Лексика - семантикалық, фонетикалық - орфограммалық және грамматикалық варианттардың ерекшеліктерін саралап көрсету, нормадан ауытқу немесе сай келу заңдылықтарын талдау және варианттарды кодификациялаудың теориялық негіздерін іздестіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Тілдік норма туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сөз варианттары ұғымына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАРЫСПА ТҰЛҒАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛДІК НОРМАДА ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Сөз варианттарының түрлері және олардың тілдік нормада қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Лексикалық, фонетикалық және грамматикалық варианттардың қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кісі есімдеріндегі жарыспа тұлғалар және оларды қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Тілдік норма туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сөз варианттары ұғымына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАРЫСПА ТҰЛҒАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛДІК НОРМАДА ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Сөз варианттарының түрлері және олардың тілдік нормада қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Лексикалық, фонетикалық және грамматикалық варианттардың қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кісі есімдеріндегі жарыспа тұлғалар және оларды қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің өзектілігі. Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін баянды етудің аса маңызды факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде, ұлт тілінің тұтастығы оның әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет - бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі. Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіліне, оның дәстүрлі нормаларына сүйене отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлері қазақтың ұлттық әдеби нормаларының жетіліп, дамып, саралана түсуіне, оның бейнелілігі мен орамдылығының арта беруіне зор үлес қосты.
Қазақ тіліндегі варианттылық проблемасын арнайы зерттеп, монографиялар жазған И.Ұйықбаев, С.Бизақов сияқты ғалымдар болды. И.Ұйықбаев: «Вариант сөзінің ауқымы кең жатады, өйткені ол барлық жарыспалы сөздерді қамтиды, ал дублет көбінесе лексика - семантикалық дәлме - дәлдікті білдіру үшін қолдынылады» деген пікірді айтады. Зерттеуші С.Бизақов А.А.Реформатский, Н.М.Шанский, Рогожникова, И.А.Короленко сияқты зерттеушілердің вариант пен дублет терминдерін орыс тіл білімінде ажыратып қолдану туралы пікірлерін келтіріп, бұл терминдер жайында бірсыпыра толығырақ мағлұмат береді де, қазақ тіліндегі еңбектерде бұл екі терминнің ара - жігі ашылмай, қабат алынып келе жатқанын білдіреді. Бұл зерттеуші де «вариант» пен «дублет» құбылыстарын бір - бірінен ажыратып танытатын белгілерді атап, фонетикалық дублеттер мен сөздің дыбыстық варианттарына жеке - жеке сипаттама береді. Ұсынылып отырған жұмыста біз варианттылық құбылысының зерттелу тарихын, таным деңгейін тәптіштеп толық баяндауды мақсат етпей, қазақ тілінің бүгінгі әдеби нормасы тұрғысынан келгенде, варианттар, дублеттер, қосар сөздер, жарыспа сөз (тұлғалар) деп атап жүрген тілдік элементтерді қалайша танып, жіктеуді қарастырамыз.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар. Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - лексика - семантикалық, фонетикалық - орфограммалық және грамматикалық варианттардың ерекшеліктерін саралап көрсету, нормадан ауытқу немесе сай келу заңдылықтарын талдау және варианттарды кодификациялаудың теориялық негіздерін іздестіру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сөз варианттары қарастыратын мәселелерін анықтау, нақтылау; “жарыспа тұлғалар” ұғымына анықтама беру; оның негізгі аспектілерін көрсету;
- жарыспа тұлғалардың тіл білімінің теориялық саласы ретінде қалыптасуының алғышарттарын көрсету;
- сөз варианттарына түрлеріне сипаттама жасау; кодификациялаудың негіздерін айқындау;
- лексикалық, лексика - семантикалық, лексика – фонетикалық сөз варианттарының тілдік нормада қалыптасу жолдарын анықтау;
- фонетикалық - орфограммалық, грамматикалық сөз варианттарының қолданылу ерекшеліктерін айқындап, талдау жасау;
- есімдердегі жарыспа тұлғалардың қолданылу ерекшеліктерін айқындап, мәнін түсіндіру;
- тілдің даму үрдісіне сәйкес өзгерістерді айқындау және варианттарды кодификациялау;
Қазақ тіліндегі варианттылық проблемасын арнайы зерттеп, монографиялар жазған И.Ұйықбаев, С.Бизақов сияқты ғалымдар болды. И.Ұйықбаев: «Вариант сөзінің ауқымы кең жатады, өйткені ол барлық жарыспалы сөздерді қамтиды, ал дублет көбінесе лексика - семантикалық дәлме - дәлдікті білдіру үшін қолдынылады» деген пікірді айтады. Зерттеуші С.Бизақов А.А.Реформатский, Н.М.Шанский, Рогожникова, И.А.Короленко сияқты зерттеушілердің вариант пен дублет терминдерін орыс тіл білімінде ажыратып қолдану туралы пікірлерін келтіріп, бұл терминдер жайында бірсыпыра толығырақ мағлұмат береді де, қазақ тіліндегі еңбектерде бұл екі терминнің ара - жігі ашылмай, қабат алынып келе жатқанын білдіреді. Бұл зерттеуші де «вариант» пен «дублет» құбылыстарын бір - бірінен ажыратып танытатын белгілерді атап, фонетикалық дублеттер мен сөздің дыбыстық варианттарына жеке - жеке сипаттама береді. Ұсынылып отырған жұмыста біз варианттылық құбылысының зерттелу тарихын, таным деңгейін тәптіштеп толық баяндауды мақсат етпей, қазақ тілінің бүгінгі әдеби нормасы тұрғысынан келгенде, варианттар, дублеттер, қосар сөздер, жарыспа сөз (тұлғалар) деп атап жүрген тілдік элементтерді қалайша танып, жіктеуді қарастырамыз.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар. Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - лексика - семантикалық, фонетикалық - орфограммалық және грамматикалық варианттардың ерекшеліктерін саралап көрсету, нормадан ауытқу немесе сай келу заңдылықтарын талдау және варианттарды кодификациялаудың теориялық негіздерін іздестіру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сөз варианттары қарастыратын мәселелерін анықтау, нақтылау; “жарыспа тұлғалар” ұғымына анықтама беру; оның негізгі аспектілерін көрсету;
- жарыспа тұлғалардың тіл білімінің теориялық саласы ретінде қалыптасуының алғышарттарын көрсету;
- сөз варианттарына түрлеріне сипаттама жасау; кодификациялаудың негіздерін айқындау;
- лексикалық, лексика - семантикалық, лексика – фонетикалық сөз варианттарының тілдік нормада қалыптасу жолдарын анықтау;
- фонетикалық - орфограммалық, грамматикалық сөз варианттарының қолданылу ерекшеліктерін айқындап, талдау жасау;
- есімдердегі жарыспа тұлғалардың қолданылу ерекшеліктерін айқындап, мәнін түсіндіру;
- тілдің даму үрдісіне сәйкес өзгерістерді айқындау және варианттарды кодификациялау;
1. Бизақов С. «Варианттылық және әдеби норма», Алматы, 2000ж.-142б.
2. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразиологиясы» Оқулық, Алматы, - 114б.
3. Сыздық Р. «Қазіргі қазақ әдеби тілінің дублеттер жөнінде» - Жинақ: Тіл мәдениеті және баспасөз, Алматы, 1968ж.-28б.
4. Ұйықбаев И. «Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблемасы» Алматы, 1976ж.-14б.
5. Бизақов С. «Тілдік норма және варианттылық Алматы - Ғылым, 1997ж.-16-19б.
6. Нақысбеков О. «Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы» Алматы – Ғылым, 1982ж-55б.
7. Досқараев Ж. «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері» II бөлім. Алматы – Ғылым, 1955ж-107б.
8. Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы» Алматы - Ана тілі, 1992ж.-260б.
9. Оңдасынов Н. «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» I том, 1984ж-93б.
10. Пешковский А.М. «Объективная и нормативная точки зрения на язык». – Избранные труды, Москва, 1959г-50с.
11. Жұбанов Қ. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» Алматы - Ғылым, 1999ж.-50б.
12. Костомаров В.Г. «Культура языка и речи в свете языковой политики». Язык и стиль – Москва, 1965г-51с.
13. Балақаев М.Б. «Қазақ әдеби тілі» Алматы - Ғылым, 1987ж.-272б
14. Сыздық Р. «Тілдік норма және оның қалыптануы» Астана - Елорда, 2001ж. –80-81б.
15. Сыздық Р. «Сөз құдіреті» Алматы – Атамұра», 2005ж.-272б.
16. Алдашева А. «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар» Алматы - Ғылым, 1988ж.-7б.
17. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы, 2001ж.-430б.
18. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі Алматы – Арыс, 2005ж.-211б.
19. Орфография. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-304-305б.
20. Орфографиялық сөздік. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-305б.
21. Орфоэпия. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-305-306б.
22 Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст //Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы - Наука, 1983ж-15б.
23. Алдашева А., Сарыбаев Ш. «Жаңа атаулар» Алматы - Ана тілі, 1992ж-118б.
24. Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі. Алматы - Сөздік-Словарь, 2005ж.
25. Бейсембаева З., Исмайлова Ж., Қанабекова М. «Тіл мәдениеті» Оқу құралы - Алматы, 2005ж.-112б.
26. Есенова Қ., Әміржанова Н., Жапақов С. «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» Алматы - Арыс, 2005ж-118б.
27. Кеңесбаев І. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы - Ғылым, 1977ж-712б.
28. Сатенова С.К. «Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және
поэтикалық табиғаты» Алматы – 1997ж-180б.
29. Балақаев М. «Қазақ тілі медениетінің мәселелері» Алматы – Ғылым, 1997ж-162б.
30. Әбдуов М.І. «Кісі есімдеріндегі варианттылық мәселелері» Алматы – 2005ж-28-33б.
31. Головин Б.Н. «Основы культуры речи» Учеб. Пособие. Москва - Высш. Школа, 1980г.–335с.
32. Скворцов Л.И. «Теоретические основы культуры речи» Москва - Наука, 1980г –252с.
33. Қабдолов З. «Сөз өнері» Алматы – 1992ж-192б.
34. Уәлиев Н. «Сөз мәдениеті» Алматы - Мектеп, 1984ж.–107б.
35. Қайдар Ә.Т. «Тіл білімінің мәселелері» Алматы – 2004ж.-143-153б.
2. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразиологиясы» Оқулық, Алматы, - 114б.
3. Сыздық Р. «Қазіргі қазақ әдеби тілінің дублеттер жөнінде» - Жинақ: Тіл мәдениеті және баспасөз, Алматы, 1968ж.-28б.
4. Ұйықбаев И. «Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблемасы» Алматы, 1976ж.-14б.
5. Бизақов С. «Тілдік норма және варианттылық Алматы - Ғылым, 1997ж.-16-19б.
6. Нақысбеков О. «Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы» Алматы – Ғылым, 1982ж-55б.
7. Досқараев Ж. «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері» II бөлім. Алматы – Ғылым, 1955ж-107б.
8. Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы» Алматы - Ана тілі, 1992ж.-260б.
9. Оңдасынов Н. «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» I том, 1984ж-93б.
10. Пешковский А.М. «Объективная и нормативная точки зрения на язык». – Избранные труды, Москва, 1959г-50с.
11. Жұбанов Қ. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» Алматы - Ғылым, 1999ж.-50б.
12. Костомаров В.Г. «Культура языка и речи в свете языковой политики». Язык и стиль – Москва, 1965г-51с.
13. Балақаев М.Б. «Қазақ әдеби тілі» Алматы - Ғылым, 1987ж.-272б
14. Сыздық Р. «Тілдік норма және оның қалыптануы» Астана - Елорда, 2001ж. –80-81б.
15. Сыздық Р. «Сөз құдіреті» Алматы – Атамұра», 2005ж.-272б.
16. Алдашева А. «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар» Алматы - Ғылым, 1988ж.-7б.
17. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы, 2001ж.-430б.
18. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі Алматы – Арыс, 2005ж.-211б.
19. Орфография. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-304-305б.
20. Орфографиялық сөздік. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-305б.
21. Орфоэпия. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998ж.-305-306б.
22 Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст //Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы - Наука, 1983ж-15б.
23. Алдашева А., Сарыбаев Ш. «Жаңа атаулар» Алматы - Ана тілі, 1992ж-118б.
24. Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі. Алматы - Сөздік-Словарь, 2005ж.
25. Бейсембаева З., Исмайлова Ж., Қанабекова М. «Тіл мәдениеті» Оқу құралы - Алматы, 2005ж.-112б.
26. Есенова Қ., Әміржанова Н., Жапақов С. «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» Алматы - Арыс, 2005ж-118б.
27. Кеңесбаев І. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы - Ғылым, 1977ж-712б.
28. Сатенова С.К. «Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және
поэтикалық табиғаты» Алматы – 1997ж-180б.
29. Балақаев М. «Қазақ тілі медениетінің мәселелері» Алматы – Ғылым, 1997ж-162б.
30. Әбдуов М.І. «Кісі есімдеріндегі варианттылық мәселелері» Алматы – 2005ж-28-33б.
31. Головин Б.Н. «Основы культуры речи» Учеб. Пособие. Москва - Высш. Школа, 1980г.–335с.
32. Скворцов Л.И. «Теоретические основы культуры речи» Москва - Наука, 1980г –252с.
33. Қабдолов З. «Сөз өнері» Алматы – 1992ж-192б.
34. Уәлиев Н. «Сөз мәдениеті» Алматы - Мектеп, 1984ж.–107б.
35. Қайдар Ә.Т. «Тіл білімінің мәселелері» Алматы – 2004ж.-143-153б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Тілдік норма туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
1.2. Сөз варианттары ұғымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАРЫСПА ТҰЛҒАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛДІК НОРМАДА ҚАЛЫПТАСУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Сөз варианттарының түрлері және олардың тілдік нормада қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Лексикалық, фонетикалық және грамматикалық варианттардың қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кісі есімдеріндегі жарыспа тұлғалар және оларды қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін
баянды етудің аса маңызды факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен
бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде,
ұлт тілінің тұтастығы оның әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты
ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын
негізгі белгісі де, бет - бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіліне, оның дәстүрлі нормаларына сүйене
отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлері қазақтың
ұлттық әдеби нормаларының жетіліп, дамып, саралана түсуіне, оның
бейнелілігі мен орамдылығының арта беруіне зор үлес қосты.
Қазақ тіліндегі варианттылық проблемасын арнайы зерттеп, монографиялар
жазған И.Ұйықбаев, С.Бизақов сияқты ғалымдар болды. И.Ұйықбаев: Вариант
сөзінің ауқымы кең жатады, өйткені ол барлық жарыспалы сөздерді қамтиды, ал
дублет көбінесе лексика - семантикалық дәлме - дәлдікті білдіру үшін
қолдынылады деген пікірді айтады. Зерттеуші С.Бизақов А.А.Реформатский,
Н.М.Шанский, Рогожникова, И.А.Короленко сияқты зерттеушілердің вариант пен
дублет терминдерін орыс тіл білімінде ажыратып қолдану туралы пікірлерін
келтіріп, бұл терминдер жайында бірсыпыра толығырақ мағлұмат береді де,
қазақ тіліндегі еңбектерде бұл екі терминнің ара - жігі ашылмай, қабат
алынып келе жатқанын білдіреді. Бұл зерттеуші де вариант пен дублет
құбылыстарын бір - бірінен ажыратып танытатын белгілерді атап, фонетикалық
дублеттер мен сөздің дыбыстық варианттарына жеке - жеке сипаттама береді.
Ұсынылып отырған жұмыста біз варианттылық құбылысының зерттелу тарихын,
таным деңгейін тәптіштеп толық баяндауды мақсат етпей, қазақ тілінің
бүгінгі әдеби нормасы тұрғысынан келгенде, варианттар, дублеттер, қосар
сөздер, жарыспа сөз (тұлғалар) деп атап жүрген тілдік элементтерді қалайша
танып, жіктеуді қарастырамыз.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың
көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір
баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар.
Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын
ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы
да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің
бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана
көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді
барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсету өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты -
лексика - семантикалық, фонетикалық - орфограммалық және грамматикалық
варианттардың ерекшеліктерін саралап көрсету, нормадан ауытқу немесе сай
келу заңдылықтарын талдау және варианттарды кодификациялаудың теориялық
негіздерін іздестіру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сөз варианттары қарастыратын мәселелерін анықтау, нақтылау; “жарыспа
тұлғалар” ұғымына анықтама беру; оның негізгі аспектілерін көрсету;
- жарыспа тұлғалардың тіл білімінің теориялық саласы ретінде
қалыптасуының алғышарттарын көрсету;
- сөз варианттарына түрлеріне сипаттама жасау; кодификациялаудың
негіздерін айқындау;
- лексикалық, лексика - семантикалық, лексика – фонетикалық сөз
варианттарының тілдік нормада қалыптасу жолдарын анықтау;
- фонетикалық - орфограммалық, грамматикалық сөз варианттарының
қолданылу ерекшеліктерін айқындап, талдау жасау;
- есімдердегі жарыспа тұлғалардың қолданылу ерекшеліктерін айқындап,
мәнін түсіндіру;
- тілдің даму үрдісіне сәйкес өзгерістерді айқындау және варианттарды
кодификациялау;
Зерттеудің нысанасы мен пәні. Ауызша және жазбаша формадағы сөз
варианттарының қолданысы – зерттеудің нысанасы, ал зерттеудің пәні –
олардың жасалу, жұмсалу, қабылдау ерекшеліктері.
Варианттылық құбылысын сөз еткенде зерттеушілер варианттылықты
тудыратын факторлар, оның ішінде тілден тыс тұратындары, варианттылықтың
әлеуметтік лингвистика тұрғысынан қарағанда туындайтын проблемалары деген
жайттарға көңіл аударуды ұсынады. Бұлардан басқа ситуативтік варианттар,
әдеби тіл мен диалектілер тұрғысынан алғандағы варианттылық мәселелері
зерттеуші назарынан тыс қалмауы керек. Біздің бұл жұмыстағы негізгі
нысанамыз да осы – тілдік бірлік - тұлғалардың ваианттылығын және норма
мәселелерін зерттеу ұсынылады. Демек, вариант құбылысын әдеби норма қырынан
қарастырар болсақ, алдымен тағы да кейбір терминдерді айқындап алу қажет.
Ол - вариант және дублет терминдері. Зерттеушілердің басым көпшілігі, оның
ішінде бұл екі сөздің терминдік мәндері бірдей деп қарайды, яғни бірінің
орнына екіншісін жұмсау жиі кездеседі. Тепе - тең мағыналас қатарлар
болмағанмен, ажыратылып, екеуі екі бөлек тұрақты термин болғанға дейін,
осылайша алма-кезектеп жұмсай беруге де болады.
Зерттеудің материалдары. Зерттеу жұмысында мерзімді басылымдар мен
баспа өнімдері, оқу құралдары, БАҚ-ның тілдік материалдары және нормативті
сөздіктердің материалдары пайдаланылады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, саралау және
жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістермен қатар формалды тілдік талдау
әдісі, салыстырма - тарихи әдіс, тілдік аналогия жасау, тілдік модельдеу
әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Зерттеудің жаңалықтары. Сөз варианттарының тілдік нормада қалыптасу
жолдары және кісі есімдерінде қолданылу ерекшеліктері жұмыстың негізгі
жаңалықтарының бірі болып табылады.
Тілдегі варианттылық лексикалық бірліктердің мағыналық дәлдігін сақтай
отырып әр түрлі құбылыстардың ықпалымен өзінің қалыпты тұлғасынан басқа
бірнеше дыбыстық вариантта айтылуы мүмкін. Қазақ тілінде варианттардың
фонетикалық, лексикалық, семантикалық, морфологиялық, синтаксистік,
орфографиялық және орфоэпиялық түрлері бар. Ана тілдегі сөздерден жасалған
есімдер әдетте тұрақты болып келеді де көп өзгеріске түспейді, дыбыстық
құрамы бұзылмайды. Сол себепті де көп вариантты болмайды. Өзге тілден енген
есімдердің сол енген тілінің икеміне бейімделуі заңды құбылыс. Шет
тілдерден енген есімдер дыбыстық өзгеріске жиі ұшырап түрлі вариантта
айтылады және заңды құжаттарда қолданылады. Шет тілдерден еніп бейімделген
есімдер семантикалық, морфологиялық және көп жағдайда фонетикалық өзгеріске
ұшырап отырады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан және
қорытындыдан, сонымен бірге пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА СИПАТТАМА
1.1. Тілдік норма туралы ұғым
Норма – тілдің туа біткен қасиеттерінің бірі іспетті. Ол белгілі бір
реттілік, жүйелілік құбылыс ретінде ауызекі сөйлеу тіліне де (халықтық
тілге де), әдеби тілдің ауызша қолданысына да, жазба тілге де тән. Әдетте
норма сөзін терминдік мағына емес, қалыпты бейтарап сөз мәнінде жұмсасақ,
белгілі бір тәртіп, жүйелілік, дұрыстық деп ұғынамыз. Ал тілге келгендегі
бұл сөздің ұғымы жалпы тәртіптілік дегенмен қоса, терминдік мәнге ие
болатындығы мәлім.
Тілдік норманың табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан
нормалар және ереже бойынша ұсынылған нормалар. Соңғыларды ереже бойынша
деп атауымыз шартты. Бұл жердегі ереже дегеніміз – грамматика оқулықтары
мен әр алуан сөздіктер. Мысалы, қазақ тіліндегі септеу, жіктеу
парадигмалары, сын есім шырайлары, етістіктің етіс тұлғалары, шақтық
мағыналары, жұрнақтар арқылы жаңа сөздің жаслуы сияқтылар туа біткен -
яғни өте ертеден тілдң өзінде қалыптасқан, әдеби орныққан, тілдің өз
табиғатына тән жүйеге айналған заңдылықтар. Ал -мен (-пен, -бен) шылауын
қосымша ретінде танытып, 7-көмектес септіктің көрсеткіші деп ұсыну, оны
септік парадигмасының өзге жалғаулары сияқты сөзге қосып жазу нормасы –
қолдан жасалған, яғни ережемен реттелген норма. Сол сияқты екі түбірдің
ұзақ уақыт бойы бірігіп айтыла-айтыла, дыбысталуы жағынан кірігіп (өзгеріп,
қысқарып), бір мағынаны білдіретін бір лексикалық тұтастық (бірлік) ретінде
қалыптасуы – тіл табиғатының өзінде пайда болған норма; мысалы, бүгін
(бұ+күн), биыл (бұ+йыл), әкел (алып+кел), түрегел (тұра+кел), қайтіп
(қалай+етіп), сөйтіп (солай+етіп), белбеу (бел+бау) деген сөздердің о баста
екі түбірден бірігіп пайда болған сөздер екенін бірден сезе бермейміз,
өйткені бұлар тілдің о бастан келе жатқан нормативті дүниелері, ал
өнеркәсіп, кәсіподақ, ойталқы, жолсапар, гүлдесте, гүлшанақ сияқты
тіркестерді біртұтастық деп тану – ереже арқылы ұсынылған норамалар, яғни
бұларды біріккен сөз деп біріктіріп жазу бүгінгі лексика – семантикалық,
орфографиялық нормалар болып шығады.
Әрине, реттілік, жүйелілік дегеннің өзі тіл қолданысының көрсетілген
түрлерінде болсын, тілдің әлеуметтік - тарихи қызмет барысында болсын,
біркелкі, бір сипатта болмайды, оның үстіне нормалылықтың белгісі тілдің
лексика, грамматика, тіпті фонетика сияқты қаттауларының бірінде көрінеу,
қатаң болып тұрса, екіншілерінде солқылдақтау, босаңдау болып келуі
де заңды. Мысалы, ауызекі сөйлеу тілінде жалғаулық шылаулардың қолданылуы
сиректеу ұшырасады, олардың орнын интонация немесе синтаксистік құрылым
сияқтылар басуы мүмкін: дәрі ішіп алдым – басым ауырып тұр, бұл – ауызекі
сөйлеу актісінде, ал жалпы кодификацияланған ереже бойынша: дәрі ішіп
алдым, өйткені басым ауырып тұр немесе дәрі ішіп алдым, себебі басым ауырып
тұрғаны деп құрылуы тиіс. Сол сияқты сөз варианттарының еркіндеу қолданылуы
ауызекі сөйлеу тілінде де, шаршы топ алдындағы сөзде де жазба әдебиет
тіліне қарағанда жиірек орын алады. Бұл жерде лексикалық норманың
босаңдығының ғана емес, стильдік талаптың да ролі болады. Айталық,
ауызекі сөйлеу тілінде дөрекі, қарапайым, жергілікті сөздер және бөгде
тілдік сөз қатары әлдеқайда еркін жұмсаса, жазба тілдің шаршы топ алдындағы
қолданысында немесе публицистикалық үлгілерде (газет - журнал беттерінде)
бұлардың орын алуы мейлінше шектеулі, жоққа тән болуы керек, бірақ мұның
барлығы да өз орындарында, өз салаларында норма болып табылады.
Жалпы әдеби тіл мен сол тілдің көркем әдебиетінің нормалары да бірдей
емес, соңғыда әдеби нормадан ауытқу сияқты болып көрінетін сәттер аз
кездеспейді, бірақ бұл ауытқулар көркем әдебиет тілі үшін норма болып
саналады. Мысалы, шылау – жалғау болып қызмет ететін мен (пен, бен)
тұлғасының менен (пенен,бенен) варианты, есімшенің -тын (-тін) деген
көрсеткішінің -тұғын болып қолданылуы, едім, келіп, айтқанмын сияқты
етістіктердің ем, кеп, айтқам болып кездесуі публицистикалық, ғылыми және
кеңсе – іс қағаздары стильдері үшін норма емес болса (оны М.Балақаевтың
жалпы әдеби тіл үшін бейнормалық санауы жаңсақтық), көркем әдебиет, әсіресе
поэзия тілі үшін – норма. Егер бұлар әдеби тіл үшін бейнормалық,
ауытқушылық болса, ұлы Абайдың өлеңдері мен қара сөздері әдеби тіл үлгісіне
жатпаған болар еді, өиткені көрсетілген тұлғалардың барлығы ақынның
поэзиясы мен прозасының тілінде тұнып тұр, оларды Мұхтар Әуезовтың Абай
эпопеясы сияқты көркем туындылары мен көркем публицистикасы тілінен де
молынан кездестіреміз. Демек, әдеби тіл нормалары тілдің функционалдық
стильдеріне қарай ажырату қажет: бірінде қатаң болып келетін норма
екіншілерінде босаңдайды(ауытқу сияқты болып көрінеді). Бірақ қай – қайсысы
да өз саласында норма, әғни уәжді, орынды қолданыстар болып
танылады.Сөйтіп, жүйелілік, реттілік болып танылатын норма тілдің барлық
көрінісінде, яғни қолданысының барлық түрінде орын алатын тілдік,
әлеуметтік категория. Сөйтіп, тілдік норма дегеніміз – көпшіліктің қатынас
құралы ретінде тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі
құралы, амал – тәсілдері, тәртіптері: норма тіл – тілдің қай – қайсысында
да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Норма деп тану үшін әлеуметтік бағалау, яғни сол тілде сөйлейтін
қалың жұртшылықтың дұрыс не дұрыс емес, жағымды, әсем не жағымсыз, орынды
не орынсыз деген танымы, бағасы болуы керек. Нормалылық танымына
тұрақтылық, (стабильность) дәстүрлілік, көпшілікке біршама ортақтық
белгілер де кіреді. Бұлар – тілдегі нормалылықтың әлеуметтік категория
ретіндегі белгісі. Тілдік норма құбылысын зерттеушілерінің айтуына
қарағанда, норма мәселесіне тек сөздердің, грамматикалық амал –
тәсілдерінің, тілдік құрылымдарының жүйелі түрде, біршама орныққан,
көпшілік дұрыс, әсем деп тапқан қолданыстары ғана емес, осындай
қолдыныстардың таңдалып алынуы мен қолданыс барысының тенденциясы, яғни
бағыт – бағдары, өмір – шеңдігі, уәжділігі, әлеуеті (потенциалдығы) деген
мәселелер де кіреді. Сондықтан қазақ тіл мәдениеті, оның тілдік
нормалары деген проблемаларын сөз еткенде, бұл салаға катысты зерттеулер
жүргізіп, мақалалар мен диссертациялар жазғанда, кітаптармен құралдар
ұсынғанда, бұларға қатысты мәселелердің тек бүгінгі күй – жайы, бары – жоғы
туралы ғана емес, әрі қарайғы барысы мен бағыты да сөз болуы керек. Тілдік
нормалардың өзін ғана көрсетіп қою, яғни бүгінгі лексикалық, грамматикалық,
стильдік нормаларды атап, әр алуан ережелер жинағы мен сөздіктер түзу
жеткіліксіз. Бұлардың әр қайырғы қолданылу, қырлану, өзгеріс – жаңалықтарға
ие болу бағыты (тенденциясы) қандай деген пікірлер мен ұсыныстар болуы
қажет. Әсіресе жазудың жаңа түріне – латын графикасына көшуге дайындық
барысында да, көшу процесінде де, ол жазуды өмірде, тәжірибеде орнықтыру
жұмыстарында да тілдік норма мәселелері айрықша мәнге ие болары сөзсіз, бұл
орайда орфографиялық және орфоэпиялық нормаларды бірден дұрыс көрсетудің,
оны қолданыста берік орнықтырудың тек тілдік емес, әлеуметтік маңызы өте
зор болмақ.
Қазақ емлесі мен сөзді дұрыс дыбыстауға қатысты күні бүгінге дейін
орын алып келген қиындықтардың түп – төркіні 1929 жылы араб жазуынан
латынға, 1940 жылы латыннан кириллицаға көшкен кезде әрі қауырттықтан (екі
сәттің де саясат тоқпағынан от ала келгендей тездікпен орындалғанын
білеміз), әрі сол кезде тіл, сөзді дұрыс айту мәдениеті дегендердің ғылыми
танымдары қалыптаса қоймағандығынан туған жайттарда жатқанын айту керек.
Тіпті бұл күндердің өзінде тіл мәдениетінің, оның өзекті проблемасы норма
дегеннің теорялық негіздері түгел қаланып, практикалық шешімдері түгел
жүзеге асып болған дей алмаймыз. Норманы сөз еткенде, әрдайым оның жалпы
ұғымын, мән-мағынасын әңгімелеп қана қоймай, оны ажыратып (дифференциялап)
қарастыру керек: әуелі ауызша тіл мен жазбаша тілдің нормалары, сондай - ақ
функционалдық стильдердің әрқайсысының нормалары дегендерді бөліп - бөліп
алу қажет. Әрине, бұл нормаларды бір - бірімен астаспайтын, бірімен - бірі
байланыспайтын оқшау – оқшау автономиялар деуден гөрі, түп - тамыры ортақ
үлкен үйден өрген отаулар деп таныған жөн, өйткені әдеби норманың өзегі
(ядро) стильдік жағынан бейтарап, көпшілік қолды тіл элементтері болады.
Барлығы жиылып келіп бүгінгі ұлттық әдеби тілдің, оның ауызша және жазбаша
түрлерінің қолданылу жүйесін, тәртібін білдіреді. Сондықтан,
зерттеушілердің танымына қарағанда, тілдегі нормалық үш тағанға орналасады:
бірі – қандай да бір норма, негізінен, сол тілдің табиғатына, құрылымына
сәйкес болуы, екіншісі – қатынас құралы ретінде көпшілікке ортақтығы,
қайталанып келіп отыратындығы, үшінші таған – белгілі бір кезеңдегі
әлеуметтік талғамның сол қолданысты дұрыс деп тануы. Соңғы таған ол
нормаларды мақұл деп тануға, кодификациялауға алып келеді. Тілдің өзінде
болатын табиғи норма мен кодификация тепе - тең құбылыстар емес,
кодификация дегеніміз сөздерді орнымен қолдануды, сөзжасам тәртіптерін, сөз
өзгерту жүйесін, сөздері тіркестіру мен сөйлем құрастырудың ережелерін
заңдастырып, қалыптастырып хатқа түсіру, басқаша айтқанда, қабылданған
тілдік нормалардың оқулықтарда, сөздіктерде, анықтағыштарда әр алуан
ережелер түрінде ұсынылуы. Бірақ кодификация дегеннің өзі де қатып қалған
зат емес: азды - көпті орын алып жататын өзгеріс – жаңалықтарға байланысты
және экстралингвистикалық факторларға орай уақыт озған сайын кодификацияның
да ішінара қырланып, өңделіп, толықтырылып отырылуы заңды.
Тілдік нормалардың анықтала, тұрақтана түсуі және олардың әлеумет
тарапынан мақұлдануы, осылардың нәтижесінде қалыптастырылып хатқа түсуінің
– кодификациялануының бүгінгі қазақ тілі үшін мәні өте – мөте зор.
Мемлекеттік мәртебеге ие болып, әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түскен
бүгінгі тіліміздің лексика – фразеологиялық қазынасы малығуда; сөз жасаудың
грамматикалық, семантикалық мүмкіндіктері күшеюде; функционалдық
стильдердің белгілері анықтала түсуде; тілдің ауызша жұмсалу процесінде
орфоэпиялық заңдылықтары айқындалуда; жазу мәдениетіне, яғни ғылыми негізде
түзілген орфографиялық нормаларды жүйелі сақтау талабы алға тартылуда –
міне, осылардың баршасы тіліміздің лексикалық, грамматикалық, стильдік,
орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының мақұлданған, заңдастырылып хатқа
түскен кодификациясын жақсы көрсетіп, дұрыс танытуды қажет етеді. Жалпы
тілдің өзінде қалыптасқан нормалар мен кодификацияланған, оның ішінде ереже
бойынша ұсынылған нормалардың арасында айырма болады. Тілдің өз нормасы
әлдеқайда тұрақты, көбіне – көп ұзақ сақталған құбылыс, ал
кодификацияланған норманы бұзып қолдану тәжірибеде аз кездеспейді.
Тілдік нормаларды тіркеп, реттеп жүйеге келтіріп отыру және оларды
кодификациялау – жазба әдеби тілдің шаруасы (бұл қағиданы орыс тіл
білімпаздары баса айтады). Бұған қазақ тілінің 1940жылы кириллицаға көшкен
кезінен бермен қарай алғашқы орфографиялық нормаларының екі рет: 1957 және
1983 жылдары елеулі түзетулер жаңғырғаны дәлел бола алады, соған сәйкес
түзіліп, жарық көрген емле сөздіктерінің (оларды Орфографиялық сөздік деп
ғылыми түрде атап келеміз): 1941, 1948, 1963, 1968, 1972, 1978, 1988
жылдары жарық көрген басылымдарын жай көзбен салыстырып қарағанның өзінде,
оның ішінде толық түрде ресми басылым ретінде алғашқысы 1963 жылдар үш рет
түзетіліп, толықтырылып басылған емле сөздіктеріндегі сөзтізбеде (реестрде)
берілген сөздердің түрлері, ұяда берілген тіркестер, кейбір сөздерге
қосымша жалғану үлгілері арасында айтарлықтай өзгерістер бар екені де
жоғарғы пікірдің айғағы болады.
Кодификацияланған нормалардың азды-көпті өзгеріске ұшырап отыруы -
тәжірибе талабынан туған заңды құбылыс болса, тілдің табиғи өзінен
туындайтын құрылымдық модельдерден ауытқушылық та орын алып жататындығын
айтуға болады. Мысалы, жіңішке сөзге немесе соңғы буыны жіңішке дауыстыға
аяқталатын сөздерге қазақ тілі қосымшаларының да жіңішке түрде жалғануы –
табиғи норма, құрылымдық модель. Айталық, күнә - күнәлі, күнәсіз, куә -
куәлік, Күләш – Күләштің. Ал кейбір қосымшалар, мысалы, барыс жалғауы
немесе етістік тудыратын -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнағы жуан түрде
жалғануға бейім: күнәлау, Күләшқа, куәландыру. Мұндай ауытқуларға емле
ережелерінің де тигізетін ықпалы бар, яғни күнәға, куәландыру деп жазу
нормасы солай дыбысталуға дағдыландырады және оны орфоэпиялық норма ретінде
тұрақтандыра түседі. Қазақ тілінің үндестік заңдылығын бұзып ұсынылған
нормалар әсіресе кірме сөздерге, кірме элементтерге (жұрнақтарға) қатысты
болып келеді. Мысалы, кірме -паз, -қор, -қой жұрнақтары жіңішке сөздерге де
осы жуан түрінде жалғанады немесе –гер деген жұрнақ жуан сөздерге де
жіңішке жалғанады: өнерпаз, сәнқой, шәйқор, саудагер. Сірә, бұл тәрізді
сәйкессіздіктер, яғни қазақ тілінің үндестік заңдарына бағынбай
қолданылудың уәжінде (мотивациясында) тілдің өзіне тән кейбір модельдер
жататын болуы керек. Айталық, мен (бен, пен) көмектес жалғауының (оның түп-
төркіні шылау екені мәлім), -нікі (-дікі, -тікі) қосымшасына жуан
вариантының, -қой (сәнқой) сияқты бірен-саран жүрнақтардың жіңішке
вариантының жоқтығы бұлардың да қазақ тілінің фонетикалық нормасына сай
келмейтінін көрсетеді. Ал бұларды сөзден ажыратылмайтын қосымша деп танып,
біріктіірп жазу – кодификацияның жемісі.
Тілдің өзіне тән табиғи нормасы мен ереже арқылы ұсынылып
кодификацияланған нормалардың айырмасы жазба тілдің қолданыс тәжірибесінде
едәуір байқалады. Мысалы, сөз соңындағы қ, к, п сияқты қатаң дыбыстардың
дауысты дыбыстан тұратын немесе дауыстыдан басталып қосымшалар жалғанғанда
ұяңдауы – қазақ тілінің табиғи нормасы, ал қазіргі жазба әдеби тілімізде:
цех – цехы, шах – шахы, принцип – принципі, сап – сапында, тарих – тарихы,
тип – типі, грипп – грипі (жұқты) болып айтылуы және солай болып жазылуы
осы норманы бұзып тұр. Сірә, бұл ауытқулыққа бірнеше фактор себеп болса
керек: біріншіден, х дыбысының қазақ сөзінің соңында қолданылмайтындығы оны
қ – ның қатарына жібермей, қатаң түрінде сақтауға итермелейтін сияқты,
екіншіден, тариғы, шағы, цеғы, сабы, тибі, грибі деп дыбыстау бұл сөздердің
(көбі кірме элементтердің) тұлғалық төркінін өзгертіп, мағынасын түсінуге
қиындық келтіретін қаупі де туатын болуы керек, үшіншіден, соңғы қатаң
дауыстыларды ұяңдатпай жазу емлесі де қатаң түрде дыбыстауға, демек,
осылайша нормаландыруға алып келген сияқты. Араб жазуын, тіпті 1929 – 1940
жылдар ішінде латын жазуын пайдаланған кезде бұл сөздердің соңғы дыбысы
ұяңдап айтылуы мен жазылуы орын алған болар. Демек, уақыт сайын, әсіресе
жазба тіл тәжірибесінде норма ауысуы, нормалар варианты (немесе
вариантты нормалар) деген құбылыстар пайда болатынын байқаймыз.
Норма ауысу актісі, әрине, түбегейлі емес, жеке нормалардың өзгеруі
түрінде болады және бір сәттік акт емес, ол ұзағырақ уақытты алады. Мысалы,
үстіміздегі ғасырдың бас кезіндегі жазба әдеби тіліміздің өзінде дәреже,
және,қәзір,мағына сияқты сөздер қазіргіден басқаша түрде айтылып, жазылып
келді: даража, жана, кәзір, мағына. Бұлардың айтылу, жазылу нормасы едәуір
ұзақ уақытқа созылды. Мұның ізін кейбір фонетикалық дублеттердің,
лексикалық, орфографиялық варианттардың осы күнге дейін орын алып келе
жатқанынан көріп байқаймыз. Мысалы, адал˜ алал, зарар˜залал,
ақиқат˜хақиқат, өмір˜ғұмыр, бейіл˜пейіл, ғаділет˜әділет, ғазиз˜әзіз,
диірмен˜тиірмен, нәсіп˜несібе. Әдетте жаңа норма әсіресе лексика саласында
әдеби жазба тілдің өзінде емес, ауызша қолданыста пайда болады. Мысалы, бұл
күнде қазақ жазушылары тілінде - көркем әдебиет те, тіпті ішінара
публицистикалық үлгілерде қолданыла бастаған пошым, толайым, дей тұрғанмен
сияқты сөздер немесе барады емес пе (бармай ма деудің орнына) сияқты,
сондай-ақ барғысы жоқ, айтқысы жоқ тәрізді грамматикалық құрылымдар о баста
ауызша сөйлеу тәжірибесінде орын алып, бірте – бірте жазба үлгілерге
айысқан. Бұл фактілер жарыспа нормаларды танытады. Нормалардың ауысуы мен
жарыспа түрлерінің пайда болуында тілдің өзі туғызған мотивтермен қатар,
экстралингвистикалық факторлар себеп болады. Мысалы, араб, парсы тілдерінен
енген кейбір сөздердің варианттылығы тілдің өз заңдылықтарына сәйкес пайда
болғандары мен жазба дәстүрді сақтау сияқты түпнұсқалық вариантын қолдану
қатар жүріп келді: есеп – қисап, хүкімет – үкімет, амал – ғамал, өмір –
ғұмыр, ғашық – асық, әрекет – харекет. Бұл қатарға күні бүгінге дейін орын
алып келе жатқан фонетикалық дублеттерді қосуға болады: бәле – пәле, бәлі –
пәлі, пейіл – бейіл, бенде – пенде, гауһар – жауһар, ғашық – асық, дағуа –
дауа.
Лексикалық та, фонетикалық та жарыспа тұлғалардың дені кірме
элементтер, оның ішінде де араб, парсы сөздері болып келеді. Дегенмен төл
сөздердің арасынан да варианттылық құбылысын кездестіре аламыз: дәнеңе –
дәнеме, бірдеңе – бірдеме, бұндай – мұндай, бұнша – мұнша, едірею – ежірею,
жәбір – зәбір, жұбану – уану т.т. Бұл қатарлардың XIX ғасырдың II жартысы
мен XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында кезектесе, бір мәтіннің ішішде
екеуі де қолданылғанын көрсек, бұл күндегі қолданыста қатар сыңарларының
жеке – жеке лексикалық – семантикалық бірлікке (сөзге) айналуы, дәлірек
айтсақ, айналдырылуы орын алып келе жатқанын айта аламыз. Бұлар жөнінде
толығырақ Варианттылық және норма деген тарауда сөз болады. Норма
проблемасындағы вариаттылық мәселесі осы жерден келіп шығады. Варианттылық
– тіл мәдениетінің, яғни нолмалану процесінің ең өзекті бөлігі.
Зерттеушілердің байқауынша, норманың күші, яғни қатаң сақталуға тиіс
тұстары тілдің барлық қаттауында бірдей емес. Айталық, қазақ тілінде
орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық нормалар (ережелер) қатаң
сақталады, ал сөздерді таңдауда, жұмсауда норма заңдылықтарына біршама
еркіндеу қараушылық байқалады. Лексика саласында, біздіңше, қатаң ұстануды
керек ететін тұс – сөздердің тіркесу тәртібі. Айталық, кейбір есім сөздер,
етістіктер, көмекші есімдер тек қана немесе көбінесе жағымсыз мағана
беретін сәттерде, енді біреулері жағымды мағына беруде тіркеседі: табыстың
арқасында, денсаулықтың арқасында, байлықтың арқасында, ал кемшіліктің,
науқастың арқасында, қайыршылық-тың, кедейліктің, бейшаралықтың арқасында
деп айтылмайды. Тағы бір мысал: қазақ тілінде көптеген тіркестердің етістік
компоненті тек қана болымсыз түрде келеді: көз алмау, көз айырмау, ұйқы
көрмеу, күн көрсетпеу, шаңын көрсетпеу. Бұлардың көз алу, көз айыру, ұйқы
көру, күн көрсету, шаңын көрсету деген қарама – қарсы оппозициялық
қатарлары жоқ. Тас қараңғы деген консервіленген тіркес бар, оның тас жарық
оппозитиві жоқ. Орыс тілінде ең қатаң және бұзылған көзге ұрып тұратыны –
сөздегі екпін нормасы болса, қазақ тілінде – сөздің үндестік заңдарын
сақтап айтылуы. Бұл тұста әсіресе қатаң ұяң, еріндік езулік дыбыс
заңдарын бұзып айту – орфоэпиялық нормалардан ауытқу ретінде көзге түседі,
құлаққа естіледі.
Қалыптасқан тұрақты тіркестердің, мақал – мәтелдердің компоненттерін
уәжсіз (себепсіз) ауыстырмай қолдану да – қазіргі қатаң сақталуға тиіс
лексика – фразеологиялық нормалардың бірі. Айталық, жел тұрмаса, шөп басы
қимылдамайды деген мәтелді жел соқпаса... деп өзгертіп жұмсағанда,
мәтелдің мағынасында аз да болса логикалық сәйкессіздік байқалады: желдің
тұруы мен соғуы дегенде жел екпіні екі түрлі беріледі: желдің тұруы – жалпы
оның пайда болуы, соғуы – біршама қарқынмен келуі. Мәтел үшін желдің
қарқынды соғуын емес, әйтеуір пайда болуын, сәл байқалуын айту керек,
өйткені бұл мәтел бір нәрсенің пайда болуында сәл болса да себебі, негізі
сезілуі керек дегенді аңғартады. Ал стилистикалық нормаға келсек, бұл жерде
оларды сақтауға қатаңдықтан гөрі, стильдік мақсат көздейтін уәжділік басым
түсіп жатады. Мысалы, жазушы Сейдахмет Бердіқұловтың спортшылар туралы
жазған көркем шығармасының бірінде велосипедшілер құйысқан тістесіп бара
жатты, тағы бір тұсында екі велосипедші үзеңгі қағыстырды деген
сөйлемдерді оқимыз. Егер фразеологизмдерді орнымен қолдану нормасына
келсек, үзеңгі қағыстыру да, құйысқан тістесу тіркесі де салт атты
адамдардың шабысына қатысты ғана айтылу керек, ал велосипедтерде құйысқан
да, үзеңгі де болмайды, соған қарамастан, бұл жерде норманы берік ұстану
емес, стильдік мақсат алға шығып тұр: жазушы бұл қазақы фразеологизмдерді
қазіргі техника көлігіне жанастыра қолдану арқылы оқырман сезіміне оң әсер
ететін образдар жасап тұр. Велосипедші қазақ жігіті Тұйғынның жарыстағы
күресі, күйі, психологиясы дегендерде қазақы үн берген, бұл жердегі
ұлттық бояу осы шығарманың тұтас өн бойындағы көркемдік стиліне сай келеді,
яғни дәл осы қолданыс осы шығармада ұтымды, қолайлы деп танылған. Бұл
жерде стилистика тұрғысынан сөз қолданыстың нормаға сай дұрыстығы емес,
қолайлылығы, ұтымдылығы көзделген.
Норма туралы түсініктің ішінде, яғни оны бағалауда дұрысыдұрыс
емесі, сәттісісәтсізі, дәлдәл емес деген танымдар жол алады. Әдеби
тілдік норма тілдің даму барысының әр кезеңіне қарай айқындалу керек.
Тілдің құрылымдық табиғи нормалары негізінен қай кезеңде де тұрақты болып
келеді. Бірақ ішінара тілдің құрылымдық заңдары да өзгеріске ұшырауы
мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде туралы, үшін шылаулары біздің кезеңімізге
дейін, яғни XX ғасырдың 20 - 30 жылдарына дейін ілік септіктегі сөзбен
меңгеріліп тұрды: менің ушін, оның туралы, баланың үшін, баланың турасында
баланың туралы. Қазіргі норма бойынша мен үшін, мен туралы, бала үшін,
бала туралы деп атау тұлғасындағы сөзбен қабысады. Демек, тілдік норманың
қалыптасу, даму, өзгеру тарихын зерттеу барысында болмаса, жалпы сөз
еткенде, нақты бір кезеңді алып қарастыру керек болады. Мысалы, біз осы
жұмыста қазақ әдеби тілінің қазіргі, яғни соңғы 70-80 жылдың барысындағы
жай-күйін әңгімелеп отырмыз.
Сөйтіп, қорыта айтқанда, әдеби тілдің нормасы дегеніміз қоғамның
белгілі бір кезеңіндегі әдеби тілді жазба және ауызша түрде қолдану
тәжірибесінде қалыптасқан, көпшілік қауым дұрыс деп таныған, жалпыға ортақ
сөз қолдану, сөйлем құрастыру, сөзді дұрыс дыбыстау, сауатты жазу
заңдылықтары, яғни тілдік амалдарды дұрыс жұмсаудың көрінісі. Тілдік
норманың құрылымдық табиғи түрлері және ереже бойынша ұсынылған түрлері
болады. Олардың қай-қайсысы да, әсіресе соңғы түрлері таңдаудың,
сұрыптаудың және өңдеудің жемісі. Тілдік нормалар, тілдің өзі сияқты,
тарихи өзгермелі құбылыс. Тілдің қолдану тәжірибесінде әбден қалыптасып,
біршама (яғни сол кезең үшін) тұрақтандырылған ереже – қағидаларды норманы
эстетикалық және прагматикалық теориялары негізінде жүйелеп заңдастырылуы
олардың кодификациясы деп аталады. Тілдік нормалардың кодификациясы мектеп
оқулықтарында, әр алуан орфографиялық, терминологиялық, түсіндірме, екі
тілдік, үш тілдік сөздіктерде, анықтағыш құралдарда баяндалып, хатқа
түседі. Аталған сөздіктердің басым көпшілігі нормативтік сипатта түзіледі.
Олардың сөзтізбесінде орын алатын нормативтік емес элементтерге
диалектизм, жаргон, қарапайым сөз, агро, көне деген сияқты
белгілер қойылады.
1.2. Сөз варианттары ұғымына сипаттама
Мағыналық жағынан болсын, тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік
дербестігі бар жеке-жеке сөздер деп танылатын синонимдерді білгілі бір
сөздің әр түрлі вариантымен шатастыруға болмайды. Сөз варианттары дегеніміз
дыбысталуы, мағынасы бір-біріне жақын, тілде жарыса қолданылатын, шыққан
тегі бір сөздер. Сөз варианттары фонетикалық, лексика-морфологиялық, әдеби-
диалектілік сипатта кездеседі. Мысалы, фонетикалық варианттарға: шүйінші-
сүйінші, шайқымазақ-сайқымазақ, пара – пар - барабар, суару-суғару, гөрі-
көрі, зыту-жыту, пенде-бенде, пейіл-бейіл, дөңгелек-доңғалақ, лазым-ләзім
т.б., лексика-морфологиялық варианттарға : екіншілей-екіншідей, бақай-
башпай, естіген-есіткен, жирену-жиіркену, міне-мінеки, кәдімгі-кәдуілгі-
кәдуескі, жылыдай-жылылай, жазғытұры-жазғытұ- рым т.б., әдеби-диалектілік
варианттарға: нағашы-таға, құдағи-құдағай, себеп-сәбеп, кесе-кәсе, асылы-
әсілі, егер-әгәр, әгәрки т.б. жатқызуға болады.
Сөз варианттары мынандай үш түрлі белгі арқылы ажыратылады:
а) сөздің түбірінде ортақ ұқсастық болуы арқылы;
ә) лекика-семантикалық жалпылылыының (ұқсастығының) сақталуы арқылы;
б) дыбыстық өзгешелігі лексика-семантикалық өзгеріс тудырмайтыны
арқылы.
Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілден ауысып келгенде, екі
не одан да көп вариантта айтылады да, жүре - жүре сол варианттардың
әрқайсысы әр түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына
дербес сөз болып қалыптасады. Бір кезде қазақ тіліне арап-парсы тілдерінен
ауысқан көптеген сөздер бірнеше вариантта айтылып келген болса, қазір сол
варианттар жеке-жеке сөз болып, дараланып бөлінді. Мысалы: әл - хал, қисап
- есеп, қарекет - әрекет, ғылым - ілім, ғаділ - әділ, ғазиз - әзиз, сағат -
сәт, оқиға - уақиға, абырой - әбүйір, қате - кәте, мақсат - мақсұт, мағлұм
- мәлім, нышан - нышана, қағида - кәде, үкім - әкім, нәсіп - несібе, өкімет
- үкімет, ауа - әуе, пұл - бұл, хайуан - айуан, табиғат - тәбет т.б.
Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір - біріне өте ұқсас келген
сөздердің бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды.
Кейде бір түбірге бірнеше қосымша қосып, түрлендіріп айта беруге болады.
Мәселен, аға деген сөзден ағатай, ағеке, ағашым деп айтсақ, қалқа деген
сөзден қалқам, қалқаш, қалқатай, қалқажан, қалқабас деп құбылтып, әр түрлі
көңіл күй, көзқарасыңызды, үлкен мен кішіге деген орасан зор ілтипатымызды
білдіреміз. Бұл тәрізді құбылыстардың бәрін сөз варианттары деп қарауға
болмайды.
Тілдегі сөз варианттары әдеби тілді қалыптастыру барысында екшелеп,
сұрыпталып, жүйеге келтіреді. Әдеби норма тілдің дыбыстық, грамматикалық
құрылысы мен сөздік жүйесінің ішіндегі ең өміршең деген элементтерді таңдап
алу негізінде қалыптасады. Олай болса, қазіргі жарыса қолданылып жүрген
жарыспа сөз варианттары әлі де талай өңдеуден өтіп, шыңдала беруге тиіс.
Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілуі мүмкін.
Сөз варианттарының біреулері екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып
бөлінуі мүмкін. Мәселен, ащы мен ашты, ыстық пен ыссы тәрізді сөз
варианттары орыстың горький-соленый, горячий-жаркий сөздерінің баламасы
ретінде екеуі екіге бөлініп кетуі ғажап емес. Сөз варианттарының енді
біреулері әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай әрқайсысы екі салаға
телінді болып қолданылатындығы сөзсіз. Мәселен, әне - әні, кәне - кәні,
міне - мінекей, өйткені - үйткені, қария - кәрия, сөйтіп - сүйтіп
дегендердің алғашқы варианты қазірдің өзінде әдеби тілде жиі қолданылады
да, ал соңғы сыңарлары сөйлеу тілінен мықтап орын тепті. Демек, сөз
варианттары алдағы уақытта сараланып, екшелеп бірізге түспек.
Синоним сөздер мен жарыспалы сөздерден пароним сөздерді айыра білу
қажет. Синонимдер мағыналас, бірақ айтылуы әртүрлі сөздер болса, жарыспалы
сөздер шыққан тегі де бір, мағынасы да бір түбірлес әрі дыбысталуы үйлес,
бір-біріне ұқсас сөздер, ал пароним сөздер шыққан тегі бір, айтылуы бір-
біріне жақын, бірақ мағыналарында ерекшеліктері бар сөздер болып табылады.
Пароним сөздердің жасалу жолдары әртүрлі: а) бір кездегі жарыспалы
сөздердің дербес мағынаға ие болуынан жасалуы мүмкін: уәкіл - өкіл, сағат -
сәт, әл - хал, ғылым - ілім, өкімет - үкімет, ауа - әуе, кінә - күнә,
әрекет - қарекет, табиғат - тәбет т.б.
Шыққан тегі бір бұл сияқты сөздер алғашында жарыспалы сөздер ретінде
қолданылып, кейін әлеуметтік сұраныс нәтижесінде жеке - жеке мағынаға ие
болып, мағынасы жағынан ажыраған; ә) сөз құрамындағы дыбыстық –
морфологиялық өзгерістерге байланысты жасалуы мүмкін: алдамшы - алдамыш,
пұл - бұл, абырой - әбүйір, жұбату - уату; қадым, қадам - адым, тебіну -
тепсіну, егіс - егін, көгеру - көктеу, қазір - әзір, ыссы - ыстық т.б.
Сөйтіп, пароним сөздерді синонимдер мен жарыспалы сөздерден айырудың
негізгі критерийі олардың мағынасына байланысты.
Тілде сөз варианттарынан басқа дублет сөздер (жарыспа сөздер) бар.
Дублет сөздер – мағыналары тепе-теңдікті білдіретін, тұлғаларында
айырмашылығы бар, синонимдерге сырттай ұқсас құбылыстар. Шын мәнінде бұлар
да сөз варианттары, сол себепті әдетте бұл ұғымдар бірінің орнына бірі
қолданыла береді. Дегенмен, бұлардың бір - бірінен ерекшелігі бар екенін
ескерген жөн. Сөз варианттары дыбысталуы жағынан да, мағынасы жағынан да,
тепе-тең, шыққан тегі бір сөздер болса, ал дублет сөздер дыбысталуы жағынан
ұқсас болып та, алшақ болып та келуі мүмкін, өйткені дублет сөздердің
шыққан тегі бір бола бермейді. Мысалы: разыризаырза, жалғызжаңғыз,
залалзарар т.б. әрі сөз варианттары, әрі жарыса қолданылатын дублет
сөздер, ал қалашаһар, жәнеәм, сөздіклұғат, ежелгібағзы, көршіқоңсы,
қақпадарбаза, шұбатқымыран, тұлпардүлдүл дублет сөздер. Дублет сөздердің
бірқатары мағыналарында, стильдік реңкінде, қолданылу тәсілінде өзгешелік
болғандықтан, синонимдік қатар құрауға қатысады: ерсісөкетәбес,
төлсақман, емексудәмету, сабақдәріс.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың
көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір
баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар.
Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын
ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы
да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің
бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана
көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді
барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсеткен жөн.
Мұның өзі, бір жағынан, тілдегі варианттардың есебін алу болып шығады.
Көптомдық түсіндірме сөздікке бүгінгі ұлт тілінде айтылып жүрген сөздер
мүмкіндігінше түгелге жуық қамтылуы тиіс.
Сөздің лексикалық бірлігінде өзгешелігі жоқ, бірақ морфемдік құрамы
ұқсас сөздерді сөз варианттары дейміз. Мысалы; ұқсау-ұсау, гөрі-көрі,
түңлік-түндік, азар-әзер, қазір-кәзір, сайтан-шайтан, мысық-мышық т.б. Бұл
сияқты сөздердің түрленуінен оның мағынасы өзгермейді. Сондықтан да бұлар -
әр басқа сөздер емес, әр түрлі варианттағы бір сөз. Сөздің әр алуан
варианттары – тұлғаларында айырмашылығы бар, бірақ мағыналары тепе-теңдікті
білдіргендіктен, сырттай синонимдерге ұқсас, омонимдерге қарама-қарсы
тілдік құбылыс. Синонимдік қатардағы сөздердің мағыналарында аз да болса
реңктік, не стильдік, не эмоционалдық ерекшеліктері болады. Ал сөз
варианттарында мұндай ерекшеліктер болмайды. Сөз варианттарының өзінше
белгілері болады.
Сөз варианттарының өзіндік белгілері:
1. Сөздің түбірінде ортақ ұқсастық болуы керек;
2. Лексика-семантикалық ұқсастығы сақталуы қажет;
3. Дыбыстық өзгешелігі лексика-семантикалық өзгеріс тудырмауға тиіс.
Осындай белгілерге қарамастан түрлі контексте қолданыла беретіндік-
тен, кейде сөздің варианттарын синонимдерден ажырату қиынға соғып жатады.
Себебі вариант тұлғалардың кейбірінің жүре келе мағыналық жағынан
саралануымен немесе стильдік реңкке ие болуымен байланысты. Вариант
тұлғалары тұрақты емес, өйткені олар үздіксіз өзгеріске түсіп отырады.
Немесе сыңарының ескіріп, қолданудан біртіндеп шығып қалуы мүмкін. Сөздің
фонетикалық варианттарының мағыналық саралану арқылы мүлдем бөлек ұғымды
білдіреді. Мысалы: айғай-айқай (айхай-айһайойхой-ойһой).
Варианттардың көпшілігі не грамматикалық, не бірыңғай фонетикалық
варианты болуы үшін мынандай өзіндік ерекшеліктері болуы тиіс:
1. сөздің вариант қатарларының тұлғалық айырмашылығы олардың мағыналық
бірлігін, тепе-теңдігін бұзбауы;
2. вариант сөздердің сыңары екеу болып, түбірі бір сөздер болуы тиіс;
3. сөз варианттары тікелей аффикстер арқылы түрленбей, бір түбірдің
немесе бір ғана қосымшаның фонетикалық өзгеріске түсуінен түзілуі тиіс.
Дауысты дыбыстардың, дауыссыз дыбыстардың алмасуынан түзілген
варианттармен қатар тілімізде орфографиялық, орфоэпиялық, морфология-лық
тұлғалардың фонетикалық варианттары кездеседі:
1. Дауысты дыбыстардың алмасуы арқылы түзілген сөздің варианттарын өз
ішінен а) сингармониялық параллельдер; ә) ашық және қысаң дауыстылардың
алмасуынан түзілген варианттар деп бөліп қарастырамыз. Тілдегі бір сөздің
жуан не жіңішке буынды варианттарын сингармонизмдік параллельдер дейміз.
Мысалымәусім, қамзалкемзел; лаждауләждеу; қариякәрия; ажымәжім;
қазіркәзір; ғұмырөмір, т.б.
Қазақ тіліндегі сингармониялық параллельдер бір сөз ішіндегі үндесуден
(дүния-дүние) қосымшалары әсерінен немесе сөз аралығында үндесуден де
қалыптасуы мүмкін. Сонымен қатар сингармониялық параллельдер сөз
тұлғаларының ышқамдалуы арқылы да жұмсалады. Мысалы:барлығыбәрі;
жағдайжәйт; Ал ғаламәлем; ғұмырөмір; қарыпәріп параллельдерінен
байқалатын сөз басындағы немесе ортасындағы э, қ, х дыбыстарының түсіп
қалуы да сөздің жіңішке буынға ауысуынан. Тілімізде аы, еі, оұ, өү,
(у)дауыстылардың алмасуынан түзілген варианттар да аз емес. Мысалы:
кесерткікесірткі; кереуеткіреует; өрескелөрескіл сияқты ашық жіңішке
дауысты е-нің қысаң і дыбысына айналуынан түзіліп тұр. Ал
айқараайқыра; дардайдырдай; үлгеруүлгірулер аы, еі дауыстыларынан
түзілген варианттар екені белгілі.
2. Дауыссыз дыбыстардың алмасуынан болған варианттар қатарына пб,
тд, қғ, сш, жш, бм, ғң, лд дауыссыздарының алмасуын жатқызамыз.
Мысалы: пайымдаубайымдау (пб); бұншамұнша (бм); пұтақбұтақ (бп);
шайтансайтан (шс).
3. Орфоэпиялық және орфографиялық варианттар тілдің даму тарихымен
байланысты. Орфографиялық вариантқа жазу дәстүрі мен жазу нормасынын
ықпалы себеп болады. Мысалы: өйткеніүйткені; сөйтіпсүйтіп; гауһаржауһар
варанттарының соңғылары-қарапайым сөйлеу тілінің элементі де, алдыңғылары
ғана орфографиялық норма. Тіліміздегі сөздің орфографиялық варанттары емле
ережелерінің өзгеріп отыруына байланысты түзіледі (ғылмиғылыми);
қауіпхауіп; сиырсыйыр. Сөздің орфоэпиялық варианттарының бірден-бір
себебі берік жазу дәстүрінің, орфоэпиялық норманың кодификацияланбауынан
деп түсіну керек. Сөздің орфоэпиялық варианттары қазақ тілінің
орфографиялық нормасының қалыптасуына дейінгі дәуірде көп болады. Мысалы:
несібенәсібе; ешбірішбір; мәдениетмәдениат т.б. Орфоэпиялық вариант
үстеме дауысты дыбыстың қабаттаса айтылуымен байланысты қалыптасады.
Мысалы: столүстел; станцияыстанса деген сияқтылар дауысты дыбыстың
үстемеленуі (протеза) арқылы жасалса кроватькерует, шляпашіләпі сияқтылар
сырттан ауысқан түбірлерге дауысты дыбыстың үстемеленуі (зпентеза) арқылы
қалыптасқан.
4. Морфологиялық тұлғалардың фонетикалық варианттары мынандай
дыбыстардың алмасуынан байқалады: лй баралықбарайық; ңй алсаңшы
алсайшы; қн жалтақжалтаң т.б. Демек, бұл жерде түбір тұлға өзгермей
дұрыс алмасуы тек қосымшалардан ғана көрініс табады.
5. Этимологиялық вариантты анықтауда кірме сөздерге жүгінеміз. Себебі
вариант тұлғаларын сөздің шығу төркінімен (этимологиясымен) байланыстырудың
тілдегі кездесетін фонетикалық заңдылықтарды анықтау үшін маңызды. Қазақ
тілінің фонетикалық құрылымына қарай шығыс элементтері үндестік заңына
сәйкес өзгерсе (пишани) пешене (ар.), айтылуы қиындау келетін дыбыс
тіркесінің ышқамдалуынан немесе дәнекер дыбыстың үстемелеп, айтылуа арқылы
жасалып отырады: хариф (әпіп ар.).
6. Ал сөздің ышқамдалған варианттары сөз құрамындағы жеке дыбыстың
немесе сөздің бүтіндей үлкен бөлігінің түсіп қалуы арқылы қалыптасады.
Сөздің ықшам тұлғаға ауысуы секкізсекізсегіз; тоққызтоқызтоғыз
сөздерінің өзгеріп келуінен байқау қиын емес. Сөздің бұндай ықшам
варианттарының қалыптасуына себеп болған нәрсе - сөздің айтылу тәсілін
барған сайын жеңілдету,жетілдіру.
Фольклорлық жанрларға тән көп нұсқалық (варианттылық) – уату жырларына
да ортақ. Әсiресе, саусақ ойындарының аяқталуы түрлiше болып келедi. Бұл
жырлардың iшiнде басқа жанрлық түрлерден ауысқан шумақтар да жиi кездеседi.
Сан үйрету жырларының кейiннен санамаққа негiз болғандығы да айқын. Қазақ
фольклорының терең бiлгiрi Ә.Диваев өзiнiң Қазақтар балаларын қалай
алдандырады атты мақаласында қазақ халқы арасында кең таралған саусақ
ойындарының бiр түрiн келтiредi. Бүлдiршiннiң сұқ саусағын шап берiп
Сойсақ сояйық, Ортан қолды ұстап Құдайды қайтемiз?, Аты жоқ қолды ұстап
Құдай қайтедi дейсiң, Шынашақты ұстап Әкел берi, соямыз, дейдi. Одан
әрi келесi қолдың саусақтарын алып, дәл сол ретпен саусақтарды санамалап
шығады және әрбiр санамалауды бiрлән, шiрлән, отыз, қатыз, отыз сөздерiмен
аяқтайды. Қазақ халқының мұндай ойындарға кенде емес, саусақ ойындарының
көп халыққа тән. Олардың айырмашылығы халық педагогикасымен жымдаса өрiлген
ел өмiрiнiң, шаруа тұрмысының, халық дүниетанымының көрiнiстерiнде. Қазақ
халқы арасында кең таралған сондай уату жырының бiр түрi - Қуырмаш. Жылап
отырған баланың алақанын алып: Қуыр-қуыр, қуырмаш, тауықтарға бидай шаш,
- деп бидай қуырғандай етiп қытықтайды да: Бас бармақ, Балалы үйрек (сұқ
саусақ), Ортан терек (ортан қол), Шылдыр шүмек (аты жоқ қол), Кiшкентай
бөбек (шынашақ) деп әр саусаққа ат қойып, бүгiп шығады. Содан соң:
кiшкентай бөбектен бастап Сен тұр - қозыңа бар, Сен тұр - қойыңа бар, Сен
тұр - жылқыңа бар, Сен тұр - түйеңе бар. Сен - қария Қазан түбiн жалап,
үйде жат, – деп әрқайсысына мiндет жүктейдi. Өлеңде төрт түлiктi күнделiктi
тiршiлiгiнiң өзегi еткен қазақ халқының ата кәсiбi көрiнiс табады. Көшпендi
өмiрде шылдыр шүмектiң – баланың қолынан келер iс – қозы-лақ бағу. Бұл
орайда М.Н.Мельниковтың: бұл ойында көп балалы отбасы мүшелерiнiң шама -
шарқына лайық еңбек бөлiнiсi көрiнедi, - деген көңiлге қонымды пайымдауы
бар. Қария адамды үйде отырғызып құрмет көрсету де халық ұғымында әбден
қалыптасқан түсiнiк. Демек, уату - алдарқату жырларының бала көңiлiн
аулайтын ермек қана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Тілдік норма туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
1.2. Сөз варианттары ұғымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАРЫСПА ТҰЛҒАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛДІК НОРМАДА ҚАЛЫПТАСУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Сөз варианттарының түрлері және олардың тілдік нормада қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Лексикалық, фонетикалық және грамматикалық варианттардың қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кісі есімдеріндегі жарыспа тұлғалар және оларды қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елдің егемендігін, мемлекеттің тәуелсіздігін
баянды етудің аса маңызды факторларының бірі – ұлттың тұтастығы мен
бірлігі. Ал ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, түптеп келгенде,
ұлт тілінің тұтастығы оның әдебилігімен тығыз байланысты. Өйткені ұлтты
ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын
негізгі белгісі де, бет - бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіліне, оның дәстүрлі нормаларына сүйене
отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлері қазақтың
ұлттық әдеби нормаларының жетіліп, дамып, саралана түсуіне, оның
бейнелілігі мен орамдылығының арта беруіне зор үлес қосты.
Қазақ тіліндегі варианттылық проблемасын арнайы зерттеп, монографиялар
жазған И.Ұйықбаев, С.Бизақов сияқты ғалымдар болды. И.Ұйықбаев: Вариант
сөзінің ауқымы кең жатады, өйткені ол барлық жарыспалы сөздерді қамтиды, ал
дублет көбінесе лексика - семантикалық дәлме - дәлдікті білдіру үшін
қолдынылады деген пікірді айтады. Зерттеуші С.Бизақов А.А.Реформатский,
Н.М.Шанский, Рогожникова, И.А.Короленко сияқты зерттеушілердің вариант пен
дублет терминдерін орыс тіл білімінде ажыратып қолдану туралы пікірлерін
келтіріп, бұл терминдер жайында бірсыпыра толығырақ мағлұмат береді де,
қазақ тіліндегі еңбектерде бұл екі терминнің ара - жігі ашылмай, қабат
алынып келе жатқанын білдіреді. Бұл зерттеуші де вариант пен дублет
құбылыстарын бір - бірінен ажыратып танытатын белгілерді атап, фонетикалық
дублеттер мен сөздің дыбыстық варианттарына жеке - жеке сипаттама береді.
Ұсынылып отырған жұмыста біз варианттылық құбылысының зерттелу тарихын,
таным деңгейін тәптіштеп толық баяндауды мақсат етпей, қазақ тілінің
бүгінгі әдеби нормасы тұрғысынан келгенде, варианттар, дублеттер, қосар
сөздер, жарыспа сөз (тұлғалар) деп атап жүрген тілдік элементтерді қалайша
танып, жіктеуді қарастырамыз.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың
көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір
баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар.
Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын
ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы
да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің
бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана
көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді
барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсету өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты -
лексика - семантикалық, фонетикалық - орфограммалық және грамматикалық
варианттардың ерекшеліктерін саралап көрсету, нормадан ауытқу немесе сай
келу заңдылықтарын талдау және варианттарды кодификациялаудың теориялық
негіздерін іздестіру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сөз варианттары қарастыратын мәселелерін анықтау, нақтылау; “жарыспа
тұлғалар” ұғымына анықтама беру; оның негізгі аспектілерін көрсету;
- жарыспа тұлғалардың тіл білімінің теориялық саласы ретінде
қалыптасуының алғышарттарын көрсету;
- сөз варианттарына түрлеріне сипаттама жасау; кодификациялаудың
негіздерін айқындау;
- лексикалық, лексика - семантикалық, лексика – фонетикалық сөз
варианттарының тілдік нормада қалыптасу жолдарын анықтау;
- фонетикалық - орфограммалық, грамматикалық сөз варианттарының
қолданылу ерекшеліктерін айқындап, талдау жасау;
- есімдердегі жарыспа тұлғалардың қолданылу ерекшеліктерін айқындап,
мәнін түсіндіру;
- тілдің даму үрдісіне сәйкес өзгерістерді айқындау және варианттарды
кодификациялау;
Зерттеудің нысанасы мен пәні. Ауызша және жазбаша формадағы сөз
варианттарының қолданысы – зерттеудің нысанасы, ал зерттеудің пәні –
олардың жасалу, жұмсалу, қабылдау ерекшеліктері.
Варианттылық құбылысын сөз еткенде зерттеушілер варианттылықты
тудыратын факторлар, оның ішінде тілден тыс тұратындары, варианттылықтың
әлеуметтік лингвистика тұрғысынан қарағанда туындайтын проблемалары деген
жайттарға көңіл аударуды ұсынады. Бұлардан басқа ситуативтік варианттар,
әдеби тіл мен диалектілер тұрғысынан алғандағы варианттылық мәселелері
зерттеуші назарынан тыс қалмауы керек. Біздің бұл жұмыстағы негізгі
нысанамыз да осы – тілдік бірлік - тұлғалардың ваианттылығын және норма
мәселелерін зерттеу ұсынылады. Демек, вариант құбылысын әдеби норма қырынан
қарастырар болсақ, алдымен тағы да кейбір терминдерді айқындап алу қажет.
Ол - вариант және дублет терминдері. Зерттеушілердің басым көпшілігі, оның
ішінде бұл екі сөздің терминдік мәндері бірдей деп қарайды, яғни бірінің
орнына екіншісін жұмсау жиі кездеседі. Тепе - тең мағыналас қатарлар
болмағанмен, ажыратылып, екеуі екі бөлек тұрақты термин болғанға дейін,
осылайша алма-кезектеп жұмсай беруге де болады.
Зерттеудің материалдары. Зерттеу жұмысында мерзімді басылымдар мен
баспа өнімдері, оқу құралдары, БАҚ-ның тілдік материалдары және нормативті
сөздіктердің материалдары пайдаланылады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, саралау және
жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістермен қатар формалды тілдік талдау
әдісі, салыстырма - тарихи әдіс, тілдік аналогия жасау, тілдік модельдеу
әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Зерттеудің жаңалықтары. Сөз варианттарының тілдік нормада қалыптасу
жолдары және кісі есімдерінде қолданылу ерекшеліктері жұмыстың негізгі
жаңалықтарының бірі болып табылады.
Тілдегі варианттылық лексикалық бірліктердің мағыналық дәлдігін сақтай
отырып әр түрлі құбылыстардың ықпалымен өзінің қалыпты тұлғасынан басқа
бірнеше дыбыстық вариантта айтылуы мүмкін. Қазақ тілінде варианттардың
фонетикалық, лексикалық, семантикалық, морфологиялық, синтаксистік,
орфографиялық және орфоэпиялық түрлері бар. Ана тілдегі сөздерден жасалған
есімдер әдетте тұрақты болып келеді де көп өзгеріске түспейді, дыбыстық
құрамы бұзылмайды. Сол себепті де көп вариантты болмайды. Өзге тілден енген
есімдердің сол енген тілінің икеміне бейімделуі заңды құбылыс. Шет
тілдерден енген есімдер дыбыстық өзгеріске жиі ұшырап түрлі вариантта
айтылады және заңды құжаттарда қолданылады. Шет тілдерден еніп бейімделген
есімдер семантикалық, морфологиялық және көп жағдайда фонетикалық өзгеріске
ұшырап отырады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан және
қорытындыдан, сонымен бірге пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТІЛДІК НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА СИПАТТАМА
1.1. Тілдік норма туралы ұғым
Норма – тілдің туа біткен қасиеттерінің бірі іспетті. Ол белгілі бір
реттілік, жүйелілік құбылыс ретінде ауызекі сөйлеу тіліне де (халықтық
тілге де), әдеби тілдің ауызша қолданысына да, жазба тілге де тән. Әдетте
норма сөзін терминдік мағына емес, қалыпты бейтарап сөз мәнінде жұмсасақ,
белгілі бір тәртіп, жүйелілік, дұрыстық деп ұғынамыз. Ал тілге келгендегі
бұл сөздің ұғымы жалпы тәртіптілік дегенмен қоса, терминдік мәнге ие
болатындығы мәлім.
Тілдік норманың табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан
нормалар және ереже бойынша ұсынылған нормалар. Соңғыларды ереже бойынша
деп атауымыз шартты. Бұл жердегі ереже дегеніміз – грамматика оқулықтары
мен әр алуан сөздіктер. Мысалы, қазақ тіліндегі септеу, жіктеу
парадигмалары, сын есім шырайлары, етістіктің етіс тұлғалары, шақтық
мағыналары, жұрнақтар арқылы жаңа сөздің жаслуы сияқтылар туа біткен -
яғни өте ертеден тілдң өзінде қалыптасқан, әдеби орныққан, тілдің өз
табиғатына тән жүйеге айналған заңдылықтар. Ал -мен (-пен, -бен) шылауын
қосымша ретінде танытып, 7-көмектес септіктің көрсеткіші деп ұсыну, оны
септік парадигмасының өзге жалғаулары сияқты сөзге қосып жазу нормасы –
қолдан жасалған, яғни ережемен реттелген норма. Сол сияқты екі түбірдің
ұзақ уақыт бойы бірігіп айтыла-айтыла, дыбысталуы жағынан кірігіп (өзгеріп,
қысқарып), бір мағынаны білдіретін бір лексикалық тұтастық (бірлік) ретінде
қалыптасуы – тіл табиғатының өзінде пайда болған норма; мысалы, бүгін
(бұ+күн), биыл (бұ+йыл), әкел (алып+кел), түрегел (тұра+кел), қайтіп
(қалай+етіп), сөйтіп (солай+етіп), белбеу (бел+бау) деген сөздердің о баста
екі түбірден бірігіп пайда болған сөздер екенін бірден сезе бермейміз,
өйткені бұлар тілдің о бастан келе жатқан нормативті дүниелері, ал
өнеркәсіп, кәсіподақ, ойталқы, жолсапар, гүлдесте, гүлшанақ сияқты
тіркестерді біртұтастық деп тану – ереже арқылы ұсынылған норамалар, яғни
бұларды біріккен сөз деп біріктіріп жазу бүгінгі лексика – семантикалық,
орфографиялық нормалар болып шығады.
Әрине, реттілік, жүйелілік дегеннің өзі тіл қолданысының көрсетілген
түрлерінде болсын, тілдің әлеуметтік - тарихи қызмет барысында болсын,
біркелкі, бір сипатта болмайды, оның үстіне нормалылықтың белгісі тілдің
лексика, грамматика, тіпті фонетика сияқты қаттауларының бірінде көрінеу,
қатаң болып тұрса, екіншілерінде солқылдақтау, босаңдау болып келуі
де заңды. Мысалы, ауызекі сөйлеу тілінде жалғаулық шылаулардың қолданылуы
сиректеу ұшырасады, олардың орнын интонация немесе синтаксистік құрылым
сияқтылар басуы мүмкін: дәрі ішіп алдым – басым ауырып тұр, бұл – ауызекі
сөйлеу актісінде, ал жалпы кодификацияланған ереже бойынша: дәрі ішіп
алдым, өйткені басым ауырып тұр немесе дәрі ішіп алдым, себебі басым ауырып
тұрғаны деп құрылуы тиіс. Сол сияқты сөз варианттарының еркіндеу қолданылуы
ауызекі сөйлеу тілінде де, шаршы топ алдындағы сөзде де жазба әдебиет
тіліне қарағанда жиірек орын алады. Бұл жерде лексикалық норманың
босаңдығының ғана емес, стильдік талаптың да ролі болады. Айталық,
ауызекі сөйлеу тілінде дөрекі, қарапайым, жергілікті сөздер және бөгде
тілдік сөз қатары әлдеқайда еркін жұмсаса, жазба тілдің шаршы топ алдындағы
қолданысында немесе публицистикалық үлгілерде (газет - журнал беттерінде)
бұлардың орын алуы мейлінше шектеулі, жоққа тән болуы керек, бірақ мұның
барлығы да өз орындарында, өз салаларында норма болып табылады.
Жалпы әдеби тіл мен сол тілдің көркем әдебиетінің нормалары да бірдей
емес, соңғыда әдеби нормадан ауытқу сияқты болып көрінетін сәттер аз
кездеспейді, бірақ бұл ауытқулар көркем әдебиет тілі үшін норма болып
саналады. Мысалы, шылау – жалғау болып қызмет ететін мен (пен, бен)
тұлғасының менен (пенен,бенен) варианты, есімшенің -тын (-тін) деген
көрсеткішінің -тұғын болып қолданылуы, едім, келіп, айтқанмын сияқты
етістіктердің ем, кеп, айтқам болып кездесуі публицистикалық, ғылыми және
кеңсе – іс қағаздары стильдері үшін норма емес болса (оны М.Балақаевтың
жалпы әдеби тіл үшін бейнормалық санауы жаңсақтық), көркем әдебиет, әсіресе
поэзия тілі үшін – норма. Егер бұлар әдеби тіл үшін бейнормалық,
ауытқушылық болса, ұлы Абайдың өлеңдері мен қара сөздері әдеби тіл үлгісіне
жатпаған болар еді, өиткені көрсетілген тұлғалардың барлығы ақынның
поэзиясы мен прозасының тілінде тұнып тұр, оларды Мұхтар Әуезовтың Абай
эпопеясы сияқты көркем туындылары мен көркем публицистикасы тілінен де
молынан кездестіреміз. Демек, әдеби тіл нормалары тілдің функционалдық
стильдеріне қарай ажырату қажет: бірінде қатаң болып келетін норма
екіншілерінде босаңдайды(ауытқу сияқты болып көрінеді). Бірақ қай – қайсысы
да өз саласында норма, әғни уәжді, орынды қолданыстар болып
танылады.Сөйтіп, жүйелілік, реттілік болып танылатын норма тілдің барлық
көрінісінде, яғни қолданысының барлық түрінде орын алатын тілдік,
әлеуметтік категория. Сөйтіп, тілдік норма дегеніміз – көпшіліктің қатынас
құралы ретінде тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі
құралы, амал – тәсілдері, тәртіптері: норма тіл – тілдің қай – қайсысында
да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Норма деп тану үшін әлеуметтік бағалау, яғни сол тілде сөйлейтін
қалың жұртшылықтың дұрыс не дұрыс емес, жағымды, әсем не жағымсыз, орынды
не орынсыз деген танымы, бағасы болуы керек. Нормалылық танымына
тұрақтылық, (стабильность) дәстүрлілік, көпшілікке біршама ортақтық
белгілер де кіреді. Бұлар – тілдегі нормалылықтың әлеуметтік категория
ретіндегі белгісі. Тілдік норма құбылысын зерттеушілерінің айтуына
қарағанда, норма мәселесіне тек сөздердің, грамматикалық амал –
тәсілдерінің, тілдік құрылымдарының жүйелі түрде, біршама орныққан,
көпшілік дұрыс, әсем деп тапқан қолданыстары ғана емес, осындай
қолдыныстардың таңдалып алынуы мен қолданыс барысының тенденциясы, яғни
бағыт – бағдары, өмір – шеңдігі, уәжділігі, әлеуеті (потенциалдығы) деген
мәселелер де кіреді. Сондықтан қазақ тіл мәдениеті, оның тілдік
нормалары деген проблемаларын сөз еткенде, бұл салаға катысты зерттеулер
жүргізіп, мақалалар мен диссертациялар жазғанда, кітаптармен құралдар
ұсынғанда, бұларға қатысты мәселелердің тек бүгінгі күй – жайы, бары – жоғы
туралы ғана емес, әрі қарайғы барысы мен бағыты да сөз болуы керек. Тілдік
нормалардың өзін ғана көрсетіп қою, яғни бүгінгі лексикалық, грамматикалық,
стильдік нормаларды атап, әр алуан ережелер жинағы мен сөздіктер түзу
жеткіліксіз. Бұлардың әр қайырғы қолданылу, қырлану, өзгеріс – жаңалықтарға
ие болу бағыты (тенденциясы) қандай деген пікірлер мен ұсыныстар болуы
қажет. Әсіресе жазудың жаңа түріне – латын графикасына көшуге дайындық
барысында да, көшу процесінде де, ол жазуды өмірде, тәжірибеде орнықтыру
жұмыстарында да тілдік норма мәселелері айрықша мәнге ие болары сөзсіз, бұл
орайда орфографиялық және орфоэпиялық нормаларды бірден дұрыс көрсетудің,
оны қолданыста берік орнықтырудың тек тілдік емес, әлеуметтік маңызы өте
зор болмақ.
Қазақ емлесі мен сөзді дұрыс дыбыстауға қатысты күні бүгінге дейін
орын алып келген қиындықтардың түп – төркіні 1929 жылы араб жазуынан
латынға, 1940 жылы латыннан кириллицаға көшкен кезде әрі қауырттықтан (екі
сәттің де саясат тоқпағынан от ала келгендей тездікпен орындалғанын
білеміз), әрі сол кезде тіл, сөзді дұрыс айту мәдениеті дегендердің ғылыми
танымдары қалыптаса қоймағандығынан туған жайттарда жатқанын айту керек.
Тіпті бұл күндердің өзінде тіл мәдениетінің, оның өзекті проблемасы норма
дегеннің теорялық негіздері түгел қаланып, практикалық шешімдері түгел
жүзеге асып болған дей алмаймыз. Норманы сөз еткенде, әрдайым оның жалпы
ұғымын, мән-мағынасын әңгімелеп қана қоймай, оны ажыратып (дифференциялап)
қарастыру керек: әуелі ауызша тіл мен жазбаша тілдің нормалары, сондай - ақ
функционалдық стильдердің әрқайсысының нормалары дегендерді бөліп - бөліп
алу қажет. Әрине, бұл нормаларды бір - бірімен астаспайтын, бірімен - бірі
байланыспайтын оқшау – оқшау автономиялар деуден гөрі, түп - тамыры ортақ
үлкен үйден өрген отаулар деп таныған жөн, өйткені әдеби норманың өзегі
(ядро) стильдік жағынан бейтарап, көпшілік қолды тіл элементтері болады.
Барлығы жиылып келіп бүгінгі ұлттық әдеби тілдің, оның ауызша және жазбаша
түрлерінің қолданылу жүйесін, тәртібін білдіреді. Сондықтан,
зерттеушілердің танымына қарағанда, тілдегі нормалық үш тағанға орналасады:
бірі – қандай да бір норма, негізінен, сол тілдің табиғатына, құрылымына
сәйкес болуы, екіншісі – қатынас құралы ретінде көпшілікке ортақтығы,
қайталанып келіп отыратындығы, үшінші таған – белгілі бір кезеңдегі
әлеуметтік талғамның сол қолданысты дұрыс деп тануы. Соңғы таған ол
нормаларды мақұл деп тануға, кодификациялауға алып келеді. Тілдің өзінде
болатын табиғи норма мен кодификация тепе - тең құбылыстар емес,
кодификация дегеніміз сөздерді орнымен қолдануды, сөзжасам тәртіптерін, сөз
өзгерту жүйесін, сөздері тіркестіру мен сөйлем құрастырудың ережелерін
заңдастырып, қалыптастырып хатқа түсіру, басқаша айтқанда, қабылданған
тілдік нормалардың оқулықтарда, сөздіктерде, анықтағыштарда әр алуан
ережелер түрінде ұсынылуы. Бірақ кодификация дегеннің өзі де қатып қалған
зат емес: азды - көпті орын алып жататын өзгеріс – жаңалықтарға байланысты
және экстралингвистикалық факторларға орай уақыт озған сайын кодификацияның
да ішінара қырланып, өңделіп, толықтырылып отырылуы заңды.
Тілдік нормалардың анықтала, тұрақтана түсуі және олардың әлеумет
тарапынан мақұлдануы, осылардың нәтижесінде қалыптастырылып хатқа түсуінің
– кодификациялануының бүгінгі қазақ тілі үшін мәні өте – мөте зор.
Мемлекеттік мәртебеге ие болып, әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түскен
бүгінгі тіліміздің лексика – фразеологиялық қазынасы малығуда; сөз жасаудың
грамматикалық, семантикалық мүмкіндіктері күшеюде; функционалдық
стильдердің белгілері анықтала түсуде; тілдің ауызша жұмсалу процесінде
орфоэпиялық заңдылықтары айқындалуда; жазу мәдениетіне, яғни ғылыми негізде
түзілген орфографиялық нормаларды жүйелі сақтау талабы алға тартылуда –
міне, осылардың баршасы тіліміздің лексикалық, грамматикалық, стильдік,
орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының мақұлданған, заңдастырылып хатқа
түскен кодификациясын жақсы көрсетіп, дұрыс танытуды қажет етеді. Жалпы
тілдің өзінде қалыптасқан нормалар мен кодификацияланған, оның ішінде ереже
бойынша ұсынылған нормалардың арасында айырма болады. Тілдің өз нормасы
әлдеқайда тұрақты, көбіне – көп ұзақ сақталған құбылыс, ал
кодификацияланған норманы бұзып қолдану тәжірибеде аз кездеспейді.
Тілдік нормаларды тіркеп, реттеп жүйеге келтіріп отыру және оларды
кодификациялау – жазба әдеби тілдің шаруасы (бұл қағиданы орыс тіл
білімпаздары баса айтады). Бұған қазақ тілінің 1940жылы кириллицаға көшкен
кезінен бермен қарай алғашқы орфографиялық нормаларының екі рет: 1957 және
1983 жылдары елеулі түзетулер жаңғырғаны дәлел бола алады, соған сәйкес
түзіліп, жарық көрген емле сөздіктерінің (оларды Орфографиялық сөздік деп
ғылыми түрде атап келеміз): 1941, 1948, 1963, 1968, 1972, 1978, 1988
жылдары жарық көрген басылымдарын жай көзбен салыстырып қарағанның өзінде,
оның ішінде толық түрде ресми басылым ретінде алғашқысы 1963 жылдар үш рет
түзетіліп, толықтырылып басылған емле сөздіктеріндегі сөзтізбеде (реестрде)
берілген сөздердің түрлері, ұяда берілген тіркестер, кейбір сөздерге
қосымша жалғану үлгілері арасында айтарлықтай өзгерістер бар екені де
жоғарғы пікірдің айғағы болады.
Кодификацияланған нормалардың азды-көпті өзгеріске ұшырап отыруы -
тәжірибе талабынан туған заңды құбылыс болса, тілдің табиғи өзінен
туындайтын құрылымдық модельдерден ауытқушылық та орын алып жататындығын
айтуға болады. Мысалы, жіңішке сөзге немесе соңғы буыны жіңішке дауыстыға
аяқталатын сөздерге қазақ тілі қосымшаларының да жіңішке түрде жалғануы –
табиғи норма, құрылымдық модель. Айталық, күнә - күнәлі, күнәсіз, куә -
куәлік, Күләш – Күләштің. Ал кейбір қосымшалар, мысалы, барыс жалғауы
немесе етістік тудыратын -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнағы жуан түрде
жалғануға бейім: күнәлау, Күләшқа, куәландыру. Мұндай ауытқуларға емле
ережелерінің де тигізетін ықпалы бар, яғни күнәға, куәландыру деп жазу
нормасы солай дыбысталуға дағдыландырады және оны орфоэпиялық норма ретінде
тұрақтандыра түседі. Қазақ тілінің үндестік заңдылығын бұзып ұсынылған
нормалар әсіресе кірме сөздерге, кірме элементтерге (жұрнақтарға) қатысты
болып келеді. Мысалы, кірме -паз, -қор, -қой жұрнақтары жіңішке сөздерге де
осы жуан түрінде жалғанады немесе –гер деген жұрнақ жуан сөздерге де
жіңішке жалғанады: өнерпаз, сәнқой, шәйқор, саудагер. Сірә, бұл тәрізді
сәйкессіздіктер, яғни қазақ тілінің үндестік заңдарына бағынбай
қолданылудың уәжінде (мотивациясында) тілдің өзіне тән кейбір модельдер
жататын болуы керек. Айталық, мен (бен, пен) көмектес жалғауының (оның түп-
төркіні шылау екені мәлім), -нікі (-дікі, -тікі) қосымшасына жуан
вариантының, -қой (сәнқой) сияқты бірен-саран жүрнақтардың жіңішке
вариантының жоқтығы бұлардың да қазақ тілінің фонетикалық нормасына сай
келмейтінін көрсетеді. Ал бұларды сөзден ажыратылмайтын қосымша деп танып,
біріктіірп жазу – кодификацияның жемісі.
Тілдің өзіне тән табиғи нормасы мен ереже арқылы ұсынылып
кодификацияланған нормалардың айырмасы жазба тілдің қолданыс тәжірибесінде
едәуір байқалады. Мысалы, сөз соңындағы қ, к, п сияқты қатаң дыбыстардың
дауысты дыбыстан тұратын немесе дауыстыдан басталып қосымшалар жалғанғанда
ұяңдауы – қазақ тілінің табиғи нормасы, ал қазіргі жазба әдеби тілімізде:
цех – цехы, шах – шахы, принцип – принципі, сап – сапында, тарих – тарихы,
тип – типі, грипп – грипі (жұқты) болып айтылуы және солай болып жазылуы
осы норманы бұзып тұр. Сірә, бұл ауытқулыққа бірнеше фактор себеп болса
керек: біріншіден, х дыбысының қазақ сөзінің соңында қолданылмайтындығы оны
қ – ның қатарына жібермей, қатаң түрінде сақтауға итермелейтін сияқты,
екіншіден, тариғы, шағы, цеғы, сабы, тибі, грибі деп дыбыстау бұл сөздердің
(көбі кірме элементтердің) тұлғалық төркінін өзгертіп, мағынасын түсінуге
қиындық келтіретін қаупі де туатын болуы керек, үшіншіден, соңғы қатаң
дауыстыларды ұяңдатпай жазу емлесі де қатаң түрде дыбыстауға, демек,
осылайша нормаландыруға алып келген сияқты. Араб жазуын, тіпті 1929 – 1940
жылдар ішінде латын жазуын пайдаланған кезде бұл сөздердің соңғы дыбысы
ұяңдап айтылуы мен жазылуы орын алған болар. Демек, уақыт сайын, әсіресе
жазба тіл тәжірибесінде норма ауысуы, нормалар варианты (немесе
вариантты нормалар) деген құбылыстар пайда болатынын байқаймыз.
Норма ауысу актісі, әрине, түбегейлі емес, жеке нормалардың өзгеруі
түрінде болады және бір сәттік акт емес, ол ұзағырақ уақытты алады. Мысалы,
үстіміздегі ғасырдың бас кезіндегі жазба әдеби тіліміздің өзінде дәреже,
және,қәзір,мағына сияқты сөздер қазіргіден басқаша түрде айтылып, жазылып
келді: даража, жана, кәзір, мағына. Бұлардың айтылу, жазылу нормасы едәуір
ұзақ уақытқа созылды. Мұның ізін кейбір фонетикалық дублеттердің,
лексикалық, орфографиялық варианттардың осы күнге дейін орын алып келе
жатқанынан көріп байқаймыз. Мысалы, адал˜ алал, зарар˜залал,
ақиқат˜хақиқат, өмір˜ғұмыр, бейіл˜пейіл, ғаділет˜әділет, ғазиз˜әзіз,
диірмен˜тиірмен, нәсіп˜несібе. Әдетте жаңа норма әсіресе лексика саласында
әдеби жазба тілдің өзінде емес, ауызша қолданыста пайда болады. Мысалы, бұл
күнде қазақ жазушылары тілінде - көркем әдебиет те, тіпті ішінара
публицистикалық үлгілерде қолданыла бастаған пошым, толайым, дей тұрғанмен
сияқты сөздер немесе барады емес пе (бармай ма деудің орнына) сияқты,
сондай-ақ барғысы жоқ, айтқысы жоқ тәрізді грамматикалық құрылымдар о баста
ауызша сөйлеу тәжірибесінде орын алып, бірте – бірте жазба үлгілерге
айысқан. Бұл фактілер жарыспа нормаларды танытады. Нормалардың ауысуы мен
жарыспа түрлерінің пайда болуында тілдің өзі туғызған мотивтермен қатар,
экстралингвистикалық факторлар себеп болады. Мысалы, араб, парсы тілдерінен
енген кейбір сөздердің варианттылығы тілдің өз заңдылықтарына сәйкес пайда
болғандары мен жазба дәстүрді сақтау сияқты түпнұсқалық вариантын қолдану
қатар жүріп келді: есеп – қисап, хүкімет – үкімет, амал – ғамал, өмір –
ғұмыр, ғашық – асық, әрекет – харекет. Бұл қатарға күні бүгінге дейін орын
алып келе жатқан фонетикалық дублеттерді қосуға болады: бәле – пәле, бәлі –
пәлі, пейіл – бейіл, бенде – пенде, гауһар – жауһар, ғашық – асық, дағуа –
дауа.
Лексикалық та, фонетикалық та жарыспа тұлғалардың дені кірме
элементтер, оның ішінде де араб, парсы сөздері болып келеді. Дегенмен төл
сөздердің арасынан да варианттылық құбылысын кездестіре аламыз: дәнеңе –
дәнеме, бірдеңе – бірдеме, бұндай – мұндай, бұнша – мұнша, едірею – ежірею,
жәбір – зәбір, жұбану – уану т.т. Бұл қатарлардың XIX ғасырдың II жартысы
мен XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында кезектесе, бір мәтіннің ішішде
екеуі де қолданылғанын көрсек, бұл күндегі қолданыста қатар сыңарларының
жеке – жеке лексикалық – семантикалық бірлікке (сөзге) айналуы, дәлірек
айтсақ, айналдырылуы орын алып келе жатқанын айта аламыз. Бұлар жөнінде
толығырақ Варианттылық және норма деген тарауда сөз болады. Норма
проблемасындағы вариаттылық мәселесі осы жерден келіп шығады. Варианттылық
– тіл мәдениетінің, яғни нолмалану процесінің ең өзекті бөлігі.
Зерттеушілердің байқауынша, норманың күші, яғни қатаң сақталуға тиіс
тұстары тілдің барлық қаттауында бірдей емес. Айталық, қазақ тілінде
орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық нормалар (ережелер) қатаң
сақталады, ал сөздерді таңдауда, жұмсауда норма заңдылықтарына біршама
еркіндеу қараушылық байқалады. Лексика саласында, біздіңше, қатаң ұстануды
керек ететін тұс – сөздердің тіркесу тәртібі. Айталық, кейбір есім сөздер,
етістіктер, көмекші есімдер тек қана немесе көбінесе жағымсыз мағана
беретін сәттерде, енді біреулері жағымды мағына беруде тіркеседі: табыстың
арқасында, денсаулықтың арқасында, байлықтың арқасында, ал кемшіліктің,
науқастың арқасында, қайыршылық-тың, кедейліктің, бейшаралықтың арқасында
деп айтылмайды. Тағы бір мысал: қазақ тілінде көптеген тіркестердің етістік
компоненті тек қана болымсыз түрде келеді: көз алмау, көз айырмау, ұйқы
көрмеу, күн көрсетпеу, шаңын көрсетпеу. Бұлардың көз алу, көз айыру, ұйқы
көру, күн көрсету, шаңын көрсету деген қарама – қарсы оппозициялық
қатарлары жоқ. Тас қараңғы деген консервіленген тіркес бар, оның тас жарық
оппозитиві жоқ. Орыс тілінде ең қатаң және бұзылған көзге ұрып тұратыны –
сөздегі екпін нормасы болса, қазақ тілінде – сөздің үндестік заңдарын
сақтап айтылуы. Бұл тұста әсіресе қатаң ұяң, еріндік езулік дыбыс
заңдарын бұзып айту – орфоэпиялық нормалардан ауытқу ретінде көзге түседі,
құлаққа естіледі.
Қалыптасқан тұрақты тіркестердің, мақал – мәтелдердің компоненттерін
уәжсіз (себепсіз) ауыстырмай қолдану да – қазіргі қатаң сақталуға тиіс
лексика – фразеологиялық нормалардың бірі. Айталық, жел тұрмаса, шөп басы
қимылдамайды деген мәтелді жел соқпаса... деп өзгертіп жұмсағанда,
мәтелдің мағынасында аз да болса логикалық сәйкессіздік байқалады: желдің
тұруы мен соғуы дегенде жел екпіні екі түрлі беріледі: желдің тұруы – жалпы
оның пайда болуы, соғуы – біршама қарқынмен келуі. Мәтел үшін желдің
қарқынды соғуын емес, әйтеуір пайда болуын, сәл байқалуын айту керек,
өйткені бұл мәтел бір нәрсенің пайда болуында сәл болса да себебі, негізі
сезілуі керек дегенді аңғартады. Ал стилистикалық нормаға келсек, бұл жерде
оларды сақтауға қатаңдықтан гөрі, стильдік мақсат көздейтін уәжділік басым
түсіп жатады. Мысалы, жазушы Сейдахмет Бердіқұловтың спортшылар туралы
жазған көркем шығармасының бірінде велосипедшілер құйысқан тістесіп бара
жатты, тағы бір тұсында екі велосипедші үзеңгі қағыстырды деген
сөйлемдерді оқимыз. Егер фразеологизмдерді орнымен қолдану нормасына
келсек, үзеңгі қағыстыру да, құйысқан тістесу тіркесі де салт атты
адамдардың шабысына қатысты ғана айтылу керек, ал велосипедтерде құйысқан
да, үзеңгі де болмайды, соған қарамастан, бұл жерде норманы берік ұстану
емес, стильдік мақсат алға шығып тұр: жазушы бұл қазақы фразеологизмдерді
қазіргі техника көлігіне жанастыра қолдану арқылы оқырман сезіміне оң әсер
ететін образдар жасап тұр. Велосипедші қазақ жігіті Тұйғынның жарыстағы
күресі, күйі, психологиясы дегендерде қазақы үн берген, бұл жердегі
ұлттық бояу осы шығарманың тұтас өн бойындағы көркемдік стиліне сай келеді,
яғни дәл осы қолданыс осы шығармада ұтымды, қолайлы деп танылған. Бұл
жерде стилистика тұрғысынан сөз қолданыстың нормаға сай дұрыстығы емес,
қолайлылығы, ұтымдылығы көзделген.
Норма туралы түсініктің ішінде, яғни оны бағалауда дұрысыдұрыс
емесі, сәттісісәтсізі, дәлдәл емес деген танымдар жол алады. Әдеби
тілдік норма тілдің даму барысының әр кезеңіне қарай айқындалу керек.
Тілдің құрылымдық табиғи нормалары негізінен қай кезеңде де тұрақты болып
келеді. Бірақ ішінара тілдің құрылымдық заңдары да өзгеріске ұшырауы
мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде туралы, үшін шылаулары біздің кезеңімізге
дейін, яғни XX ғасырдың 20 - 30 жылдарына дейін ілік септіктегі сөзбен
меңгеріліп тұрды: менің ушін, оның туралы, баланың үшін, баланың турасында
баланың туралы. Қазіргі норма бойынша мен үшін, мен туралы, бала үшін,
бала туралы деп атау тұлғасындағы сөзбен қабысады. Демек, тілдік норманың
қалыптасу, даму, өзгеру тарихын зерттеу барысында болмаса, жалпы сөз
еткенде, нақты бір кезеңді алып қарастыру керек болады. Мысалы, біз осы
жұмыста қазақ әдеби тілінің қазіргі, яғни соңғы 70-80 жылдың барысындағы
жай-күйін әңгімелеп отырмыз.
Сөйтіп, қорыта айтқанда, әдеби тілдің нормасы дегеніміз қоғамның
белгілі бір кезеңіндегі әдеби тілді жазба және ауызша түрде қолдану
тәжірибесінде қалыптасқан, көпшілік қауым дұрыс деп таныған, жалпыға ортақ
сөз қолдану, сөйлем құрастыру, сөзді дұрыс дыбыстау, сауатты жазу
заңдылықтары, яғни тілдік амалдарды дұрыс жұмсаудың көрінісі. Тілдік
норманың құрылымдық табиғи түрлері және ереже бойынша ұсынылған түрлері
болады. Олардың қай-қайсысы да, әсіресе соңғы түрлері таңдаудың,
сұрыптаудың және өңдеудің жемісі. Тілдік нормалар, тілдің өзі сияқты,
тарихи өзгермелі құбылыс. Тілдің қолдану тәжірибесінде әбден қалыптасып,
біршама (яғни сол кезең үшін) тұрақтандырылған ереже – қағидаларды норманы
эстетикалық және прагматикалық теориялары негізінде жүйелеп заңдастырылуы
олардың кодификациясы деп аталады. Тілдік нормалардың кодификациясы мектеп
оқулықтарында, әр алуан орфографиялық, терминологиялық, түсіндірме, екі
тілдік, үш тілдік сөздіктерде, анықтағыш құралдарда баяндалып, хатқа
түседі. Аталған сөздіктердің басым көпшілігі нормативтік сипатта түзіледі.
Олардың сөзтізбесінде орын алатын нормативтік емес элементтерге
диалектизм, жаргон, қарапайым сөз, агро, көне деген сияқты
белгілер қойылады.
1.2. Сөз варианттары ұғымына сипаттама
Мағыналық жағынан болсын, тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік
дербестігі бар жеке-жеке сөздер деп танылатын синонимдерді білгілі бір
сөздің әр түрлі вариантымен шатастыруға болмайды. Сөз варианттары дегеніміз
дыбысталуы, мағынасы бір-біріне жақын, тілде жарыса қолданылатын, шыққан
тегі бір сөздер. Сөз варианттары фонетикалық, лексика-морфологиялық, әдеби-
диалектілік сипатта кездеседі. Мысалы, фонетикалық варианттарға: шүйінші-
сүйінші, шайқымазақ-сайқымазақ, пара – пар - барабар, суару-суғару, гөрі-
көрі, зыту-жыту, пенде-бенде, пейіл-бейіл, дөңгелек-доңғалақ, лазым-ләзім
т.б., лексика-морфологиялық варианттарға : екіншілей-екіншідей, бақай-
башпай, естіген-есіткен, жирену-жиіркену, міне-мінеки, кәдімгі-кәдуілгі-
кәдуескі, жылыдай-жылылай, жазғытұры-жазғытұ- рым т.б., әдеби-диалектілік
варианттарға: нағашы-таға, құдағи-құдағай, себеп-сәбеп, кесе-кәсе, асылы-
әсілі, егер-әгәр, әгәрки т.б. жатқызуға болады.
Сөз варианттары мынандай үш түрлі белгі арқылы ажыратылады:
а) сөздің түбірінде ортақ ұқсастық болуы арқылы;
ә) лекика-семантикалық жалпылылыының (ұқсастығының) сақталуы арқылы;
б) дыбыстық өзгешелігі лексика-семантикалық өзгеріс тудырмайтыны
арқылы.
Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілден ауысып келгенде, екі
не одан да көп вариантта айтылады да, жүре - жүре сол варианттардың
әрқайсысы әр түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына
дербес сөз болып қалыптасады. Бір кезде қазақ тіліне арап-парсы тілдерінен
ауысқан көптеген сөздер бірнеше вариантта айтылып келген болса, қазір сол
варианттар жеке-жеке сөз болып, дараланып бөлінді. Мысалы: әл - хал, қисап
- есеп, қарекет - әрекет, ғылым - ілім, ғаділ - әділ, ғазиз - әзиз, сағат -
сәт, оқиға - уақиға, абырой - әбүйір, қате - кәте, мақсат - мақсұт, мағлұм
- мәлім, нышан - нышана, қағида - кәде, үкім - әкім, нәсіп - несібе, өкімет
- үкімет, ауа - әуе, пұл - бұл, хайуан - айуан, табиғат - тәбет т.б.
Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір - біріне өте ұқсас келген
сөздердің бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды.
Кейде бір түбірге бірнеше қосымша қосып, түрлендіріп айта беруге болады.
Мәселен, аға деген сөзден ағатай, ағеке, ағашым деп айтсақ, қалқа деген
сөзден қалқам, қалқаш, қалқатай, қалқажан, қалқабас деп құбылтып, әр түрлі
көңіл күй, көзқарасыңызды, үлкен мен кішіге деген орасан зор ілтипатымызды
білдіреміз. Бұл тәрізді құбылыстардың бәрін сөз варианттары деп қарауға
болмайды.
Тілдегі сөз варианттары әдеби тілді қалыптастыру барысында екшелеп,
сұрыпталып, жүйеге келтіреді. Әдеби норма тілдің дыбыстық, грамматикалық
құрылысы мен сөздік жүйесінің ішіндегі ең өміршең деген элементтерді таңдап
алу негізінде қалыптасады. Олай болса, қазіргі жарыса қолданылып жүрген
жарыспа сөз варианттары әлі де талай өңдеуден өтіп, шыңдала беруге тиіс.
Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілуі мүмкін.
Сөз варианттарының біреулері екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып
бөлінуі мүмкін. Мәселен, ащы мен ашты, ыстық пен ыссы тәрізді сөз
варианттары орыстың горький-соленый, горячий-жаркий сөздерінің баламасы
ретінде екеуі екіге бөлініп кетуі ғажап емес. Сөз варианттарының енді
біреулері әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай әрқайсысы екі салаға
телінді болып қолданылатындығы сөзсіз. Мәселен, әне - әні, кәне - кәні,
міне - мінекей, өйткені - үйткені, қария - кәрия, сөйтіп - сүйтіп
дегендердің алғашқы варианты қазірдің өзінде әдеби тілде жиі қолданылады
да, ал соңғы сыңарлары сөйлеу тілінен мықтап орын тепті. Демек, сөз
варианттары алдағы уақытта сараланып, екшелеп бірізге түспек.
Синоним сөздер мен жарыспалы сөздерден пароним сөздерді айыра білу
қажет. Синонимдер мағыналас, бірақ айтылуы әртүрлі сөздер болса, жарыспалы
сөздер шыққан тегі де бір, мағынасы да бір түбірлес әрі дыбысталуы үйлес,
бір-біріне ұқсас сөздер, ал пароним сөздер шыққан тегі бір, айтылуы бір-
біріне жақын, бірақ мағыналарында ерекшеліктері бар сөздер болып табылады.
Пароним сөздердің жасалу жолдары әртүрлі: а) бір кездегі жарыспалы
сөздердің дербес мағынаға ие болуынан жасалуы мүмкін: уәкіл - өкіл, сағат -
сәт, әл - хал, ғылым - ілім, өкімет - үкімет, ауа - әуе, кінә - күнә,
әрекет - қарекет, табиғат - тәбет т.б.
Шыққан тегі бір бұл сияқты сөздер алғашында жарыспалы сөздер ретінде
қолданылып, кейін әлеуметтік сұраныс нәтижесінде жеке - жеке мағынаға ие
болып, мағынасы жағынан ажыраған; ә) сөз құрамындағы дыбыстық –
морфологиялық өзгерістерге байланысты жасалуы мүмкін: алдамшы - алдамыш,
пұл - бұл, абырой - әбүйір, жұбату - уату; қадым, қадам - адым, тебіну -
тепсіну, егіс - егін, көгеру - көктеу, қазір - әзір, ыссы - ыстық т.б.
Сөйтіп, пароним сөздерді синонимдер мен жарыспалы сөздерден айырудың
негізгі критерийі олардың мағынасына байланысты.
Тілде сөз варианттарынан басқа дублет сөздер (жарыспа сөздер) бар.
Дублет сөздер – мағыналары тепе-теңдікті білдіретін, тұлғаларында
айырмашылығы бар, синонимдерге сырттай ұқсас құбылыстар. Шын мәнінде бұлар
да сөз варианттары, сол себепті әдетте бұл ұғымдар бірінің орнына бірі
қолданыла береді. Дегенмен, бұлардың бір - бірінен ерекшелігі бар екенін
ескерген жөн. Сөз варианттары дыбысталуы жағынан да, мағынасы жағынан да,
тепе-тең, шыққан тегі бір сөздер болса, ал дублет сөздер дыбысталуы жағынан
ұқсас болып та, алшақ болып та келуі мүмкін, өйткені дублет сөздердің
шыққан тегі бір бола бермейді. Мысалы: разыризаырза, жалғызжаңғыз,
залалзарар т.б. әрі сөз варианттары, әрі жарыса қолданылатын дублет
сөздер, ал қалашаһар, жәнеәм, сөздіклұғат, ежелгібағзы, көршіқоңсы,
қақпадарбаза, шұбатқымыран, тұлпардүлдүл дублет сөздер. Дублет сөздердің
бірқатары мағыналарында, стильдік реңкінде, қолданылу тәсілінде өзгешелік
болғандықтан, синонимдік қатар құрауға қатысады: ерсісөкетәбес,
төлсақман, емексудәмету, сабақдәріс.
Қазақ тілінде сөз варианттары мен дублет сөздер көп. Бұлардың
көпшілігі әлі күнге іштей сараланбаған. Оған байланысты әртүрлі пікір
баршылық. Әсіресе вариант сөздерді сөздікте беруде кереғар пікірлер бар.
Кейбіреулер варианттардың әдеби нұсқасын сөздікке ендірейік те, қалғандарын
ескіртіп барып қолданыстан мүлдем жояйық дегенді айтады. Мұның дұрыс жағы
да, бұрыс жағы да бар. Нормативті орфографиялық сөздікте вариант біткеннің
бәрін қаптата бермей, оларды іштей саралап, ең қажетті дегендерін ғана
көрсету жөн сияқты. Ал көптомдық түсіндірме сөздікте вариант біткендерді
барынша мол қамтып, оларды стильдік белгілер арқылы саралап көрсеткен жөн.
Мұның өзі, бір жағынан, тілдегі варианттардың есебін алу болып шығады.
Көптомдық түсіндірме сөздікке бүгінгі ұлт тілінде айтылып жүрген сөздер
мүмкіндігінше түгелге жуық қамтылуы тиіс.
Сөздің лексикалық бірлігінде өзгешелігі жоқ, бірақ морфемдік құрамы
ұқсас сөздерді сөз варианттары дейміз. Мысалы; ұқсау-ұсау, гөрі-көрі,
түңлік-түндік, азар-әзер, қазір-кәзір, сайтан-шайтан, мысық-мышық т.б. Бұл
сияқты сөздердің түрленуінен оның мағынасы өзгермейді. Сондықтан да бұлар -
әр басқа сөздер емес, әр түрлі варианттағы бір сөз. Сөздің әр алуан
варианттары – тұлғаларында айырмашылығы бар, бірақ мағыналары тепе-теңдікті
білдіргендіктен, сырттай синонимдерге ұқсас, омонимдерге қарама-қарсы
тілдік құбылыс. Синонимдік қатардағы сөздердің мағыналарында аз да болса
реңктік, не стильдік, не эмоционалдық ерекшеліктері болады. Ал сөз
варианттарында мұндай ерекшеліктер болмайды. Сөз варианттарының өзінше
белгілері болады.
Сөз варианттарының өзіндік белгілері:
1. Сөздің түбірінде ортақ ұқсастық болуы керек;
2. Лексика-семантикалық ұқсастығы сақталуы қажет;
3. Дыбыстық өзгешелігі лексика-семантикалық өзгеріс тудырмауға тиіс.
Осындай белгілерге қарамастан түрлі контексте қолданыла беретіндік-
тен, кейде сөздің варианттарын синонимдерден ажырату қиынға соғып жатады.
Себебі вариант тұлғалардың кейбірінің жүре келе мағыналық жағынан
саралануымен немесе стильдік реңкке ие болуымен байланысты. Вариант
тұлғалары тұрақты емес, өйткені олар үздіксіз өзгеріске түсіп отырады.
Немесе сыңарының ескіріп, қолданудан біртіндеп шығып қалуы мүмкін. Сөздің
фонетикалық варианттарының мағыналық саралану арқылы мүлдем бөлек ұғымды
білдіреді. Мысалы: айғай-айқай (айхай-айһайойхой-ойһой).
Варианттардың көпшілігі не грамматикалық, не бірыңғай фонетикалық
варианты болуы үшін мынандай өзіндік ерекшеліктері болуы тиіс:
1. сөздің вариант қатарларының тұлғалық айырмашылығы олардың мағыналық
бірлігін, тепе-теңдігін бұзбауы;
2. вариант сөздердің сыңары екеу болып, түбірі бір сөздер болуы тиіс;
3. сөз варианттары тікелей аффикстер арқылы түрленбей, бір түбірдің
немесе бір ғана қосымшаның фонетикалық өзгеріске түсуінен түзілуі тиіс.
Дауысты дыбыстардың, дауыссыз дыбыстардың алмасуынан түзілген
варианттармен қатар тілімізде орфографиялық, орфоэпиялық, морфология-лық
тұлғалардың фонетикалық варианттары кездеседі:
1. Дауысты дыбыстардың алмасуы арқылы түзілген сөздің варианттарын өз
ішінен а) сингармониялық параллельдер; ә) ашық және қысаң дауыстылардың
алмасуынан түзілген варианттар деп бөліп қарастырамыз. Тілдегі бір сөздің
жуан не жіңішке буынды варианттарын сингармонизмдік параллельдер дейміз.
Мысалымәусім, қамзалкемзел; лаждауләждеу; қариякәрия; ажымәжім;
қазіркәзір; ғұмырөмір, т.б.
Қазақ тіліндегі сингармониялық параллельдер бір сөз ішіндегі үндесуден
(дүния-дүние) қосымшалары әсерінен немесе сөз аралығында үндесуден де
қалыптасуы мүмкін. Сонымен қатар сингармониялық параллельдер сөз
тұлғаларының ышқамдалуы арқылы да жұмсалады. Мысалы:барлығыбәрі;
жағдайжәйт; Ал ғаламәлем; ғұмырөмір; қарыпәріп параллельдерінен
байқалатын сөз басындағы немесе ортасындағы э, қ, х дыбыстарының түсіп
қалуы да сөздің жіңішке буынға ауысуынан. Тілімізде аы, еі, оұ, өү,
(у)дауыстылардың алмасуынан түзілген варианттар да аз емес. Мысалы:
кесерткікесірткі; кереуеткіреует; өрескелөрескіл сияқты ашық жіңішке
дауысты е-нің қысаң і дыбысына айналуынан түзіліп тұр. Ал
айқараайқыра; дардайдырдай; үлгеруүлгірулер аы, еі дауыстыларынан
түзілген варианттар екені белгілі.
2. Дауыссыз дыбыстардың алмасуынан болған варианттар қатарына пб,
тд, қғ, сш, жш, бм, ғң, лд дауыссыздарының алмасуын жатқызамыз.
Мысалы: пайымдаубайымдау (пб); бұншамұнша (бм); пұтақбұтақ (бп);
шайтансайтан (шс).
3. Орфоэпиялық және орфографиялық варианттар тілдің даму тарихымен
байланысты. Орфографиялық вариантқа жазу дәстүрі мен жазу нормасынын
ықпалы себеп болады. Мысалы: өйткеніүйткені; сөйтіпсүйтіп; гауһаржауһар
варанттарының соңғылары-қарапайым сөйлеу тілінің элементі де, алдыңғылары
ғана орфографиялық норма. Тіліміздегі сөздің орфографиялық варанттары емле
ережелерінің өзгеріп отыруына байланысты түзіледі (ғылмиғылыми);
қауіпхауіп; сиырсыйыр. Сөздің орфоэпиялық варианттарының бірден-бір
себебі берік жазу дәстүрінің, орфоэпиялық норманың кодификацияланбауынан
деп түсіну керек. Сөздің орфоэпиялық варианттары қазақ тілінің
орфографиялық нормасының қалыптасуына дейінгі дәуірде көп болады. Мысалы:
несібенәсібе; ешбірішбір; мәдениетмәдениат т.б. Орфоэпиялық вариант
үстеме дауысты дыбыстың қабаттаса айтылуымен байланысты қалыптасады.
Мысалы: столүстел; станцияыстанса деген сияқтылар дауысты дыбыстың
үстемеленуі (протеза) арқылы жасалса кроватькерует, шляпашіләпі сияқтылар
сырттан ауысқан түбірлерге дауысты дыбыстың үстемеленуі (зпентеза) арқылы
қалыптасқан.
4. Морфологиялық тұлғалардың фонетикалық варианттары мынандай
дыбыстардың алмасуынан байқалады: лй баралықбарайық; ңй алсаңшы
алсайшы; қн жалтақжалтаң т.б. Демек, бұл жерде түбір тұлға өзгермей
дұрыс алмасуы тек қосымшалардан ғана көрініс табады.
5. Этимологиялық вариантты анықтауда кірме сөздерге жүгінеміз. Себебі
вариант тұлғаларын сөздің шығу төркінімен (этимологиясымен) байланыстырудың
тілдегі кездесетін фонетикалық заңдылықтарды анықтау үшін маңызды. Қазақ
тілінің фонетикалық құрылымына қарай шығыс элементтері үндестік заңына
сәйкес өзгерсе (пишани) пешене (ар.), айтылуы қиындау келетін дыбыс
тіркесінің ышқамдалуынан немесе дәнекер дыбыстың үстемелеп, айтылуа арқылы
жасалып отырады: хариф (әпіп ар.).
6. Ал сөздің ышқамдалған варианттары сөз құрамындағы жеке дыбыстың
немесе сөздің бүтіндей үлкен бөлігінің түсіп қалуы арқылы қалыптасады.
Сөздің ықшам тұлғаға ауысуы секкізсекізсегіз; тоққызтоқызтоғыз
сөздерінің өзгеріп келуінен байқау қиын емес. Сөздің бұндай ықшам
варианттарының қалыптасуына себеп болған нәрсе - сөздің айтылу тәсілін
барған сайын жеңілдету,жетілдіру.
Фольклорлық жанрларға тән көп нұсқалық (варианттылық) – уату жырларына
да ортақ. Әсiресе, саусақ ойындарының аяқталуы түрлiше болып келедi. Бұл
жырлардың iшiнде басқа жанрлық түрлерден ауысқан шумақтар да жиi кездеседi.
Сан үйрету жырларының кейiннен санамаққа негiз болғандығы да айқын. Қазақ
фольклорының терең бiлгiрi Ә.Диваев өзiнiң Қазақтар балаларын қалай
алдандырады атты мақаласында қазақ халқы арасында кең таралған саусақ
ойындарының бiр түрiн келтiредi. Бүлдiршiннiң сұқ саусағын шап берiп
Сойсақ сояйық, Ортан қолды ұстап Құдайды қайтемiз?, Аты жоқ қолды ұстап
Құдай қайтедi дейсiң, Шынашақты ұстап Әкел берi, соямыз, дейдi. Одан
әрi келесi қолдың саусақтарын алып, дәл сол ретпен саусақтарды санамалап
шығады және әрбiр санамалауды бiрлән, шiрлән, отыз, қатыз, отыз сөздерiмен
аяқтайды. Қазақ халқының мұндай ойындарға кенде емес, саусақ ойындарының
көп халыққа тән. Олардың айырмашылығы халық педагогикасымен жымдаса өрiлген
ел өмiрiнiң, шаруа тұрмысының, халық дүниетанымының көрiнiстерiнде. Қазақ
халқы арасында кең таралған сондай уату жырының бiр түрi - Қуырмаш. Жылап
отырған баланың алақанын алып: Қуыр-қуыр, қуырмаш, тауықтарға бидай шаш,
- деп бидай қуырғандай етiп қытықтайды да: Бас бармақ, Балалы үйрек (сұқ
саусақ), Ортан терек (ортан қол), Шылдыр шүмек (аты жоқ қол), Кiшкентай
бөбек (шынашақ) деп әр саусаққа ат қойып, бүгiп шығады. Содан соң:
кiшкентай бөбектен бастап Сен тұр - қозыңа бар, Сен тұр - қойыңа бар, Сен
тұр - жылқыңа бар, Сен тұр - түйеңе бар. Сен - қария Қазан түбiн жалап,
үйде жат, – деп әрқайсысына мiндет жүктейдi. Өлеңде төрт түлiктi күнделiктi
тiршiлiгiнiң өзегi еткен қазақ халқының ата кәсiбi көрiнiс табады. Көшпендi
өмiрде шылдыр шүмектiң – баланың қолынан келер iс – қозы-лақ бағу. Бұл
орайда М.Н.Мельниковтың: бұл ойында көп балалы отбасы мүшелерiнiң шама -
шарқына лайық еңбек бөлiнiсi көрiнедi, - деген көңiлге қонымды пайымдауы
бар. Қария адамды үйде отырғызып құрмет көрсету де халық ұғымында әбден
қалыптасқан түсiнiк. Демек, уату - алдарқату жырларының бала көңiлiн
аулайтын ермек қана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz