік, мүлік салықтары туралы бар мәліметті беруге тырысамыз. Бірінші бөлімде біз салықтарға жалпы сипаттама беріп өтеміз: салықтар ұғымы, мазмұны, экономикалық мәні, жүйесі, механизмі және меншікке салынатын салықтардың мәні туралы.
Екінші бөлімде меншікке салынатын салықтарды жекеше қарастырып, олардың түрлерін, жалпы сипаттамасын, жұмыс істеу механизмін қарастырып өтеміз.
Ал соңғы бөлімде біз меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары мен даму перспективаларына шолу жасаймыз.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттық өмірінде күнделікті кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады. Мемлекет қоғамның қызығушылықтарын әр-түрлі салада қолдай отырып, сәйкесінше белгілі бір саясатты ұстанады. Мұнда әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеуінің объектісі мен субъектісінің ара-қатынасының құралы ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қызмет атқарады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық ресурстарын, яғни бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру мен қолдану жөніндегі қатынастарды қамтиды. Бұл қорлар мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, діни және қорғаныс сияқты басқа да қызметтерінің тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ал осы қорлардың ҚР-да бүгінгі таңда көп үлесі салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдерден құрылатындықтан қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қорлану көзі салықтар болып келеді.
Барлық салықтық және салықтық емес түсімдер, басқа да капиталмен жасалатын операциялардан түскен түсімдердің барлығы мемлекеттік бюджетте шоғырланады, ал мемлекеттік бюджет өз кезегінде республикалық және аумақтық бюджеттерге бөлінеді. Біз алдымыздағы жұмысымызда аймақтық бюжеттердің кірісінің негізін құрайтын жер, көлік, мүлік салықтары туралы бар мәліметті беруге тырысамыз. Бірінші бөлімде біз салықтарға жалпы сипаттама беріп өтеміз: салықтар ұғымы, мазмұны, экономикалық мәні, жүйесі, механизмі және меншікке салынатын салықтардың мәні туралы.
Екінші бөлімде меншікке салынатын салықтарды жекеше қарастырып, олардың түрлерін, жалпы сипаттамасын, жұмыс істеу механизмін қарастырып өтеміз.
Ал соңғы бөлімде біз меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары мен даму перспективаларына шолу жасаймыз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. А. Абдирова Бухгалтерский бюллетень: Налоговое обязательство в случае купли-продажи транспортного средства, Тамыз 2004, №31;
2. Аимаганбетова М. Бухгалтерский бюллетень: Налог на транспортное средство: порядок исчисления, қаңтар 2004 №3;
Алматы: Қазақ Университеті, 2003ж.
Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж.
Алматы: Қазақ Университеті,2002ж.
3. Аманжолова З.М.Налоговый консультант: Еще раз о налогах с населения - қыркүйек 2003 №9(46);
4. Бобров В.А., Налоговый консультант: Земельный налог. Что нового в 2003 году? – қаңтар 2003 №1(38);
Бухгалтер Бюллетені:
Бухгалтер Бюллетені:
5. Г. Дорошева, Бухгалтерский бюллетень: Изменения форм и правил расчетов текущих платежей по налогу на имущество, земельному налогу, налогу на транспортное средство, ақпан 2004, №6;
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу,Алматы 2003
7. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары
8. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения
9. Жанбыршиева К.К. Налоговый консультант: О ставках земельного налога – қаңтар 2003 №1(38);
10. К.Серикбаева, Қаржы және қаражат: Экономическое содержание земельного налога и принципы налогообложения земли.
11. Караманов А.А., Налоговый консультант: Позитивные моменты налогового кодекса РК в части исчисления налога на транспортное средство – ақпан 2003 №2(39);
12. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2001 ж.;
13. Лободрыга Т.Д. Налоговый консультант: Порядок исчисления и уплаты земельного налаога – қаңтар 2003 №1(38);
14. Н.Анохина Бухгалтерский бюллетень: Налоговое обязательство в период бездействия налогоплательщика, мамыр 2004, № 23,
15. Н.Анохина Бухгалтерский бюллетень: Текущие платежи по налогу на имущество – что нового в 2004 году? маусым 2004, №19;
16. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды Алматы: ТОО Баспа, 1998г.
17. Шондыбасов К.М. Налоговый консультант: Порядок исчисления и уплаты налога на имущество физических лиц – мамыр 2003 №6(43);
1. А. Абдирова Бухгалтерский бюллетень: Налоговое обязательство в случае купли-продажи транспортного средства, Тамыз 2004, №31;
2. Аимаганбетова М. Бухгалтерский бюллетень: Налог на транспортное средство: порядок исчисления, қаңтар 2004 №3;
Алматы: Қазақ Университеті, 2003ж.
Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж.
Алматы: Қазақ Университеті,2002ж.
3. Аманжолова З.М.Налоговый консультант: Еще раз о налогах с населения - қыркүйек 2003 №9(46);
4. Бобров В.А., Налоговый консультант: Земельный налог. Что нового в 2003 году? – қаңтар 2003 №1(38);
Бухгалтер Бюллетені:
Бухгалтер Бюллетені:
5. Г. Дорошева, Бухгалтерский бюллетень: Изменения форм и правил расчетов текущих платежей по налогу на имущество, земельному налогу, налогу на транспортное средство, ақпан 2004, №6;
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу,Алматы 2003
7. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары
8. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения
9. Жанбыршиева К.К. Налоговый консультант: О ставках земельного налога – қаңтар 2003 №1(38);
10. К.Серикбаева, Қаржы және қаражат: Экономическое содержание земельного налога и принципы налогообложения земли.
11. Караманов А.А., Налоговый консультант: Позитивные моменты налогового кодекса РК в части исчисления налога на транспортное средство – ақпан 2003 №2(39);
12. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2001 ж.;
13. Лободрыга Т.Д. Налоговый консультант: Порядок исчисления и уплаты земельного налаога – қаңтар 2003 №1(38);
14. Н.Анохина Бухгалтерский бюллетень: Налоговое обязательство в период бездействия налогоплательщика, мамыр 2004, № 23,
15. Н.Анохина Бухгалтерский бюллетень: Текущие платежи по налогу на имущество – что нового в 2004 году? маусым 2004, №19;
16. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды Алматы: ТОО Баспа, 1998г.
17. Шондыбасов К.М. Налоговый консультант: Порядок исчисления и уплаты налога на имущество физических лиц – мамыр 2003 №6(43);
Тақырыбы: Меншікке салынатын салықтар және олардың Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі рөлі
Жоспар
Кіріспе
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық маңызы
1. Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және экономикалық мәні
2. Меншікке салынатын салықтардың жекелеген шет елдердегі алыну
механизмін талдау
ІІ Меншікке салынатын салықтардың Қазақстан Республикасындағы қызмет
механизмін талдау
1. Меншікке салынатын салықтарды есептеу механизмі:
1. Жер салығы
2. Көлік құралдарына салынатын салық
3. Мүлік салығы
2. Меншікке салынатын салықтардың бюджет кірісін құрудуағы рөлі
III Меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары және даму
перспективалары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттық өмірінде күнделікті кездесіп
отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады.
Мемлекет қоғамның қызығушылықтарын әр-түрлі салада қолдай отырып,
сәйкесінше белгілі бір саясатты ұстанады. Мұнда әлеуметтік-экономикалық
процесстерді мемлекеттік реттеуінің объектісі мен субъектісінің ара-
қатынасының құралы ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қызмет
атқарады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық ресурстарын, яғни
бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру мен қолдану жөніндегі
қатынастарды қамтиды. Бұл қорлар мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық,
құқықтық, діни және қорғаныс сияқты басқа да қызметтерінің тиімділігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Ал осы қорлардың ҚР-да бүгінгі таңда көп
үлесі салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдерден құрылатындықтан
қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қорлану көзі салықтар болып келеді.
Барлық салықтық және салықтық емес түсімдер, басқа да капиталмен
жасалатын операциялардан түскен түсімдердің барлығы мемлекеттік бюджетте
шоғырланады, ал мемлекеттік бюджет өз кезегінде республикалық және аумақтық
бюджеттерге бөлінеді. Біз алдымыздағы жұмысымызда аймақтық бюжеттердің
кірісінің негізін құрайтын жер, көлік, мүлік салықтары туралы бар
мәліметті беруге тырысамыз. Бірінші бөлімде біз салықтарға жалпы сипаттама
беріп өтеміз: салықтар ұғымы, мазмұны, экономикалық мәні, жүйесі, механизмі
және меншікке салынатын салықтардың мәні туралы.
Екінші бөлімде меншікке салынатын салықтарды жекеше қарастырып, олардың
түрлерін, жалпы сипаттамасын, жұмыс істеу механизмін қарастырып өтеміз.
Ал соңғы бөлімде біз меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары мен
даму перспективаларына шолу жасаймыз.
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық мазмұны
1. Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және мәні
Мемлекет бюджеті әр-түрлі көздерден қалыптасады:
біріншісі, ішкі және сыртқы көздер – қаражат иесінің қарыз алушыға
қаржыны ерікті түрде беруі; екіншісі, салықтар – бұнда қаражат керісінше
мәжбүрлеп алынады.
Салықтар әскери табыстар мен баждармен қатар пайда болған мемлекеттің
қорлану көзінің бірі болып келеді, яғни заңды түрде белгіленген қойылым
арқылы халық пен шаруашылық субъектілердің табысынан алынатын міндетті
алымдар.
Салықтардың ұғымы бір, егер ғалымдардың анықтамаларында айырмашылық
болса, алшақтық алысқа кеткен емес. Американдықтардың айтуынша салықтар –
қоғамның өркениетке жету құралы деген. Ал Бенджамин Франклин өмірде 2
күмәнсіз нәрсе бар: өлім мен салық деген. Бұл жөнінде Ф.Аквинский
“Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде қарастырса,
экономикалық теория негізін қалаушылырдың бірі А.Смит “салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
Салыққа деген көзқарас экономикалық және әлеуметтік жағынан да
қарастырылған, сондықтан анықтамалар көп болғанмен олардың әрқайсысының
кемінде бірнеше кемшіліктерін табуға болады. Мысалға С.Д. Цыпкиннің
мәлімдеуінше, салықтар, бұл алдын-ала белгіленген қойылым бойынша және
белгілі уақытта материалды алғышарттар арқылы бюджетке төленетін
мемлекетпен белгіленген жеке-қайтарымсыз ақшалай төлемдер. Салықтардың ең
тараған анықтамасы болғанымен бұнда салықтардың эквивалентсіздігі туралы
айтылмаған. Ал Л.К. Воронованың ұсынған анықтамасы бойынша, салықтар
дегеніміз, жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
белгілі уақытта және мөлшерде өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың
актісіне сәйкес заңды және жеке тұлғаларды бюджетке аударатын төлемдері
болып келеді. Бұл анықтама авторы салықтарды құқықтық жағынан қарастырған
және олардың міндеттілігі, қайтарымсыздығы, эквивалентсіздігі туралы
ешқандай мәлімет берілмеген. Сонымен қатар көптеген авторлар салықтарға
салым ретінде анықтама беріп, оның негізгі анықтамасынан қатты алшақтайды.
А С.Г. Пепеляев өзі заңгер болғандықтан салықтарды меншікті қолданғаны үшін
алынатын төлемдердің жалғыз заңды нысаны ретінде ұсынады, бірақ бұл
анықтаманың да қарама-қайшылықтары көп. [1]
Салықтардың сипаттайтын белгілері өте көп, олардың барлығын атамай,
бірақ ескере отырып қысқа да нұсқа анықтамасын берген дұрыс болар: демек
біздің пікірімізше, салықтар дегеніміз, заңды және жеке тұлғалардан белгілі
бір мөлшерде және мерзімде мемлекеттік бюджетке аударылатын, қайтарымсыз
және өтеусіз сипатта болатын біржақты міндетті төлемдері.
Бұл Салық Кодексінде белгіленген салықтардың анық және қысқа
анықтамасы, ал егер толық формасына келетін болсақ, салықтар дегеніміз,
мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) мемлекетік органдар
өкілеттілігі арқылы заңды және жеке тұлғалардан (шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтан) тұрақты түрде алынатын және мемлекет табысына,
яғни меншігіне аударылатын, мемлекеттік жоғары билік органдарының
(парламент) заңдарымен белгіленген және мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етілген міндетті, қайтарымсыз төлемдер болып келеді.
Салықтардың классикалық анықтамасына тоқтала кетсек, салықтар –
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен
арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын категория.
Ал жоғарыда берілген салықтардың қысқа және толық анықтамаларында
берілмеген немесе оларға сыймаған сипаттамалары келесідей болып келеді және
олардың өздері экономикалық, құқықтық жағынан қарастырылған.
Салықтардың құқықтық сипаттамаларына жатады:
- тек мемлекет салықтарды белгілей алады;
- салықтар тек мемлекет тарапынан, біржақты міндеттейді;
- салықтар нормативті актлермен белгіленеді, яғни құқықтық нысанда
жүргізіледі;
- салықтар мәжбүрлі сипатқа ие;
- салықтарда теңқұқылы қаражат алымы орын алады;
- салықтарды төлеу мемлекеттік жауапкершілік дәрежесімен қамтамасыз
етілген;
- салықтарды төлеу кезінде бақылау міндетті түрде жүргізілу қажет;
Салықтардың экономикалық сипаттамасына жатады:
- салықтар қаражы нысанындағы төлемдер болып келеді;
- салық қатынастарының тұрақты сипаты;
- баламасыздығы;
- салық салу объектісінің орын алуы;
- салық субъектісінің анық болуы;
Салықтардың экономикалық мәні келесіде:
- салықтар жеке тұлғалардың табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- жеке тұлғалар табыстарының белгілі бір мөлшері мемлекет үлесіне
жинақталып, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді;
Салықтардың қызметтеріне келсек, олар жеткілікті дәрежеде көп болады
және ғалымдар олардың ішінен кейбіреулерін іріктеп негізгісіне жатқызып
жатады. Сонымен қатар бұл іріктеу мемлекеттің салық жүйесіне, ұстанатын
салық саясатына тікелей байланысты болып келеді, сондықтан әр елдің салық
қызметтері, қағидалары, түрлері әр-түрлі болып келеді.
Салықтардың қызметі – бұл олардың негізінің жұмыс жасауда көрінуі,
оның ерекшеліктерінің көрінуінің әдісі болып келеді.
Салықтар бюджетке түсетін төлемдер болғандықтан оның негізгі қызметі
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімінің құрылуын қамтамасыз ететін фискалдық
қызмет болып келеді. Бұл қызмет арқылы салықтардың қоғамдық міндеті артады,
яғни бюджет кірісі топтастырыла отырып әлеуметтік, әскери, діни және т.б.
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық қызмет қаражаттарды
бюджетке орталықтандырумен сипатталады, ал орталықтанған қаражат әрі қарай
бөлінеді. Бұдан оның бөлгіштік қызметі туындайды, бірақ Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі бойынша бұның барлығы фискалдық қызмет деп
есептелінеді. Фискалдық қызметтің өзі бірнеше қызметтер жиынтығынан тұрады:
бюджеттік, жұмылдырушы, аккумуляциялаушы, жинақтаушы.
Мемлекет шаруашылықты ұйымдастыруды қолға алғаннан бері салықтық
механизмі арқылы жүзеге асырылатын реттеуші қызметі пайда болды. Бұл қызмет
арқылы кез-келген шаруашылық өмірдегі қаржы ресурстарының қимылына бақылау
жасалынады, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады, салық механизмінің тиімді қызмет етуі бағаланып отырады. Бұл
қызметтің негізгі тетіктеріне салық ставкалары мен салық жеңілдіктері
жатады. Салық тетіктерінің негізгі мақсаттарына өндірістің дамуын реттеу,
ақша және баға саясатын реттеу, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және орта кәсіпкерлікті дамыту шаралары жатқызылады.
Ол қалай жұмыс жасайды десек, мысалға егер салық мөлшері кәсіпкер
табысының 50 пайызын алса, онда оның бизнесі банкротқа ұшырау ықтимал, егер
45 пайызын алса, ісі алға баяу жылжуы мүмкін, ал егер 35, немесе 30
пайыздан төмен болса, онда кәсіпкер пайда тауып, мемлекеттің әл-ауқатын
көтереді.[2] Екінші тетігі - салық жеңілдіктері. Олар салық
преференциялары, салықтық несие нысанында, сонымен қатар шетел
инвесторларына, әлеуметтік қамсызданбаған тұлғаларға және басқа да
мемлекетпен белгіленген жағдайларда қолданылады.
Осы реттеуші қызметі негізінде ынталандырушы қызметі бар, және ол
жоғарыда аталып кеткен салық жеңілдіктері, преференциялары арқылы жүзеге
асырылады. Бұған байланысты салық жеңілдіктерінің қандай мақсаттарды
ынталандыруға бағытталатындығы анықталады:
- шағын және орта бизнесті қаржыландыру;
- үй құрылысына және өндіріске кеткен шығындарды қаржыландыру;
- зейнеткерлер мен мүгедектердің жұмыспен қамтылғандығын
қаржыландыру;
- мәдени және қоршаған ортаны қорғау шараларымен байланысты қызметті
қаржыландыру;
Сонымен қатар реттеуші қызметінің құрамына кіретін тежеуші және өндірістік
бағытқа арналған қызметі бар .
Салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында бақылау нысандарына сәйкес
салық төлейтін жеке және заңды тұлғалардың тәртіпті сақтауын, салық
төлеуінің заңға сәйкестілігін, мерзімі мен көлемінің дұрыстығын, жалтарудың
бар, не жоқ болуын тексеру басты мақсаты мен міндетіне жатқызылады. Ал
негізгі міндеті салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп,
олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін
анықтауында болып келеді.
Сонымен бірге әлеуметтік қамсыздандыру, табыстардың әлеуметтік
теңдестірілуі қызметтері болады, бірақ олар ішкі функция негізінде немесе
жанама қызмет түрі негізінде белгіленген.
Салықтар жүйесі заңды және жеке тұлғалардың мемлекетпен ара қатынасы
барысында туындайтын қаржы қатынастары және оны анықтайтын салықтар, салық
механизмі, салық салу әдістері, жолдары, салық заңдары мен салық қызмет
органдарының жиынтығын құрайды.
Салық жүйесінің – ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып
дамуына, саяси-әлеуметтік шараларды толық орындалуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызатын мемлекет қаржы көздерінің негізгі құралы болып келеді.
ҚР Салық жүйесінің дамуы 4 кезеңнен өтті:
1991-95ж.ж. – алғашқы салық кодексі жасалды және салық жүйесі туралы
заң қабылданды. Сонымен бірге 42 салықтар қолданысқа енгізілді.
1995-98ж.ж. – 1995ж. 1-шілдесінен бастап ҚР аумағында 5 жергілікті, 6
жалпымемлекеттік салықтар нақтыланды, ал 24-сәуірде салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы
қабылданды, шағын және орта бизнеске салық салу ережелері анықталды.
1998-2000ж.ж. – салық салудық барлық қағидалары ескеріле келе салық
жүйесін жетілдіру мақсатында жаңа өзгерістер мен толықтырулар енгізілді;
2000-2002ж.ж. – жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды, арнайы
салық режимі пайда болды, салық салу қағидалары нақтыланды, көптеген
ұғымдар пайда болды.
Осы 2002 жылғы Салық Кодексі бойынша ҚР-да 1-қаңтардан 9 салық түрі
қолданысқа енгізілді, олар:
Корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы,
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері,
әлеуметтік салықтар, жер салығы, көлік құралдарының салығы, мүлік салығы.
Бұл салықтар республикалық және жергілікте деңгейлерде төленеді және салық
салу элементтері бойынша айрықшаланады. Бұл элементтерге жатады:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуін бақылау, салық жазалау шаралары.
Салық жүйесі салық механизмінен тұрса, салық механизмі жоғарыда
аталып кеткен элементтерден тұрады, яғни бұл салық салу барысындағы
мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы туындаған қатынастардың
жүзеге асуына көмекші және негізгі құралдар болып келеді десек те болады.
Салық механизмі өз кезегінде бұл, салық жүйесін құрайтын және оның
қызмет етуіне жағдай жасайтын компоненттер жиынтығы болып келеді.
Салық механизмінің құрамдас бөлігі салық салу әдістеріне келетін
болсақ, ҚР-да салық салудың 4 әдісі бар:
Меншік түрлеріне, яғни жер, көлік, мүлікке салынатын салықты есептеу
жолы - кадастрлық әдіс, жеке кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың
табысынан салық патент негізінде алынады, заңды және жеке тұлғалардың
қызмет етуі барысында пайда болатын табыстан декларация негізінде салық
алынады және соңғысы, төлем көзіне салық салу кезінде салық агентінің
делдалдық қызметі арқылы заңды немесе жеке тұлғаның табысына салық
салынады.
Бұл салық салу әдістері жекелеген салық түрлеріне қолданылады және
бірнеше критерийлерге байланысты болып келеді, біріншіден, кәсіпкердің
жылдық табысының мөлшеріне байланысты, екіншіден, қарамағындағы жалдамалы
жұмысшылардың санына байланысты, үшіншіден, өндіретін немесе сататын
тауарлары мен өнімдерінің түріне байланысты болып келеді.
Салық механизмінің келесі құрамдас бөлігі салық қағидалары болып
келеді.
А.Смит өзінің “халықтар байлықтарының себептері мен табиғатын зерттеу”
шығармасында салық салудың негізгі қағидаларын белгілеген және оларды
салық жауап беретін талаптар деп атаған: әділеттілік, ыңғайлылық, нақтылық,
жалпыға бірдейлік, төлемнің арзандылығы, заңды тәртіптің орын алуы және
шаруашылық тәуелсіздік. Бұл талаптар қатарына Смиттің жолын қуушы
Н.И.Тургенев салықтардың жеткіліктілігін және қозғалмалылығын қамтамасыз
ететін қағиданы, сонымен қатар салық салудың объектісін таңдау мен
бірыңғайлығы қағидаларын ұсынған болатын.[3]
Бұл қағидалармен қатар классикалық қағидалар үлгісі бар, олар:
Табысына қарай, міндеттілік, мерзімділік, үнемділік пен ыңғайлылық;
Қазақстан Республикасы өзінің салық жүйесін құрған кезде жоғарыда
аталып кеткен қағидалардың барлығы ескерілген болатын. Сонымен елдің
экономикалық, құқықтық, элеуметтік және т.б. аспектілеріне қайшылық
тудырмайтын қағидалар құрылды:
- міндеттілігі – салық төлеуші салық заңдарына сүйене отырып
міндеттемелерін толық және мерзімді орындауға міндеттенеді;
- айқындылығы – салықтар салық төлеушіге түсінікті де, күдік
тудырмайтындай болу керек;
- әділдігі – ҚР аумағында салықтар барлық азаматтар үшін бірдей, және
себепсіз жеңілдіктер жасалмауы тиіс;
- біртұтастылығы – ҚР бүкіл аумағында салық жүйесі барлық салық
төлеушіге қатысты біртұтас болады;
- жариялылығы – салық салуға байланысты нормативті құқықтық актілер
мен оларға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануы тиіс;
Салық салу механизмінде салықтардың ерекше белгілері бойынша жіктелуі
орын алады, ол салықтардың қызметін тиімді ұйымдастыру мақсатында
топтастырылады:
1) Салық салу объектісіне байланысты :
1.1) Тікелей салықтар - табысқа немесе мүлікке салынады:
Корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық, мүлік салығы және т.б.
1.2) Жанама салықтар – субъектісі тұтынушы болып келеді, бірақ салық
сомасы тауардың құнында болғандықтан салықты бюджетке сатушы аударады,
оларға жатады:
қосылған құн салығы, акциздер;
2) Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай:
2.1) жалпы салықтар – бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарда
қолданылады. Оларға Корпоративті табыс салығы, қосылған құн салығы және
т.б. жатады.
2.2) Арнайы салықтар – бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген нақты
шараларға бағытталады.
3) Экономикалық белгісіне байланысты:
3.1) Табысқа салынатын салықтар – салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады, оларға табыс салығы мен
пайдаға салынатын салық жатады.
3.2) Тұтынуға салынатын салықтар – салық төлеуші тауар немесе қызмет
құнын төлеген кезде төлейді, мысалға қосылған құн салығы және акциздер.
4) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай:
4.1) нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінің
сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалға жер, мүлік салығы.
4.2) дербес салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады, оларға корпоративті табыс
салығы, жеке табыс салығын жатқызуға болады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді.
Барлық салықтар экономикалық механизм қызметіне байланысты байланысқан
және байланыспаған болып бөлінеді. Байланысқан салықтарға қосылған құн
салығы жатады. Экономикалық механизм негізінде салық төлеушілерден
байланысқан салықтарды алу барысында бұл салықтардың байланыстылығын
байқаймыз. Бұл байланыстың болмауы ҚР салық жүйесінде күрделі қиындықтарға
әкелер еді. Әсіресе салық төлеушілер тарабынан заң немесе салық төлеу
тәртібінің бұзылғандығы байқалар еді. Сонымен байланысқан салықтар
горизонтальді механизммен алынады, белгіленген азаматтық-құқықтық мәміле
бойынша салық салуды білдіреді.
Ал байланыссыз салықтарға салық салу механизмінде байланыс
байқалынбайтын салықтар жатады. Бұл байланыссыз салықтарға мүлік жер көлік
салықтарын жатқызамыз. Екі салықтардың арасындағы айырмашылығы – байланысты
салық салуда мәмілеге отыру барысында 1 тұлғаның салық міндеттемелерінің
төмендеуіне, ал екінші тұлғаның міндеттемелерінің артуына әкеледі. ал
байланыссыз салықтарда мәміле немесе шарт жасасу негізінде екі тұлғаның
міндеттемелері бір-біріне тәуелсіз болып табылады.
ХVIII-XIX ғасырларда дамушы саяси экономия өкілдері жер меншігі табыс
әкелуші және байлықтың негізі болатындықтан мемлекеттің қазынасын
толтыратын бірден бір көз бола алатынын тұжырымдаған болатын. Бұл салық
белгілі бір жер алаңын қолдануды есепке ала отырып табысқа негізделген.
Салыққа байланысты сауал тудыратын мәселелер өте көп, оларды өткен ғасырда
Г. Джордж, С. Корд, Н. Тидеман, ал кейінгі кездерде М.Л. Бронштейн, А.А.
Калныньш, А.Э. Сагайдак, Б.И. Пошкус, Н. Суханов талдаған болатын. Салық
мәселесін қарастыра келе ол 2 жағдайды талдайды: біріншіден, қандай
тәсілдермен жер рентасын салық түрінде алуға болады, және екіншіден, қандай
тәсілдермен жер рентасын әлеуметтік қажеттіліктерге аударуға болады.
Жер салығын енгізудің мақсаттары алғашында жер мен басқа ресурстарды тиімді
пайдалану мен шығындарды қысқартатын механизмді табу арқылы ауыл шаруашылық
өндірістің тиімділігін арттыру болды. Сухановтың айтуынша жекелеген
топтардың монополиялық билігін қысқартатын және ауыл шаруашылық
тұлғаларының құқықтарын теңдестіретін бірден бір құрал – осы жерлерге салық
салу деген. Н.Зенец елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын есепке ала
отырып жерге салық салудың толық келесі элементтерін ұсынады:
- жер салығының қызметтері;
- төленетін салықтық пайда болу көзі;
- салықтың көлемін анықтау;
- салық салу объектілері;
- салық ставкаларын анықтайтын база;
- салық алушы (республикалық, жергілікті бюджет);
- басқа салықтармен байланыс;
- жер салығын төлеушілердің категориясы(акционерлік қоғам)
Жер салығы меншікке салынатын салықтар қатарына жатқызылатындықтан
оның негізіне алынған қаражат басқарудың қандай деңгейінде аккумуляциялануы
керек деген әдістемелік маңыздылығы бар сауал туады: егер мемлекеттік
бюджетке тура түсетін болса, онда бұл салықтың басты мақсаты – ауыл
шаруашылық өндірісінің өркендеуіне қайшылық тудырады, сондықтан меншікке
деген салымның басты қағидасы - алынатын төлемнің көп бөлігінің сол жерде
қалуы, яғни жергілікті бюджетте. Оның себебі – меншікке салынатын салықтар
жергілікті бюджеттің тұрақтануына әкеледі, жекелеген аймақтардың өзіндік
басқаруын дамыту үшін қаржылық негіз құра алады, жиналған қаражаттар арқылы
аймақтар өзін-өзі қаржыландыра алады, яғни ол мемлекеттік бюджетке
аударылып талан-таражға түспейді. Осындай өзін-өзі қаржыландыру механизмі
жүретіндіктен аймақтар қаржылық қажеттіліктерін бірден біледі, сондықтан
кейбір жағдайларда өз бюджетін толықтыру мақсатында салық ставкаларын
көтере алады немесе профициті орын алса оны 20-50%-ға шейін төмендете
алады. Меншік салығы неге аумақтық бюджеттің иелегінде деген сауалға тағы
бір жауап – меншікке деген төлемді барлық халық бірдей деңгейде төлеу
керек.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995ж. 22 желтоқсанда шыққан
заңдық күші бар қаулысы бойынша жер мемлекеттік меншікпен қатар жеке
меншікте де болуы мүмкін. Осында жеке тұлғаның жерге деген құқығын
растайтын құжаттар болады, олар: - жерді тұрақты пайдаланатын жағдайда –
тұрақты жер пайдалануының құқығы, ал жерге деген жеке меншік орын алғанда
меншік құқығына деген акт болу керек.
- уақытша қайтарымсыз жер қолдануы орын алғанда осы жағдай бойынша
келісімшарт болу керек.
Жер салығы – жер рентасының сыбайлас бөліктерінің бірі болып келеді.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша
жер пайдалану құқығын куәландыратын құжат болып келеді, сонымен қатар жер
салығы жер салығын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1
қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және
сапалық есебінің деректері негізінде есептейді. Жер салығы толығымен
жергілікті бюджетке түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының
аталған салықты жинауға деген мүдделерін арттырады.
Жер салығы Қазақстан Республикасында 1992 жылы енгізілген болатын және оны
енгізудің негізгі мақсаты – экономикалық әдістермен жерді тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету мен аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы, жердің
құнарлылығын арттыру, оны қорғау және бөлу шараларын жүзеге асыру
мақсатында бюджеттің кіріс бөлімін құру болып табылады.
Мүлік салығы – қарамағында жер мен автокөліктерден басқа жылжымайтын мүлкі
үшін заңды және жеке тұлғалардың төлейтін төлемдері.
Әлемдік тәжірибеде мүлікке салынатын салық бұрыннан белгілі және зор
мағынаға ие:
- меншік иегерінің экономикалық жағдайына байланыссыз мүлікке
салынатын салықтар бюджет кірісінің бөлімін тұрақты түсімдермен
қамтамасыз етеді;
- салықтың тиімді қойылымдары негізінде мүлікке салынатын салықтар
өнім өндірушіні бірдей өндірістік ресурстармен қамтылғандығына
байланысты жақсы табысқа әкеле алады. Бұнда өнім өндірісінің көп
бөлігіне ие болғандар табысқа ие болады.
- Нарықта қосымша сату-сатып алу өнімдерін арттыратын керегі жоқ,
тиімсіз ресурстардан кәсіпкерлерді босатуды ынталандырады;
- Мүлікті тек тиімді қолданатын кәсіпкерлерге жағдай жасайды;
Мүлікке салынатын салықтар объектісі болып кез-келген жылжитын және
жылжымайтын мүлік есептеледі, ал оны төлейтін тұлғалар болып заңды және
жеке тұлғаларға бөлінеді.
1.2 Меншікке салынатын салықтардың жекеленген шет елдердегі алыну
механизмін талдау
Бірыңғай салықтардың алғашқысының бірі жер рентасы болып келеді.
Физиократтардың, қоғамның ауыл шаруашылық жүйесінің дамуын жақтаушылар,
мәлімдеулерінше өнеркәсіп табысқы таза қосымша қаражат әкелмейді деген. Бар
байлық жерден шығады және жерде жүйеленген деп тұжырымдаған.[4] Сондықтан
табыстылықтың жалғыз көзі ретінде жер рентасына салық салу керек және
сәйкесінше бұл салықты тек жер иеленушілері ғана төлеу керек деген. Бұл
салықты орнату және оған негіз беру мақсатында жердің жалпылығы деген ұғым
енгізілген болатын. Неге жекелеген азаматтар жер салығын төлеу керек деген
сауал қойып өздері оған, себебі жер барлық адамзаттың ортақ меншігі, ал
біздің заманда ол жекелеген тұлғалардың меншігінде болғандықтан олар
пайдаланғаны үшін салық төлеу керек деп мәлімдеген. ХІХ ғасырдаң соңында
Генри Джордж біртұтас жер салығын енгізу арқылы қоғамның әлеуметтік теңдік,
бейбітшілік, байлыққа жете алатынына сенген болатын.
Австралияда жер салығы салынбайтын минимум 2003 жылы 261 000 доллар,
2002 жылы бұл сома 1,8%-ке азырақ болатын – 220 000 доллар. Бұл нені
білдіреді – яғни 2002 жылдың 31 желтоқсанына иелік еткен жердің құны 261
000 доллардан аспаса, онда бұл жерге салық салынбайды. Жердің негізгі
меншігіне салынатын салық 2003 жылы тұрғын үйі бар жер алаңы үшін ғана
салынатын. Ал егер осы жағдайда да үй тұрған жер алаңының құны 1 680 000
доллардан асса ғана салық салынады. Бұл көрсеткіш те 2002 жылдың 1 414 000
доларына қарағанда әлдеқайда жоғары. 2003 жылғы жер салығының ставкасы 1,7%-
ға тең болды. Австралияда салық органының лауазымды тұлғалары салық
төлеушілерге уақытысында төленуге тиісті салық сомасы көрсетіліп тұратын
нұсқама беруге міндетті, иеленіп отырған салық салынатын немесе салынбайтын
жер туралы барлық мәліметтермен қоса сонымен қатар қосымшалар мен алдынғы
жылдар бойынша қарыздарары туралы толық ақпарат болуы тиіс. Салық төлеуші
нұсқаманы алғаннан кейін 1 жылға төленетін салық сомасының барлығын 30 күн
ішінде төлеп тастаса, онда оған 1,5% мөлшерінде жеңілдік қарастырылған.
Егер салық төленетін мерзімі кешіктірілсе немесе айыппұлдар мен өсімпұлдар
орын алған жағдайда бұл жеңілдіктер қолданылмайды. Салық төлеуші жер
салығын жыл бойына 3 ағымдағы төлемдерге бөліп төлеуіне болады, бірақ бұл
жағдайда да жеңілдік қолданылмайды. Ал егер 3 ағымдағы төлемдердің
біріншісі уақтысында атқарылмаса, онда жер иесі қалған 2 ағымдағы
төлемдерде төленуге тиіс салық сомасын түгел бюджетке бірден төлеуге
міндетті болып келеді. Сонымен бірге егер осы жағдайда салық төлеуші өзінің
қаржылық қиындықтары салдарынан салықты төлей алмаса, онда ол салықтық
несие, каникул немесе салық төлеу уақтысын кейінге қалдыруға өтініш жазуға
құқылы, ал салық органының қызметкерлері оған көмектесуге міндетті болып
келеді. Әлемнің басым елдерінде меншікке салынатын салық жергілікті
бюджетте жинақталатын салықтың түрі болып келеді.
Жергілікті салықтар жүйесі АҚШ-та мемлекет деңгейінде заңмен
бекітіледі. Жергілікті салықтардың мемлекетік салықтардан айырмашылығы –
олардың көптүрлілігі мен регрессивті сипатта болуында. Оларды ішінде ең
маңыздыларының бірі – мүлікке салынатын салық болып келеді және ол мүліктің
бағалау құнынан алынады. Мүлік 4 жылда 1 рет бағаланып отырылады. Барлық
жерде бағалау құны объектінің нарықтық құнынан бағалау коэффициенті деп
аталатын бірдей пайызбен бекітілуі тиіс. Жергілікті билік органдары егер
штат заңы тиым салмаса, бөлшек саудадан алынатын меншік салығын енгізе
алады. Меншікке салынатын салық ставкасы штаттарда бекітілген ставкадан
төмен болады және 2 %-дан артпау керек. Жергілікті билік органдары азық-
түлік өнімдерін, спиртті ішімдіктерді, темекі бұйымдарын сату, қонақ үй
қызметімен айналысу, автокөлікте мен мотоциклдерді пайдалану, үй
жануарларын ұстау құғына лицензия береді. Ал лицензия беру барысында
лицензия аламы ұсталынып, ол жергілікті салық жүйесіне кіреді. АҚШ-тың
жергілікті салықтар жүйесін, оның құрылымын талдай келе оларды 4 топқа
бөлеміз:
1) белгілі бір аумақта ғана жиналатын салықтар, оған
тура және жанама салықтар жатады. Тура салықтарға
мүлік, жер мұраға салынатын басқа да салықтар.
Жанама салықтаға сатудан алынатын салықтар және
акциздер жатады.
2) Жалпымемлекеттік салықтан қосымша ретінде
жергілікті бюджетке аударылатын салықтар;
3) Көлік құралдарына, қонақ үйлер мен коммуналдық
қызметке салынатын салықтар;
4) Жергілікті салықтар тобы. Бұл салықтар осы аймақтың
жекеше ұстанатын саясатын сипаттайды.
Сонымен дамыған немесе дамушы басқа елдермен қатар АҚШ-ң жергілікті
салықтары аймақтардың өзін-өзі дербес қаржыландыру үшін қолданылады.
1907 жылы салықтық ат күші деген термин пайда болды. Ол көлік
құралдарына салынатын салықтың көлемін анықтайтын коэффициент ретінде
пайдаланылатын. Францияда ат күшіне салынатын салық CV-деп белгіленіп,
Cheval vapeur мағынасымен кейбір машиналардың атауларына енетін, мысалға,
Citroen 2CV. Салықтық және жай ат күштерімен қатар АҚШ-та котловые – bhp,
электірлі – ehp, метрикалық – mph, сулық – whp.
2003 жылдың 1-қаңтарынан бастап Ресейде көлік құралының
пайдалану мақсатына байланыссыз салықты барлық азаматтар мен тұлғалар
төлейді. Көлік құралдары үшін төленетін салықтың өзгеше интерпретациясы
пайда болды: жол магистральдарын қолданғаны үшін және көлік құралдарының
иелері үшін жекелеп салық төлейтін тұлғалар енді біртұтас көлік салығын
төлейтін болды. Салықты төлеудің басты себептерінің бірі көлікті ГИБДД-ің
есебіне қою болып табылады. Көлік құралдырын тіркеумен айналысатын
мекемелер Салық Мекемесіне тіркелген көлік құралдарының иелері жайлы
мәліметтерді толық уақтысында беру керек. Машина сатылған ба, ұрланған ба,
бұзылып тұр ма, оның басқа да себептермен қандай да жағдайда болуына
байланыссыз Салық Органы көлік иесін ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан маусым
айының аяғына шейін нұсқама беруге міндетті болып келеді. Ал осы айтылған
себептермен автомобиль қолданыста болмаса, онда салық төлеуші тіркемені
жойып, автомобильді есептен шығару керек. Көлік салығы барлық елдердегідей
Ресейде двигатель қуаттылығына байланысты есептеледі. Оның қойылымдары
төмендегідей болып келеді:
двигатель көлемі 100л.с – салық көлемі 1л.с-на 10 сом
двигатель көлемі 100-150л.с. – салық 20 сом 1л.с.
двигатель көлемі 150-200л.с. – 30 сом 1л.с.
двигатель көлемі 200-250л.с. – 50 сом 1л.с.
двигатель көлемі 250 ден жоғары – 100 сом 1л.с.
Заңға сәйкес аймақтық билік органдары көлік құралдарына салынатын
салық сомасын өз ыңғайлықтанына қарай өзгерте алады. мысалға, Мәскеуде
двигатель көлемі 70л.с. -ден кем емес жеңіл автокөліктері салық төлеуден
мүлдем босатылған. Бірақ шетел азаматтырың бизнес-класс автомобильдері үшін
салық бекітілген мөлшерден әлдеқайда жоғары болып келеді.
Корпорацияның мүлкіне салынатын салық түрі Еуропаның 18 елінің 8-
де ғана бар. Көптеген елдерде жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салықтар
ғана бар, және бұл салық түрінің ол елдердің жергілікті бюджеттеріндегі
үлесі басым болып келеді. Корпорацияның мүлкіне салық осы 8 елдерде 0,3%-да
Швейцарияда Грецияның 2,2%-на дейінгі аралықты алады. 90-жылдары бұл салық
түрі Австрия мен Норвегияда алынып тасталынып, ал Италия мен Швецияда
енгізілген болатын. АҚШ-тың жергілікті бюджетінде мүлік салығының үлесі өте
үлкен, сондықтан салық органдарының қызметкерлері жергілікті билік
органдарынан қызметін тәуелсіз жүргізетін “қозғалмайтын мүлікті бағалайтын
бөлім” құрған болатын. Бағалаушылар бухгалтерлер, жергілікті заң
қызметкерлері қатарынан тұрады. Әр штатта салықтар әр түрлі болып келеді,
мысалға Вирджиния штатында бағаланатын мүліктің 100 долларына салық 1
доллар 19 цент көлемінде белгіленген. Мүлік салығы АҚШ-тың кейбір
штаттарында ғана алынады. Жергілікті билік органдары салық көлемін алда
күтілетін бюджет шығысына және салық салынатын базаға байланысты
белгілейді.
Францияда мүлік салығының құрылымы құрылысы бар жер, құрылысы жоқ
жерлер және тұрғылықты үйлерге салынатын салық болып бөлінеді. Мүлік салығы
бұнда кәсіпкерліктерге де, жалға алушыларға да, меншік мелеріне де заңды
және жеке тұлғаларға да салынады. Жергілікті бюджеттегі мүлік салығының
үлесі бұл елде 50% болып келеді.
Испанияның мүлік салығы жергілікті билік органдарының
құзыреттігінде болып келеді. Оның сомасы мемлекеттік деңгейде анықталатын
кадастрлық құнға байланысты болады. Мэриялар мен муниципалитеттер
белгіленген лимиттер шегінде салықтар ставкасын өздері анықтай алады, лимит
шегі 0,4-1% аралығында. Мысалға Мадридте салық ставкасы мүліктің
кадастрлық құнының 0,4%-н алады, бұл ставка басқа да көптеген қалалар үшін
қолданылады, ауыл шаруашылық аймақтар үшін 0,3%, ал Барселонда – 0,9%
көлемінде бекітілген. Салық салу базасы болып табылатын бұл кадастрлық
құнды Кадастрлық Басқарма жер мен ғимараттардың құнын ескере отырып
есептелетін мүліктің нарықтық құнына сүйене отырып 8 жылда 1 рет қайта
бағалайды. Кадастрлық Басқарма – бұл мүлікті бағалау мен қайта бағалаумен
және қайта жазумен айналысатын мемлекеттік құрылым болып табылады.
Германияның мүлікке салынатын салығының сомасы жалпы федералды
қойылымды 0,35% бойынша мүліктің салық салынатын құнына есептегенде
анықталады. Нәтижесі 280-600% болатын бекітілген жергілікті коэффициентке
көбейтіледі, сонымен салық ставкасы 0,98-2,1% аралығында анықталады. Ал
пайыз қойылымының орташасы 1,5-ға тең болып келеді. Салық төлеуден бұл елде
мемлекеттік кәсіпорындар мен діни бірлестіктер ғана босатылған.
Ал Австрияның мүлікке салынатын салығы 1954 жылы шыққан “Мүлікке
салынатын салық туралы заң” және 1955 жылы шыққан “Құн анықтау туралы заң”
–ға суйене отырып анықталады. Бұл заңдарға сәйкес мүлікке деген шектелген
және шектелмеген кінә анықталған. Шектелген кінәні елде тұрмайтын, яғни
резидент емес жеке тұлғалар атқарады, ал шектелмеген кінәні елде тұрғылықты
жері бар, және салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар атқарады. Егер
шектелген кінәсі бар тұлғаларды тұрғылықты жері болмаса да салық салынатын
объектілері болса оларға салық салына береді. Салық ставкасы 1% мөлшерінде
анықталған.
ІІ Қазақстан Республикасында меншікке салынатын салықтардың алыну
механизмі.
2.1.1 Жер салығы
ер салығы жерді иеену мен пайдалану құқығы үшін төленетін салық болып
абылады. Жер салығын төлеу мақсаты:
- жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
- жерді сақтау;
- жердің құнарлылығын арттыру;
- жергілікті аумақтардың әлеуметтік және мәдени дамуын қамтамасыз
ету, олардың қаржылық көздерін құру;
Барлық жерлер олардың арналған нысанасы мен тиесілігіне қарай мынадай
санаттарға бөлінеді, және бұл санаттар ҚР-ң жер туралы заң актілерінде
белгіленген:
1. ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
2. елді мекенді жерлер;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл
шаруашылығына қатысы жоқ жерлер;
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақты жерлеріне, сауықтыру,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер;
5. орман қорының жерлері;
6. су қорының жерлері;
7. қордағы жерлерге жатқызылатын жер аумақтары;
Жердің осы аталған санаттарға бөлінуі заңды тұлғалар үшін белгілеген,
олардың арасында қордағы жерлер және ерекше қорғалатын табиғи аумақты
жерлеріне, сауықтыру, тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге салық салынбайды.
Олардың арасында салық салынатын жерлерге салық салу объектісі ретінде
сипаттама беретін болсақ:
1. Жер учаскесі бойынша ауыл шаруашылық мақсаттарда салық төлеген
уақытта жер құнарлылығы, яғни бонитеті анықталады. Бонитет балын Ауыл
шаруашылығының Министрлігі мен жерді зерттейтін институттар анықтайды. Жеке
қосалқы шаруашылық жүргізу, бақша мен саяжай жасау үшін берілген жерлерге
салық ставкасының мөлшерлемесі – 0,50 гектарға дейінгі жер алаңы – 0,01
гектар үшін 20 тенге, ал 0,50 гектардан жоғары жер алаңы үшін – 0,01 гектар
үшін 100 тенге көлемінде белгіленген. [5]
Жер салығының аймақтық бюжеттегі толықтығын жергілікті өкілеттілігі
бар органдар қадағалайды. Сондықтан олар өздерінің орналасқан жер
учаскелеріне, оның сумен қамтамасыз етілуіне, шаруашылық жүргізудің
өндірістік және басқа да жағдайланына байланысты жер салығының базалық
ставкаларын өзгертуге құқылы, бірақ ол 20%-дан артпау керек.
Ауыл шаруашылығы мақсаттарында жер учаскелеріне қолданылатын базалық
салық ставкалары мынадай:
А) жазық аумақтардың далалық, қуаң далалық аймақтарының кәдімгі,
оңтүстік қара, сарғылт және күңгірт-сарғылт топырақты, сонымен бірге тау
бөктеріндегі аймақтардың күңгірт сұр, қоңыр топырақты және қара топырақты
жерлеріне құнарлылық көрсеткішіне, яғни бонитетіне 1-кестенің №1 бөлімінде
көрсетілген базалық ставкалар қолданылады.
Б) шөлейтті, шөлді және тау бөктерлеріндегі ашық-сарғылт, құба, сұр-
құба, ашық және кәдімгі сұр топырақты, сонымен бірге таулы аймақтардың
таулы-далалық, таулы-шалғынды далалы, таулы-альпілік және субальпілік
опырақты жерлердің бонитетіне 1-кестенің №2 бөлімінде көрсетілген базалық
салық ставкалары қолданылады.
Қорғаныс қажеттілігіне берілген, бірақ қандай да бір себептермен
қолданылмайтын, сондықтан ауыл шаруашылық мақсаттарындағы қолданысқа берген
жерлер, сонымен бірге, егер темір жол көлігімен айналысатын кәсіпорындар
темір жол магистралінің бойындағы ормандандырумен айналысатын болса,
олардың жерлері жоғарыдағы базалық ставкалар бойынша бекітілген.
Бұл базалық салық ставкаларының қолданылатын тағы бір жері ерекше
қорғалатын табиғи аумақты жерлер, орман және су қорлары болып келеді. Бірақ
бұл жағдайда олар тек ауылшаруашылығы мақсаттарында ғана қолданылуы керек.
2. Елді мекенді жерлердің жер учаскесі бойынша салық салынған кезде үй,
ғимараттар мен құрылыстар орналасқан жерлерден басқа алаңдардың барлығы
есептелінеді. Бұл салық түрі жердің әрбір шаршы метріне салынады және оның
мөлшері ҚР-ң қалалары бойынша 2-кестеде көрсетілген.
Сонымен бірге осы қойылымдардың 10 еселенген мөлшерінде елді мекендік
және басқа да санаттағы жерлерінде орналасқан автотұрақтар, жанармаймен
қамтамасыз ететін станциялар орналасқан жерлер және тауар сатуға арналған
базар аумағындағы жерлерге салық салынады. Бірақ базардың тауар сатудан
басқа қызметпен айналысуға және мал сатуға берілген жерлеріне бұл ставкалар
10 еселенбей қолданылады.
Бұл базалық салық ставкалары ешқандай тұрғылықты үйі, ғимараты,
құрылысы жоқ жерлерге салынады, ал енді керісінше тұрғылықты үйі бар
жерлерге деген салық ставкаларын анықтасақ, олар келесідей қойылым бойынша
есептеледі:
Алматы, Астана қалаларымен қоса Қазақстан Республикасының басқа да
облыс болып құрылған орталықтары үшін салық ставкалары жер алаңының
көлеміне байланысты болып келеді және қойылымдар бұл жерде басқа да
аймақтарға деген қойылымнан әлдеқайда жоғары болып келеді, мысалға:
- егер жер алаңының көлемі 1000 шаршы метрге дейін болса, онда оның
әрбір шаршысына 0,20 тенгеден салық салынады – бұл облыстық маңызы
бар орталықтар мен Алматы, Астана қалалары үшін қолданылады, ал
басқа аймақтар үшін мұндай ставкалар 5000 шаршы метрге дейінгі
алаңдар үшін қолданылады;
- Ал егер алаң көлемі осы 1000 шаршыдан асатын жағдайда әр шаршы
метіріне 6 тенгеден салық белгіленген – облыстық маңыздылыққа ие
және Астана, Алматы қалалары үшін белгіленген, ал басқа елді
мекендер үшін 5000 шаршы метрге дейінгі алаңға әр шаршысына 1
тенгеден салық белгіленген, бірақ екі жағдайда да жергілікті
органдар шешімдеріне байланысты салық көлемі 0,20 тенгеге дейін
азаюы мүмкін.[6]
3. Барлық мақсаттарда қолданылатын салық ставкалары байқағандарыңыздай
елді мекенді жерлер үшін және ел мекендемейтін жерлер үшін бөлек
есептеледі. Сондай-ақ өнеркәсіп мақсатындағы жерлер де елді мекенді
аймақтарда орналасқан жағдайда жоғарыда аталып кеткен Алматы, Астана және
облыстық маңыздылығы бар қалалар үшін қолданылатын ставкамен салық салынады
және оның барлық ережелерімен толық қолданады.
Бұл жерде айта кететін жайт, егер өнеркәсіп мақсатында қоданылатын
жерлер аэродромның аумағындағы елді мекенді жерде орналасса, онда оған
салық ставкалары елді мекеннен тыс жерлерде орналасқан өнеркәсіптің алатын
жері үшін қолданылатын базалық ставкамен белгіленеді, ол ставкаларды біз 3-
кестеде көруге болады. Ал егер өнеркәсіп мақсатындағы жерлер аэродромның
өзінің алып жатқан жерін алып тастағандағы жалпы аэродромның
территориясындағы елді мекенді жерде орналасса, онда салықтар 2-кестеде
көрсетілген тұрғылықты үй, ғимарат, құрылысты алып тастағандағы елді
мекенді жерлерге қолданылатын базалық салық ставкалары бойынша белгіленеді.
Бұнда салық ставкаларының мөлшері 2-кестеде аталып кеткен барлық
ставкалардың мөлшерінен 50%-на шейін артуы немесе азаюы мүмкін және ол
жергілікті өкілетті органдардың құқықтары болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Республикасының салық жүйесіндегі рөлі
Жоспар
Кіріспе
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық маңызы
1. Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және экономикалық мәні
2. Меншікке салынатын салықтардың жекелеген шет елдердегі алыну
механизмін талдау
ІІ Меншікке салынатын салықтардың Қазақстан Республикасындағы қызмет
механизмін талдау
1. Меншікке салынатын салықтарды есептеу механизмі:
1. Жер салығы
2. Көлік құралдарына салынатын салық
3. Мүлік салығы
2. Меншікке салынатын салықтардың бюджет кірісін құрудуағы рөлі
III Меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары және даму
перспективалары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттық өмірінде күнделікті кездесіп
отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады.
Мемлекет қоғамның қызығушылықтарын әр-түрлі салада қолдай отырып,
сәйкесінше белгілі бір саясатты ұстанады. Мұнда әлеуметтік-экономикалық
процесстерді мемлекеттік реттеуінің объектісі мен субъектісінің ара-
қатынасының құралы ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қызмет
атқарады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық ресурстарын, яғни
бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру мен қолдану жөніндегі
қатынастарды қамтиды. Бұл қорлар мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық,
құқықтық, діни және қорғаныс сияқты басқа да қызметтерінің тиімділігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Ал осы қорлардың ҚР-да бүгінгі таңда көп
үлесі салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдерден құрылатындықтан
қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі қорлану көзі салықтар болып келеді.
Барлық салықтық және салықтық емес түсімдер, басқа да капиталмен
жасалатын операциялардан түскен түсімдердің барлығы мемлекеттік бюджетте
шоғырланады, ал мемлекеттік бюджет өз кезегінде республикалық және аумақтық
бюджеттерге бөлінеді. Біз алдымыздағы жұмысымызда аймақтық бюжеттердің
кірісінің негізін құрайтын жер, көлік, мүлік салықтары туралы бар
мәліметті беруге тырысамыз. Бірінші бөлімде біз салықтарға жалпы сипаттама
беріп өтеміз: салықтар ұғымы, мазмұны, экономикалық мәні, жүйесі, механизмі
және меншікке салынатын салықтардың мәні туралы.
Екінші бөлімде меншікке салынатын салықтарды жекеше қарастырып, олардың
түрлерін, жалпы сипаттамасын, жұмыс істеу механизмін қарастырып өтеміз.
Ал соңғы бөлімде біз меншікке салынатын салықтарды жетілдіру жолдары мен
даму перспективаларына шолу жасаймыз.
І Меншікке салынатын салықтардың экономикалық мазмұны
1. Меншікке салынатын салықтардың мазмұны және мәні
Мемлекет бюджеті әр-түрлі көздерден қалыптасады:
біріншісі, ішкі және сыртқы көздер – қаражат иесінің қарыз алушыға
қаржыны ерікті түрде беруі; екіншісі, салықтар – бұнда қаражат керісінше
мәжбүрлеп алынады.
Салықтар әскери табыстар мен баждармен қатар пайда болған мемлекеттің
қорлану көзінің бірі болып келеді, яғни заңды түрде белгіленген қойылым
арқылы халық пен шаруашылық субъектілердің табысынан алынатын міндетті
алымдар.
Салықтардың ұғымы бір, егер ғалымдардың анықтамаларында айырмашылық
болса, алшақтық алысқа кеткен емес. Американдықтардың айтуынша салықтар –
қоғамның өркениетке жету құралы деген. Ал Бенджамин Франклин өмірде 2
күмәнсіз нәрсе бар: өлім мен салық деген. Бұл жөнінде Ф.Аквинский
“Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде қарастырса,
экономикалық теория негізін қалаушылырдың бірі А.Смит “салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
Салыққа деген көзқарас экономикалық және әлеуметтік жағынан да
қарастырылған, сондықтан анықтамалар көп болғанмен олардың әрқайсысының
кемінде бірнеше кемшіліктерін табуға болады. Мысалға С.Д. Цыпкиннің
мәлімдеуінше, салықтар, бұл алдын-ала белгіленген қойылым бойынша және
белгілі уақытта материалды алғышарттар арқылы бюджетке төленетін
мемлекетпен белгіленген жеке-қайтарымсыз ақшалай төлемдер. Салықтардың ең
тараған анықтамасы болғанымен бұнда салықтардың эквивалентсіздігі туралы
айтылмаған. Ал Л.К. Воронованың ұсынған анықтамасы бойынша, салықтар
дегеніміз, жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
белгілі уақытта және мөлшерде өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың
актісіне сәйкес заңды және жеке тұлғаларды бюджетке аударатын төлемдері
болып келеді. Бұл анықтама авторы салықтарды құқықтық жағынан қарастырған
және олардың міндеттілігі, қайтарымсыздығы, эквивалентсіздігі туралы
ешқандай мәлімет берілмеген. Сонымен қатар көптеген авторлар салықтарға
салым ретінде анықтама беріп, оның негізгі анықтамасынан қатты алшақтайды.
А С.Г. Пепеляев өзі заңгер болғандықтан салықтарды меншікті қолданғаны үшін
алынатын төлемдердің жалғыз заңды нысаны ретінде ұсынады, бірақ бұл
анықтаманың да қарама-қайшылықтары көп. [1]
Салықтардың сипаттайтын белгілері өте көп, олардың барлығын атамай,
бірақ ескере отырып қысқа да нұсқа анықтамасын берген дұрыс болар: демек
біздің пікірімізше, салықтар дегеніміз, заңды және жеке тұлғалардан белгілі
бір мөлшерде және мерзімде мемлекеттік бюджетке аударылатын, қайтарымсыз
және өтеусіз сипатта болатын біржақты міндетті төлемдері.
Бұл Салық Кодексінде белгіленген салықтардың анық және қысқа
анықтамасы, ал егер толық формасына келетін болсақ, салықтар дегеніміз,
мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) мемлекетік органдар
өкілеттілігі арқылы заңды және жеке тұлғалардан (шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтан) тұрақты түрде алынатын және мемлекет табысына,
яғни меншігіне аударылатын, мемлекеттік жоғары билік органдарының
(парламент) заңдарымен белгіленген және мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етілген міндетті, қайтарымсыз төлемдер болып келеді.
Салықтардың классикалық анықтамасына тоқтала кетсек, салықтар –
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен
арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын категория.
Ал жоғарыда берілген салықтардың қысқа және толық анықтамаларында
берілмеген немесе оларға сыймаған сипаттамалары келесідей болып келеді және
олардың өздері экономикалық, құқықтық жағынан қарастырылған.
Салықтардың құқықтық сипаттамаларына жатады:
- тек мемлекет салықтарды белгілей алады;
- салықтар тек мемлекет тарапынан, біржақты міндеттейді;
- салықтар нормативті актлермен белгіленеді, яғни құқықтық нысанда
жүргізіледі;
- салықтар мәжбүрлі сипатқа ие;
- салықтарда теңқұқылы қаражат алымы орын алады;
- салықтарды төлеу мемлекеттік жауапкершілік дәрежесімен қамтамасыз
етілген;
- салықтарды төлеу кезінде бақылау міндетті түрде жүргізілу қажет;
Салықтардың экономикалық сипаттамасына жатады:
- салықтар қаражы нысанындағы төлемдер болып келеді;
- салық қатынастарының тұрақты сипаты;
- баламасыздығы;
- салық салу объектісінің орын алуы;
- салық субъектісінің анық болуы;
Салықтардың экономикалық мәні келесіде:
- салықтар жеке тұлғалардың табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- жеке тұлғалар табыстарының белгілі бір мөлшері мемлекет үлесіне
жинақталып, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді;
Салықтардың қызметтеріне келсек, олар жеткілікті дәрежеде көп болады
және ғалымдар олардың ішінен кейбіреулерін іріктеп негізгісіне жатқызып
жатады. Сонымен қатар бұл іріктеу мемлекеттің салық жүйесіне, ұстанатын
салық саясатына тікелей байланысты болып келеді, сондықтан әр елдің салық
қызметтері, қағидалары, түрлері әр-түрлі болып келеді.
Салықтардың қызметі – бұл олардың негізінің жұмыс жасауда көрінуі,
оның ерекшеліктерінің көрінуінің әдісі болып келеді.
Салықтар бюджетке түсетін төлемдер болғандықтан оның негізгі қызметі
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімінің құрылуын қамтамасыз ететін фискалдық
қызмет болып келеді. Бұл қызмет арқылы салықтардың қоғамдық міндеті артады,
яғни бюджет кірісі топтастырыла отырып әлеуметтік, әскери, діни және т.б.
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық қызмет қаражаттарды
бюджетке орталықтандырумен сипатталады, ал орталықтанған қаражат әрі қарай
бөлінеді. Бұдан оның бөлгіштік қызметі туындайды, бірақ Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі бойынша бұның барлығы фискалдық қызмет деп
есептелінеді. Фискалдық қызметтің өзі бірнеше қызметтер жиынтығынан тұрады:
бюджеттік, жұмылдырушы, аккумуляциялаушы, жинақтаушы.
Мемлекет шаруашылықты ұйымдастыруды қолға алғаннан бері салықтық
механизмі арқылы жүзеге асырылатын реттеуші қызметі пайда болды. Бұл қызмет
арқылы кез-келген шаруашылық өмірдегі қаржы ресурстарының қимылына бақылау
жасалынады, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады, салық механизмінің тиімді қызмет етуі бағаланып отырады. Бұл
қызметтің негізгі тетіктеріне салық ставкалары мен салық жеңілдіктері
жатады. Салық тетіктерінің негізгі мақсаттарына өндірістің дамуын реттеу,
ақша және баға саясатын реттеу, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және орта кәсіпкерлікті дамыту шаралары жатқызылады.
Ол қалай жұмыс жасайды десек, мысалға егер салық мөлшері кәсіпкер
табысының 50 пайызын алса, онда оның бизнесі банкротқа ұшырау ықтимал, егер
45 пайызын алса, ісі алға баяу жылжуы мүмкін, ал егер 35, немесе 30
пайыздан төмен болса, онда кәсіпкер пайда тауып, мемлекеттің әл-ауқатын
көтереді.[2] Екінші тетігі - салық жеңілдіктері. Олар салық
преференциялары, салықтық несие нысанында, сонымен қатар шетел
инвесторларына, әлеуметтік қамсызданбаған тұлғаларға және басқа да
мемлекетпен белгіленген жағдайларда қолданылады.
Осы реттеуші қызметі негізінде ынталандырушы қызметі бар, және ол
жоғарыда аталып кеткен салық жеңілдіктері, преференциялары арқылы жүзеге
асырылады. Бұған байланысты салық жеңілдіктерінің қандай мақсаттарды
ынталандыруға бағытталатындығы анықталады:
- шағын және орта бизнесті қаржыландыру;
- үй құрылысына және өндіріске кеткен шығындарды қаржыландыру;
- зейнеткерлер мен мүгедектердің жұмыспен қамтылғандығын
қаржыландыру;
- мәдени және қоршаған ортаны қорғау шараларымен байланысты қызметті
қаржыландыру;
Сонымен қатар реттеуші қызметінің құрамына кіретін тежеуші және өндірістік
бағытқа арналған қызметі бар .
Салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында бақылау нысандарына сәйкес
салық төлейтін жеке және заңды тұлғалардың тәртіпті сақтауын, салық
төлеуінің заңға сәйкестілігін, мерзімі мен көлемінің дұрыстығын, жалтарудың
бар, не жоқ болуын тексеру басты мақсаты мен міндетіне жатқызылады. Ал
негізгі міндеті салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп,
олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін
анықтауында болып келеді.
Сонымен бірге әлеуметтік қамсыздандыру, табыстардың әлеуметтік
теңдестірілуі қызметтері болады, бірақ олар ішкі функция негізінде немесе
жанама қызмет түрі негізінде белгіленген.
Салықтар жүйесі заңды және жеке тұлғалардың мемлекетпен ара қатынасы
барысында туындайтын қаржы қатынастары және оны анықтайтын салықтар, салық
механизмі, салық салу әдістері, жолдары, салық заңдары мен салық қызмет
органдарының жиынтығын құрайды.
Салық жүйесінің – ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып
дамуына, саяси-әлеуметтік шараларды толық орындалуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызатын мемлекет қаржы көздерінің негізгі құралы болып келеді.
ҚР Салық жүйесінің дамуы 4 кезеңнен өтті:
1991-95ж.ж. – алғашқы салық кодексі жасалды және салық жүйесі туралы
заң қабылданды. Сонымен бірге 42 салықтар қолданысқа енгізілді.
1995-98ж.ж. – 1995ж. 1-шілдесінен бастап ҚР аумағында 5 жергілікті, 6
жалпымемлекеттік салықтар нақтыланды, ал 24-сәуірде салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы
қабылданды, шағын және орта бизнеске салық салу ережелері анықталды.
1998-2000ж.ж. – салық салудық барлық қағидалары ескеріле келе салық
жүйесін жетілдіру мақсатында жаңа өзгерістер мен толықтырулар енгізілді;
2000-2002ж.ж. – жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды, арнайы
салық режимі пайда болды, салық салу қағидалары нақтыланды, көптеген
ұғымдар пайда болды.
Осы 2002 жылғы Салық Кодексі бойынша ҚР-да 1-қаңтардан 9 салық түрі
қолданысқа енгізілді, олар:
Корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы,
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері,
әлеуметтік салықтар, жер салығы, көлік құралдарының салығы, мүлік салығы.
Бұл салықтар республикалық және жергілікте деңгейлерде төленеді және салық
салу элементтері бойынша айрықшаланады. Бұл элементтерге жатады:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуін бақылау, салық жазалау шаралары.
Салық жүйесі салық механизмінен тұрса, салық механизмі жоғарыда
аталып кеткен элементтерден тұрады, яғни бұл салық салу барысындағы
мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы туындаған қатынастардың
жүзеге асуына көмекші және негізгі құралдар болып келеді десек те болады.
Салық механизмі өз кезегінде бұл, салық жүйесін құрайтын және оның
қызмет етуіне жағдай жасайтын компоненттер жиынтығы болып келеді.
Салық механизмінің құрамдас бөлігі салық салу әдістеріне келетін
болсақ, ҚР-да салық салудың 4 әдісі бар:
Меншік түрлеріне, яғни жер, көлік, мүлікке салынатын салықты есептеу
жолы - кадастрлық әдіс, жеке кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың
табысынан салық патент негізінде алынады, заңды және жеке тұлғалардың
қызмет етуі барысында пайда болатын табыстан декларация негізінде салық
алынады және соңғысы, төлем көзіне салық салу кезінде салық агентінің
делдалдық қызметі арқылы заңды немесе жеке тұлғаның табысына салық
салынады.
Бұл салық салу әдістері жекелеген салық түрлеріне қолданылады және
бірнеше критерийлерге байланысты болып келеді, біріншіден, кәсіпкердің
жылдық табысының мөлшеріне байланысты, екіншіден, қарамағындағы жалдамалы
жұмысшылардың санына байланысты, үшіншіден, өндіретін немесе сататын
тауарлары мен өнімдерінің түріне байланысты болып келеді.
Салық механизмінің келесі құрамдас бөлігі салық қағидалары болып
келеді.
А.Смит өзінің “халықтар байлықтарының себептері мен табиғатын зерттеу”
шығармасында салық салудың негізгі қағидаларын белгілеген және оларды
салық жауап беретін талаптар деп атаған: әділеттілік, ыңғайлылық, нақтылық,
жалпыға бірдейлік, төлемнің арзандылығы, заңды тәртіптің орын алуы және
шаруашылық тәуелсіздік. Бұл талаптар қатарына Смиттің жолын қуушы
Н.И.Тургенев салықтардың жеткіліктілігін және қозғалмалылығын қамтамасыз
ететін қағиданы, сонымен қатар салық салудың объектісін таңдау мен
бірыңғайлығы қағидаларын ұсынған болатын.[3]
Бұл қағидалармен қатар классикалық қағидалар үлгісі бар, олар:
Табысына қарай, міндеттілік, мерзімділік, үнемділік пен ыңғайлылық;
Қазақстан Республикасы өзінің салық жүйесін құрған кезде жоғарыда
аталып кеткен қағидалардың барлығы ескерілген болатын. Сонымен елдің
экономикалық, құқықтық, элеуметтік және т.б. аспектілеріне қайшылық
тудырмайтын қағидалар құрылды:
- міндеттілігі – салық төлеуші салық заңдарына сүйене отырып
міндеттемелерін толық және мерзімді орындауға міндеттенеді;
- айқындылығы – салықтар салық төлеушіге түсінікті де, күдік
тудырмайтындай болу керек;
- әділдігі – ҚР аумағында салықтар барлық азаматтар үшін бірдей, және
себепсіз жеңілдіктер жасалмауы тиіс;
- біртұтастылығы – ҚР бүкіл аумағында салық жүйесі барлық салық
төлеушіге қатысты біртұтас болады;
- жариялылығы – салық салуға байланысты нормативті құқықтық актілер
мен оларға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануы тиіс;
Салық салу механизмінде салықтардың ерекше белгілері бойынша жіктелуі
орын алады, ол салықтардың қызметін тиімді ұйымдастыру мақсатында
топтастырылады:
1) Салық салу объектісіне байланысты :
1.1) Тікелей салықтар - табысқа немесе мүлікке салынады:
Корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық, мүлік салығы және т.б.
1.2) Жанама салықтар – субъектісі тұтынушы болып келеді, бірақ салық
сомасы тауардың құнында болғандықтан салықты бюджетке сатушы аударады,
оларға жатады:
қосылған құн салығы, акциздер;
2) Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай:
2.1) жалпы салықтар – бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарда
қолданылады. Оларға Корпоративті табыс салығы, қосылған құн салығы және
т.б. жатады.
2.2) Арнайы салықтар – бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген нақты
шараларға бағытталады.
3) Экономикалық белгісіне байланысты:
3.1) Табысқа салынатын салықтар – салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады, оларға табыс салығы мен
пайдаға салынатын салық жатады.
3.2) Тұтынуға салынатын салықтар – салық төлеуші тауар немесе қызмет
құнын төлеген кезде төлейді, мысалға қосылған құн салығы және акциздер.
4) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай:
4.1) нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінің
сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалға жер, мүлік салығы.
4.2) дербес салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады, оларға корпоративті табыс
салығы, жеке табыс салығын жатқызуға болады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді.
Барлық салықтар экономикалық механизм қызметіне байланысты байланысқан
және байланыспаған болып бөлінеді. Байланысқан салықтарға қосылған құн
салығы жатады. Экономикалық механизм негізінде салық төлеушілерден
байланысқан салықтарды алу барысында бұл салықтардың байланыстылығын
байқаймыз. Бұл байланыстың болмауы ҚР салық жүйесінде күрделі қиындықтарға
әкелер еді. Әсіресе салық төлеушілер тарабынан заң немесе салық төлеу
тәртібінің бұзылғандығы байқалар еді. Сонымен байланысқан салықтар
горизонтальді механизммен алынады, белгіленген азаматтық-құқықтық мәміле
бойынша салық салуды білдіреді.
Ал байланыссыз салықтарға салық салу механизмінде байланыс
байқалынбайтын салықтар жатады. Бұл байланыссыз салықтарға мүлік жер көлік
салықтарын жатқызамыз. Екі салықтардың арасындағы айырмашылығы – байланысты
салық салуда мәмілеге отыру барысында 1 тұлғаның салық міндеттемелерінің
төмендеуіне, ал екінші тұлғаның міндеттемелерінің артуына әкеледі. ал
байланыссыз салықтарда мәміле немесе шарт жасасу негізінде екі тұлғаның
міндеттемелері бір-біріне тәуелсіз болып табылады.
ХVIII-XIX ғасырларда дамушы саяси экономия өкілдері жер меншігі табыс
әкелуші және байлықтың негізі болатындықтан мемлекеттің қазынасын
толтыратын бірден бір көз бола алатынын тұжырымдаған болатын. Бұл салық
белгілі бір жер алаңын қолдануды есепке ала отырып табысқа негізделген.
Салыққа байланысты сауал тудыратын мәселелер өте көп, оларды өткен ғасырда
Г. Джордж, С. Корд, Н. Тидеман, ал кейінгі кездерде М.Л. Бронштейн, А.А.
Калныньш, А.Э. Сагайдак, Б.И. Пошкус, Н. Суханов талдаған болатын. Салық
мәселесін қарастыра келе ол 2 жағдайды талдайды: біріншіден, қандай
тәсілдермен жер рентасын салық түрінде алуға болады, және екіншіден, қандай
тәсілдермен жер рентасын әлеуметтік қажеттіліктерге аударуға болады.
Жер салығын енгізудің мақсаттары алғашында жер мен басқа ресурстарды тиімді
пайдалану мен шығындарды қысқартатын механизмді табу арқылы ауыл шаруашылық
өндірістің тиімділігін арттыру болды. Сухановтың айтуынша жекелеген
топтардың монополиялық билігін қысқартатын және ауыл шаруашылық
тұлғаларының құқықтарын теңдестіретін бірден бір құрал – осы жерлерге салық
салу деген. Н.Зенец елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын есепке ала
отырып жерге салық салудың толық келесі элементтерін ұсынады:
- жер салығының қызметтері;
- төленетін салықтық пайда болу көзі;
- салықтың көлемін анықтау;
- салық салу объектілері;
- салық ставкаларын анықтайтын база;
- салық алушы (республикалық, жергілікті бюджет);
- басқа салықтармен байланыс;
- жер салығын төлеушілердің категориясы(акционерлік қоғам)
Жер салығы меншікке салынатын салықтар қатарына жатқызылатындықтан
оның негізіне алынған қаражат басқарудың қандай деңгейінде аккумуляциялануы
керек деген әдістемелік маңыздылығы бар сауал туады: егер мемлекеттік
бюджетке тура түсетін болса, онда бұл салықтың басты мақсаты – ауыл
шаруашылық өндірісінің өркендеуіне қайшылық тудырады, сондықтан меншікке
деген салымның басты қағидасы - алынатын төлемнің көп бөлігінің сол жерде
қалуы, яғни жергілікті бюджетте. Оның себебі – меншікке салынатын салықтар
жергілікті бюджеттің тұрақтануына әкеледі, жекелеген аймақтардың өзіндік
басқаруын дамыту үшін қаржылық негіз құра алады, жиналған қаражаттар арқылы
аймақтар өзін-өзі қаржыландыра алады, яғни ол мемлекеттік бюджетке
аударылып талан-таражға түспейді. Осындай өзін-өзі қаржыландыру механизмі
жүретіндіктен аймақтар қаржылық қажеттіліктерін бірден біледі, сондықтан
кейбір жағдайларда өз бюджетін толықтыру мақсатында салық ставкаларын
көтере алады немесе профициті орын алса оны 20-50%-ға шейін төмендете
алады. Меншік салығы неге аумақтық бюджеттің иелегінде деген сауалға тағы
бір жауап – меншікке деген төлемді барлық халық бірдей деңгейде төлеу
керек.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995ж. 22 желтоқсанда шыққан
заңдық күші бар қаулысы бойынша жер мемлекеттік меншікпен қатар жеке
меншікте де болуы мүмкін. Осында жеке тұлғаның жерге деген құқығын
растайтын құжаттар болады, олар: - жерді тұрақты пайдаланатын жағдайда –
тұрақты жер пайдалануының құқығы, ал жерге деген жеке меншік орын алғанда
меншік құқығына деген акт болу керек.
- уақытша қайтарымсыз жер қолдануы орын алғанда осы жағдай бойынша
келісімшарт болу керек.
Жер салығы – жер рентасының сыбайлас бөліктерінің бірі болып келеді.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша
жер пайдалану құқығын куәландыратын құжат болып келеді, сонымен қатар жер
салығы жер салығын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1
қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және
сапалық есебінің деректері негізінде есептейді. Жер салығы толығымен
жергілікті бюджетке түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының
аталған салықты жинауға деген мүдделерін арттырады.
Жер салығы Қазақстан Республикасында 1992 жылы енгізілген болатын және оны
енгізудің негізгі мақсаты – экономикалық әдістермен жерді тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету мен аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы, жердің
құнарлылығын арттыру, оны қорғау және бөлу шараларын жүзеге асыру
мақсатында бюджеттің кіріс бөлімін құру болып табылады.
Мүлік салығы – қарамағында жер мен автокөліктерден басқа жылжымайтын мүлкі
үшін заңды және жеке тұлғалардың төлейтін төлемдері.
Әлемдік тәжірибеде мүлікке салынатын салық бұрыннан белгілі және зор
мағынаға ие:
- меншік иегерінің экономикалық жағдайына байланыссыз мүлікке
салынатын салықтар бюджет кірісінің бөлімін тұрақты түсімдермен
қамтамасыз етеді;
- салықтың тиімді қойылымдары негізінде мүлікке салынатын салықтар
өнім өндірушіні бірдей өндірістік ресурстармен қамтылғандығына
байланысты жақсы табысқа әкеле алады. Бұнда өнім өндірісінің көп
бөлігіне ие болғандар табысқа ие болады.
- Нарықта қосымша сату-сатып алу өнімдерін арттыратын керегі жоқ,
тиімсіз ресурстардан кәсіпкерлерді босатуды ынталандырады;
- Мүлікті тек тиімді қолданатын кәсіпкерлерге жағдай жасайды;
Мүлікке салынатын салықтар объектісі болып кез-келген жылжитын және
жылжымайтын мүлік есептеледі, ал оны төлейтін тұлғалар болып заңды және
жеке тұлғаларға бөлінеді.
1.2 Меншікке салынатын салықтардың жекеленген шет елдердегі алыну
механизмін талдау
Бірыңғай салықтардың алғашқысының бірі жер рентасы болып келеді.
Физиократтардың, қоғамның ауыл шаруашылық жүйесінің дамуын жақтаушылар,
мәлімдеулерінше өнеркәсіп табысқы таза қосымша қаражат әкелмейді деген. Бар
байлық жерден шығады және жерде жүйеленген деп тұжырымдаған.[4] Сондықтан
табыстылықтың жалғыз көзі ретінде жер рентасына салық салу керек және
сәйкесінше бұл салықты тек жер иеленушілері ғана төлеу керек деген. Бұл
салықты орнату және оған негіз беру мақсатында жердің жалпылығы деген ұғым
енгізілген болатын. Неге жекелеген азаматтар жер салығын төлеу керек деген
сауал қойып өздері оған, себебі жер барлық адамзаттың ортақ меншігі, ал
біздің заманда ол жекелеген тұлғалардың меншігінде болғандықтан олар
пайдаланғаны үшін салық төлеу керек деп мәлімдеген. ХІХ ғасырдаң соңында
Генри Джордж біртұтас жер салығын енгізу арқылы қоғамның әлеуметтік теңдік,
бейбітшілік, байлыққа жете алатынына сенген болатын.
Австралияда жер салығы салынбайтын минимум 2003 жылы 261 000 доллар,
2002 жылы бұл сома 1,8%-ке азырақ болатын – 220 000 доллар. Бұл нені
білдіреді – яғни 2002 жылдың 31 желтоқсанына иелік еткен жердің құны 261
000 доллардан аспаса, онда бұл жерге салық салынбайды. Жердің негізгі
меншігіне салынатын салық 2003 жылы тұрғын үйі бар жер алаңы үшін ғана
салынатын. Ал егер осы жағдайда да үй тұрған жер алаңының құны 1 680 000
доллардан асса ғана салық салынады. Бұл көрсеткіш те 2002 жылдың 1 414 000
доларына қарағанда әлдеқайда жоғары. 2003 жылғы жер салығының ставкасы 1,7%-
ға тең болды. Австралияда салық органының лауазымды тұлғалары салық
төлеушілерге уақытысында төленуге тиісті салық сомасы көрсетіліп тұратын
нұсқама беруге міндетті, иеленіп отырған салық салынатын немесе салынбайтын
жер туралы барлық мәліметтермен қоса сонымен қатар қосымшалар мен алдынғы
жылдар бойынша қарыздарары туралы толық ақпарат болуы тиіс. Салық төлеуші
нұсқаманы алғаннан кейін 1 жылға төленетін салық сомасының барлығын 30 күн
ішінде төлеп тастаса, онда оған 1,5% мөлшерінде жеңілдік қарастырылған.
Егер салық төленетін мерзімі кешіктірілсе немесе айыппұлдар мен өсімпұлдар
орын алған жағдайда бұл жеңілдіктер қолданылмайды. Салық төлеуші жер
салығын жыл бойына 3 ағымдағы төлемдерге бөліп төлеуіне болады, бірақ бұл
жағдайда да жеңілдік қолданылмайды. Ал егер 3 ағымдағы төлемдердің
біріншісі уақтысында атқарылмаса, онда жер иесі қалған 2 ағымдағы
төлемдерде төленуге тиіс салық сомасын түгел бюджетке бірден төлеуге
міндетті болып келеді. Сонымен бірге егер осы жағдайда салық төлеуші өзінің
қаржылық қиындықтары салдарынан салықты төлей алмаса, онда ол салықтық
несие, каникул немесе салық төлеу уақтысын кейінге қалдыруға өтініш жазуға
құқылы, ал салық органының қызметкерлері оған көмектесуге міндетті болып
келеді. Әлемнің басым елдерінде меншікке салынатын салық жергілікті
бюджетте жинақталатын салықтың түрі болып келеді.
Жергілікті салықтар жүйесі АҚШ-та мемлекет деңгейінде заңмен
бекітіледі. Жергілікті салықтардың мемлекетік салықтардан айырмашылығы –
олардың көптүрлілігі мен регрессивті сипатта болуында. Оларды ішінде ең
маңыздыларының бірі – мүлікке салынатын салық болып келеді және ол мүліктің
бағалау құнынан алынады. Мүлік 4 жылда 1 рет бағаланып отырылады. Барлық
жерде бағалау құны объектінің нарықтық құнынан бағалау коэффициенті деп
аталатын бірдей пайызбен бекітілуі тиіс. Жергілікті билік органдары егер
штат заңы тиым салмаса, бөлшек саудадан алынатын меншік салығын енгізе
алады. Меншікке салынатын салық ставкасы штаттарда бекітілген ставкадан
төмен болады және 2 %-дан артпау керек. Жергілікті билік органдары азық-
түлік өнімдерін, спиртті ішімдіктерді, темекі бұйымдарын сату, қонақ үй
қызметімен айналысу, автокөлікте мен мотоциклдерді пайдалану, үй
жануарларын ұстау құғына лицензия береді. Ал лицензия беру барысында
лицензия аламы ұсталынып, ол жергілікті салық жүйесіне кіреді. АҚШ-тың
жергілікті салықтар жүйесін, оның құрылымын талдай келе оларды 4 топқа
бөлеміз:
1) белгілі бір аумақта ғана жиналатын салықтар, оған
тура және жанама салықтар жатады. Тура салықтарға
мүлік, жер мұраға салынатын басқа да салықтар.
Жанама салықтаға сатудан алынатын салықтар және
акциздер жатады.
2) Жалпымемлекеттік салықтан қосымша ретінде
жергілікті бюджетке аударылатын салықтар;
3) Көлік құралдарына, қонақ үйлер мен коммуналдық
қызметке салынатын салықтар;
4) Жергілікті салықтар тобы. Бұл салықтар осы аймақтың
жекеше ұстанатын саясатын сипаттайды.
Сонымен дамыған немесе дамушы басқа елдермен қатар АҚШ-ң жергілікті
салықтары аймақтардың өзін-өзі дербес қаржыландыру үшін қолданылады.
1907 жылы салықтық ат күші деген термин пайда болды. Ол көлік
құралдарына салынатын салықтың көлемін анықтайтын коэффициент ретінде
пайдаланылатын. Францияда ат күшіне салынатын салық CV-деп белгіленіп,
Cheval vapeur мағынасымен кейбір машиналардың атауларына енетін, мысалға,
Citroen 2CV. Салықтық және жай ат күштерімен қатар АҚШ-та котловые – bhp,
электірлі – ehp, метрикалық – mph, сулық – whp.
2003 жылдың 1-қаңтарынан бастап Ресейде көлік құралының
пайдалану мақсатына байланыссыз салықты барлық азаматтар мен тұлғалар
төлейді. Көлік құралдары үшін төленетін салықтың өзгеше интерпретациясы
пайда болды: жол магистральдарын қолданғаны үшін және көлік құралдарының
иелері үшін жекелеп салық төлейтін тұлғалар енді біртұтас көлік салығын
төлейтін болды. Салықты төлеудің басты себептерінің бірі көлікті ГИБДД-ің
есебіне қою болып табылады. Көлік құралдырын тіркеумен айналысатын
мекемелер Салық Мекемесіне тіркелген көлік құралдарының иелері жайлы
мәліметтерді толық уақтысында беру керек. Машина сатылған ба, ұрланған ба,
бұзылып тұр ма, оның басқа да себептермен қандай да жағдайда болуына
байланыссыз Салық Органы көлік иесін ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан маусым
айының аяғына шейін нұсқама беруге міндетті болып келеді. Ал осы айтылған
себептермен автомобиль қолданыста болмаса, онда салық төлеуші тіркемені
жойып, автомобильді есептен шығару керек. Көлік салығы барлық елдердегідей
Ресейде двигатель қуаттылығына байланысты есептеледі. Оның қойылымдары
төмендегідей болып келеді:
двигатель көлемі 100л.с – салық көлемі 1л.с-на 10 сом
двигатель көлемі 100-150л.с. – салық 20 сом 1л.с.
двигатель көлемі 150-200л.с. – 30 сом 1л.с.
двигатель көлемі 200-250л.с. – 50 сом 1л.с.
двигатель көлемі 250 ден жоғары – 100 сом 1л.с.
Заңға сәйкес аймақтық билік органдары көлік құралдарына салынатын
салық сомасын өз ыңғайлықтанына қарай өзгерте алады. мысалға, Мәскеуде
двигатель көлемі 70л.с. -ден кем емес жеңіл автокөліктері салық төлеуден
мүлдем босатылған. Бірақ шетел азаматтырың бизнес-класс автомобильдері үшін
салық бекітілген мөлшерден әлдеқайда жоғары болып келеді.
Корпорацияның мүлкіне салынатын салық түрі Еуропаның 18 елінің 8-
де ғана бар. Көптеген елдерде жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салықтар
ғана бар, және бұл салық түрінің ол елдердің жергілікті бюджеттеріндегі
үлесі басым болып келеді. Корпорацияның мүлкіне салық осы 8 елдерде 0,3%-да
Швейцарияда Грецияның 2,2%-на дейінгі аралықты алады. 90-жылдары бұл салық
түрі Австрия мен Норвегияда алынып тасталынып, ал Италия мен Швецияда
енгізілген болатын. АҚШ-тың жергілікті бюджетінде мүлік салығының үлесі өте
үлкен, сондықтан салық органдарының қызметкерлері жергілікті билік
органдарынан қызметін тәуелсіз жүргізетін “қозғалмайтын мүлікті бағалайтын
бөлім” құрған болатын. Бағалаушылар бухгалтерлер, жергілікті заң
қызметкерлері қатарынан тұрады. Әр штатта салықтар әр түрлі болып келеді,
мысалға Вирджиния штатында бағаланатын мүліктің 100 долларына салық 1
доллар 19 цент көлемінде белгіленген. Мүлік салығы АҚШ-тың кейбір
штаттарында ғана алынады. Жергілікті билік органдары салық көлемін алда
күтілетін бюджет шығысына және салық салынатын базаға байланысты
белгілейді.
Францияда мүлік салығының құрылымы құрылысы бар жер, құрылысы жоқ
жерлер және тұрғылықты үйлерге салынатын салық болып бөлінеді. Мүлік салығы
бұнда кәсіпкерліктерге де, жалға алушыларға да, меншік мелеріне де заңды
және жеке тұлғаларға да салынады. Жергілікті бюджеттегі мүлік салығының
үлесі бұл елде 50% болып келеді.
Испанияның мүлік салығы жергілікті билік органдарының
құзыреттігінде болып келеді. Оның сомасы мемлекеттік деңгейде анықталатын
кадастрлық құнға байланысты болады. Мэриялар мен муниципалитеттер
белгіленген лимиттер шегінде салықтар ставкасын өздері анықтай алады, лимит
шегі 0,4-1% аралығында. Мысалға Мадридте салық ставкасы мүліктің
кадастрлық құнының 0,4%-н алады, бұл ставка басқа да көптеген қалалар үшін
қолданылады, ауыл шаруашылық аймақтар үшін 0,3%, ал Барселонда – 0,9%
көлемінде бекітілген. Салық салу базасы болып табылатын бұл кадастрлық
құнды Кадастрлық Басқарма жер мен ғимараттардың құнын ескере отырып
есептелетін мүліктің нарықтық құнына сүйене отырып 8 жылда 1 рет қайта
бағалайды. Кадастрлық Басқарма – бұл мүлікті бағалау мен қайта бағалаумен
және қайта жазумен айналысатын мемлекеттік құрылым болып табылады.
Германияның мүлікке салынатын салығының сомасы жалпы федералды
қойылымды 0,35% бойынша мүліктің салық салынатын құнына есептегенде
анықталады. Нәтижесі 280-600% болатын бекітілген жергілікті коэффициентке
көбейтіледі, сонымен салық ставкасы 0,98-2,1% аралығында анықталады. Ал
пайыз қойылымының орташасы 1,5-ға тең болып келеді. Салық төлеуден бұл елде
мемлекеттік кәсіпорындар мен діни бірлестіктер ғана босатылған.
Ал Австрияның мүлікке салынатын салығы 1954 жылы шыққан “Мүлікке
салынатын салық туралы заң” және 1955 жылы шыққан “Құн анықтау туралы заң”
–ға суйене отырып анықталады. Бұл заңдарға сәйкес мүлікке деген шектелген
және шектелмеген кінә анықталған. Шектелген кінәні елде тұрмайтын, яғни
резидент емес жеке тұлғалар атқарады, ал шектелмеген кінәні елде тұрғылықты
жері бар, және салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар атқарады. Егер
шектелген кінәсі бар тұлғаларды тұрғылықты жері болмаса да салық салынатын
объектілері болса оларға салық салына береді. Салық ставкасы 1% мөлшерінде
анықталған.
ІІ Қазақстан Республикасында меншікке салынатын салықтардың алыну
механизмі.
2.1.1 Жер салығы
ер салығы жерді иеену мен пайдалану құқығы үшін төленетін салық болып
абылады. Жер салығын төлеу мақсаты:
- жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
- жерді сақтау;
- жердің құнарлылығын арттыру;
- жергілікті аумақтардың әлеуметтік және мәдени дамуын қамтамасыз
ету, олардың қаржылық көздерін құру;
Барлық жерлер олардың арналған нысанасы мен тиесілігіне қарай мынадай
санаттарға бөлінеді, және бұл санаттар ҚР-ң жер туралы заң актілерінде
белгіленген:
1. ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
2. елді мекенді жерлер;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл
шаруашылығына қатысы жоқ жерлер;
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақты жерлеріне, сауықтыру,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер;
5. орман қорының жерлері;
6. су қорының жерлері;
7. қордағы жерлерге жатқызылатын жер аумақтары;
Жердің осы аталған санаттарға бөлінуі заңды тұлғалар үшін белгілеген,
олардың арасында қордағы жерлер және ерекше қорғалатын табиғи аумақты
жерлеріне, сауықтыру, тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге салық салынбайды.
Олардың арасында салық салынатын жерлерге салық салу объектісі ретінде
сипаттама беретін болсақ:
1. Жер учаскесі бойынша ауыл шаруашылық мақсаттарда салық төлеген
уақытта жер құнарлылығы, яғни бонитеті анықталады. Бонитет балын Ауыл
шаруашылығының Министрлігі мен жерді зерттейтін институттар анықтайды. Жеке
қосалқы шаруашылық жүргізу, бақша мен саяжай жасау үшін берілген жерлерге
салық ставкасының мөлшерлемесі – 0,50 гектарға дейінгі жер алаңы – 0,01
гектар үшін 20 тенге, ал 0,50 гектардан жоғары жер алаңы үшін – 0,01 гектар
үшін 100 тенге көлемінде белгіленген. [5]
Жер салығының аймақтық бюжеттегі толықтығын жергілікті өкілеттілігі
бар органдар қадағалайды. Сондықтан олар өздерінің орналасқан жер
учаскелеріне, оның сумен қамтамасыз етілуіне, шаруашылық жүргізудің
өндірістік және басқа да жағдайланына байланысты жер салығының базалық
ставкаларын өзгертуге құқылы, бірақ ол 20%-дан артпау керек.
Ауыл шаруашылығы мақсаттарында жер учаскелеріне қолданылатын базалық
салық ставкалары мынадай:
А) жазық аумақтардың далалық, қуаң далалық аймақтарының кәдімгі,
оңтүстік қара, сарғылт және күңгірт-сарғылт топырақты, сонымен бірге тау
бөктеріндегі аймақтардың күңгірт сұр, қоңыр топырақты және қара топырақты
жерлеріне құнарлылық көрсеткішіне, яғни бонитетіне 1-кестенің №1 бөлімінде
көрсетілген базалық ставкалар қолданылады.
Б) шөлейтті, шөлді және тау бөктерлеріндегі ашық-сарғылт, құба, сұр-
құба, ашық және кәдімгі сұр топырақты, сонымен бірге таулы аймақтардың
таулы-далалық, таулы-шалғынды далалы, таулы-альпілік және субальпілік
опырақты жерлердің бонитетіне 1-кестенің №2 бөлімінде көрсетілген базалық
салық ставкалары қолданылады.
Қорғаныс қажеттілігіне берілген, бірақ қандай да бір себептермен
қолданылмайтын, сондықтан ауыл шаруашылық мақсаттарындағы қолданысқа берген
жерлер, сонымен бірге, егер темір жол көлігімен айналысатын кәсіпорындар
темір жол магистралінің бойындағы ормандандырумен айналысатын болса,
олардың жерлері жоғарыдағы базалық ставкалар бойынша бекітілген.
Бұл базалық салық ставкаларының қолданылатын тағы бір жері ерекше
қорғалатын табиғи аумақты жерлер, орман және су қорлары болып келеді. Бірақ
бұл жағдайда олар тек ауылшаруашылығы мақсаттарында ғана қолданылуы керек.
2. Елді мекенді жерлердің жер учаскесі бойынша салық салынған кезде үй,
ғимараттар мен құрылыстар орналасқан жерлерден басқа алаңдардың барлығы
есептелінеді. Бұл салық түрі жердің әрбір шаршы метріне салынады және оның
мөлшері ҚР-ң қалалары бойынша 2-кестеде көрсетілген.
Сонымен бірге осы қойылымдардың 10 еселенген мөлшерінде елді мекендік
және басқа да санаттағы жерлерінде орналасқан автотұрақтар, жанармаймен
қамтамасыз ететін станциялар орналасқан жерлер және тауар сатуға арналған
базар аумағындағы жерлерге салық салынады. Бірақ базардың тауар сатудан
басқа қызметпен айналысуға және мал сатуға берілген жерлеріне бұл ставкалар
10 еселенбей қолданылады.
Бұл базалық салық ставкалары ешқандай тұрғылықты үйі, ғимараты,
құрылысы жоқ жерлерге салынады, ал енді керісінше тұрғылықты үйі бар
жерлерге деген салық ставкаларын анықтасақ, олар келесідей қойылым бойынша
есептеледі:
Алматы, Астана қалаларымен қоса Қазақстан Республикасының басқа да
облыс болып құрылған орталықтары үшін салық ставкалары жер алаңының
көлеміне байланысты болып келеді және қойылымдар бұл жерде басқа да
аймақтарға деген қойылымнан әлдеқайда жоғары болып келеді, мысалға:
- егер жер алаңының көлемі 1000 шаршы метрге дейін болса, онда оның
әрбір шаршысына 0,20 тенгеден салық салынады – бұл облыстық маңызы
бар орталықтар мен Алматы, Астана қалалары үшін қолданылады, ал
басқа аймақтар үшін мұндай ставкалар 5000 шаршы метрге дейінгі
алаңдар үшін қолданылады;
- Ал егер алаң көлемі осы 1000 шаршыдан асатын жағдайда әр шаршы
метіріне 6 тенгеден салық белгіленген – облыстық маңыздылыққа ие
және Астана, Алматы қалалары үшін белгіленген, ал басқа елді
мекендер үшін 5000 шаршы метрге дейінгі алаңға әр шаршысына 1
тенгеден салық белгіленген, бірақ екі жағдайда да жергілікті
органдар шешімдеріне байланысты салық көлемі 0,20 тенгеге дейін
азаюы мүмкін.[6]
3. Барлық мақсаттарда қолданылатын салық ставкалары байқағандарыңыздай
елді мекенді жерлер үшін және ел мекендемейтін жерлер үшін бөлек
есептеледі. Сондай-ақ өнеркәсіп мақсатындағы жерлер де елді мекенді
аймақтарда орналасқан жағдайда жоғарыда аталып кеткен Алматы, Астана және
облыстық маңыздылығы бар қалалар үшін қолданылатын ставкамен салық салынады
және оның барлық ережелерімен толық қолданады.
Бұл жерде айта кететін жайт, егер өнеркәсіп мақсатында қоданылатын
жерлер аэродромның аумағындағы елді мекенді жерде орналасса, онда оған
салық ставкалары елді мекеннен тыс жерлерде орналасқан өнеркәсіптің алатын
жері үшін қолданылатын базалық ставкамен белгіленеді, ол ставкаларды біз 3-
кестеде көруге болады. Ал егер өнеркәсіп мақсатындағы жерлер аэродромның
өзінің алып жатқан жерін алып тастағандағы жалпы аэродромның
территориясындағы елді мекенді жерде орналасса, онда салықтар 2-кестеде
көрсетілген тұрғылықты үй, ғимарат, құрылысты алып тастағандағы елді
мекенді жерлерге қолданылатын базалық салық ставкалары бойынша белгіленеді.
Бұнда салық ставкаларының мөлшері 2-кестеде аталып кеткен барлық
ставкалардың мөлшерінен 50%-на шейін артуы немесе азаюы мүмкін және ол
жергілікті өкілетті органдардың құқықтары болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz