Депозиттік саясаттың даму дәрежесін көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Анықтамалар 6
7
8
Кіріспе 9
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
11
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру 11
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру 19
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын бағалау жолдарын үйрету 25
1.4 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың жүйелерін үйрету
35
2
Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ .ның мәліметтері арқылы депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету
41
2.1 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ ЖФ . ның қызметінің дамуын түсіндіру 41
2.2 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның балансының құрамы мен құрылымын талдатуды үйрету 49
2.3 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның қаржылық нәтижелерін талдауды үйрету 55
2.4 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын талдауды үйрету 59
2.5 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдауды үйрету
57
3 Мектеп оқушыларына банктің ресурстық потенциялын арттыру жолдарын үйрету 80
3.1 Мектеп оқушыларына банктің халықаралық рейтингі тұрақтылығы . депозит нарығындағы сенімділігінің кепілін үйрету 80
3.2 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік операцияларын жетілдірудің негізгі бағыттары
85
Қорытынды 88
Қолданылған әдебиеттер тізімі 89
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Анықтамалар 6
7
8
Кіріспе 9
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
11
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру 11
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру 19
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын бағалау жолдарын үйрету 25
1.4 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың жүйелерін үйрету
35
2
Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ .ның мәліметтері арқылы депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету
41
2.1 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ ЖФ . ның қызметінің дамуын түсіндіру 41
2.2 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның балансының құрамы мен құрылымын талдатуды үйрету 49
2.3 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның қаржылық нәтижелерін талдауды үйрету 55
2.4 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын талдауды үйрету 59
2.5 Мектеп оқушыларына «Цесна Банк» АҚ.ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдауды үйрету
57
3 Мектеп оқушыларына банктің ресурстық потенциялын арттыру жолдарын үйрету 80
3.1 Мектеп оқушыларына банктің халықаралық рейтингі тұрақтылығы . депозит нарығындағы сенімділігінің кепілін үйрету 80
3.2 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік операцияларын жетілдірудің негізгі бағыттары
85
Қорытынды 88
Қолданылған әдебиеттер тізімі 89
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде, банктік мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп бөлігін меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында. Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты мен бағыттары ашып қарастырылған;
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты мен бағыттары ашып қарастырылған;
1. ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж.
2. 2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8. ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 2007 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12. Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576 с.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 2008 – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.— Алматы: Қаржы-қаражат, 2008 г.
16. Балабанова В.И. «Банки и банковское дело», Москва: Банки и биржа, 2001 г.
17.Бункина Д. «Деньги, банки, валюта», Москва: АО Дис, 1994 г.
18.Виноградова Т.Н. Банковские операции: Учебное пособие.-Ростов н/Д: “Феникс”, 2007.- 384с.
19.Василевич И.П., Ширкина Е.И. «Сборник задач по аудиту», Москва: Финансы и статистика, 2006 г.
20.Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 2004 г.
21.Долян Э.Дж. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика», Москва: 2006 г.
22.Дробозиной В.И. «Финансы, деньги и кредит», Учебное пособие для ВУЗов, 2006 г.
23. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001.-186с
24.Жуков Е.Ф. «Менеджмент и маркетинг в банках», Москва, 2005 г.
25.Жуков Е.Ф. «Денги, Кредит, Банки», Москва: Банки и Биржы, 2006 г.
26.Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги коммерческие банки», Москва: Банки и биржа, 2002 г.
27.Коскин В.М. «Современный коммерческий банк операции и управления», Москва: Информ, 2005 г.
28.Көшенова Б.А. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2006 .- 328 бет.
29.Касимов Ю.Ф. «Основы теорий оптимального портфеля ценных бумаг», Москва: 2003 г.
30.Концептуальные основы развития экономики Республика Казахстан в период становление рыночных отношений. Сборник научных трудов в 2-х частях, Алматы: 2007 г.
31.Лапусты М.П. «Современный финансово – кредитный словарь», Москва: Инфра – М, 2006г.
32.Лопкумов Я.С. «Организация и финансирование инвестиции», Москва: Информ, 2000 г.
33.Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи, 2005.
34. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.
35. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.
36. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.. Основы современного банковского дела / учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2010.-136 с.
37. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: Банки и биржи, 2008.
38.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела», Москва: Информ, 1996
39.Роджер Л.М., Дэвид Д.В. «Современные деньги и банковское дело», Москва: Информ, 2007 г.
40.Ситкин А.В. «Управление в банке», Москва: Информ, 2006 г.
41.Сенгалова В.К., Архипова А.И. «Финансы, денежное обращение и кредит», Москва: Проспект, 2009 г.
, 2005. – 256 с.
42.Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2008 г.
2. 2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8. ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 2007 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12. Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576 с.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 2008 – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.— Алматы: Қаржы-қаражат, 2008 г.
16. Балабанова В.И. «Банки и банковское дело», Москва: Банки и биржа, 2001 г.
17.Бункина Д. «Деньги, банки, валюта», Москва: АО Дис, 1994 г.
18.Виноградова Т.Н. Банковские операции: Учебное пособие.-Ростов н/Д: “Феникс”, 2007.- 384с.
19.Василевич И.П., Ширкина Е.И. «Сборник задач по аудиту», Москва: Финансы и статистика, 2006 г.
20.Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 2004 г.
21.Долян Э.Дж. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика», Москва: 2006 г.
22.Дробозиной В.И. «Финансы, деньги и кредит», Учебное пособие для ВУЗов, 2006 г.
23. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001.-186с
24.Жуков Е.Ф. «Менеджмент и маркетинг в банках», Москва, 2005 г.
25.Жуков Е.Ф. «Денги, Кредит, Банки», Москва: Банки и Биржы, 2006 г.
26.Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги коммерческие банки», Москва: Банки и биржа, 2002 г.
27.Коскин В.М. «Современный коммерческий банк операции и управления», Москва: Информ, 2005 г.
28.Көшенова Б.А. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2006 .- 328 бет.
29.Касимов Ю.Ф. «Основы теорий оптимального портфеля ценных бумаг», Москва: 2003 г.
30.Концептуальные основы развития экономики Республика Казахстан в период становление рыночных отношений. Сборник научных трудов в 2-х частях, Алматы: 2007 г.
31.Лапусты М.П. «Современный финансово – кредитный словарь», Москва: Инфра – М, 2006г.
32.Лопкумов Я.С. «Организация и финансирование инвестиции», Москва: Информ, 2000 г.
33.Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи, 2005.
34. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.
35. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.
36. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.. Основы современного банковского дела / учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2010.-136 с.
37. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: Банки и биржи, 2008.
38.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела», Москва: Информ, 1996
39.Роджер Л.М., Дэвид Д.В. «Современные деньги и банковское дело», Москва: Информ, 2007 г.
40.Ситкин А.В. «Управление в банке», Москва: Информ, 2006 г.
41.Сенгалова В.К., Архипова А.И. «Финансы, денежное обращение и кредит», Москва: Проспект, 2009 г.
, 2005. – 256 с.
42.Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2008 г.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 6
Анықтамалар 7
Анықтамалар 8
Кіріспе 9
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын 11
қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының 11
экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 19
каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын 25
бағалау жолдарын үйрету
1.4 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді 35
сақтандырудың жүйелерін үйрету
Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ –ның мәліметтері арқылы
2 депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету 41
2.1 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ ЖФ – ның қызметінің дамуын 41
түсіндіру
2.2 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның балансының құрамы мен 49
құрылымын талдатуды үйрету
2.3 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның қаржылық нәтижелерін 55
талдауды үйрету
2.4 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын 59
талдауды үйрету
2.5 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның өтімділігін, қаржылық 57
тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін
талдауды үйрету
3 Мектеп оқушыларына банктің ресурстық потенциялын арттыру 80
жолдарын үйрету
3.1 Мектеп оқушыларына банктің халықаралық рейтингі тұрақтылығы - 80
депозит нарығындағы сенімділігінің кепілін үйрету
3.2 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік операцияларын 85
жетілдірудің негізгі бағыттары
Қорытынды 88
Қолданылған әдебиеттер тізімі 89
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы
оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде қамтитын және
несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы кәсіпорындардың
шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге асыратын мекемелер.
Банк корреспондент – басқа банктермен іскерлік қарым қатынаста тұратын және
солардың тапсырысы бойынша белгілі бір қаржы операциясын орындайтын банк.
Банкир кредиті, қарызы, несиесі – банкирлердің өнеркәсіп иелерімен
саудагерлерге беретін қарызы. Бұл қарыз банктерде жинақталған уақытша бос
ақша есебінен беріледі.
Банко – банктің бағалы қағаздарды сату және сатып алу жұмысын жүргізуге
тиісті баға немесе құн
Аккредитив – бұл кредиттік мекеменің екінші кредиттік мекемеге аккредитивті
ұсынушыға ақша төлеу керек деген жарлығы жазылған құжат, яғни ақша
сақтаушыларға сақтық кассасынан берілген ақша құжаты, аккредитив бойынша
оның кез-келген сақтық кассасынан ақша алуға құқы бар.
Акция – иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес
қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
ҚР –Қазақстан Республикасы
ТМД – тәуелсіз мемлекет достастығы
АҚ –акционерлік қоғам
Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын бағалау
жолдарын үйрету тақырыбына жазылған ОПЭ – 29-1 с тобының білімгері
Оразимбетова Кулзира Өсербайқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде – Мектеп оқушыларына банктің депозиттік
ресурстық потенциалын қалыптастыру мәселелерін түсіндіру қарастырылады.
Екінші бөлімде – Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ –ның
мәліметтері арқылы депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету
қарастырылады.
Үшінші бөлімде – Мектеп оқушыларына банктің ресурстық
потенциялын арттыру жолдарын үйрету қарастырылды.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 15 кестеден, 89 беттен тұрады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі
ретінде, банктік мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп
бөлігін меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында.
Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген
мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың
және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға
сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы
бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс
істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш
міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және
жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру
табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық
базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи
маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі
бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады,
несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және
дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық
потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы
қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады,
себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды
сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан
жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу
банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға
көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға
болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта
бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі
– ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының
жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің
ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің
зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде
қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері
болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі
мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі
берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық
негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты
мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде
зерттеу жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке
тұлғалардан қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген;
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып, депозиттік
саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық банктер тарапынан
жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны тиімді түрде жүзеге
асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық басқа нарық сияқты қиындықсыз
болмайды, сол қиындықтардан шығудың тиімді бағыттарын іздестіріп,
мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін
көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің депозиттік
қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу болып
табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет, дәлірек айтсақ:
1. Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды қарастыру,
депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар салымшыларды
қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі әдістері;
2. Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен, сонымен
қатар Цесна Банк АҚ - ның жүргізіп отырған депозиттік тәжірибесімен
танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің ресурстық
потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның
тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу нысаны отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі Цесна Банк АҚ ТФ- ның қызметтері болып табылады.
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын
қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының
экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
Коммерциялық банктердің өздерінің қызметін іске асыру үшін өздерінің
қол астында негізгі ресурстары болуы керек. Қазіргі уақытқа дейін Қазақстан
Республикасында банктердегі ресурстық базаға онша көңіл бөлінбеген. Оның
көолемі және құрлымы банк үшін маңаызды емес болған. Соңында өздерінің
шотына еркін ақша құжаттарын тарту үшін қызығушылық жоқ болды. Бұл
банктердің ресурстарға деген мемлекеттік монополиялардың әкімшілдік
командалық экиономикасының болуымен түсіндіріледі және ол банктер
арасындағы клиентураның қатаңк бөлінуімен нақты банктерде кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақша қаражаттарын сақтауда және өзінің есептерін солар арқылы
жүргізеде, банктердің активті операцияларының көлемін анықтайтын несиелік
салымдардың лимиддтік нақтылығымен түсіндіріледі. Нарықтық шаруашылыққа
өтуде коммерциялық банктердің және кәсіпорындардың экономикалық
жекелілігінің пайда болуы банктердің ресурстары нарығының пайда болуына
алып келеді. Бәсекелестердің болуы банктер арасындағы тартып алынған
ресурстар күресін күшейтті.
Нарықтық экономикадағы комерциялық банктердің ресурстарының бірінші
деңагейлі мәні бар. Олар банктік қызметіне қажетті активті элементтепрі
ретінде қызмет атқарады. Коммерциялық бір жағынан өзініңк ресурстарының
базасын қалыптастыра отырып, заңды жәцне жеке тұлғалардың еркін ақша
қаражаттарын тартса, екінші жағынан – оны өздерінің атынан қайтарымды,
жедел және төлем шарттарты бойынша орналастырады. Осыдан кейін коммерциялық
банктердің өзінің опеирацияларының өзінде боллған ресурстардың көлемімен
анықталлады. Бұл операциялардың сипаттамасы банктердің ресурстарының
базалық құрамының сапасына тәуелді. Коммепрциялық банктегі ресурстардың
қысқа мерзімді сипатта болғандықтан олар ұзақ мерзімді несие салу
мүмкіншілігінен айырлған нарықтық жағдайда коммерциялық банк арқылы
орналастыратын қаражаттардың көлемі және сапалы құрамы, оның қызметінің
бағыты және масштабтарын анықтайды. Осыған байланысты ресурстардың базалы
қалыптастыру, оның құрлымын оптимизациялау және тұрақты қамтамасыз ету,
банк жұмысында өте өзекті болып табылады.
Коммерциялық банктердің ресурстары - бұл оның жеке капиталы және заңды
және жеке тұлғаларының ақша қаражаттарының қайтарымды негізінде тартылатын,
активті операцияларды іске асыру үшін қолданылатын пассивті операцияларды
жүргізу нәтижесінде банк арқылы қалыптастыру. Осылайша, коммерциялық
банктердің ресурстарын 2 негізгі топқа бөлуге болады: жеке капитал және
тартылған қаражаттар. Жеке капитал коммерциялық банктер арқылы қызметі
кезеңінде оған жататын қаражаттарды көрсетеді.
Тартылған қаражаттар - банк үшін уақытша сипаттаманы көрсетеді.
Банктердің жеке қаражаттары ретінде күтілмеген шығындар жағдайында
сақтандыру ретінде элементтер қызмет атқарады. Бұл, біріншіден жарғылық
капитал, резервтік қорлар, бөлінбейтін пайда (табыс) және 1- ші деңгейдегі
капиталды немесе негізгі капиталды құратын басқа да жеке қайнар көздері,
сонымен қатар 2 - ші деңгейдегі капиталдың элементтері немесе қосымша
капиталдың элементтері. Олар тұрақты сипаттамада болады және күтілмеген
шығындарды жабу үшін қолданылады. Тартылған қаражаттардың арасында олардың
аккумуляция әдісі бойынша депозиттерді және басқа да тартылған қаражаттарды
бөледі.
Депозиттер - бұл клиенттердің шоттарын ашу енгізу бойынша, салымдарды
қабылдау қарыз міндеттемелер түрінде жеке құнды қағаздарды шығару
(депозиттік және жинақтау сертификаттары, векселдер, облигациялар) бойынша
банк арқылы жүргізілген операциялардың нәтижесінде тартылған заңды және
жеке тұлғалардың ақша қаражаттарын қарыз түрінде жүргізіледі, өйткені банк
арқылы оның жеке инциативасы бойынша қабылданғандықтан негізінен банктер
арасындағы нарықта жүргізіледі, (Қазақстан Республикасының Орталық
банктерінде сирек жүргізіледі). Барлық коммерциалық банктердің
ресурстарының құрамында тартылған ресурстар үлкен үлесіне иемденеді. Осыдан
коммерциалық банктер экономикадағы басқа субьектілерінен ерекшелінеді.
Банктердің жеке капиталының үлесіне 20% - 5а дей3н болса, ал комерциалық
кәсіпорындар 50-60% деңгейінде болады. Бұл айырмашылықты банктерінің
бизнестерінің ерекшелігі ретінде түсіндіруге болады – қаржы делдалдары рөлі
ретінде қызмет ету. Уақытша еркін ақша қаражаттарын тарту банктің жеке
капиталын жоғарылату бойынша операцияға қарағанда комерциалық банкке
арзанға түседі.
Нақты коммерциалық банктердің ресурстарының құрлымы өзінің сапасы және
санды құрамы бойынша басқа коммерциалық банктердің ресурстарының құрамынан
маңызды түрде ерекшеленеді. Бұл көптеген факторларға тәуелді, мысалға
банкті қалыптастыру кезеңінде, оның жарғылық капиталының өсуінен,
банктердің қызметінің ерекшелігі, операциялардың құрамы, банктердің
лицензияларды қарау, клиеннтердің саны және сапасы, несиелендіру
саласындағы банктердң саясаты, қаржы нарығына қатысу және банктік ресурстың
нарықтың жағдайы.
Коммерциялық банкке ресурстардың базасын қалыптастыру мақсатында әр-
түрлі қайнар көздерден тартылған ақша қаражаттар күніге және күнара
жүргізіледі. Осыдан банк ресурстарының абсолюттілік өлшемі күн қортындысы
бойынша өзгерілмейді немесе азаймайды, өйткені банктің міндеттемелерін
жүргізу бір уақытта жүргізіледі. Ол төлем мерзімі келгендіктен немесе
олардың иелерінің ақша – қаражаттарын қажеттілігі пайда болғандықтан,
олардың төлем құжаттарын не басқа да ағымды операцияларды төлеуде шаруа
субьектісінің шотынан ақша қаражаттарын алу банктің пасивінің қысқаруына
әкеп соғады. Дегенмен, ресурстарының өлшеміне қарамастан ресурстар – бұл
тұрақты емес, күнделікті құбылмалықтар есептік айда толығымен жабылады және
соңында тұрақты деңгейге алып келеді.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уакытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Қоммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады. Банк
ресурстары термині несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік
немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің уйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленеді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қоры деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Несиелік қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Сол кезеңдер де банк ресурстары меншікті қаражаттарға бөлінген. Мұндағы
меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар,
амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға:
мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және
ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатады.
Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз
қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы- материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді.
Ұлттык Банкі банктердің банкі болып табылатындықтан, коммерциялық
банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да
құралады. Демек, коммерциялык банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде
делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай
ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және
халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары- бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары қіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына,
әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады: [2,12]
1. Банктің меншікті капиталы.
2. Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.Коммерциялық банктердің меншікті капиталының
рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға
қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы банктің
тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды роль ойнайды. Банктің бастапқы
құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты
алғашқы шығындар: жер, ғимарат,құрал-жабдықтар, жалақыға жұмсалатын және
т.б. шығындар жабылады.Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау
мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер
құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиты бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді.. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты
жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен
болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда
тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық
банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы- банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал
- резервтік капитал
- қосымша капиталдар
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер)
- бөлінбеген банк пайдасы
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құрылып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың санының өсуі себебіненжүзеге
асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту
үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған
акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі- акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы- банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын күәландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнеміделген капитал және
бөлінбеген пайдадан тұрады
ә) бактік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидедтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары)
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүкіне ие болуға және акционерлердің
жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден
тұрады: [9,45]
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу
2. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу
3. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу
4. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік формада құру
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражаттарының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор- банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры. Сондай-ақ, резервтік қор банктің
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қорлардың шамасы заңдыф
түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, 25 мөлшерінде
құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қор мен теңескен жағдайда жарғылық
капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне
банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор
есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар- негізгі қорлардың қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:6
- банк пайдасы
- акциялар шығару
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру
- облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық түрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешкетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі
- шұғыл қызмет
- реттегіштік қызметі
- айналым қызметі
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым
банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның
акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі- банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауна жол береді.Қорғаныс қызметі- меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстар көздері әсіресе,банктік қызметтің басталуы үшін маңызды.
Қейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр
түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сиықты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелкй байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде
құрайтын резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын тәуекелдердің
орнын толтыру үшін арнайы резерв құрұға мәжбүр болады.Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі-
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктердің ресурстардың қайнар көздері және құрамы келесі 1-суретте
көрсетілген.
Сурет 1.Банк ресурстарының құрамы және қайнар көздері.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке несиелік және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуеклмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авнсылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана
емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру
Комерциялыыық банктердің ресурстары негізінің өзгешелігі оның басты
бөлігін тартылған құралдар құрайды. Оның басты бөлігін тартылған құралдар
құрайды, ал қалғандарын – басқа тартылған құралдар (қарыз құралдары).
Экономикалық құрлымы бойынша депозиттерді мынандай топтарға бөлуге болады:
талап етілетін депозиттер, жедел депозиттер, жеке тұлғаларға тарналған
депозиттер, құнды қағаздар.
Талап етілетін депозиттер ағымдағы есеп (сақтау) үшін арналған.
Мұндай депозиттер ашу клиенттердің өздерінен алынып отырған ынталары, яғни
тұтынудан шығарылған есептеррр төлемін төлеу және қаржы көздерін банкн
бірлес отырып алады.
Талап етілетін депозиттері банктің жылжымалық ресурсы болып табылады.
Шоттар иелері кез-келген уақытта өз құралдарын алу мүмкіндігі бар. Бұл
жағдаймен байланысты банк шот иелеріне ең төмен процент төлейді. Мұнда
банктер клиенттерінің қызығушылығы қаржылық - тұрақтылығында әрдайым
шотында қаржылық құралдар болады, яғни шот иелеріне қосымша қызмет көрсету
арқылы өндірістерді тартады және қызмет көрсетудің сапасын көтреді.
Жедел депозиттер – бұл заңды тұлғалардың қарнжы құралдары, анықталған
келісім уақытын енгізу. Сонымен белгіленген уақы әр –түрлі болуы мүмкін:
банк депозиттері бойынша – бір күннен және жоғары, алш басқа депозиттар
бойынша отыз күнен жоғары. Бухгалтерлік есепке кіріспесі сәйкесінше
ережелермен берілген жедел депозиттермен клесі уақытпен беріледі: 30 күнге
дейін (банк депозиттеррі бойынша); 31-90 күн; 91-180 күн; 181-күн – 1жыл; 1
– 3ж.ж; 3 жылдан жоғары. Талап етілмеген жедел депозитері кейде өтіп кеткен
уақыт болады. Пластикалық карталарды пайдалану шоттары депозиттерді
кеңейтеді және бұл есепке жұмысшылар бөлінеді.
Жедел депозиттердің суммасы келіскен уақыт аралығында өзгертілуі керек,
бірақ жедел ақшасалымдары қосымша салымдарды қолданады. Жедел депозиттер
бойййынша банк өте жоғары пайыз бойынша төленеді, талап етілген депозитпен
салыстрғанда. Жедел дпозитердің жалпы суммасын жоғарылату құралдары өте
ыңғайлы жағдай пайыздық шығындар көлеміне қарамастан. Жедел депозиттері
тарттымды ресурстардың тұрақты бөлігі болып есептеледі, яғни несиелеуді
ұзақ уақытқа жүзеге асыруға мүмкін бар және өте жоғарғы пайызбен
есептеледі.
Жеке тұлғаларға арналған депозиттер – Қазақстан Республикасының
валютасындағы қаржылық құралдар немесе шетел валютасында жеке тұлғалардың
мақсаты сақтау және банк салымдарының келісімі бойынша табыс алу. Бактер
салымдарды бірінші талап етуден (талап ету) немесе арнайы келісім уақыты
өткеннен кейінгі қйтарымы бойынша алады (жедел салымдар).
Жеке тұлғаларға арналған депозиттер тарту уақыты бойынша былай
бөлінеді: талап етілген; 30 күнге дейін; 31 күннен 90 күнге дейін, 91
күннен 180 күнге дейін, 181 күннен 1 жылға дейін, 1 жылдан 3 жылға дейін, 3
жылдан жоғары – есеп айырысу бойнша пластикалық карталарады пайдалану.
Талап етілетін депозиттер бойынша ең төменгі табыс төленеді. Уақытқа
суммасына және басқа жағдайларға байланысты салымдар түрлері әр түрлі
болады[8,18].
- рубльда және шетел валютасы бойынша талап ету.
- Жедел және пенсиондық талап ету бойынша.
- Компенцациялық (тұлғалардан заң бойынша компенцация алуға
сәйкесінше Қазақстан Республикасының Президентінің үкімі және
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулы бойынша);
- Нөмірлеу негіз (иелердің анномистерін сақтау);
- Жастардың салымы (14 жастан 23 жасқа дейінгі азаматтары)
- Валюталық салымдар: ай сайынғы есептелген пайыздар; негізгі
толықтырулар; жедел депозиттер (3 және 6 айға),
- әр түрлі уақытқа арналған жинақ салымдары: 1 айдан және 1 күннен
және жоғары.
Қазіргі кезде жеке тұлғаларға арналған депозиттердің негізгі бөлігі 3
– 6 ай болады және талап етілгенге дейін.
Қысқа салымдар екі жаққа да кейбір артылықшылары бар. Банк үшін
пайыздық қауіп қатер басқаруға жеңілдік. Негізгі құн бұл жалпы табыс
активтерінің төмендеуі үшін банк өздерінің міндеттерін орындау үшін басқа
жол табу қажет. Мұндай әйгілі емес жағдайларды қолдану, яғни пайыздық
ставкаларды төмендеуді жаңа депозиттер арқылы оңай, ескі келісілген
депозиттермен салыстырғанда.
Салымдардың қысқа мерзімді салымдарға умтылысы түсіндіріледі, банктің
өміршегіндегі сенімсіз, салымдарға кепілдік болмауы, сонымен қатар
қорларымен тиімді қолдану (салымды қайта алуды табысқа ешбір зиян тигізбей
немесе келісімнің мерзімін ұзарту). Кейбір жағдайда келісімнің мерзімін
ұзарту немесе реинвестиция арқылы алынған пайыздарының табысы ұлғаяды, ал
ұзақ уақытқа келісім шартымен салыстырғанда.
Пайдаланылатын құралдарды ұтымды бағалау үшін салымдарға тарту,
Жинақтау Банктің үкімімен сәйкесінше экономикалық жұмыстар орындалуы
бойынша орташа сақтау уақыты және құралдардың төмен түсу деңгейі,
салымдарға түскен, яғни мына формуламен есептеледі: [10,27]
(1)
мұндағы:
Сс – орташа сақтау уақыты күндері;
Оорт – орташа қалдық салымдары;
В – салымдарды беру бойынша айналым;
Д – жоспарланған қалдық кезеңдегі күндер саны.
(2)
мұндағы:
Ус = төмен түсу салымдарының деңгейі %,
Пс - салымдар кезеңіндегі өсу,
Па – салымдар кірісі бойынша айналым.
Төмен түсу салымдары деңгейі – ресурстың негізгі құрылуындағы маңызды
көрсеткіші болып табылады. Төмен түсу пайызы жоғарғы баға банк үшін икемді.
Комерциялық банктердің тәжірибе жұмыстары көрсеткендей орташа сақтау
уақытының салымдары төмендейді, яғни 180 күннен сәл жоғары. Бұл жеке
тұлғаларға арн.лған депозиттердің құрылымдық суреті бейнелейді. Төмен түсу
салымдарының деңгейі халық үшін 17% - дан 21% - ке дейін, яғни бұл
пайыздарға салымның қалдығы мен ресурстардың негізі кіреді.
Жеке тұлғалардың қаржылық салымдарын (депозиттерін) Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі реттейді.
Комерциялық банктердің қаржылық құралдарын тартудың бірден – бір
бағыты жекеленген құнды қағаздарды шығару, яғни міндеттемелер негізінде:
сертификат, вексель, облигация.
Басқа депозиттердің түрлерімен салыстырғанда құнды қағаздар құрылымда
ең соңғы оында. Егер шетел мемлекеттерде негізгі мәселелердің бірі құнды
қағаздардың табысы болса, онда Қазақстан Республикасындағы басты мәселесі
инфляциямен, қауіп – қатермен, қор жинаудың төменгі деңгейімен байланысты.
Бірақта жылжымалы бар ресурстардың бөлігін ұлғайтуға мүмкіндік бар.
Сертификат – құнды қағаз, банкке енгізілген салым суммасын
күәландырады және салымшының құқығы бойынша (сертификат ұстауы) салым
суммасының уақыты өткеннен кейін алуға болады және сертификаттағы
қарстырылған пайыздары.
Сертификаттар депозиттік және жиеақталған болады. Депозиттік
сертификат заңды тұлғаларға беріледі. Олар тек қана Қазақстан
Республикасының теңге ретінде шығарылады және мынандай жағдаймен
топтастырылады.
Шығару тәсілі бойынша:
- Бір тәртіпен шығарылады;
- Шығарылу сертификатымен;
Дайындау тәсілі бойынша:
- Атаулы;
- Ұсынушыға;
Уақыт бойынша:
- Барлығы жедел;
- Сату
- бойынша).
Сертификаттар есептеуші немесе төлеуші құрал ретінде сатып алатын
тауарлар мен көрсетілген қызмет ретінде бола алмайды.
Жедел салымдардың алдындағы депозиттік сертификаттрдың артықшылығы:
← Басқа тұлғаға беру мүмкіншілігі. Атаулы сертификат дайындау үшін талап
ету сертификаттың арғы бетінде болу керек немесе қосымша беттерде. Басқа
тұлғаға берілген сертификат мынадай жағдайда, яғни сертификат
көрсеткендегі мүмкіншіліктері;
← Сертификатты несиелік қарыз немесе басқа кәсіпкерлікте пайдалану
мүмкіншілігі.;
← Банк орталығы үшін инвесторлардың қаржылықбірлестігінің ұлғаюы және
сертификаттарды айқындыруы кеңеюде.
Сертификаттарды шығаратын коммерциялық банктер өздері шығару
талаптарын және әрбір сертификаттың айналуын қояды. Банктер оларды
орналастырады тек шығару талаптары және айналдыруы Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің басшылығымен орналасады.
Нарық жағдайында векселдердің таратуы болады. Вексель - құнды қағаз,
куәландыратын қаржылық ұзақ біржақтылық міндеттеме вексеьдеуші (банкте)
уақыт келген кезде нақтылы суммасын векселдіұстаушыға (вексель иелігін)
өтеу.
Банктің векселдердің мынандай құндылықтары бар:
1. Заңдылық негізінің бар болуы;
2. Айналымдығы векселдерді шығару, бұл жағдайда сертификатпен
салыстырғанда Қазақстан Республикасының Ұлтық банкіндегі эмиссиялық
тіркеуі қажет емес.
3. Банктің векселдерді шығару құқығы яғни сериямен немесе бір тәртіпен
шығару, мерзімін өзгеше қою.
4. Векселді тауар мен қызмет көрсету құралдарына төлеуге мүмкіншілігі
бар және үшінші бір тұлға индокассменте беру құқығы бар,
(вексельдердің арғы бетінде тапсырыс қолы және жеке меншіктің өтеуі
және басқа тұлғаға ақшаны өтеу туралы куәландыру. Тауар мен
қызметтерді төлеу векселдер арқылы жедел есептеумен төленеді
5. Шексіз өтімді, жоғарғы және белгіленген табыс деңгейі жеткіліксіз
қамтамасыз етіледі және жеделдетілген уақыт өтеу механизімі бойынша.
6. Векселдердің сенімділігі. Қазақстаның әр банктерінде векселдерді
құнды жоғарғы сенімді қағаздардың мүлікімен қамтамасыз етілген.
7. Кепілдік құндылығы. Векселдер жинақталған құралдар және кепілдік
ретінде қолдануға болады. Әйгілі банктердің векселдерін несиемен
қамтамасыз ету арқылы да алынады.
Кейбір банктер несие векселдерімен беругетәжірибе жасауда. Несиені
векселмен береді, яғни уақыт және суммасы алынатын несиемен сәйкес болуы
керек, ол банк депозит ретінде беретін сол суммасы және уақыты. Векселдік
несиелеу қарызалушы - кәсіпорындарда әйгілі, олар бір-бірімен технологиясы
және қаржы бойынша байланысты. Коммерциялық банктер әлеуметтік вексел
нарығында орны мықты, көбінесе мәскүлік банктер.
Коммерциялық банктер акционерлік құралдарды тарту үшін өздерінің
жекелеген қарыздық міндеттемелерін шығару керек, яғни облегацияларды.
Облигация – құңды қағаздар, қарыз қатынастарын, яғни облегация иесі
және оны шығарған банкпен куәландырылады. Облегация бойынша белгіленген
пайыз төленеді.
Банк шығарған облегациясы қаржылық құралдарын тарту үшін тек қана оның
алдында шығарылған акциялардың құңын ғана төлеу. Несиелік ұйымдар келесі
облегацияларды ғана шығара алады, атаулы және ұсынушыға; үшінші тұлғамен
ұсынған жеке меншігі кепілдікпен қамтамасыз етілген немесе облегациямен
қамтамасыз етілген; облегация қамтамасыз етілмеген; пайыздық және
дисконттық; облегацияларды конверсиялау; белгілі мерзімде біруақтылы
қарызды өтеу:
Басқа тартылған ресурстар банкаралық несиелермен және банкаралық
депозиттермен берілген.
Коммерциялық банктің несие артық ресурстары және уақытша олардың
жетіспеушілігі болуы мүмкін. Артықшылығын орналастыруға болады, еш
жетіспеушілікті банкаралық несиелер толықтырады.
Банкаралық нарық – бұл қарыз капитал нарығының бөлігі, онда уақытша
бос қаржылық ресурстар несиелік ұйымдарды тарту және банктар өздерінің
арасында орналастырады.
Банкаралық несиелеудің пайда болу мақсаты банк өнімділігін ұстау
немесе салым құралдарының ректабельдігімен қамтамасыз ету. Олар банктердің
корреспонденттік қатынастарында болады және өте қымбат несиелеу
ресурстарының қайнар көзі болып табылады.
Банкаралық келісімдердің негізгі бөлігі – жедел келісімдер. Бірақ
олардың кейбір бөлігі мерзімсіз формада да болады. Келісімде берілген
банкаралық несие қысқа мерзімді, яғни уақыт өткен сайын ол мерзімізге
ауысады. Қандай да келісім формасында да пайыздық ставка бекітілген
деңгейінен шығады, яғни жинақталған нарықта.
Несиелік ресурстардың қайнар көздеріне Қазақстан Республикасының ҰБ-
ның ннесиесі де болуы мүмкін, олар тұрақты қайтадан қарржжыландыру,
банктердің экономикалық, нормативтік, резервтік қажеттіліктертінің сақтлуын
қарастырады. Орталықтандырылған және банк араллық несиелердді тиімді
пайдалану болды, егерр де мынандай кейбір қажеттіліктер орындалса: Олар
банк алушының қарамағына тез қосылады және Қазақстан Республикасының ҰБ-ның
міндетті резервтерінің депонерленуіне қажет етпейді.
Ресурстық базасының тұрақтылығы оның құрлымы, активтерінің балансталуы
банктің толық қалыптастыруда кепілдік береді. Активті операциялардың іске
асыру аймағнда банк саясатының бір уақыт өзгерілуі ресурстардың
сипаттамасына әсер етуі мүмкін.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікір
таласқа айналып келеді. Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін
капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар,
банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде
болуын талап етеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады)
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттері 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Жуық әр алуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір операцияларын
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялардың буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша –несие нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Коммерциялық банктердің мынадай басты қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық бактердің басқа қаржы институттарын айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жанында болып табылады. Бұл әсерде
ақша деп, тек қолма-қол ақшалар ғана, емес сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылықтағы осы сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себептер бір жағынан
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуге маңызды роль атқарады.
Өздерінің депозитін және несиелік операциялардың көмегімен олар уақытша бос
ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық
шаруашылық қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін реттейді. Бұл біріншіден,
клиенттердің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және екіншіден,
несиені қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында мүмкін болады.
Коммерциялық банктер қызметін жүзеге асыру барысында филиалдары,
өкілеттігін, сондай-ақ еншілес банктерін ақша алады.
Банк филиалы – бұл бос банктің берген құқықтары шегінде банктін
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға
болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген
қаражаттар мен өкілеттер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50% - нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) даму дәрежесі тікелей ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам
формасында құрылатындықтан да, оларды басқару акционерлер қатысады. Ондай
формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелерін сайлайды және
т.б. яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысы
жылына бір рет, жылдық есепті, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан
кешікпей шақырылады. Ұйымдық тұрғыдан коммерциялық банктердің басым
көпшілігі акционерлік банктердің басым көпшілігі акционерлік қоғам
формасында құралған.
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын
бағалау жолдарын үйрету
Банк ресурстарының ерекше көлемі тартылған құралдар арқылы депозиттік
және депозиттік емес операцияларды жүргізу процесінде іске асса.
Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың салымын
тұрақты және қажетті уақытқа дейін тартатын банктік операция. Депозиттік
операциялардың субьектісі ретінде кәсіпорындардың барлық ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер 6
Анықтамалар 7
Анықтамалар 8
Кіріспе 9
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын 11
қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының 11
экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 19
каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын 25
бағалау жолдарын үйрету
1.4 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді 35
сақтандырудың жүйелерін үйрету
Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ –ның мәліметтері арқылы
2 депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету 41
2.1 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ ЖФ – ның қызметінің дамуын 41
түсіндіру
2.2 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның балансының құрамы мен 49
құрылымын талдатуды үйрету
2.3 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның қаржылық нәтижелерін 55
талдауды үйрету
2.4 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын 59
талдауды үйрету
2.5 Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ-ның өтімділігін, қаржылық 57
тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін
талдауды үйрету
3 Мектеп оқушыларына банктің ресурстық потенциялын арттыру 80
жолдарын үйрету
3.1 Мектеп оқушыларына банктің халықаралық рейтингі тұрақтылығы - 80
депозит нарығындағы сенімділігінің кепілін үйрету
3.2 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік операцияларын 85
жетілдірудің негізгі бағыттары
Қорытынды 88
Қолданылған әдебиеттер тізімі 89
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы
оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде қамтитын және
несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы кәсіпорындардың
шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге асыратын мекемелер.
Банк корреспондент – басқа банктермен іскерлік қарым қатынаста тұратын және
солардың тапсырысы бойынша белгілі бір қаржы операциясын орындайтын банк.
Банкир кредиті, қарызы, несиесі – банкирлердің өнеркәсіп иелерімен
саудагерлерге беретін қарызы. Бұл қарыз банктерде жинақталған уақытша бос
ақша есебінен беріледі.
Банко – банктің бағалы қағаздарды сату және сатып алу жұмысын жүргізуге
тиісті баға немесе құн
Аккредитив – бұл кредиттік мекеменің екінші кредиттік мекемеге аккредитивті
ұсынушыға ақша төлеу керек деген жарлығы жазылған құжат, яғни ақша
сақтаушыларға сақтық кассасынан берілген ақша құжаты, аккредитив бойынша
оның кез-келген сақтық кассасынан ақша алуға құқы бар.
Акция – иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес
қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
ҚР –Қазақстан Республикасы
ТМД – тәуелсіз мемлекет достастығы
АҚ –акционерлік қоғам
Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциялын бағалау
жолдарын үйрету тақырыбына жазылған ОПЭ – 29-1 с тобының білімгері
Оразимбетова Кулзира Өсербайқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде – Мектеп оқушыларына банктің депозиттік
ресурстық потенциалын қалыптастыру мәселелерін түсіндіру қарастырылады.
Екінші бөлімде – Мектеп оқушыларына Цесна Банк АҚ –ның
мәліметтері арқылы депозиттік ресурстарының потенциялын талдауды үйрету
қарастырылады.
Үшінші бөлімде – Мектеп оқушыларына банктің ресурстық
потенциялын арттыру жолдарын үйрету қарастырылды.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 15 кестеден, 89 беттен тұрады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі
ретінде, банктік мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп
бөлігін меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында.
Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген
мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың
және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға
сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы
бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс
істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш
міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және
жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру
табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық
базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи
маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі
бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады,
несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және
дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық
потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы
қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады,
себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды
сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан
жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу
банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға
көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға
болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта
бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі
– ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының
жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің
ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің
зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде
қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері
болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі
мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі
берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық
негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты
мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде
зерттеу жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке
тұлғалардан қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген;
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып, депозиттік
саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық банктер тарапынан
жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны тиімді түрде жүзеге
асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық басқа нарық сияқты қиындықсыз
болмайды, сол қиындықтардан шығудың тиімді бағыттарын іздестіріп,
мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін
көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің депозиттік
қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу болып
табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет, дәлірек айтсақ:
1. Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды қарастыру,
депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар салымшыларды
қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі әдістері;
2. Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен, сонымен
қатар Цесна Банк АҚ - ның жүргізіп отырған депозиттік тәжірибесімен
танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің ресурстық
потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның
тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу нысаны отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі Цесна Банк АҚ ТФ- ның қызметтері болып табылады.
1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстық потенциалын
қалыптастыру мәселелерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына банктің депозиттік ресурстар базасының
экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
Коммерциялық банктердің өздерінің қызметін іске асыру үшін өздерінің
қол астында негізгі ресурстары болуы керек. Қазіргі уақытқа дейін Қазақстан
Республикасында банктердегі ресурстық базаға онша көңіл бөлінбеген. Оның
көолемі және құрлымы банк үшін маңаызды емес болған. Соңында өздерінің
шотына еркін ақша құжаттарын тарту үшін қызығушылық жоқ болды. Бұл
банктердің ресурстарға деген мемлекеттік монополиялардың әкімшілдік
командалық экиономикасының болуымен түсіндіріледі және ол банктер
арасындағы клиентураның қатаңк бөлінуімен нақты банктерде кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақша қаражаттарын сақтауда және өзінің есептерін солар арқылы
жүргізеде, банктердің активті операцияларының көлемін анықтайтын несиелік
салымдардың лимиддтік нақтылығымен түсіндіріледі. Нарықтық шаруашылыққа
өтуде коммерциялық банктердің және кәсіпорындардың экономикалық
жекелілігінің пайда болуы банктердің ресурстары нарығының пайда болуына
алып келеді. Бәсекелестердің болуы банктер арасындағы тартып алынған
ресурстар күресін күшейтті.
Нарықтық экономикадағы комерциялық банктердің ресурстарының бірінші
деңагейлі мәні бар. Олар банктік қызметіне қажетті активті элементтепрі
ретінде қызмет атқарады. Коммерциялық бір жағынан өзініңк ресурстарының
базасын қалыптастыра отырып, заңды жәцне жеке тұлғалардың еркін ақша
қаражаттарын тартса, екінші жағынан – оны өздерінің атынан қайтарымды,
жедел және төлем шарттарты бойынша орналастырады. Осыдан кейін коммерциялық
банктердің өзінің опеирацияларының өзінде боллған ресурстардың көлемімен
анықталлады. Бұл операциялардың сипаттамасы банктердің ресурстарының
базалық құрамының сапасына тәуелді. Коммепрциялық банктегі ресурстардың
қысқа мерзімді сипатта болғандықтан олар ұзақ мерзімді несие салу
мүмкіншілігінен айырлған нарықтық жағдайда коммерциялық банк арқылы
орналастыратын қаражаттардың көлемі және сапалы құрамы, оның қызметінің
бағыты және масштабтарын анықтайды. Осыған байланысты ресурстардың базалы
қалыптастыру, оның құрлымын оптимизациялау және тұрақты қамтамасыз ету,
банк жұмысында өте өзекті болып табылады.
Коммерциялық банктердің ресурстары - бұл оның жеке капиталы және заңды
және жеке тұлғаларының ақша қаражаттарының қайтарымды негізінде тартылатын,
активті операцияларды іске асыру үшін қолданылатын пассивті операцияларды
жүргізу нәтижесінде банк арқылы қалыптастыру. Осылайша, коммерциялық
банктердің ресурстарын 2 негізгі топқа бөлуге болады: жеке капитал және
тартылған қаражаттар. Жеке капитал коммерциялық банктер арқылы қызметі
кезеңінде оған жататын қаражаттарды көрсетеді.
Тартылған қаражаттар - банк үшін уақытша сипаттаманы көрсетеді.
Банктердің жеке қаражаттары ретінде күтілмеген шығындар жағдайында
сақтандыру ретінде элементтер қызмет атқарады. Бұл, біріншіден жарғылық
капитал, резервтік қорлар, бөлінбейтін пайда (табыс) және 1- ші деңгейдегі
капиталды немесе негізгі капиталды құратын басқа да жеке қайнар көздері,
сонымен қатар 2 - ші деңгейдегі капиталдың элементтері немесе қосымша
капиталдың элементтері. Олар тұрақты сипаттамада болады және күтілмеген
шығындарды жабу үшін қолданылады. Тартылған қаражаттардың арасында олардың
аккумуляция әдісі бойынша депозиттерді және басқа да тартылған қаражаттарды
бөледі.
Депозиттер - бұл клиенттердің шоттарын ашу енгізу бойынша, салымдарды
қабылдау қарыз міндеттемелер түрінде жеке құнды қағаздарды шығару
(депозиттік және жинақтау сертификаттары, векселдер, облигациялар) бойынша
банк арқылы жүргізілген операциялардың нәтижесінде тартылған заңды және
жеке тұлғалардың ақша қаражаттарын қарыз түрінде жүргізіледі, өйткені банк
арқылы оның жеке инциативасы бойынша қабылданғандықтан негізінен банктер
арасындағы нарықта жүргізіледі, (Қазақстан Республикасының Орталық
банктерінде сирек жүргізіледі). Барлық коммерциалық банктердің
ресурстарының құрамында тартылған ресурстар үлкен үлесіне иемденеді. Осыдан
коммерциалық банктер экономикадағы басқа субьектілерінен ерекшелінеді.
Банктердің жеке капиталының үлесіне 20% - 5а дей3н болса, ал комерциалық
кәсіпорындар 50-60% деңгейінде болады. Бұл айырмашылықты банктерінің
бизнестерінің ерекшелігі ретінде түсіндіруге болады – қаржы делдалдары рөлі
ретінде қызмет ету. Уақытша еркін ақша қаражаттарын тарту банктің жеке
капиталын жоғарылату бойынша операцияға қарағанда комерциалық банкке
арзанға түседі.
Нақты коммерциалық банктердің ресурстарының құрлымы өзінің сапасы және
санды құрамы бойынша басқа коммерциалық банктердің ресурстарының құрамынан
маңызды түрде ерекшеленеді. Бұл көптеген факторларға тәуелді, мысалға
банкті қалыптастыру кезеңінде, оның жарғылық капиталының өсуінен,
банктердің қызметінің ерекшелігі, операциялардың құрамы, банктердің
лицензияларды қарау, клиеннтердің саны және сапасы, несиелендіру
саласындағы банктердң саясаты, қаржы нарығына қатысу және банктік ресурстың
нарықтың жағдайы.
Коммерциялық банкке ресурстардың базасын қалыптастыру мақсатында әр-
түрлі қайнар көздерден тартылған ақша қаражаттар күніге және күнара
жүргізіледі. Осыдан банк ресурстарының абсолюттілік өлшемі күн қортындысы
бойынша өзгерілмейді немесе азаймайды, өйткені банктің міндеттемелерін
жүргізу бір уақытта жүргізіледі. Ол төлем мерзімі келгендіктен немесе
олардың иелерінің ақша – қаражаттарын қажеттілігі пайда болғандықтан,
олардың төлем құжаттарын не басқа да ағымды операцияларды төлеуде шаруа
субьектісінің шотынан ақша қаражаттарын алу банктің пасивінің қысқаруына
әкеп соғады. Дегенмен, ресурстарының өлшеміне қарамастан ресурстар – бұл
тұрақты емес, күнделікті құбылмалықтар есептік айда толығымен жабылады және
соңында тұрақты деңгейге алып келеді.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уакытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Қоммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады. Банк
ресурстары термині несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік
немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің уйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленеді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қоры деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Несиелік қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Сол кезеңдер де банк ресурстары меншікті қаражаттарға бөлінген. Мұндағы
меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар,
амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға:
мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және
ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатады.
Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз
қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы- материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді.
Ұлттык Банкі банктердің банкі болып табылатындықтан, коммерциялық
банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да
құралады. Демек, коммерциялык банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде
делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай
ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және
халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары- бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары қіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына,
әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады: [2,12]
1. Банктің меншікті капиталы.
2. Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.Коммерциялық банктердің меншікті капиталының
рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға
қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы банктің
тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды роль ойнайды. Банктің бастапқы
құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты
алғашқы шығындар: жер, ғимарат,құрал-жабдықтар, жалақыға жұмсалатын және
т.б. шығындар жабылады.Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау
мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер
құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиты бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді.. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты
жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен
болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда
тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық
банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы- банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал
- резервтік капитал
- қосымша капиталдар
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер)
- бөлінбеген банк пайдасы
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құрылып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың санының өсуі себебіненжүзеге
асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту
үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған
акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі- акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы- банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын күәландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнеміделген капитал және
бөлінбеген пайдадан тұрады
ә) бактік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидедтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары)
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүкіне ие болуға және акционерлердің
жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден
тұрады: [9,45]
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу
2. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу
3. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу
4. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік формада құру
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражаттарының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор- банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры. Сондай-ақ, резервтік қор банктің
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қорлардың шамасы заңдыф
түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, 25 мөлшерінде
құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қор мен теңескен жағдайда жарғылық
капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне
банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор
есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар- негізгі қорлардың қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:6
- банк пайдасы
- акциялар шығару
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру
- облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық түрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешкетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі
- шұғыл қызмет
- реттегіштік қызметі
- айналым қызметі
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым
банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның
акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі- банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауна жол береді.Қорғаныс қызметі- меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстар көздері әсіресе,банктік қызметтің басталуы үшін маңызды.
Қейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр
түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сиықты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелкй байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде
құрайтын резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын тәуекелдердің
орнын толтыру үшін арнайы резерв құрұға мәжбүр болады.Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі-
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктердің ресурстардың қайнар көздері және құрамы келесі 1-суретте
көрсетілген.
Сурет 1.Банк ресурстарының құрамы және қайнар көздері.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке несиелік және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуеклмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авнсылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана
емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
каражаттарының мінездемесі және құрылымын түсіндіру
Комерциялыыық банктердің ресурстары негізінің өзгешелігі оның басты
бөлігін тартылған құралдар құрайды. Оның басты бөлігін тартылған құралдар
құрайды, ал қалғандарын – басқа тартылған құралдар (қарыз құралдары).
Экономикалық құрлымы бойынша депозиттерді мынандай топтарға бөлуге болады:
талап етілетін депозиттер, жедел депозиттер, жеке тұлғаларға тарналған
депозиттер, құнды қағаздар.
Талап етілетін депозиттер ағымдағы есеп (сақтау) үшін арналған.
Мұндай депозиттер ашу клиенттердің өздерінен алынып отырған ынталары, яғни
тұтынудан шығарылған есептеррр төлемін төлеу және қаржы көздерін банкн
бірлес отырып алады.
Талап етілетін депозиттері банктің жылжымалық ресурсы болып табылады.
Шоттар иелері кез-келген уақытта өз құралдарын алу мүмкіндігі бар. Бұл
жағдаймен байланысты банк шот иелеріне ең төмен процент төлейді. Мұнда
банктер клиенттерінің қызығушылығы қаржылық - тұрақтылығында әрдайым
шотында қаржылық құралдар болады, яғни шот иелеріне қосымша қызмет көрсету
арқылы өндірістерді тартады және қызмет көрсетудің сапасын көтреді.
Жедел депозиттер – бұл заңды тұлғалардың қарнжы құралдары, анықталған
келісім уақытын енгізу. Сонымен белгіленген уақы әр –түрлі болуы мүмкін:
банк депозиттері бойынша – бір күннен және жоғары, алш басқа депозиттар
бойынша отыз күнен жоғары. Бухгалтерлік есепке кіріспесі сәйкесінше
ережелермен берілген жедел депозиттермен клесі уақытпен беріледі: 30 күнге
дейін (банк депозиттеррі бойынша); 31-90 күн; 91-180 күн; 181-күн – 1жыл; 1
– 3ж.ж; 3 жылдан жоғары. Талап етілмеген жедел депозитері кейде өтіп кеткен
уақыт болады. Пластикалық карталарды пайдалану шоттары депозиттерді
кеңейтеді және бұл есепке жұмысшылар бөлінеді.
Жедел депозиттердің суммасы келіскен уақыт аралығында өзгертілуі керек,
бірақ жедел ақшасалымдары қосымша салымдарды қолданады. Жедел депозиттер
бойййынша банк өте жоғары пайыз бойынша төленеді, талап етілген депозитпен
салыстрғанда. Жедел дпозитердің жалпы суммасын жоғарылату құралдары өте
ыңғайлы жағдай пайыздық шығындар көлеміне қарамастан. Жедел депозиттері
тарттымды ресурстардың тұрақты бөлігі болып есептеледі, яғни несиелеуді
ұзақ уақытқа жүзеге асыруға мүмкін бар және өте жоғарғы пайызбен
есептеледі.
Жеке тұлғаларға арналған депозиттер – Қазақстан Республикасының
валютасындағы қаржылық құралдар немесе шетел валютасында жеке тұлғалардың
мақсаты сақтау және банк салымдарының келісімі бойынша табыс алу. Бактер
салымдарды бірінші талап етуден (талап ету) немесе арнайы келісім уақыты
өткеннен кейінгі қйтарымы бойынша алады (жедел салымдар).
Жеке тұлғаларға арналған депозиттер тарту уақыты бойынша былай
бөлінеді: талап етілген; 30 күнге дейін; 31 күннен 90 күнге дейін, 91
күннен 180 күнге дейін, 181 күннен 1 жылға дейін, 1 жылдан 3 жылға дейін, 3
жылдан жоғары – есеп айырысу бойнша пластикалық карталарады пайдалану.
Талап етілетін депозиттер бойынша ең төменгі табыс төленеді. Уақытқа
суммасына және басқа жағдайларға байланысты салымдар түрлері әр түрлі
болады[8,18].
- рубльда және шетел валютасы бойынша талап ету.
- Жедел және пенсиондық талап ету бойынша.
- Компенцациялық (тұлғалардан заң бойынша компенцация алуға
сәйкесінше Қазақстан Республикасының Президентінің үкімі және
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулы бойынша);
- Нөмірлеу негіз (иелердің анномистерін сақтау);
- Жастардың салымы (14 жастан 23 жасқа дейінгі азаматтары)
- Валюталық салымдар: ай сайынғы есептелген пайыздар; негізгі
толықтырулар; жедел депозиттер (3 және 6 айға),
- әр түрлі уақытқа арналған жинақ салымдары: 1 айдан және 1 күннен
және жоғары.
Қазіргі кезде жеке тұлғаларға арналған депозиттердің негізгі бөлігі 3
– 6 ай болады және талап етілгенге дейін.
Қысқа салымдар екі жаққа да кейбір артылықшылары бар. Банк үшін
пайыздық қауіп қатер басқаруға жеңілдік. Негізгі құн бұл жалпы табыс
активтерінің төмендеуі үшін банк өздерінің міндеттерін орындау үшін басқа
жол табу қажет. Мұндай әйгілі емес жағдайларды қолдану, яғни пайыздық
ставкаларды төмендеуді жаңа депозиттер арқылы оңай, ескі келісілген
депозиттермен салыстырғанда.
Салымдардың қысқа мерзімді салымдарға умтылысы түсіндіріледі, банктің
өміршегіндегі сенімсіз, салымдарға кепілдік болмауы, сонымен қатар
қорларымен тиімді қолдану (салымды қайта алуды табысқа ешбір зиян тигізбей
немесе келісімнің мерзімін ұзарту). Кейбір жағдайда келісімнің мерзімін
ұзарту немесе реинвестиция арқылы алынған пайыздарының табысы ұлғаяды, ал
ұзақ уақытқа келісім шартымен салыстырғанда.
Пайдаланылатын құралдарды ұтымды бағалау үшін салымдарға тарту,
Жинақтау Банктің үкімімен сәйкесінше экономикалық жұмыстар орындалуы
бойынша орташа сақтау уақыты және құралдардың төмен түсу деңгейі,
салымдарға түскен, яғни мына формуламен есептеледі: [10,27]
(1)
мұндағы:
Сс – орташа сақтау уақыты күндері;
Оорт – орташа қалдық салымдары;
В – салымдарды беру бойынша айналым;
Д – жоспарланған қалдық кезеңдегі күндер саны.
(2)
мұндағы:
Ус = төмен түсу салымдарының деңгейі %,
Пс - салымдар кезеңіндегі өсу,
Па – салымдар кірісі бойынша айналым.
Төмен түсу салымдары деңгейі – ресурстың негізгі құрылуындағы маңызды
көрсеткіші болып табылады. Төмен түсу пайызы жоғарғы баға банк үшін икемді.
Комерциялық банктердің тәжірибе жұмыстары көрсеткендей орташа сақтау
уақытының салымдары төмендейді, яғни 180 күннен сәл жоғары. Бұл жеке
тұлғаларға арн.лған депозиттердің құрылымдық суреті бейнелейді. Төмен түсу
салымдарының деңгейі халық үшін 17% - дан 21% - ке дейін, яғни бұл
пайыздарға салымның қалдығы мен ресурстардың негізі кіреді.
Жеке тұлғалардың қаржылық салымдарын (депозиттерін) Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі реттейді.
Комерциялық банктердің қаржылық құралдарын тартудың бірден – бір
бағыты жекеленген құнды қағаздарды шығару, яғни міндеттемелер негізінде:
сертификат, вексель, облигация.
Басқа депозиттердің түрлерімен салыстырғанда құнды қағаздар құрылымда
ең соңғы оында. Егер шетел мемлекеттерде негізгі мәселелердің бірі құнды
қағаздардың табысы болса, онда Қазақстан Республикасындағы басты мәселесі
инфляциямен, қауіп – қатермен, қор жинаудың төменгі деңгейімен байланысты.
Бірақта жылжымалы бар ресурстардың бөлігін ұлғайтуға мүмкіндік бар.
Сертификат – құнды қағаз, банкке енгізілген салым суммасын
күәландырады және салымшының құқығы бойынша (сертификат ұстауы) салым
суммасының уақыты өткеннен кейін алуға болады және сертификаттағы
қарстырылған пайыздары.
Сертификаттар депозиттік және жиеақталған болады. Депозиттік
сертификат заңды тұлғаларға беріледі. Олар тек қана Қазақстан
Республикасының теңге ретінде шығарылады және мынандай жағдаймен
топтастырылады.
Шығару тәсілі бойынша:
- Бір тәртіпен шығарылады;
- Шығарылу сертификатымен;
Дайындау тәсілі бойынша:
- Атаулы;
- Ұсынушыға;
Уақыт бойынша:
- Барлығы жедел;
- Сату
- бойынша).
Сертификаттар есептеуші немесе төлеуші құрал ретінде сатып алатын
тауарлар мен көрсетілген қызмет ретінде бола алмайды.
Жедел салымдардың алдындағы депозиттік сертификаттрдың артықшылығы:
← Басқа тұлғаға беру мүмкіншілігі. Атаулы сертификат дайындау үшін талап
ету сертификаттың арғы бетінде болу керек немесе қосымша беттерде. Басқа
тұлғаға берілген сертификат мынадай жағдайда, яғни сертификат
көрсеткендегі мүмкіншіліктері;
← Сертификатты несиелік қарыз немесе басқа кәсіпкерлікте пайдалану
мүмкіншілігі.;
← Банк орталығы үшін инвесторлардың қаржылықбірлестігінің ұлғаюы және
сертификаттарды айқындыруы кеңеюде.
Сертификаттарды шығаратын коммерциялық банктер өздері шығару
талаптарын және әрбір сертификаттың айналуын қояды. Банктер оларды
орналастырады тек шығару талаптары және айналдыруы Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің басшылығымен орналасады.
Нарық жағдайында векселдердің таратуы болады. Вексель - құнды қағаз,
куәландыратын қаржылық ұзақ біржақтылық міндеттеме вексеьдеуші (банкте)
уақыт келген кезде нақтылы суммасын векселдіұстаушыға (вексель иелігін)
өтеу.
Банктің векселдердің мынандай құндылықтары бар:
1. Заңдылық негізінің бар болуы;
2. Айналымдығы векселдерді шығару, бұл жағдайда сертификатпен
салыстырғанда Қазақстан Республикасының Ұлтық банкіндегі эмиссиялық
тіркеуі қажет емес.
3. Банктің векселдерді шығару құқығы яғни сериямен немесе бір тәртіпен
шығару, мерзімін өзгеше қою.
4. Векселді тауар мен қызмет көрсету құралдарына төлеуге мүмкіншілігі
бар және үшінші бір тұлға индокассменте беру құқығы бар,
(вексельдердің арғы бетінде тапсырыс қолы және жеке меншіктің өтеуі
және басқа тұлғаға ақшаны өтеу туралы куәландыру. Тауар мен
қызметтерді төлеу векселдер арқылы жедел есептеумен төленеді
5. Шексіз өтімді, жоғарғы және белгіленген табыс деңгейі жеткіліксіз
қамтамасыз етіледі және жеделдетілген уақыт өтеу механизімі бойынша.
6. Векселдердің сенімділігі. Қазақстаның әр банктерінде векселдерді
құнды жоғарғы сенімді қағаздардың мүлікімен қамтамасыз етілген.
7. Кепілдік құндылығы. Векселдер жинақталған құралдар және кепілдік
ретінде қолдануға болады. Әйгілі банктердің векселдерін несиемен
қамтамасыз ету арқылы да алынады.
Кейбір банктер несие векселдерімен беругетәжірибе жасауда. Несиені
векселмен береді, яғни уақыт және суммасы алынатын несиемен сәйкес болуы
керек, ол банк депозит ретінде беретін сол суммасы және уақыты. Векселдік
несиелеу қарызалушы - кәсіпорындарда әйгілі, олар бір-бірімен технологиясы
және қаржы бойынша байланысты. Коммерциялық банктер әлеуметтік вексел
нарығында орны мықты, көбінесе мәскүлік банктер.
Коммерциялық банктер акционерлік құралдарды тарту үшін өздерінің
жекелеген қарыздық міндеттемелерін шығару керек, яғни облегацияларды.
Облигация – құңды қағаздар, қарыз қатынастарын, яғни облегация иесі
және оны шығарған банкпен куәландырылады. Облегация бойынша белгіленген
пайыз төленеді.
Банк шығарған облегациясы қаржылық құралдарын тарту үшін тек қана оның
алдында шығарылған акциялардың құңын ғана төлеу. Несиелік ұйымдар келесі
облегацияларды ғана шығара алады, атаулы және ұсынушыға; үшінші тұлғамен
ұсынған жеке меншігі кепілдікпен қамтамасыз етілген немесе облегациямен
қамтамасыз етілген; облегация қамтамасыз етілмеген; пайыздық және
дисконттық; облегацияларды конверсиялау; белгілі мерзімде біруақтылы
қарызды өтеу:
Басқа тартылған ресурстар банкаралық несиелермен және банкаралық
депозиттермен берілген.
Коммерциялық банктің несие артық ресурстары және уақытша олардың
жетіспеушілігі болуы мүмкін. Артықшылығын орналастыруға болады, еш
жетіспеушілікті банкаралық несиелер толықтырады.
Банкаралық нарық – бұл қарыз капитал нарығының бөлігі, онда уақытша
бос қаржылық ресурстар несиелік ұйымдарды тарту және банктар өздерінің
арасында орналастырады.
Банкаралық несиелеудің пайда болу мақсаты банк өнімділігін ұстау
немесе салым құралдарының ректабельдігімен қамтамасыз ету. Олар банктердің
корреспонденттік қатынастарында болады және өте қымбат несиелеу
ресурстарының қайнар көзі болып табылады.
Банкаралық келісімдердің негізгі бөлігі – жедел келісімдер. Бірақ
олардың кейбір бөлігі мерзімсіз формада да болады. Келісімде берілген
банкаралық несие қысқа мерзімді, яғни уақыт өткен сайын ол мерзімізге
ауысады. Қандай да келісім формасында да пайыздық ставка бекітілген
деңгейінен шығады, яғни жинақталған нарықта.
Несиелік ресурстардың қайнар көздеріне Қазақстан Республикасының ҰБ-
ның ннесиесі де болуы мүмкін, олар тұрақты қайтадан қарржжыландыру,
банктердің экономикалық, нормативтік, резервтік қажеттіліктертінің сақтлуын
қарастырады. Орталықтандырылған және банк араллық несиелердді тиімді
пайдалану болды, егерр де мынандай кейбір қажеттіліктер орындалса: Олар
банк алушының қарамағына тез қосылады және Қазақстан Республикасының ҰБ-ның
міндетті резервтерінің депонерленуіне қажет етпейді.
Ресурстық базасының тұрақтылығы оның құрлымы, активтерінің балансталуы
банктің толық қалыптастыруда кепілдік береді. Активті операциялардың іске
асыру аймағнда банк саясатының бір уақыт өзгерілуі ресурстардың
сипаттамасына әсер етуі мүмкін.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікір
таласқа айналып келеді. Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін
капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар,
банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде
болуын талап етеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Коммерциялық банк термині банк ісінің даму кезінде банктің сауда,
тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда
болады. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық
банк деген атауға ие болады)
Коммерциялық банктер нарық экономикада қаржылық операциялар мен қызмет
көрсететін несиелік мекемелер тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттері 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Жуық әр алуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір операцияларын
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялардың буыны болып
қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша –несие нарығының жағдайына
көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Коммерциялық банктердің мынадай басты қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық бактердің басқа қаржы институттарын айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жанында болып табылады. Бұл әсерде
ақша деп, тек қолма-қол ақшалар ғана, емес сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылықтағы осы сияқты іс-тәжірибелер тиімсіз, себептер бір жағынан
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуге маңызды роль атқарады.
Өздерінің депозитін және несиелік операциялардың көмегімен олар уақытша бос
ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық
шаруашылық қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін реттейді. Бұл біріншіден,
клиенттердің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және екіншіден,
несиені қарыз алушының шотының есебінен қайтару барысында мүмкін болады.
Коммерциялық банктер қызметін жүзеге асыру барысында филиалдары,
өкілеттігін, сондай-ақ еншілес банктерін ақша алады.
Банк филиалы – бұл бос банктің берген құқықтары шегінде банктін
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға
болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген
қаражаттар мен өкілеттер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50% - нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) даму дәрежесі тікелей ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам
формасында құрылатындықтан да, оларды басқару акционерлер қатысады. Ондай
формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелерін сайлайды және
т.б. яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысы
жылына бір рет, жылдық есепті, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан
кешікпей шақырылады. Ұйымдық тұрғыдан коммерциялық банктердің басым
көпшілігі акционерлік банктердің басым көпшілігі акционерлік қоғам
формасында құралған.
1.3 Мектеп оқушыларына Банктік депозиттік ресурстық потенциялын
бағалау жолдарын үйрету
Банк ресурстарының ерекше көлемі тартылған құралдар арқылы депозиттік
және депозиттік емес операцияларды жүргізу процесінде іске асса.
Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың салымын
тұрақты және қажетті уақытқа дейін тартатын банктік операция. Депозиттік
операциялардың субьектісі ретінде кәсіпорындардың барлық ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz