Қарахан әулетінің мемлекеті (942-1210 жж.)

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Қарахан әулетінің мемлекеті (942-1210 жж. )

Қарахан әулетінің атасы Сатуқ бограхан (915-955жж. ) болып есептеледі. Саманилердің қолдауына сүйсініп, ол өз ағасы Оғылшаққа қарсы шығады да, Қашғар мен Таразды өзіне қаратады. 942 ж. Сатуқ Баласағұн билеушісін құлатып өзін жоғары қағанмын деп жариялайды. Осы кезде бастап, Қарахандар мемлекетінің өз тарихы басталады.

Қарахандар мемлкетінің құрылуы мен оның ерте тарихында басты рөлді Қарлық конфедерацияның тайпалары атқарады, бұл конфедерацияға қарлықтармен бірге шігіл мен ягма да кірген еді. Хғ. Ягманың бір бөлегі қарлықтармен бірге Жетісуды, Нарынның түскейін мекендейтін. Кейінірек ХІ ғ. Ягмалар қиян теріскейде, Іле алқабында тұрады. Ыссық көлдің солтүстік жағынан көшіп келген шігілдер де осы алқапқа тарап кеткен еді.

992 ж. Қарахандар шығыста Хотанды, батыста Бұқарды жаулап алады. 999 ж. Қарахан әулетінің Насыры мен Газнауилер әулетінің Махмұты бірлесіп, Орта Азия Саманилер мемлекетін біржолата қиратады. Амудария Қарахандармен Газнауилер арасындағы шекара болып қалады. Солтүстік Қазақстандар мен Қыпышақ хандығының шебі Тараз қаласына жуық өтетін. Ал Солтүстік-шығыс бетте Қарахандар шекарасы Балқаш көлі мен Алакөл шетінен аспайтын. Шығыста олар ұйғырлармен шектелетін, Қарахандардың оңтүстік шығстағы иелігі шерешенге дейін созылатын. Олардың батыс пен оңтүстік батыс жаққа қарай жылжуы оңтүстік Туркмиенияда салжықтар қарсылығына тап болды. Бұдан кейінгі екі ғасыр бойына Қарахандар иелігі батыста Амудария мен Сырдария арасындағы Мауаранмахрдан бастап, Шығыста Жетісу мен Қашығарға дейін кең көсіліп жатады. Қарахандар мемлекеті, шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге бөлінетін еншілік иелерінің құқықтары зор болатын, олар өз атымен теңгелер шығаруға дейін баратын. Вассалдық жүйесі бағзы бір кездері көп басқышты болып келетін.

XI ғасырдың 30 жылдарының аяққы кезінде Ибрахим Ибн - Насырдың тұсында мемлекет екіге бөлінеді: Біріншісі, орталығы Бұқарда болған қарауына Ходжентке дейінгі мауаран нахырды қосып алған Батыс хандығы. Екіншісі, қамтуына Тараз, Исфиджак, Шаш, Ферғана, Жетісу мен Қашқар кіретін Шығыс хандығы. Оның астанасы - Баласағын қаласы болған. 1056 жылы Қадырханның ұлы Ииналтегін өкімет мұралығы жолындағы күресте інісі Сүлейменнің елін басып алады. Бірақ ұзамай у беріліп өлтіріледі. Тәж таққа Ииналтегінің баласы Ибрахим ие болады, бірақ ол да біраздан кейін Барысхан әміршісімен болған соғыста қаза табады. Осыдан кейін Шығыс Қағанатын 15 жыл бойы (1059 - 1074 жж. ) Қадір ханның балалары Юсуф Тоғру хан мен Богра хан басқарады.

1102 жылы Богра хан қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Мауаран-нахырға Баласағұн мен Таластың иесі Қадір хан Жабрайл шабуыл жасап, Амударияға дейінгі жердің бәрін басып алады, тіпті Салжықтардан Термезді тартып алмақшы болады, бірақ олардан жеңіліп қалып, тұтқынға түседі де, жазасын тартады. Құдіретті Сұлтан Санжардың басқаруы кезінде (1118 - 1157 жж. ) Салжықтар Мауараннахырда шексіз билігін жүргізеді, бірақ бұл кезде Қарахан әулетінің санси құлдырауының белгісі біліне бастаған еді. XII ғасырдың 2 - ширегінің бас кезінде құмырсқадай қаптаған Қытай халқы Жетісу мен Баласағұнды, Шығыс Қарахандарының қалған иеліктерін түгел басып алады да, оның Батыс тармағына қауіп төндіреді.

1210 жылы Шығыс Қарахандар әулеті Наймандар мен қиғаш келіп, соқтығысып қалады. Ал, 1212 жылы Хорезм шах Мұхаммед Батыс Қағанаттың соңғы қағаны Самархандық Османды өлтіреді, ұзамай Қарахандардың Ферғана тармағы да жоқ болады. Құдіретті Қарахан әулеті мемлекетінің тарихы осылай аяқталады.

Қарахан әулеті мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік саяси институт әскери мұралық жүйе болған. Хандар өздерінің туысқандары мен жақындарына белгілі бір ауданның, облыстың немесе қаланың халқының со уақытқа дейін мемлекет пайдасына алынып келген салықты өзіне жинап алу құқын тарту етеді. Мұндай салық «икта» деп аталады. Ал, оны берушіні «мукта немесе иктадар» деп атаған.

Халықтың ең басты тіршілігі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болады. Қарахан әулеті тұсында түрік этносының ой - санасы өседі. Мұсылман әдебиеті түрік тілінде шыға бастайды. Тұтас алғанда, Қарахандар дәуірі сапалық жағынан қоғамның барша саласындағы жаңа кезең болып табылады. Тек Монғол жаулаушылығы тұсындағы ауыр күйзеліс қана қоғамның дамуға бет алған табиғи процессін үзіп тастайды.

XI-XII ғасырдағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда түрік тайпаларының тұтас бір бөлігі егіншілікпен айналысады және қала мәдениетіне барып қосылады.

Көшпелі және отырықшы халық идеологиясында ежелгі түріктердің діни түсініктері орын алады. Қағанатта мемлекеттік дін есебінде қабылданған ислам одан ары дами береді. Елді исламдандыру Оңт. Қазақстан аудандарын исламдандыру Мұсылман дінінің көшпелі ақсүйектер арасына енуі көне түрік руникалық жазуын тығыстырып тастайды да, араб әріпіне негізделген жаңа түрік жазуының түзілуіне жеткізіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.