Астық тұқымдастар және олардың түрлері
1. Кіріспе
.
2. Негізгі бөлім
2.1 Астық тұқымдастардың құрылысы
2.2. Астық тұқымдастардың өсіп.даму ерекшеліктері
2.3 Астық тұқымдастардың көктеуі, түптенуі
2.4 Астық тұқымдастардың түрлері
2.5. Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер
.
2. Негізгі бөлім
2.1 Астық тұқымдастардың құрылысы
2.2. Астық тұқымдастардың өсіп.даму ерекшеліктері
2.3 Астық тұқымдастардың көктеуі, түптенуі
2.4 Астық тұқымдастардың түрлері
2.5. Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Астық тұқымдас масақты дәнді дақылдарды тағамға, мал азығына және тамақ өнеркәсібіне шикізат қары ретінде пайдаланады. Бидай, Қарабидай, күріш, қарақұмық, тары, сұлы, арпа, жүгері, азық-түлікке пайдаланылып, олардан түрлі тағамдар жасалса, сонымен қатар олардың кейбіреуі құнарлы мал азығы.
Бір қатар дәнді дақылдар-тамақ өнеркәсібі үшін шикізат қоры. Айталақ, арпа-сыра өнеркәсібінде, жүгері, спирт өндірісінде пайдаланылады. Осындай жан-жақты пайдаланылатын болғандықтан, оларды республиканың барлық аймақтарында өсіреді.
Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Қазақстан ірі астықты өлкеге айналды. Республиканың жалпы егіс көлемі 1953 жылы 9,7 млн, ал 1991 жылы 36 млн. гектарға ұлғайды, оның ішінде дәнді дақылдардың егіс көлемі азайып кетті. Атап айтсақ, 2006 жылы дәнді дақылдардың егіс көлемі 19 млн. гектарға дейін кішірейді.
Егіс көлемі кемігенімен, олардың шығымдылығы мен жалпы түсімі артты. Мысалы, 2006 жылы республика бойынша масақты дәнді дақылдардың әрбір гектарынан алынған орташа түсім 3,0 центнер, ал жалпы жиналған өнім 17133 мың тонна болды. Бұл көрсеткіштер тың игерудің алдында (1951-1955жж.) – 5,9 центнер және 4,5 млн. тонна болған еді. Мұның өзі республиканың астық өңдіруде елеулі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Әрине, бұл көрсеткіш 1990 жылмен салыстырғанда біршама төмен, бірақ соңғы 2-3 жылда фермерлер мен шаруа қожалықтарының астық өңдірісін арттыруда елеулі үлес қосқандықтары байқалды.
Бір қатар дәнді дақылдар-тамақ өнеркәсібі үшін шикізат қоры. Айталақ, арпа-сыра өнеркәсібінде, жүгері, спирт өндірісінде пайдаланылады. Осындай жан-жақты пайдаланылатын болғандықтан, оларды республиканың барлық аймақтарында өсіреді.
Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Қазақстан ірі астықты өлкеге айналды. Республиканың жалпы егіс көлемі 1953 жылы 9,7 млн, ал 1991 жылы 36 млн. гектарға ұлғайды, оның ішінде дәнді дақылдардың егіс көлемі азайып кетті. Атап айтсақ, 2006 жылы дәнді дақылдардың егіс көлемі 19 млн. гектарға дейін кішірейді.
Егіс көлемі кемігенімен, олардың шығымдылығы мен жалпы түсімі артты. Мысалы, 2006 жылы республика бойынша масақты дәнді дақылдардың әрбір гектарынан алынған орташа түсім 3,0 центнер, ал жалпы жиналған өнім 17133 мың тонна болды. Бұл көрсеткіштер тың игерудің алдында (1951-1955жж.) – 5,9 центнер және 4,5 млн. тонна болған еді. Мұның өзі республиканың астық өңдіруде елеулі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Әрине, бұл көрсеткіш 1990 жылмен салыстырғанда біршама төмен, бірақ соңғы 2-3 жылда фермерлер мен шаруа қожалықтарының астық өңдірісін арттыруда елеулі үлес қосқандықтары байқалды.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – 2010. –
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.-2011
1.Агрономия негіздері. Қ.Әрінов,А.Нағымтаев-2007. Астана
2.Қазақстан республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық –түлік бағдарламасы. –Астана, 2002.
3.Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.-*Ақмола,1995
4.Можаев Н.И., ӘріновҚ.К.,т.б. Өсімдік шаруашылығы.-Ақмола,1993.
5.А.Т.Тұрарбеков, А.В.Иванников.Солтүстік Қазақстан егіншілігі.-Алматы:Қайнар,1990.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.-2011
1.Агрономия негіздері. Қ.Әрінов,А.Нағымтаев-2007. Астана
2.Қазақстан республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық –түлік бағдарламасы. –Астана, 2002.
3.Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.-*Ақмола,1995
4.Можаев Н.И., ӘріновҚ.К.,т.б. Өсімдік шаруашылығы.-Ақмола,1993.
5.А.Т.Тұрарбеков, А.В.Иванников.Солтүстік Қазақстан егіншілігі.-Алматы:Қайнар,1990.
Қазақстан Тұтынушылар Одағы аң терісі- мех колледжі мекемесі
Курстық жұмыс
Пәні: АГРОНОМИЯ
Тақырыбы: Астық тұқымдастар және олардың түрлері
Орындаған: 3ФХ-2 тобы студенті
Башеева Б.С.
Тексерген: оқытушы Ахметқұлова Қ.Р.
Семей қаласы
2011жыл
Жоспар
1. Кіріспе
.
2. Негізгі бөлім
2.1 Астық тұқымдастардың құрылысы
2.2. Астық тұқымдастардың өсіп-даму ерекшеліктері
2.3 Астық тұқымдастардың көктеуі, түптенуі
2.4 Астық тұқымдастардың түрлері
2.5. Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Астық тұқымдас масақты дәнді дақылдарды тағамға, мал азығына және тамақ
өнеркәсібіне шикізат қары ретінде пайдаланады. Бидай, Қарабидай, күріш,
қарақұмық, тары, сұлы, арпа, жүгері, азық-түлікке пайдаланылып, олардан
түрлі тағамдар жасалса, сонымен қатар олардың кейбіреуі құнарлы мал азығы.
Бір қатар дәнді дақылдар-тамақ өнеркәсібі үшін шикізат қоры. Айталақ, арпа-
сыра өнеркәсібінде, жүгері, спирт өндірісінде пайдаланылады. Осындай жан-
жақты пайдаланылатын болғандықтан, оларды республиканың барлық аймақтарында
өсіреді.
Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Қазақстан ірі астықты өлкеге
айналды. Республиканың жалпы егіс көлемі 1953 жылы 9,7 млн, ал 1991 жылы
36 млн. гектарға ұлғайды, оның ішінде дәнді дақылдардың егіс көлемі азайып
кетті. Атап айтсақ, 2006 жылы дәнді дақылдардың егіс көлемі 19 млн.
гектарға дейін кішірейді.
Егіс көлемі кемігенімен, олардың шығымдылығы мен жалпы түсімі артты.
Мысалы, 2006 жылы республика бойынша масақты дәнді дақылдардың әрбір
гектарынан алынған орташа түсім 3,0 центнер, ал жалпы жиналған өнім 17133
мың тонна болды. Бұл көрсеткіштер тың игерудің алдында (1951-1955жж.) – 5,9
центнер және 4,5 млн. тонна болған еді. Мұның өзі республиканың астық
өңдіруде елеулі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Әрине, бұл көрсеткіш
1990 жылмен салыстырғанда біршама төмен, бірақ соңғы 2-3 жылда фермерлер
мен шаруа қожалықтарының астық өңдірісін арттыруда елеулі үлес
қосқандықтары байқалды.
Дақыл Егіс көлемі Астық өнімі Жалпы түсім лн.т
Астық тұқымдастар12,44 9,4 11,6
Бидай 10,11 9,0 9,1
Арпа 1,71 10,12 1,7
қарабидай 0,27 16,1 0,05
сұлы 0,19 9,6 0,18
күріш 0,08 29,7 0,21
қарақүмық 0,05 6,0 0,03
жүгері 0,08 33,3 0,25
Біздің елімізде 2002 жылы 18 млн. тоннадан астам астық жиналды, ал
астық өнімі 13,9 цга болды.
Астық өндірісін арттыру - біздің еліміздің ғана емес, бүкіл дүние
жүзінің ауыл шаруашылығын дамытудағы басты мәселе (проблема). Қазақстан
Республикасында дәнді дақылдардың 65%-дан астам егістік көлемі мен жалпы
түсімі Солтүстік Қазақстан аймағының үлесінде.
Морфологиялық ерекшеліктері. Дәнді астық дақыл-дары негізінен
қоңырбастар түқымдасына жатады. Олар-да санының көптігі мен түр
өзгерістерінің өр түрлілігіне қарамай, вегетативтік органдарының қүрылысы
мен да-муында көптеген үқсас белгілер бар. Дәнді дақылдар мор-фологиясы мен
өсіру ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді: кәдімгі астық немесе дәнді
дақылдардың бірінші тобы - бидай, арпа, қара бидай, сүлы; тары тәріздес
астық немесе дәнді дақылдардың екінші тобы - тары, жүгері, шөй жүгері,
күріш және қарақүмақ; үшінші тобы - дәнді бүршақ дақылдары (асбүршақ,
ноқат, майбүршақ, жасы-мық, т.б.)
Қоңырбастар түқымдасына жататын тамыр жүйесі шашақты. Түп немесе
ұрықтық тамырлар және түйін немесе қосалқы тамырлар сабақтың жер асты
түйінінен түзіледі. Бүл тамыр түрлерінің екеуінің де өсімдік тіршілігінде
үлкен маңызы бар.
Жүгері мен шәй жүгеріде сабақтың жер бетіне таяу орналасқан түйінінен
тірек немесе ауа тамырлары тарай-ды. Олар өсімдіктердің жапырылып қалмауын
төзім-ділігін арттырады. Дәнді дақылдардың тамырлары топы-раңқа 100 см және
одан да тереңге бойлайды. Бірақ олар-дың негізгі массасы (80-90%)
топырақтың жыртылатын қабатында орналасады.
Астық тұқымдастардың сабағы - сабан, ол буындардан және буын аралығынан
тұрады: буындар дегеніміз - са-бақтың қалқамен ажыратылған жүмыр бөлігі;
буындар арасындағы кесіндіні буын аралығы деп атайды және олардың саны 5-7
(бидай, сүлы, т.б.). Көптеген дәнді дақылдар сабанының іші кеуек, ал жүгері
мен шәй жүгеріде парен-хима үлпаларыментолтырылған. Сабақбарлық буын
аралықтарымен өседі. Ең әуелі төменгі буын аралығы өсе бастайды, одан кейін
ортаңғы және жоғарғылары өседі.
Астық дақылдарының жапырағы екі бөліктен - жапырақ тақтасы мен
қынабынан түрады. Жапырақ қынабының тақтаға ауысатын жерінде тілше деп
аталатын жүңа қабық болады. Ол жапырақ қынабының ішіне судың еніп кетуіне
жол бермейді. Тілшенің жан-жағына екі жарты ай сияқты қүлаңша орналасңан
және ол жапырақ қынабын сабаққа бекітіп үстап тұрады.
Дәнді дақылдардың гүл шоғыры масақ (бидай, қара бидай, арпа), сіпсебас
(күріш, сүлы, тары, шәй жүгері, жүгері), собық (жүгері) және шоқгүл
(қарақүмық) түрінде болады. Масаң біліктен түрады, оның кертпешінде
кезектесіп, екі жағынан масақшалар орын тепкен. Сіп-себас орталық білік пен
бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір бұтақтарынан түрады,
олардың ұшар басында масақшалар орналасқан. Масақша екі масаң қабықшасы
(бидай мен сұлыда олар жалпақ, қара бидай мен арпада - жіңішке) мен бір
немесе бірнеше гүлден тұрады. Әрбір гүлде екі гүл қабықшасы болады: масақ
қабықшасына таяу орналасқаны қалыңдау болады, ол сыртқы гүл қабықшасы деп
аталады, ал екіншісі өте жүқа, әрі нәзік болады және оны ішкі гүл қабықшасы
деп атайды. Гүл қабықшаларының арасында екі ңалақты аналық аузы бар жатыр
мен үш аталың (күріште алтау) орналасқан.
Шоңгүл (қарақұмықта) құрылысы бойынша масақ пен сіпсебастан өзгеше: ол
жекеленген бестік гүлдерден түрады; гүл тажы күлгін немесе қызғылт түсті
бес гүл жапырақшасынан, сегіз аталықтан, әр түрлі шамадағы үш бағаналы
аналықтан түрады.
Жемісі - дән, ол үрықтан және эндоспермнен қүрал-ған. Дән үрығы үлкен
емес және бидай, қара бидай, арпада 1,5-2,5%, .сүлыда 2,0-3,5%, жүгеріде 10-
14% дән массасының бөлігін қүрайды. Дәнді дақылдар дәнінің химиялың құрамы
дақыл түріне, ауа-райы жағдайына, топыраң, өсіру технологиясының дәрежесі
мен сорттарға байланысты өзгереді.
Астың дақылдар дәнінің химиялық қүрамына ақуыз-дар (белоктар),
көмірсулары (углеводтар), майлар, күлдік заттар, т.б. кіреді.
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық маңызын
анықтайтын барынша бағалы бөлігі. Калориялылығы жөнінен ақсылдар крахмал
мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық даңылдарының ішінде ақуызға байы -бидай, әсіресе қатты
бидай. Халықаралық үлгіқалып (стандарт) бойынша бидай дәніндегі ақуыз
мөлшері 13,5% болуы қажет. Ал біздің елімізде өсірілетін бидай-дағы оның
мөлшері орта есеппен 13,9%, ал Солтүстік Қазақстан аймағындағы бидай
дәндерінде 16-20% аралығында өзгереді. Неғұрлым климат құрғақ және
топырақта азот мөлшері мол болса, соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады.
Ақуыздар қарапайым (протеиндер) күрделі (протеидтер) болып ажыратылады.
Қарапайым ақуыздар суда ерігіш (альбуминдер) және суда ерімейтін
(глобулиндер, глиаминдер, глютениндер) фракцияларға бөлінеді де, соңғылары
дөн уызы (клейковина) деп аталады. Ол иілімді, байланысқан және серпімді
масса. Қамырды суда шайып, крахмалды аластату арқылы алынады. Дән уызының
(клейковинаның) мөлшері мен сапаына нан өнімдерінің дәмдік және нандық
сапасы төуелді. Оның ең көп мөлшері бидай дәнінде 16-дан 50% -ға дейін, ал
ңара бидайда 3,1-9,5%, арпада 2-19%. Дән уызының мөлшері мен сапасына
топырақ-климат жағдайлары, өсіру технологиясы, сорт белгілері, т.б. әсер
етеді.
Көмірсулары (углеводтар) немесе азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) орта
есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және олардың негізгі бөлігін крахмал
алып жатыр.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында, негізінен үрықта жинаңталады.
Оның барынша көп мөлшері сүлы мен жүгері үрығында (тиісінше 6,0 және 5,3%).
Кулдің көп мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында. Дәнді дақылдардың күлі
фосфор қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей
(2,8%).
Талшықтар - дән қабықшасы мен жасуша қабырға-ларының негізі. Оныңкөп
мөлшері қарақұмық (13,1%), күріш (11,8%) және сұлы (11,5%) дақылдарында.
Жалаңаш дәнді астықта оның мөлшері шамалы (2,2-5,2%).
Дәннің ңүрамына кіретін қосылыстың бірі су болып табылады. Ол химиялық,
физикалық-химиялық және механикалың байланысқан түрде болады.
Дәннің қүрамына жоғары аталғандардан басқа тағы ферменттер (диастаза,
амилаза, липаза, т.б.) мен дәрумен-дер (витаминдер) - Вх, В2, Вв,РР,Е,Ат.б.
кіреді.
Өсіп-даму ерекшеліктері. Өзінің жеке дамуында - онтогенезде дәнді
дақылдар мынандай кезектесіп өтетін өсіп-даму кезеңдерінен өтеді: түңымның
өнуі, көктеу, түптену, түтікке шығу, масақтану немесе шашақтану, гүлдену
және пісіп-жетілу.
Тұқымның енуі үшін ылғал, жылу және оттегі қажет. Дөннің суды сіңіруі
оның бөртуі мен ұрықтың тыныс алуын күшейтеді. Ферменттердің әсерінен
ерімейтін қорлық заттар еритін түрге ауысады да, ұрықты қоректендіруге
жүмсалады. Түқымның бөртуі мен өнуіне оның абсолют қүрғақ зат массасын
есептегенде, төмендегідей мөлшерде су (ылғал) қажет: бидайға - 50%, қара
бидайға - 60-65%, арпаға - 50-60%, сүлыға - 60-76%, жүгеріге - 37-44% ,
тары мен шәй жүгеріге - 25-38%. Суды сіңіру жыл-дамдығына сыртқы ортаның
температурасы, топырақ ертіндісінің концентрациясы, дәннің ірілігі, қабықты-
лығы және құрамы айтарлықтай әсер етеді.
Ең төменгі өну температурасы дәнді дақылдардың бірінші тобында +1-2°С,
тары мен жүгеріде +8-10°С, кү-ріште +11-13°С. Мүндай жылылықта олар үзақ
уақыт бойы өніп-өседі, сондықтан саңырауқүлақ ауруларына тез шалдығады.
Бірінші топтың дақылдары үшін оңтайлы өну температурасы +6-12°С, ал екінші
топ үшін +18-22°С. Жаппай өнуге ауаның жетімсіздігі теріс әсерін ти-гізеді.
Ылғалдың шектен тыс молдығы тұқымның ауамен қамтамасыз етілуін нашарлатады,
оның өнуін күрт төмендетеді. Бүл кезеңде үрыңтың жапырақшалар мен
тамыршаларі,қарқынды өсе бастайды. Дәнді дақылдардың бірінші тобының түп
тамырлары бірнешеу (бидайда 3-5, ңара бидайда4-6, сүлыданегізінен 3, арпада
5-8), ал екінші топтың дақылдары жалғыз түп тамырымен өнеді. Түп
тамырлардан бүршік дами бастайды да, сабақ өркені пайда болады (ұрыңтық
сабақ). Сабақ өркені сыртынан колеоптиле деп аталатын тыспен қапталған. Ол
өскіннің топырақты жарып, жоғарыға шығуына жеңілдік жасайды және оны
жараңаттанудан саңтайды.
Көктеу. Топырақ бетіне шыққаннан кейін колеоптиле өзінің өсуін
тоқтатады да, жарылып, одан бірінші нағыз жапырақ пайда болады. Тәжірибеде
мүны көктеу кезеңі деп атайды.
Түптену. Үшінші жапырақ пайдаболысымен өсімдік-тің биіктеп өсуі
саябырлайды да, жер асты бөлігінің өсуі мен тамырлануы жылдамдайды. Жер
асты бүтаңтануы жүреді, түптену түйінінде екінші (қосалқы) тамырлар
түзіледі және топырақ бетінде ңосымша өркендер (сабақ-тар) пайда болады.
Тәжірибеде бүл кезеңді түптену деп атайды. Түптенудің нәтижесінде бір
түңымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бүта қалыптасады. Жалпы және
өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық
сабақ санын атайды, ал өнімді түптену егін жинау қарсаңындағы піскен дәні
бар сабаң санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп үлгермеген
сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоң сабақтарды мамық шөп деп атайды.
Түптену дәрежесі дақыл мен оның биологиялың ерекшеліктеріне, топырақ-тың
қүнарлылығы мен ылғалдылығына, температураға, өсіру технологиясының
ерекшеліктеріне (себу мерзімі, түқым сіңіру тереңдігіне, себу мөлшеріне,
т.б.) байланыс-ты. Күздік қарабидай күздік бидайға, арпа сүлыға, сүлы
жаздың бидайға қарағанда күштірек түптенеді. Күздік дәнді даңылдар жаздыңқа
қарағанда жақсырақ түп-тенеді. Түптенудің маңызы біркелкі емес. Күшті түпте-
ну әр уақытта да оң қүбылыс бола бермейді. Солтүстік Қазақстан жағдайында,
әсіресе көктем қуаңшылыңты және жаз ылғалды болғанда кейде сабан шөп күшті
дамиды, басты сабақтардың дәнінің пісіп жетілген кезеңінде олар әлі дән
түзіп үлгермейді. Бірақ жекелеген жылдары сабан шөп саны мен олардың
дәнділігі негізгі сабақ-тардан гөрі анағүрлым жоғары өнім беретіндіктен,
олар үшін жинау мерзімін кешеуілдетуге тура келеді.
Жалпы алғанда дәнді дақылдар өнімін қалыптасты-руда түптену негізгі
фактор - өсімдік бітіктігінің жиілі-гінде қосымша рөл атқарады. Қазаңстан
жағдайында дәнді дақылдардың өнімді түптенуі айтарлық-тай емес және ол
жаздың бидайда 1,2-1,3; арпада 1,5-1,6; сұлыда 1,4-1,5; тарыда 1,8-2,0;
күздік қара бидай мен күздік бидайда ол көрсеткіш анағүрлым жоғары (2-4).
Түтікке шыгу кезеңі түптенудің соңынан басталады. Бүл кезеңде ңысңа
буын аралығы үрықтық гүл шоғыры (масақ, сіпсебас) бар үрыңтық сабақ үзара
түседі де, жапырақ түтікшесінің ішімен жоғары қарай көтеріледі. Ең алдымен
төменгі буын аралығы өсіп ұзара бастайды, оның соңынан төменнен екінші,
үшінші және одан кейінгілер дами бастайды. Бір мезгілде гүл шоғыры да
дамиды.
Масакқтану немесе шашақтану кезеңі гүл шоғыр-ның жоғарғы жапырақ
қынабынан шығуымен сипатталады. Жапырақтың, сабанның ңарңынды өсуі
жалғасады, масақтың немесе сіпсебастың қалыптасуы аяқталады. Бүл кезеңде
өсімдіктер ылғал мен қоректік заттарға жоғары талап қояды. Кезең неғүрлым
ұйымшылдыңпен өтсе, астық солғүрлым біркелкі піседі де, сапасы жоғары
болады.
Гүлдену масақтану немесе шашақтану кезеңінен соң өтеді. Арпа
масаңтануға дейін гүлдейді, ал қара бидай одан 8-10 күн кейін өтеді де, 10
күнге дейін созылады. Бүл кезеңде жыныс органдары (аталықтар мен аналық)
пісіп жетіледі де, тозаңдануға дайын болады. Масаңты астыңта гүлдену
масақшалардың орта бөлігінен, ал шашақты астықта сіпсебастың жоғарғы
бөлігінен бастала-ы. Алғашқы ңалыптасңан дәндер негізінен ірі болыпкеледі.
Гүлдену ерекшеліктеріне қарай дәнді даңылдар өздігінен тозаңданатын (бидай,
арпа, сұлы, тары, күріш) және айңас тозаңданатын (жүгері, қара бидай) деп
ажы-ратылады.
Пісіп-жетілу ңосымша екі кезеңге бөлінеді: балауыздануы және толың
пісуі. Балауызданып пісудің өзі үшке бөлінеді: басы, ортасыжәне соңы.
Балауызданып пісудің бас кезінде дән жасыл түсін мүлде жоғалтады, іріленіп
жылтырланады, тырнаңпен жеңіл кесіледі. Балауызда-нып пісудің ортасында дән
әлі тырнақпен кесіледі, эндопсерм ақ, ұнды немесе жылтыр. Бүл дәуірде
түқымда пісу процесі аяқталады, тұқымдық учаскелерді дестеге шабуға
кірісуге болады.
Балауызданып пісудің соңында дән тырнақпен кесіл-мейді, біраң оның ізі
қалады. Ылғалдылығы 25-20% тө-мендейді де, көлемі мен түсі толық пісу
кезіндегі сияңты болады. Түңымдың учаскелерді дестеге осы кезеңде түсір-ген
дүрыс. Мысалы, Қазақ астық шаруашылығы ғылы-ми-зерттеу институтының
(И.В.Антонов, П.С.Наумов, 1974) деректері бойынша, бидай түқымының өнімі
осы кезеңде орғанда дөн ірілігінің есебінен жоғары болады: балауызданып
пісудің басында бидайдың 1000 дәнінің массасы 32,1 г, соңында 35,2 г болды.
Сонымен бірге ба-лауызданып пісудің соңында орғанда өсімдіктер дестеде аз
уақыт жатады (3-4 күн), мүның өзі дән сапасына жақсы әсер етеді, өйткені
қосалқы ылғалдану мүмкіндігі азаяды.
Толық пісу кезеңі екіге бөлінеді: толық пісудің басы мен толық пісу.
Толық пісудің бас кезінде дән қатты, тырнақпен із де салынбайды,
ылғалдылығы 20-18%. Бүл дәуірде егінді комбайнмен тура орып жинау
ұсынылады. Толық пісу кезіндегі ылғалдылық - 17-16%. Дән жеңіл, аздаған
шығынмен үгітіледі, құрғақ, сапалы.
Өсіру ерекшеліктері бойынша дәнді астың да0ылдарының бірінші тобы
(бидай, арабидай, арпа, сұлы) жаздық және күздік, ол екінші тобы (тары,
қараңүмық, жүгері, күріш, шөй жүгері) тек қана жаздық деп ажыра-тылады.
Жаздың астық дақылдары көктемде себіліп, сол жылы күзге қарай жаңа
астық өнімін береді, ал күздіктер күзде себіліп, өсімдіктері қыстап
шыққаннан кейін, келесі жылдың жазында астық өнімін қалыптастырады.
ЖАЗДЫҚ ДӘНДІ АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫ. БИДАЙ
Бидайдың жалпы сипаттамасы. Бидайдың шыққан жері - алдыңғы Азия,
орталығы - қазіргі Иран, т.б. елдер. Бүдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде
жүмсақ бидай тараған. Жерорта теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты
бидай шықты. И.С.Сүлейменовтің (1973) топшы-лауынша, біздің елімізде Семей
маңында бидай суармалы жерлерде 1834 жылдан өсіріле бастады, XIX ғасырда ол
қазіргі Қостанай, Аңмола, т.б. облыстар аумағында себілген, ал XX ғасырдың
басынан республикамыздың барлың жерлерінде өсірілуде. Бидайдың дүние
жүзіндегі егіс көлемі 220 млн.га, ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде ол
бірінші орын алады. Бидай өндірудегі ірі мемлекеттер ңатарына Қытай, АҚШ,
Ресей, т.б. жатады.
7-кесте. Қазақстан облыстарындағы жаздық бидай өндірудің жағдайы
Облыстар Егіс көлемі,Астық Жалпы
мың га өнімі, астық түсімі,
цга мың т
Қазақстан Республикасында10256,5 11,7 11928,1
оның ішінде: Ақмола 2862,8 10,8 3073,4
Қостанай 2642,3 11,8 3112,3
Ш.Қ.О 301,3 11,9 355,3
Солтүстік Қазақстан 2521,0 13,9 3493,1
облысы
Жер шары халқының жартысынан көбі негізінен би-даймен, нан макарон,
кондитер өнімдері, т.б. ңоректе-неді. Аталған өнімдердің қоректілігі жоғары
болып, халың мүқтажын ңанағаттандыру үшін оларда бағалы сапа көрсеткіштері
мен ңасиеттер болғаны абзал.
Бидай дәнінің сапасын сипаттайтын маңызды көрсет-кішке ақуыз мөлшері
мен дән уызы (клейковина) жата-ды. Бүл көрсеткіштер бидайдың пайдалану
сипатын анықтайды.
Өңдеу (өндіру) өнеркәсібі мен экспорт үшін күшті және қатты бидай
сорттары жоғары бағаланады. Күшті бидайға ақуызы мен дән уызы мол жүмсақ
бидай жатады.
Жүмсақ бидай сорттары үн мен нанның сапасын анық-тайтын жинақты
көрсеткіш үнның күшіне қарай күшті, орташа және осал (әлсіз) болып үш топқа
бөлінеді.
Күшті бидай аңуызының көптігі, уызының жиырым-дылығы және созылымдылығы
жағынан көзге түседі. Мүндай үннан пісірілген нан жаңсы көтеріледі, түрі
өте үнамды, бүйір қабығы жүқа немесе тор көзді, жүмсақ, созылмалы келеді,
сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі бо-лады. Сонымен қатар, күшті бидайдың
байытушылық қасиеті бар: осал бидайдың үнына аздап күшті бидайдың үнын
ңосқанда одан шығатын нанның сапасы анағүрлым жаңсарады. Күшті бидай ең
таңдаулы бидай болып сана-лады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта
оған деген сүраныс жоғары.
Орташа нандық күші (қуаты) бар бидай, басқаша айтқанда филлер, ешңандай
қоспасыз-ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар аңуызының мөлшері
орта-ша, уызының жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ қамырының ашытылған
кездегі ферменттік тҰрақтылығы да төмендеу болады. Мүндай сорттар осал
бидай-дың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес.
Осал (әлсіз) бидайдың ақуызы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте әлсіз
болады. Сондықтан нан сапа-сының көрсеткіштері төмен болады. Осал бидай
нанының сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай үнын қосады.
Жақсы қатты бидай астығы жоғары сапалы макарон өндіруге таптырмайтын
шикізат болып табылады. Жүм-сақ бидай үнынан макарон өнімдерін жасауға
болады, бірақ олар өзінің пішінін сақтай алмайды, опырылғыш, піскен кезде
жабысқақ келеді де, тиімсіз түске енеді. Сары янтарлы немесе лимон тәрізді
сарғыш түсті мака-рон өте жоғары сапалы деп есептеледі. Мүндай түс каро-
тиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жүмсақ бидайға қарағанда
қатты бидайда орта есеппен екі есе көп.
Жақсы макарон өнімдері мынадай талаптарға сай бо-луы қажет: қамыры
тығыз жабыспалы, қалыпқа салған-да жеткілікті дәрежеде механикалық берік
және пішінді. Бүл қасиеттердің барлығы жоғары сапалы қатты бидай
өнімдерінен дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жо-ғары сапалы үнтақ
жармасын өндіретін шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге
тартқанда қыр-лы үн бөліктері бірыңғай масса болып түзіледі; үн жасу-шалары
қатты, бірақ нәзік келеді, ал жүмсақ бидайда олар борпылдақ әрі үсақ
саңылаулары болады. Дән уызы-ның мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл
атқарады. Қатты бидайдың дән уызы қысқа серпімді болып келеді, сондықтан
оның үнынан пісірілген нанның көлемі аз, тор көзділігі нашар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Пәні: АГРОНОМИЯ
Тақырыбы: Астық тұқымдастар және олардың түрлері
Орындаған: 3ФХ-2 тобы студенті
Башеева Б.С.
Тексерген: оқытушы Ахметқұлова Қ.Р.
Семей қаласы
2011жыл
Жоспар
1. Кіріспе
.
2. Негізгі бөлім
2.1 Астық тұқымдастардың құрылысы
2.2. Астық тұқымдастардың өсіп-даму ерекшеліктері
2.3 Астық тұқымдастардың көктеуі, түптенуі
2.4 Астық тұқымдастардың түрлері
2.5. Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Астық тұқымдас масақты дәнді дақылдарды тағамға, мал азығына және тамақ
өнеркәсібіне шикізат қары ретінде пайдаланады. Бидай, Қарабидай, күріш,
қарақұмық, тары, сұлы, арпа, жүгері, азық-түлікке пайдаланылып, олардан
түрлі тағамдар жасалса, сонымен қатар олардың кейбіреуі құнарлы мал азығы.
Бір қатар дәнді дақылдар-тамақ өнеркәсібі үшін шикізат қоры. Айталақ, арпа-
сыра өнеркәсібінде, жүгері, спирт өндірісінде пайдаланылады. Осындай жан-
жақты пайдаланылатын болғандықтан, оларды республиканың барлық аймақтарында
өсіреді.
Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Қазақстан ірі астықты өлкеге
айналды. Республиканың жалпы егіс көлемі 1953 жылы 9,7 млн, ал 1991 жылы
36 млн. гектарға ұлғайды, оның ішінде дәнді дақылдардың егіс көлемі азайып
кетті. Атап айтсақ, 2006 жылы дәнді дақылдардың егіс көлемі 19 млн.
гектарға дейін кішірейді.
Егіс көлемі кемігенімен, олардың шығымдылығы мен жалпы түсімі артты.
Мысалы, 2006 жылы республика бойынша масақты дәнді дақылдардың әрбір
гектарынан алынған орташа түсім 3,0 центнер, ал жалпы жиналған өнім 17133
мың тонна болды. Бұл көрсеткіштер тың игерудің алдында (1951-1955жж.) – 5,9
центнер және 4,5 млн. тонна болған еді. Мұның өзі республиканың астық
өңдіруде елеулі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Әрине, бұл көрсеткіш
1990 жылмен салыстырғанда біршама төмен, бірақ соңғы 2-3 жылда фермерлер
мен шаруа қожалықтарының астық өңдірісін арттыруда елеулі үлес
қосқандықтары байқалды.
Дақыл Егіс көлемі Астық өнімі Жалпы түсім лн.т
Астық тұқымдастар12,44 9,4 11,6
Бидай 10,11 9,0 9,1
Арпа 1,71 10,12 1,7
қарабидай 0,27 16,1 0,05
сұлы 0,19 9,6 0,18
күріш 0,08 29,7 0,21
қарақүмық 0,05 6,0 0,03
жүгері 0,08 33,3 0,25
Біздің елімізде 2002 жылы 18 млн. тоннадан астам астық жиналды, ал
астық өнімі 13,9 цга болды.
Астық өндірісін арттыру - біздің еліміздің ғана емес, бүкіл дүние
жүзінің ауыл шаруашылығын дамытудағы басты мәселе (проблема). Қазақстан
Республикасында дәнді дақылдардың 65%-дан астам егістік көлемі мен жалпы
түсімі Солтүстік Қазақстан аймағының үлесінде.
Морфологиялық ерекшеліктері. Дәнді астық дақыл-дары негізінен
қоңырбастар түқымдасына жатады. Олар-да санының көптігі мен түр
өзгерістерінің өр түрлілігіне қарамай, вегетативтік органдарының қүрылысы
мен да-муында көптеген үқсас белгілер бар. Дәнді дақылдар мор-фологиясы мен
өсіру ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді: кәдімгі астық немесе дәнді
дақылдардың бірінші тобы - бидай, арпа, қара бидай, сүлы; тары тәріздес
астық немесе дәнді дақылдардың екінші тобы - тары, жүгері, шөй жүгері,
күріш және қарақүмақ; үшінші тобы - дәнді бүршақ дақылдары (асбүршақ,
ноқат, майбүршақ, жасы-мық, т.б.)
Қоңырбастар түқымдасына жататын тамыр жүйесі шашақты. Түп немесе
ұрықтық тамырлар және түйін немесе қосалқы тамырлар сабақтың жер асты
түйінінен түзіледі. Бүл тамыр түрлерінің екеуінің де өсімдік тіршілігінде
үлкен маңызы бар.
Жүгері мен шәй жүгеріде сабақтың жер бетіне таяу орналасқан түйінінен
тірек немесе ауа тамырлары тарай-ды. Олар өсімдіктердің жапырылып қалмауын
төзім-ділігін арттырады. Дәнді дақылдардың тамырлары топы-раңқа 100 см және
одан да тереңге бойлайды. Бірақ олар-дың негізгі массасы (80-90%)
топырақтың жыртылатын қабатында орналасады.
Астық тұқымдастардың сабағы - сабан, ол буындардан және буын аралығынан
тұрады: буындар дегеніміз - са-бақтың қалқамен ажыратылған жүмыр бөлігі;
буындар арасындағы кесіндіні буын аралығы деп атайды және олардың саны 5-7
(бидай, сүлы, т.б.). Көптеген дәнді дақылдар сабанының іші кеуек, ал жүгері
мен шәй жүгеріде парен-хима үлпаларыментолтырылған. Сабақбарлық буын
аралықтарымен өседі. Ең әуелі төменгі буын аралығы өсе бастайды, одан кейін
ортаңғы және жоғарғылары өседі.
Астық дақылдарының жапырағы екі бөліктен - жапырақ тақтасы мен
қынабынан түрады. Жапырақ қынабының тақтаға ауысатын жерінде тілше деп
аталатын жүңа қабық болады. Ол жапырақ қынабының ішіне судың еніп кетуіне
жол бермейді. Тілшенің жан-жағына екі жарты ай сияқты қүлаңша орналасңан
және ол жапырақ қынабын сабаққа бекітіп үстап тұрады.
Дәнді дақылдардың гүл шоғыры масақ (бидай, қара бидай, арпа), сіпсебас
(күріш, сүлы, тары, шәй жүгері, жүгері), собық (жүгері) және шоқгүл
(қарақүмық) түрінде болады. Масаң біліктен түрады, оның кертпешінде
кезектесіп, екі жағынан масақшалар орын тепкен. Сіп-себас орталық білік пен
бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір бұтақтарынан түрады,
олардың ұшар басында масақшалар орналасқан. Масақша екі масаң қабықшасы
(бидай мен сұлыда олар жалпақ, қара бидай мен арпада - жіңішке) мен бір
немесе бірнеше гүлден тұрады. Әрбір гүлде екі гүл қабықшасы болады: масақ
қабықшасына таяу орналасқаны қалыңдау болады, ол сыртқы гүл қабықшасы деп
аталады, ал екіншісі өте жүқа, әрі нәзік болады және оны ішкі гүл қабықшасы
деп атайды. Гүл қабықшаларының арасында екі ңалақты аналық аузы бар жатыр
мен үш аталың (күріште алтау) орналасқан.
Шоңгүл (қарақұмықта) құрылысы бойынша масақ пен сіпсебастан өзгеше: ол
жекеленген бестік гүлдерден түрады; гүл тажы күлгін немесе қызғылт түсті
бес гүл жапырақшасынан, сегіз аталықтан, әр түрлі шамадағы үш бағаналы
аналықтан түрады.
Жемісі - дән, ол үрықтан және эндоспермнен қүрал-ған. Дән үрығы үлкен
емес және бидай, қара бидай, арпада 1,5-2,5%, .сүлыда 2,0-3,5%, жүгеріде 10-
14% дән массасының бөлігін қүрайды. Дәнді дақылдар дәнінің химиялың құрамы
дақыл түріне, ауа-райы жағдайына, топыраң, өсіру технологиясының дәрежесі
мен сорттарға байланысты өзгереді.
Астың дақылдар дәнінің химиялық қүрамына ақуыз-дар (белоктар),
көмірсулары (углеводтар), майлар, күлдік заттар, т.б. кіреді.
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық маңызын
анықтайтын барынша бағалы бөлігі. Калориялылығы жөнінен ақсылдар крахмал
мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық даңылдарының ішінде ақуызға байы -бидай, әсіресе қатты
бидай. Халықаралық үлгіқалып (стандарт) бойынша бидай дәніндегі ақуыз
мөлшері 13,5% болуы қажет. Ал біздің елімізде өсірілетін бидай-дағы оның
мөлшері орта есеппен 13,9%, ал Солтүстік Қазақстан аймағындағы бидай
дәндерінде 16-20% аралығында өзгереді. Неғұрлым климат құрғақ және
топырақта азот мөлшері мол болса, соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады.
Ақуыздар қарапайым (протеиндер) күрделі (протеидтер) болып ажыратылады.
Қарапайым ақуыздар суда ерігіш (альбуминдер) және суда ерімейтін
(глобулиндер, глиаминдер, глютениндер) фракцияларға бөлінеді де, соңғылары
дөн уызы (клейковина) деп аталады. Ол иілімді, байланысқан және серпімді
масса. Қамырды суда шайып, крахмалды аластату арқылы алынады. Дән уызының
(клейковинаның) мөлшері мен сапаына нан өнімдерінің дәмдік және нандық
сапасы төуелді. Оның ең көп мөлшері бидай дәнінде 16-дан 50% -ға дейін, ал
ңара бидайда 3,1-9,5%, арпада 2-19%. Дән уызының мөлшері мен сапасына
топырақ-климат жағдайлары, өсіру технологиясы, сорт белгілері, т.б. әсер
етеді.
Көмірсулары (углеводтар) немесе азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) орта
есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және олардың негізгі бөлігін крахмал
алып жатыр.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында, негізінен үрықта жинаңталады.
Оның барынша көп мөлшері сүлы мен жүгері үрығында (тиісінше 6,0 және 5,3%).
Кулдің көп мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында. Дәнді дақылдардың күлі
фосфор қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей
(2,8%).
Талшықтар - дән қабықшасы мен жасуша қабырға-ларының негізі. Оныңкөп
мөлшері қарақұмық (13,1%), күріш (11,8%) және сұлы (11,5%) дақылдарында.
Жалаңаш дәнді астықта оның мөлшері шамалы (2,2-5,2%).
Дәннің ңүрамына кіретін қосылыстың бірі су болып табылады. Ол химиялық,
физикалық-химиялық және механикалың байланысқан түрде болады.
Дәннің қүрамына жоғары аталғандардан басқа тағы ферменттер (диастаза,
амилаза, липаза, т.б.) мен дәрумен-дер (витаминдер) - Вх, В2, Вв,РР,Е,Ат.б.
кіреді.
Өсіп-даму ерекшеліктері. Өзінің жеке дамуында - онтогенезде дәнді
дақылдар мынандай кезектесіп өтетін өсіп-даму кезеңдерінен өтеді: түңымның
өнуі, көктеу, түптену, түтікке шығу, масақтану немесе шашақтану, гүлдену
және пісіп-жетілу.
Тұқымның енуі үшін ылғал, жылу және оттегі қажет. Дөннің суды сіңіруі
оның бөртуі мен ұрықтың тыныс алуын күшейтеді. Ферменттердің әсерінен
ерімейтін қорлық заттар еритін түрге ауысады да, ұрықты қоректендіруге
жүмсалады. Түқымның бөртуі мен өнуіне оның абсолют қүрғақ зат массасын
есептегенде, төмендегідей мөлшерде су (ылғал) қажет: бидайға - 50%, қара
бидайға - 60-65%, арпаға - 50-60%, сүлыға - 60-76%, жүгеріге - 37-44% ,
тары мен шәй жүгеріге - 25-38%. Суды сіңіру жыл-дамдығына сыртқы ортаның
температурасы, топырақ ертіндісінің концентрациясы, дәннің ірілігі, қабықты-
лығы және құрамы айтарлықтай әсер етеді.
Ең төменгі өну температурасы дәнді дақылдардың бірінші тобында +1-2°С,
тары мен жүгеріде +8-10°С, кү-ріште +11-13°С. Мүндай жылылықта олар үзақ
уақыт бойы өніп-өседі, сондықтан саңырауқүлақ ауруларына тез шалдығады.
Бірінші топтың дақылдары үшін оңтайлы өну температурасы +6-12°С, ал екінші
топ үшін +18-22°С. Жаппай өнуге ауаның жетімсіздігі теріс әсерін ти-гізеді.
Ылғалдың шектен тыс молдығы тұқымның ауамен қамтамасыз етілуін нашарлатады,
оның өнуін күрт төмендетеді. Бүл кезеңде үрыңтың жапырақшалар мен
тамыршаларі,қарқынды өсе бастайды. Дәнді дақылдардың бірінші тобының түп
тамырлары бірнешеу (бидайда 3-5, ңара бидайда4-6, сүлыданегізінен 3, арпада
5-8), ал екінші топтың дақылдары жалғыз түп тамырымен өнеді. Түп
тамырлардан бүршік дами бастайды да, сабақ өркені пайда болады (ұрыңтық
сабақ). Сабақ өркені сыртынан колеоптиле деп аталатын тыспен қапталған. Ол
өскіннің топырақты жарып, жоғарыға шығуына жеңілдік жасайды және оны
жараңаттанудан саңтайды.
Көктеу. Топырақ бетіне шыққаннан кейін колеоптиле өзінің өсуін
тоқтатады да, жарылып, одан бірінші нағыз жапырақ пайда болады. Тәжірибеде
мүны көктеу кезеңі деп атайды.
Түптену. Үшінші жапырақ пайдаболысымен өсімдік-тің биіктеп өсуі
саябырлайды да, жер асты бөлігінің өсуі мен тамырлануы жылдамдайды. Жер
асты бүтаңтануы жүреді, түптену түйінінде екінші (қосалқы) тамырлар
түзіледі және топырақ бетінде ңосымша өркендер (сабақ-тар) пайда болады.
Тәжірибеде бүл кезеңді түптену деп атайды. Түптенудің нәтижесінде бір
түңымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бүта қалыптасады. Жалпы және
өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық
сабақ санын атайды, ал өнімді түптену егін жинау қарсаңындағы піскен дәні
бар сабаң санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп үлгермеген
сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоң сабақтарды мамық шөп деп атайды.
Түптену дәрежесі дақыл мен оның биологиялың ерекшеліктеріне, топырақ-тың
қүнарлылығы мен ылғалдылығына, температураға, өсіру технологиясының
ерекшеліктеріне (себу мерзімі, түқым сіңіру тереңдігіне, себу мөлшеріне,
т.б.) байланыс-ты. Күздік қарабидай күздік бидайға, арпа сүлыға, сүлы
жаздың бидайға қарағанда күштірек түптенеді. Күздік дәнді даңылдар жаздыңқа
қарағанда жақсырақ түп-тенеді. Түптенудің маңызы біркелкі емес. Күшті түпте-
ну әр уақытта да оң қүбылыс бола бермейді. Солтүстік Қазақстан жағдайында,
әсіресе көктем қуаңшылыңты және жаз ылғалды болғанда кейде сабан шөп күшті
дамиды, басты сабақтардың дәнінің пісіп жетілген кезеңінде олар әлі дән
түзіп үлгермейді. Бірақ жекелеген жылдары сабан шөп саны мен олардың
дәнділігі негізгі сабақ-тардан гөрі анағүрлым жоғары өнім беретіндіктен,
олар үшін жинау мерзімін кешеуілдетуге тура келеді.
Жалпы алғанда дәнді дақылдар өнімін қалыптасты-руда түптену негізгі
фактор - өсімдік бітіктігінің жиілі-гінде қосымша рөл атқарады. Қазаңстан
жағдайында дәнді дақылдардың өнімді түптенуі айтарлық-тай емес және ол
жаздың бидайда 1,2-1,3; арпада 1,5-1,6; сұлыда 1,4-1,5; тарыда 1,8-2,0;
күздік қара бидай мен күздік бидайда ол көрсеткіш анағүрлым жоғары (2-4).
Түтікке шыгу кезеңі түптенудің соңынан басталады. Бүл кезеңде ңысңа
буын аралығы үрықтық гүл шоғыры (масақ, сіпсебас) бар үрыңтық сабақ үзара
түседі де, жапырақ түтікшесінің ішімен жоғары қарай көтеріледі. Ең алдымен
төменгі буын аралығы өсіп ұзара бастайды, оның соңынан төменнен екінші,
үшінші және одан кейінгілер дами бастайды. Бір мезгілде гүл шоғыры да
дамиды.
Масакқтану немесе шашақтану кезеңі гүл шоғыр-ның жоғарғы жапырақ
қынабынан шығуымен сипатталады. Жапырақтың, сабанның ңарңынды өсуі
жалғасады, масақтың немесе сіпсебастың қалыптасуы аяқталады. Бүл кезеңде
өсімдіктер ылғал мен қоректік заттарға жоғары талап қояды. Кезең неғүрлым
ұйымшылдыңпен өтсе, астық солғүрлым біркелкі піседі де, сапасы жоғары
болады.
Гүлдену масақтану немесе шашақтану кезеңінен соң өтеді. Арпа
масаңтануға дейін гүлдейді, ал қара бидай одан 8-10 күн кейін өтеді де, 10
күнге дейін созылады. Бүл кезеңде жыныс органдары (аталықтар мен аналық)
пісіп жетіледі де, тозаңдануға дайын болады. Масаңты астыңта гүлдену
масақшалардың орта бөлігінен, ал шашақты астықта сіпсебастың жоғарғы
бөлігінен бастала-ы. Алғашқы ңалыптасңан дәндер негізінен ірі болыпкеледі.
Гүлдену ерекшеліктеріне қарай дәнді даңылдар өздігінен тозаңданатын (бидай,
арпа, сұлы, тары, күріш) және айңас тозаңданатын (жүгері, қара бидай) деп
ажы-ратылады.
Пісіп-жетілу ңосымша екі кезеңге бөлінеді: балауыздануы және толың
пісуі. Балауызданып пісудің өзі үшке бөлінеді: басы, ортасыжәне соңы.
Балауызданып пісудің бас кезінде дән жасыл түсін мүлде жоғалтады, іріленіп
жылтырланады, тырнаңпен жеңіл кесіледі. Балауызда-нып пісудің ортасында дән
әлі тырнақпен кесіледі, эндопсерм ақ, ұнды немесе жылтыр. Бүл дәуірде
түқымда пісу процесі аяқталады, тұқымдық учаскелерді дестеге шабуға
кірісуге болады.
Балауызданып пісудің соңында дән тырнақпен кесіл-мейді, біраң оның ізі
қалады. Ылғалдылығы 25-20% тө-мендейді де, көлемі мен түсі толық пісу
кезіндегі сияңты болады. Түңымдың учаскелерді дестеге осы кезеңде түсір-ген
дүрыс. Мысалы, Қазақ астық шаруашылығы ғылы-ми-зерттеу институтының
(И.В.Антонов, П.С.Наумов, 1974) деректері бойынша, бидай түқымының өнімі
осы кезеңде орғанда дөн ірілігінің есебінен жоғары болады: балауызданып
пісудің басында бидайдың 1000 дәнінің массасы 32,1 г, соңында 35,2 г болды.
Сонымен бірге ба-лауызданып пісудің соңында орғанда өсімдіктер дестеде аз
уақыт жатады (3-4 күн), мүның өзі дән сапасына жақсы әсер етеді, өйткені
қосалқы ылғалдану мүмкіндігі азаяды.
Толық пісу кезеңі екіге бөлінеді: толық пісудің басы мен толық пісу.
Толық пісудің бас кезінде дән қатты, тырнақпен із де салынбайды,
ылғалдылығы 20-18%. Бүл дәуірде егінді комбайнмен тура орып жинау
ұсынылады. Толық пісу кезіндегі ылғалдылық - 17-16%. Дән жеңіл, аздаған
шығынмен үгітіледі, құрғақ, сапалы.
Өсіру ерекшеліктері бойынша дәнді астың да0ылдарының бірінші тобы
(бидай, арабидай, арпа, сұлы) жаздық және күздік, ол екінші тобы (тары,
қараңүмық, жүгері, күріш, шөй жүгері) тек қана жаздық деп ажыра-тылады.
Жаздың астық дақылдары көктемде себіліп, сол жылы күзге қарай жаңа
астық өнімін береді, ал күздіктер күзде себіліп, өсімдіктері қыстап
шыққаннан кейін, келесі жылдың жазында астық өнімін қалыптастырады.
ЖАЗДЫҚ ДӘНДІ АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫ. БИДАЙ
Бидайдың жалпы сипаттамасы. Бидайдың шыққан жері - алдыңғы Азия,
орталығы - қазіргі Иран, т.б. елдер. Бүдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде
жүмсақ бидай тараған. Жерорта теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты
бидай шықты. И.С.Сүлейменовтің (1973) топшы-лауынша, біздің елімізде Семей
маңында бидай суармалы жерлерде 1834 жылдан өсіріле бастады, XIX ғасырда ол
қазіргі Қостанай, Аңмола, т.б. облыстар аумағында себілген, ал XX ғасырдың
басынан республикамыздың барлың жерлерінде өсірілуде. Бидайдың дүние
жүзіндегі егіс көлемі 220 млн.га, ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде ол
бірінші орын алады. Бидай өндірудегі ірі мемлекеттер ңатарына Қытай, АҚШ,
Ресей, т.б. жатады.
7-кесте. Қазақстан облыстарындағы жаздық бидай өндірудің жағдайы
Облыстар Егіс көлемі,Астық Жалпы
мың га өнімі, астық түсімі,
цга мың т
Қазақстан Республикасында10256,5 11,7 11928,1
оның ішінде: Ақмола 2862,8 10,8 3073,4
Қостанай 2642,3 11,8 3112,3
Ш.Қ.О 301,3 11,9 355,3
Солтүстік Қазақстан 2521,0 13,9 3493,1
облысы
Жер шары халқының жартысынан көбі негізінен би-даймен, нан макарон,
кондитер өнімдері, т.б. ңоректе-неді. Аталған өнімдердің қоректілігі жоғары
болып, халың мүқтажын ңанағаттандыру үшін оларда бағалы сапа көрсеткіштері
мен ңасиеттер болғаны абзал.
Бидай дәнінің сапасын сипаттайтын маңызды көрсет-кішке ақуыз мөлшері
мен дән уызы (клейковина) жата-ды. Бүл көрсеткіштер бидайдың пайдалану
сипатын анықтайды.
Өңдеу (өндіру) өнеркәсібі мен экспорт үшін күшті және қатты бидай
сорттары жоғары бағаланады. Күшті бидайға ақуызы мен дән уызы мол жүмсақ
бидай жатады.
Жүмсақ бидай сорттары үн мен нанның сапасын анық-тайтын жинақты
көрсеткіш үнның күшіне қарай күшті, орташа және осал (әлсіз) болып үш топқа
бөлінеді.
Күшті бидай аңуызының көптігі, уызының жиырым-дылығы және созылымдылығы
жағынан көзге түседі. Мүндай үннан пісірілген нан жаңсы көтеріледі, түрі
өте үнамды, бүйір қабығы жүқа немесе тор көзді, жүмсақ, созылмалы келеді,
сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі бо-лады. Сонымен қатар, күшті бидайдың
байытушылық қасиеті бар: осал бидайдың үнына аздап күшті бидайдың үнын
ңосқанда одан шығатын нанның сапасы анағүрлым жаңсарады. Күшті бидай ең
таңдаулы бидай болып сана-лады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта
оған деген сүраныс жоғары.
Орташа нандық күші (қуаты) бар бидай, басқаша айтқанда филлер, ешңандай
қоспасыз-ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар аңуызының мөлшері
орта-ша, уызының жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ қамырының ашытылған
кездегі ферменттік тҰрақтылығы да төмендеу болады. Мүндай сорттар осал
бидай-дың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес.
Осал (әлсіз) бидайдың ақуызы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте әлсіз
болады. Сондықтан нан сапа-сының көрсеткіштері төмен болады. Осал бидай
нанының сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай үнын қосады.
Жақсы қатты бидай астығы жоғары сапалы макарон өндіруге таптырмайтын
шикізат болып табылады. Жүм-сақ бидай үнынан макарон өнімдерін жасауға
болады, бірақ олар өзінің пішінін сақтай алмайды, опырылғыш, піскен кезде
жабысқақ келеді де, тиімсіз түске енеді. Сары янтарлы немесе лимон тәрізді
сарғыш түсті мака-рон өте жоғары сапалы деп есептеледі. Мүндай түс каро-
тиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жүмсақ бидайға қарағанда
қатты бидайда орта есеппен екі есе көп.
Жақсы макарон өнімдері мынадай талаптарға сай бо-луы қажет: қамыры
тығыз жабыспалы, қалыпқа салған-да жеткілікті дәрежеде механикалық берік
және пішінді. Бүл қасиеттердің барлығы жоғары сапалы қатты бидай
өнімдерінен дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жо-ғары сапалы үнтақ
жармасын өндіретін шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге
тартқанда қыр-лы үн бөліктері бірыңғай масса болып түзіледі; үн жасу-шалары
қатты, бірақ нәзік келеді, ал жүмсақ бидайда олар борпылдақ әрі үсақ
саңылаулары болады. Дән уызы-ның мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл
атқарады. Қатты бидайдың дән уызы қысқа серпімді болып келеді, сондықтан
оның үнынан пісірілген нанның көлемі аз, тор көзділігі нашар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz