Қорқыт ата кітабы - әдеби мұра
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 . 6
Негізгі бөлім
І . тарау
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар ... ... ... ... ... ... .7 .10
1.2 «Қорқыт Ата кітабының» зерттелу жағдайы ... .11 . 17
ІІ . тарау
2.1 «Қорқыт Ата кітабының» композициялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 . 32
2.2 «Қорқыт Ата кітабының» көркемдік және тілдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33 . 36
2.3 «Қорқыт Ата кітабындағы» нақыл, өсиет сөздердің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37 . 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 . 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..44 . 46
Негізгі бөлім
І . тарау
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар ... ... ... ... ... ... .7 .10
1.2 «Қорқыт Ата кітабының» зерттелу жағдайы ... .11 . 17
ІІ . тарау
2.1 «Қорқыт Ата кітабының» композициялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 . 32
2.2 «Қорқыт Ата кітабының» көркемдік және тілдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33 . 36
2.3 «Қорқыт Ата кітабындағы» нақыл, өсиет сөздердің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37 . 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 . 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..44 . 46
Қарақожаұлы Қорқыт Ата қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында VIII – IX ғ.ғ өмір сүрген. Өз халқының бақыты үшін «Жер ұйығын» іздеп, көптің мүддесін көздеген Қорқыт Ата – ақын, жырау композитор, әйгілі – күйші, қобызшы, өз дәуірінің кемел ойшыл адамы. Бұл жаңа қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде тұрғандықтан, қазақ халқы оны «Су аяғы – Ер Қорқыт» деп те атаған.
Қай заманда, кез – келген әлеуметтік құбылыстардың өткен – кеткен тарихында Қорқыт тұлғасының мәні айрықша. Осы бір дара тұлға жайлы сөз бола қалғанда әркімді де ол кім, өз заманында қандай қоғамдық саяси жұмыстар атқарды, тарихта болған нақтылы адам ба деген сауалдың мазалайтыны да анық. Түркі халықтарының ауызша және жазбаша деректеріне сүйенер болсақ, ол екі дінге – тәңірлік және исламға да құлшылық еткен адам. Ол бақсы, болашақты болжайтын сәуегей, көріпкел, әулие, асқан күйші, ру мен тайпа кеңесшісі, дана қарт, ислам дінінің жақтаушысы.
Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі қазақ құрамына кіретін қыпшақ қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының Аят өзені. Қорқыт мініп, жер дүниенің төрт бұрышын кезіп, аңызға айналған атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары сыйлаған.
Оғыз – қыпшақ қоғамының ішкі – сыртқы істерінің білгірі Қорқыт өз заманында төрт – бес хандықты басынан өткізген, солардың бәрінде де бас уәзірлік қызмет атқарып отырған. Олар: Инал хан, Дойлы хан, Көл – Еркі, Туман хан және Қаңлықожа. Хандарға күшті ықпал жасағандықтан, олар Қорқыттың ақылды кеңесінен аса алмаған.
Келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың өмірі оғыз тайпаларының және оғыз қағандарының тарихи кезеңімен байланысты. Дәлірек айтсақ, Қорқыт VII – VIII ғасырларда билік құрған Оғыз ханмен замандас. Сондықтан Оғыз ханның аңызы жүрген жерде Қорқыттың жыры бірге жүреді.
Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт - қазақ жырауларының атасы, сиынатын пірі.
Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған тәмам бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт Ата күй тартқанда, - деп жырланады қазақ жырларында. Сонымен бірге Қорқыт ең бірінші бақсы, қобызды ойлап табушы және бірінші күй шығарушы. Қорқыт - әрі абыз, әрі жырау ақын. Зерттеу шығармаларға, ғылыми еңбектерге көз жүгіртсек, Қорқыт туралы ежелгі мифтің башқұрт және басқа да түркі тектес халықтарда да бар екенін білуге болады. Қорқыт – түптеп келгенде қолынан келмейтіні жоқ зор бақсы, жасампаз қаһарман.
Сонымен, Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф пен дүниетаным аясында пайда болып, қазақ халқы ислам мифологиясына кірген бұрынғы Қорқыт бақсы – Қорқыт әулие болып бейнеленеді. Негізі Қорқыт Ата бүкіл әулиелердің ішіндегі ең үлкені, оның қасиеті де басқаларға қарағанда әлдеқайда зор.
Қай заманда, кез – келген әлеуметтік құбылыстардың өткен – кеткен тарихында Қорқыт тұлғасының мәні айрықша. Осы бір дара тұлға жайлы сөз бола қалғанда әркімді де ол кім, өз заманында қандай қоғамдық саяси жұмыстар атқарды, тарихта болған нақтылы адам ба деген сауалдың мазалайтыны да анық. Түркі халықтарының ауызша және жазбаша деректеріне сүйенер болсақ, ол екі дінге – тәңірлік және исламға да құлшылық еткен адам. Ол бақсы, болашақты болжайтын сәуегей, көріпкел, әулие, асқан күйші, ру мен тайпа кеңесшісі, дана қарт, ислам дінінің жақтаушысы.
Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі қазақ құрамына кіретін қыпшақ қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының Аят өзені. Қорқыт мініп, жер дүниенің төрт бұрышын кезіп, аңызға айналған атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары сыйлаған.
Оғыз – қыпшақ қоғамының ішкі – сыртқы істерінің білгірі Қорқыт өз заманында төрт – бес хандықты басынан өткізген, солардың бәрінде де бас уәзірлік қызмет атқарып отырған. Олар: Инал хан, Дойлы хан, Көл – Еркі, Туман хан және Қаңлықожа. Хандарға күшті ықпал жасағандықтан, олар Қорқыттың ақылды кеңесінен аса алмаған.
Келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың өмірі оғыз тайпаларының және оғыз қағандарының тарихи кезеңімен байланысты. Дәлірек айтсақ, Қорқыт VII – VIII ғасырларда билік құрған Оғыз ханмен замандас. Сондықтан Оғыз ханның аңызы жүрген жерде Қорқыттың жыры бірге жүреді.
Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт - қазақ жырауларының атасы, сиынатын пірі.
Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған тәмам бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт Ата күй тартқанда, - деп жырланады қазақ жырларында. Сонымен бірге Қорқыт ең бірінші бақсы, қобызды ойлап табушы және бірінші күй шығарушы. Қорқыт - әрі абыз, әрі жырау ақын. Зерттеу шығармаларға, ғылыми еңбектерге көз жүгіртсек, Қорқыт туралы ежелгі мифтің башқұрт және басқа да түркі тектес халықтарда да бар екенін білуге болады. Қорқыт – түптеп келгенде қолынан келмейтіні жоқ зор бақсы, жасампаз қаһарман.
Сонымен, Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф пен дүниетаным аясында пайда болып, қазақ халқы ислам мифологиясына кірген бұрынғы Қорқыт бақсы – Қорқыт әулие болып бейнеленеді. Негізі Қорқыт Ата бүкіл әулиелердің ішіндегі ең үлкені, оның қасиеті де басқаларға қарағанда әлдеқайда зор.
1. Қорқыттың тууы «Қорқыт Ата кітабына» - 1300 жыл Алматы Ақшамы – 1999, 17 – қараша (3-б.)
2. Келімбетов Н. «Ежелгі дәуір әдебиеті» - Алматы: Ана тілі , 1991.- (115-б.)
3. Мұқтарұлы С. «Қорқыт Ата» – Түркістан: Мұра, 1997. – 68б
4. Сүйіншәлиев Х. «Ғасырлар поэзиясы» - Алматы: Жазушы, 1987. – 215б
5. Марғұлан Ә.»Қорқыт Ата және оның әфсаналары» // Жұлдыз- 1983, №3 155 – 162б
6. Қоңыратбаев Т. «Қорқыт жырларының ғибраты» // Қазақ тілі мен әдебиеті – 1992, №7 – 22 – 24б
7. Нысанбаев Ә. «Қорқыт - бүкіл түркі халықтарының ұлы ойшылы»// Егемен Қазақстан – 1997, 28-қазан
8. Айдосов А., Қожамберлиев Б. «Түркі халықтарының рухани дүниесіндегі діни сенім – нанымдардың қалыптасуы»: (Қорқыт Ата кітабы туралы) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің хабаршысы. – 1999, № 3 – 37-42 б.
9. Дайрабаев Т. Күллі түркінің пірі: «Қорқыт Ата кітабының» - 1300 жылдығына // Түркістан – 1999. – 1-7 қазан.
10. Есім Ғ. Қорқыт (VIII – IX ғ.) // Ғ.Есім Жар жағасы – Алматы: Санат, 2007. – 167-173 б.
11. Жұмаділова М. «Қорқыт Ата кітабындағы» ғажайып туу мотиві: («Қорқыт Ата кітабындағы» адамдардың қарам – қатынасы мен ұрпақ мәселесі туралы) // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2000, № 2 – 48-50 б.
12. «Қорқыт Ата кітабы» (Түрік тілінен аударған Б.Ысқақов, Ш.Ыбраев // Қорқыт Ата: энциклопедиялық жинақ) бас редактор Ә.Нысанбаев – Алматы – 1999. – 124-199 б.
13. «Қорқыт Ата кітабына» – 1300 жыл. Зерде – 2000, № 4 – 18-19 б.
14. «Қорқыт Ата кітабының» 1300 жылдығын мерекелеу туралы Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы: (1999 жыл 8 - қыркүйек) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің хабаршысы 1999 жыл № 3 – 5 б.
15. Негимов С. «Қорқыт Ата кітабы» ұлт мәдениетінің бас кітабы // Қазақ және әлем әдебиеті. Казахсткая и мировая литература – 2005, № 2 – 6-7 б.
16. Серғазы Г. «Қобыз атасы, дала жыршысы»: (Қорқыт Ата кітабының 1300 жылдығына арналып Қазақстан Республикасының ұлттық ғылыми академиясында өткен ғылыми конференция туралы) // Алматы Ақшамы 1999 жыл 19 – қараша.
17. Сүйіншәлиев Х. «Қорқыт Ата кітабы» жайлы // Қазақстан мектебі – 1969,№ 9 – 87-90 б.
18. Тасқынбаева Р. «Қорқыт Ата аңызы және ондағы әлеуметті – тәлімдік пікірлер» // Қазақстан мектебі – 2008,№ 5 – 24-25 б.
19. Тасқынбаева Р. «Қорқыт Атаның әлеуметтік – тәлімдік ойларының педагогикалық маңызы» // Ұлт тағылымы = Достоение нации – 2007, № 4 – 25-28 б.
20. Төкешов Н. «Қорқыт Ата кітабына» 1300 жыл // Орталық Қазақстан – 2000 – 12 – қаңтар 5 б.
21. «Қобыз атасы» – Ықылас. Алматы,1993. – 124б.
22. Ақатай С. Түсімде Қорқыт Ата аян берді // Қазақ әдебиеті, 1990. – 16 – ақпан.
23. Айдосов А.Х. Қорқытнама – Алматы: Бастау 1997.
24. Қасқабасов С. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы // Жұлдыз – 1992, № 11 29-30 б.
25. Д 2000 / 848 Аташ Берік Мұратұлы Қорқыт Ата мұрасындағы халықтық дүниетаным: философия ғылымдарының кандидаттық диссертациясы – Атырау, 1999.
26. Айтқазин Т.Қ. «Қазақтардың мұраты» – Алматы: Ғылым 1994.
27. Нысанбаев Ә. «Қорқыт түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі» // Санат – 1998,№ 2 87-94 б.
28. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі: - Алматы: Мектеп 1986.
29. «Қорқыт Ата кітабы». Оғыздардың батырлық жыры: Эпос/ Орыс тілінен аударған Ә.Қоңыратпаев, М.Байділдаев. – Алматы: Жазушы,1986 -126б.
30. Қорқыт Ата кітабы / Түрік тілінен аударған: Б.Ысқақов – Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б.
31. Қорқыт Ата кітабы // Қорқыт Ата – Павлодар: ҒӨФ «ЭКО» 2003. –
5-14 б.
32. Тарихи тағылымы: (Қорқыт Ата кітабы, Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Игүнеки, Бабыр шығармаларын насихаттау құралы) // құрастырған Г.С. Сахаева: редактор Т.К.Қоштаева – Алматы 1992 – шығ. 2 – 13 бет 750 дана.
33. Ыбраев Ш. «Қорқыт Ата» энциклопедиялық жинақ – Алматы: Қазақ энциклопедиясы 1999.
34. Ысқақов Б. «Қорқыт Ата кітабы» - Алматы 1994.
35. Қосымова Г. «Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы». – Алматы: «Ғылым», 2005 - 296б.
36. Абай энциклопедиясы. Бас ред. Р.Н. Нұрғалиев Алматы: «Атамұра», 1995. - 364б.
37. Н. Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті». Алматы: «Атамұра», 2005. – 362б.
38. Өмірәлиев Қ. «VIII – XII ғасырдағы Көне түркі әдеби ескерткіштері»: Алматы: «Мектеп», 1985. - 128
39. «Қорқыт Ата кітабы»: мемлекет және басқару жүйесі // Егемен Қазақстан – 5,6,8 – мамыр, 2003жыл
40. «Батырлар жыры» 2–том Алпамыс батыр – Алматы, – 1986.
41. Ә.Марғұлан «Ежелгі жыр, аңыздар». Алматы
2. Келімбетов Н. «Ежелгі дәуір әдебиеті» - Алматы: Ана тілі , 1991.- (115-б.)
3. Мұқтарұлы С. «Қорқыт Ата» – Түркістан: Мұра, 1997. – 68б
4. Сүйіншәлиев Х. «Ғасырлар поэзиясы» - Алматы: Жазушы, 1987. – 215б
5. Марғұлан Ә.»Қорқыт Ата және оның әфсаналары» // Жұлдыз- 1983, №3 155 – 162б
6. Қоңыратбаев Т. «Қорқыт жырларының ғибраты» // Қазақ тілі мен әдебиеті – 1992, №7 – 22 – 24б
7. Нысанбаев Ә. «Қорқыт - бүкіл түркі халықтарының ұлы ойшылы»// Егемен Қазақстан – 1997, 28-қазан
8. Айдосов А., Қожамберлиев Б. «Түркі халықтарының рухани дүниесіндегі діни сенім – нанымдардың қалыптасуы»: (Қорқыт Ата кітабы туралы) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің хабаршысы. – 1999, № 3 – 37-42 б.
9. Дайрабаев Т. Күллі түркінің пірі: «Қорқыт Ата кітабының» - 1300 жылдығына // Түркістан – 1999. – 1-7 қазан.
10. Есім Ғ. Қорқыт (VIII – IX ғ.) // Ғ.Есім Жар жағасы – Алматы: Санат, 2007. – 167-173 б.
11. Жұмаділова М. «Қорқыт Ата кітабындағы» ғажайып туу мотиві: («Қорқыт Ата кітабындағы» адамдардың қарам – қатынасы мен ұрпақ мәселесі туралы) // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2000, № 2 – 48-50 б.
12. «Қорқыт Ата кітабы» (Түрік тілінен аударған Б.Ысқақов, Ш.Ыбраев // Қорқыт Ата: энциклопедиялық жинақ) бас редактор Ә.Нысанбаев – Алматы – 1999. – 124-199 б.
13. «Қорқыт Ата кітабына» – 1300 жыл. Зерде – 2000, № 4 – 18-19 б.
14. «Қорқыт Ата кітабының» 1300 жылдығын мерекелеу туралы Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы: (1999 жыл 8 - қыркүйек) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің хабаршысы 1999 жыл № 3 – 5 б.
15. Негимов С. «Қорқыт Ата кітабы» ұлт мәдениетінің бас кітабы // Қазақ және әлем әдебиеті. Казахсткая и мировая литература – 2005, № 2 – 6-7 б.
16. Серғазы Г. «Қобыз атасы, дала жыршысы»: (Қорқыт Ата кітабының 1300 жылдығына арналып Қазақстан Республикасының ұлттық ғылыми академиясында өткен ғылыми конференция туралы) // Алматы Ақшамы 1999 жыл 19 – қараша.
17. Сүйіншәлиев Х. «Қорқыт Ата кітабы» жайлы // Қазақстан мектебі – 1969,№ 9 – 87-90 б.
18. Тасқынбаева Р. «Қорқыт Ата аңызы және ондағы әлеуметті – тәлімдік пікірлер» // Қазақстан мектебі – 2008,№ 5 – 24-25 б.
19. Тасқынбаева Р. «Қорқыт Атаның әлеуметтік – тәлімдік ойларының педагогикалық маңызы» // Ұлт тағылымы = Достоение нации – 2007, № 4 – 25-28 б.
20. Төкешов Н. «Қорқыт Ата кітабына» 1300 жыл // Орталық Қазақстан – 2000 – 12 – қаңтар 5 б.
21. «Қобыз атасы» – Ықылас. Алматы,1993. – 124б.
22. Ақатай С. Түсімде Қорқыт Ата аян берді // Қазақ әдебиеті, 1990. – 16 – ақпан.
23. Айдосов А.Х. Қорқытнама – Алматы: Бастау 1997.
24. Қасқабасов С. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы // Жұлдыз – 1992, № 11 29-30 б.
25. Д 2000 / 848 Аташ Берік Мұратұлы Қорқыт Ата мұрасындағы халықтық дүниетаным: философия ғылымдарының кандидаттық диссертациясы – Атырау, 1999.
26. Айтқазин Т.Қ. «Қазақтардың мұраты» – Алматы: Ғылым 1994.
27. Нысанбаев Ә. «Қорқыт түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі» // Санат – 1998,№ 2 87-94 б.
28. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі: - Алматы: Мектеп 1986.
29. «Қорқыт Ата кітабы». Оғыздардың батырлық жыры: Эпос/ Орыс тілінен аударған Ә.Қоңыратпаев, М.Байділдаев. – Алматы: Жазушы,1986 -126б.
30. Қорқыт Ата кітабы / Түрік тілінен аударған: Б.Ысқақов – Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б.
31. Қорқыт Ата кітабы // Қорқыт Ата – Павлодар: ҒӨФ «ЭКО» 2003. –
5-14 б.
32. Тарихи тағылымы: (Қорқыт Ата кітабы, Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Игүнеки, Бабыр шығармаларын насихаттау құралы) // құрастырған Г.С. Сахаева: редактор Т.К.Қоштаева – Алматы 1992 – шығ. 2 – 13 бет 750 дана.
33. Ыбраев Ш. «Қорқыт Ата» энциклопедиялық жинақ – Алматы: Қазақ энциклопедиясы 1999.
34. Ысқақов Б. «Қорқыт Ата кітабы» - Алматы 1994.
35. Қосымова Г. «Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы». – Алматы: «Ғылым», 2005 - 296б.
36. Абай энциклопедиясы. Бас ред. Р.Н. Нұрғалиев Алматы: «Атамұра», 1995. - 364б.
37. Н. Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті». Алматы: «Атамұра», 2005. – 362б.
38. Өмірәлиев Қ. «VIII – XII ғасырдағы Көне түркі әдеби ескерткіштері»: Алматы: «Мектеп», 1985. - 128
39. «Қорқыт Ата кітабы»: мемлекет және басқару жүйесі // Егемен Қазақстан – 5,6,8 – мамыр, 2003жыл
40. «Батырлар жыры» 2–том Алпамыс батыр – Алматы, – 1986.
41. Ә.Марғұлан «Ежелгі жыр, аңыздар». Алматы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
- 6
Негізгі бөлім
І – тарау
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар ... ... ... ... ... ... .7 -10
1.2 Қорқыт Ата кітабының зерттелу жағдайы ... .11 - 17
ІІ - тарау
2.1 Қорқыт Ата кітабының композициялық құрылысы ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 - 32
2.2 Қорқыт Ата кітабының көркемдік және тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33 - 36
2.3 Қорқыт Ата кітабындағы нақыл, өсиет сөздердің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37 - 40
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41 - 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..44 - 46
Жұмыстың тақырыбы: Қорқыт Ата кітабы - әдеби мұра.
Жұмыстың өзектілігі: Қорқыт Ата кітабы – бүкіл түркі тектес халықтардың
тарихын, байырғы тұрмысын, әдет – ғұрпын, салт – санасын танытатын тарихи
мұра екендігі баршамызға міләм. Қорқыт Ата хикаясы VII – VIII ғасырларда
Сырдария бойын мекен еткен, оғыз – қыпшақ тайпалары арасында туып, сан
ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа таралған, бүгінгі күнге дейін өзінің
әдеби, тарихи, этнографиялық мәнін жоймаған аса құнды шығарма.
Қорқыт Ата кітабы - ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
нәр алып, ұлттық қазақи қасиеттерді бойына сақтап, сіңірген, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып қалыптасқан асыл қазына – көркем сөз
үлгілерін заман озған сайын құлпырта қолданылып отыратын әдеби мұра
екендігі өзекті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың басты мақсаты бабамыздың жазба
әдебиет нұсқасы саналатын XIV – XV ғасырларда қағазға түсірілген, он екі
жырдан тұратын Қорқыт Ата кітабы. VIII – IX ғасырлардан бергі халық
арасына кең таралған Қорқыт туралы ауызша аңыздар мен күйлердің шығу
тарихының мәндеріне үңілу, сол арқылы халықтың дүниетаным негіздеріндегі
парасатты ой үрдістерін сараптап бүгінгі күнге жеткізу.
Көне заман мұрасы туралы айтудан бұрын Қорқыт Атаның өмір кешкен
кезеңін және Қорқыт Ата кітабындағы он екі жырдың композициялық
құрылымына, көркемдік ерекшелігіне ондағы айтылатын тәрбиелік мәні зор
нақыл - өсиет сөздеріне тоқталамыз.
Жұмыстың нысаны: Он екі жырдан тұратын Қорқыт Ата кітабы Қорқыт туралы
аңыздар мен оның әр түрлі нұсқалары, күйлерін, өсиет – нақыл сөздерінің
тәрбиелік мәнін ашу.
Жұмыстың дереккөздері: Басты назарға алынған басылымдар: Түркістан,
Алматы Ақшамы, Қызылорда университетінің хабаршысы, Қазақ және әлем
әдебиеті, Қазақстан мектебі, Ұлт тағылымы, Орталық Қазақстан,
Егемен Қазақстан, Қазақ тілі мен әдебиеті, Жұлдыз, Қазақ әдебиеті
және тағы басқа газет – журналдардың әр түрлі айдарларынан, түрлі
жанрларынан іріктеліп алынған. Қорқыт Ата кітабына қатысты жазған
Қоңыратбаев Т., Сүйіншәлиев Х., Келімбетов Н., Айдосов А., Жұмаділова Н.,
Ысқақов Б., Қосымова Г. тағы басқа ғалымдардың еңбектері мен мақалалары
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бірінші тарау екі
тараушадан, екінші тарау үш тараушадан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 47
Пайдаланылған әдебиеттер саны: Қырық бір
Кіріспе
Қарақожаұлы Қорқыт Ата қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына
қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында VIII – IX ғ.ғ өмір сүрген. Өз
халқының бақыты үшін Жер ұйығын іздеп, көптің мүддесін көздеген Қорқыт
Ата – ақын, жырау композитор, әйгілі – күйші, қобызшы, өз дәуірінің кемел
ойшыл адамы. Бұл жаңа қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде
тұрғандықтан, қазақ халқы оны Су аяғы – Ер Қорқыт деп те атаған.
Қай заманда, кез – келген әлеуметтік құбылыстардың өткен – кеткен
тарихында Қорқыт тұлғасының мәні айрықша. Осы бір дара тұлға жайлы сөз бола
қалғанда әркімді де ол кім, өз заманында қандай қоғамдық саяси жұмыстар
атқарды, тарихта болған нақтылы адам ба деген сауалдың мазалайтыны да анық.
Түркі халықтарының ауызша және жазбаша деректеріне сүйенер болсақ, ол екі
дінге – тәңірлік және исламға да құлшылық еткен адам. Ол бақсы, болашақты
болжайтын сәуегей, көріпкел, әулие, асқан күйші, ру мен тайпа кеңесшісі,
дана қарт, ислам дінінің жақтаушысы.
Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша Қорқыттың әкесі
Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі қазақ
құрамына кіретін қыпшақ қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының
Аят өзені. Қорқыт мініп, жер дүниенің төрт бұрышын кезіп, аңызға айналған
атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары сыйлаған.
Оғыз – қыпшақ қоғамының ішкі – сыртқы істерінің білгірі Қорқыт өз
заманында төрт – бес хандықты басынан өткізген, солардың бәрінде де бас
уәзірлік қызмет атқарып отырған. Олар: Инал хан, Дойлы хан, Көл – Еркі,
Туман хан және Қаңлықожа. Хандарға күшті ықпал жасағандықтан, олар
Қорқыттың ақылды кеңесінен аса алмаған.
Келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың өмірі оғыз тайпаларының
және оғыз қағандарының тарихи кезеңімен байланысты. Дәлірек айтсақ, Қорқыт
VII – VIII ғасырларда билік құрған Оғыз ханмен замандас. Сондықтан Оғыз
ханның аңызы жүрген жерде Қорқыттың жыры бірге жүреді.
Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт - қазақ жырауларының атасы, сиынатын
пірі.
Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған тәмам бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт Ата күй тартқанда, - деп жырланады
қазақ жырларында. Сонымен бірге Қорқыт ең бірінші бақсы, қобызды ойлап
табушы және бірінші күй шығарушы. Қорқыт - әрі абыз, әрі жырау ақын.
Зерттеу шығармаларға, ғылыми еңбектерге көз жүгіртсек, Қорқыт туралы ежелгі
мифтің башқұрт және басқа да түркі тектес халықтарда да бар екенін білуге
болады. Қорқыт – түптеп келгенде қолынан келмейтіні жоқ зор бақсы,
жасампаз қаһарман.
Сонымен, Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф пен дүниетаным аясында
пайда болып, қазақ халқы ислам мифологиясына кірген бұрынғы Қорқыт бақсы –
Қорқыт әулие болып бейнеленеді. Негізі Қорқыт Ата бүкіл әулиелердің
ішіндегі ең үлкені, оның қасиеті де басқаларға қарағанда әлдеқайда зор.
Н.Аристов пен С.Иностранцев Қорқыт Атаны өмірде болған тарихи адам
ретінде таниды. Бұл пікірді Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев т.б. қазақ ғалымдары
одан әрі дамыта түсті. Сол негізде Қорқыт Ата тұлғасына тән мына белгілерді
атап көрсетуге болады. Қорқыт – оғыз елінің этникалық құрылымын жеткізуші,
этникалық сананың қозғаушы күші, оғыз елінің бірлігі, тұтастығы үшін зор
әлеуметтік қызмет атқарған тұлға, оғыз еліндегі этникалық үрдістердің жеке
көрінісі. Қорқыт Атаның тарихи тұлға екендігін растайтын жазба
жәдігердердің бастысы - Қорқыт Ата кітабы.
Рашид – ад – Дин өзінің Жами ат - тауарих атты тарихи шежіресінде
Қорқытты қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының Түрік шежіресінде оның
тегі баят деп көрсетілген. Мұның екеуі де оғыз тайпасына кіретін эпостар.
Бізге жеткен тарихи шежірелерде Қорқыт Ата өмірде ізі, артында әдеби –
музыкалық мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде көрінеді.
А.Н.Самойловичтың архивінде сақталған қолжазба бойынша, Қорқыт
арабтардың Аббас Халифасы заманында шыққан кісі. Оның әкесі Қара – Қожа -
әккеш ханның бірі. Қорқыт 95 жыл жасаған, үш ханның уәзірі болған. Солар -
Қазанның замандасы. Оның халық ортасындағы беделі, ықласы арасынан күшті
болған.
Қорқыт сөзінің этимологиялық тұсында пікірлер бар. Ә.Қоңыратбаев
Қорқыт сөзінің этимологиясы Құтты адам немесе Құт әкелетін адам деген
ұғым береді. Өйткені, бұл атаудың алғашқы буыны тайпа атын ғана
білдірмейді, сонымен адам деген ұғымды да береді.
Мұнда хор сөзінің адам деген мағынаны беретіндігі ағылшын
ғалымы Дж.Фрезердің еңбегіне сүйенетіні айтылған. Басқаша түсіндірілген
пікірдің бірі – С.Қасқабасовтікі: ол: қор және құт деген екі сөздің
мәніне тоқтала келіп көне түркі тілінде қор сөзі зиян, қор болды,
жапа шекті деген мағына береді, - дейді.[1,3б]
Осыдан Қорқыт деген есімнің мағынасын қор болған құт, зиян шеккен
жан, яғни өлген жан, өлген адам деген ұғымнан тарады. Бұның мәнісі
ұрланған құтын қайтару жолында алысып өлген адам дегенге саяды.
Қорқыт Атаның этникалық тегін этногенез фазаларына сәйкес мынадай үш арнаға
жүйелеген жан, сүбэтнос – баят, этнос – оғыз, суперэтнос – қыпшақ. Қорқыт
Ата - осы этникалық процесстің барлығын дерлік басынан өткерген тарихи
тұлға.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылғы 12
қарашада Қорқыт және түркі әлемі халықаралық ғылыми – теориялық
конференцияда төмендегідей пікір айтты: Түбі бір түркі халықтарының ортақ
ойшылы саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса
терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз – баршамыздың рухани
болмысымыздың алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қол жетіп, өзінің
өткеніне көз жібере бастаған қазақ халқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған
гуманистік ниеттігі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше зор дер едім.
Өйткені оның осыдан он ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары
қоғамымыздың бүгінгі тыныс – тіршілігімен де жақсы үйлесім тауып отыр.
Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес, - дейді абыз өзінің
сөзінде.[37,115б] Иә, өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға, бірақ оған
қайтып оралу жоқ екен, тек ілгері ұмтылу қажет.
Қорқыттың ең басты мұрасы Қорқыт Ата кітабы IV - X ғасырларда Сыр
бойында оғыз тайпаларының арасында Жанкент шахарында фольклор дәстүрінде
ауызша айтылса,тек XV ғасырда Кавказда жазбаға түскен. Содан бері
оғыздардың батырлар жыры шығыс халықтарының арасында сақталып, ғалымдардың
назарынан қалмай зеттелуде. Профессор Ә.Қоңыратпаевтың деректеріне жүгінсек
Қорқыт Ата кітабы жөнініде 314 зерттеу жүргізіліп, 462 еңбек жазылған
екен.
Қорқыт қалдырған бұл мұраның бірінші нұсқасы Германияда Дрезден
кітапханасында сақтаулы тұр. Оның аты Кітаби даде Коркуд ғали лисан танфа
огузиан, немесе Қорқыт кітабы. Мұны орыс тіліне әдемілеп аударған асқан
ғалым В.В.Бартольд. Екінші нұсқасы Хиқаят Оғуз наме Казанбек уа гайри -
Италия кітапханасында, Ватиканда Аростолика кітабында,сақталып келеді. Оның
арабша жазылған текстін ұзақ түсініктемен бастырып шығарушы – Италия
түрколыгы Этторн Росси. Екі нұсқаны біріктіріп шығарған түрік ғалымы –
Мухаррам Ергін. Еуропа кітапханасында сақталған бұл екі нұсқаның екеуінде
де, Оғыз тілі мен қыпшақ тілінің де ықпалы орасан күшті түрде кездесіп
отырады, кейбір жерлерде қазақшаға жақын. Ескі Қорқыт әфсанасында сақталған
Қазақстан жер аттары осы екі нұсқаның екеуінде де жарқын түрде кездеседі.
Қорқыт кітабында жиі айтылатын көшу- қону, үй тұрмысы, жасақ, жинау сөздері
де қазақ тіліндегімен бірдей. Айталық, яйлақ (жайлақ), қыпшақ (қыспақ),
тұрақ, орда, юрт (жұрт), орын, үлес, қора үй (ев), юк (жүк), қойма қоқсы,
қоқсы хақы үй-іші, ата – ана, иенге (жеңге), қалыңдық, кәде, кәдесі, қыналы
бармақ, бөбек, қымыз, айран, сүр, ощақ,. Қазақтар айтатын бірнеше сөз жақсы
сақталған. Дірезден мен Ватикан кітапханасында тұрған Қорқыт кітабының екі
нұсқасы негізгі жемісі. Күрделі сюжетті Оғыз-қыпшақ заманындағы ел
басқарған кемеңгер ойшылдарды қадағалау Қорқыт кітабының ең қызық жері,
онда исламнан көп заман бұрын қазақ сахарасын мекен еткен тайпалар, олардың
қоныстап отырған жер - суларының аттары кездесетіндігі. Оған кірген ескі
қазақ тайпалары Усун қожа (қалық) Рашидденнің баяндауынша Усун қожа мен
Қаңлы қожа – Кок - Еркі, Тұман қайы хан заманында Қорқытпен қатар жасаған
билер. Ол екеуі де Қорқыт хикаясында сипатталатын кемеңгер кісілер. Бұл
жырдың көп тарауы – Хан Тураналы мен Қаңлы қожа жыры, Селрек пен Усун
қожа жыры деп аталады. Қорқытпен байланысты ұлы мұралардың бірі – Қорқыт
айтты дейтін нақылдары елді мүсіркеп айтқан үлгілі саңлақ ойлары, жарқын
мереймен алдағыны болжап айтқан, адамға ой түсіретін терең толғаулар,
тақпақ сөздер айтып қалдырған. Оның әдемі нақылдарын, толғау жырларын
кейінгі ақындар жатқа айтып, елден – елге таралып келеді. Қорқыттың бұл
нақыл сөздері бүгінде Берлин кітапханасында сақталып келеді. Олардың
кейбіреулерін герман ғалымдары жарыққа шығарады. Тақпақ сөздердің жалпы
саны төрт жүзге таяу. Оның алдындағы беттері (75-нақыл сөз). Қорқыт атымен
жазылған. Мұнда Қорқыт дәуірінде жасаған 366 алып, 24 данышпан би, 32
белгілі ел басқарушысы туралы нақыл сөздер орын алған. Бұларда алыптардың
ерлік қасиеттері ардақталып, оларға үлгі - ғибрат айтылады.
Қорқыт мазары – Қазақстанда шамамен IX – XI ғасырда тұрғызылды. Қорқыт
Атаның сегіз қырлы күмбезді мазары қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданына теміржол станциясына жақын Сырдария өзенінің жағасына IX – XI
ғасырларда орнатылған. Мазардың сыртқы көрінісі қазақтың киіз үйі сияқты
дөңгелек. Мазарды XIX ғасырларда жоғарыда айтқанымдай Ә.А.Диваев пен
И.А.Кастанье зерттеді. Қазан төңкерісінен кейін Қорқыт мазары жөнінде
әңгіме қозғаған Ә.Марғұлан болатын. Кейіннен М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев т.б.
бұл тақырыпта ірілі – ұсақты мақалалар жазды, зерттеді.
Құрылыс материалы – шикі кірпіштен салынған.Бұл ескерткіш қазақтың көне
музыкалық аспабы – қыл қобыз пішінінде бейнеленген, желмен бірге ыңылдап,
үн салып тұрады.
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар
Қорқыт Ата өмірде болған, кейіннен халық оны аңызға айналдырып,
жырға қосқан. Қорқыт Ата түркілердің үлкен тайпасы – оғыздардың арасынан
шыққан делінеді. Қорқыт Ата туралы мәліметтер ғылымға үш түрлі арнада жетіп
отыр: бірі – ел аузындағы аңыз әфсаналар, екіншісі – тарихи шежірелер,
үшіншісі - Қорқыт Ата кітабы.
Халық арасында Қорқыт – құтты адам, құт әкелетін адам деген сөз бар.
Қорқыт Атаның тарихи тұлға екенін Қорқыт Ата кітабы растайды.
Қазақ аңыз – ертегілерінде Қорқыттың туған күнін өте қорқынышты етіп
көрсетеді. Ол күні алай – дүлей боран соғады, нөсерлі жауын құяды, күн
тұтылғандай, айналаны қара түнек басып, үш күнге дейін күннің көзі
ашылмайды. Қаратауды қаптаған қалың бұлттан күн күркіреп, жұрттың құтын
қашырып, зәресін ұшырады. Халық аңыздары мен жазба деректерге қарағанда
Қорқыттың шешесі тоғыз күн ұдайы қатты толғатып, ерекше бір ғаламат
қорқынышты жағдайда өмірге әкелгенін айтады. Қаратаудың айналасын қара
тұман бұлт басып, күн тұтылады. Сондықтан Қорқыт туған бұл үрейлі қара
түнек күнді халық Қараспан деп атаған. Сұрапыл дүлейден, қара түнектен
қорыққан халық жаңа туған балаға Қорқыт деп ат қойған. Мағынасы,
Уәлихановтік – Потаниндік түсіндірме қорқыт сөзі адамзат тұрмысының
жағдайын көрсететін қорқыту сөзінен шыққан деген ұғым берді. Бұл жөнінде
халық аузында сақталған мынадай өлең де бар:
Қорқыт туған кезінде,
Қараспанды су алған.
Қара жерді құм басқан,
Ол туғанда ел қорқып,
Туғаннан соң қуанған
Халық ақын – жыраулары Қорқыттың туған күнін осылай жырлаған.
Қорқыттың дүниеге келуі туралы тағы бір аңыз - әңгімелерде оның
анасының құрсағында үш жыл бойы жатқандығы айтылады. Қорқыттың анасының
талай рет жерік және толғағының қатты болғаны туралы Сейсен Мұқтарұлы
өзінің Күш желкен, немесе Қорқыт дастанында былай суреттейді
Төрт рет болды құт жерік,
Үш рет болды ит жерік.
Құт жерікте талап етті,
Түйенің нарқоспағын.
Қара қойдың қошқарын,
Айғырдан нағыз семізді,
Сиырдан тонжылы өгізді.
Ит жерікте тәбеті ауды,
Қара қудың етіне,
Ордалы жыланның етіне,
Сонымен деп ем қоя ма,
Жерік болды маяға,
Жаясына құланның...[23,22б]
Сондықтан болар әр түрлі аңыз - әңгімелерде Қорқыттың туған жылы мен
жасы жөнінде әртүрлі пікір айтылады. Кейбір деректер Қорқытты 95 жыл
жасаған десе, кейбірінде 195-ке, тіпті 400-ге келген деген болжам бар. Ал
Деде Қорқыт кітабында Қорқыттың өмір сүрген уақытын Мұхаммед пайғамбардың
заманына жақындатады.
Қазақтың аңыз - әңгімілерінде Қорқыт Атаның қалай өлгені туралы да
айтылады. Солардың бірінде
... Қария сөз бойынша Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көріп, түсінде ақ
киген біреу қырық жастан артық жүрмейсің деп аян береді. Қорқыт одан
сескеніп, өлмейтін жер, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі. Желмаясына
мініп, дала кезіп кетеді. Көп уақыт жүріп келе жатса, алдынан жер қазып
жатқан бір топ кісіге жолығады. Мұны неге қазып жатырсыңдар? дегенде,
әлгілер Қорқыт әулиеге деп жауап береді. Оны естіген соң, зәресі тағы
ұшып, өлімнен құтылу үшін дүниенің екінші шетіне жөнеледі. Онда барғанда
да, бұрынғы түсін көреді. Таң бозынан аттанып, тағы да дала кезіп кетеді.
Түсінен шошынып, дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады. Бірақ қайда
барса да, көретіні – қазып жатқан көр болады. Жан сақтауға жер таба алмай,
әбден тарыққан соң, Қорқыт жер ортасына келеді. Ол - өзінің туған жері Сыр
суының жағасы еді, бұл жерде отырып, Желмаясын сойып, оның терісімен
қобызын қаптайды. Ол қазіргі Қорқыт тамының тұрған жері еді. Бұрынғы түсі
тағы кіреді. Суда көр қазушы болмас, оған ажал да келе қоймас деп, өлімге
қарсы амал ойлайды. Сусыз жерде жан сақтауға болмаса, енді судың ортасында
тұрайын деп Сырдың бетіне кілемін жайып, жүз жылдай сонда тұрып өмір
сүреді. Күндіз – түні сонда тұрып, толқынды күйлер шығарады. Барлық нақыл
сөздерін осы арада отырып айтады. Сыр суының ағыны қандай тоқтаусыз болса,
Қорқыттың қобызы да тоқтаусыз сарнайды, өмір жырын шертеді, қызық көруге
шақырады. Өлім қанша жақындап келсе де, қобыздың күйі, судың ағыны оны көп
заман жолатпайды. Қорқыт күндіз – түні тоқтаусыз күйін тарта береді...
... Дүниені қанша кезсе де, өлімнен құтыла алмайтын болған соң, Қорқыт
ойға түсіп, бұлай әуре болмайын, онан да еліме қайтайын деп өзінің туған
жері, сүйікті мекені Сыр бойына қайтып келеді. Еліне келген соң, құрғақ
жерде тұрсам, соңымнан ажал қалмас деп, масаты кілемді Сырдарияның суына
төсеп, қобызын тартып отыра беріпті. Тәңірінің жарылқауымен кілемі не суға
ағып кетпей, не шіріп тозбай, көп заман су үстінде кеме болып қалқып,
Қорқытқа ажал келтірмейтін арал болып тұрыпты. Қорқыт Сырдарияның үзілмей
ағатын суына қарап, өлім мені қанша қуса да, оны бұл жерге келтірмеспін
деп, қобызын толқытып күңірентіп тарта беріпті. Қорқыттың күйін дүниедегі
жан иесі түгел ұйып тыңдапты. Аспандағы құс ұшуын қойып, самал – жел есуін
қойып тыңдапты. Ажалдың өзі де Қорқыттың күйіне балқып, бұған жақын келе
алмапты. Қорқыт осылайша күндіз – түні ұйқы көрмей, қобыз тартып өліммен
алысыпты. Көп заман ұйқы көрмей, қатты ұйқыға батқан кезде оны өлім іздеп
тауып, кілемде ұйықтап жатқан Қорқытты кішкене қайрақ жылан келіп шағып
өлтіріпті. Бірақ Қорқыт өлгенімен, оның ұзақ заман тартқан қобызының
күйлері тоқталмапты. Қорқыттың моласы Сырдарияның жағасында, Қармақшыдан он
сегіз шақырым жерде, бір белестің үстінде тұр. Қорқыттың қобызын сол молаға
бірге қойған екен. Тәңірінің шеберлігі, қобыз өзінен - өзі мұңды күй
шертіп, Қорқыттың өзі тартқандай сарнап тұратын болыпты. Ертелі – кеш
Қорқыт күмбезінің қасынан өткенде, қобыздың сарнаған даусынан Қорқыт -
Қорқыт деген мұңды үн үзілмей шығып тұратын болған.[41,204-208б]
Қорқыт туралы дүние жүзіне тараған аңызда ол дәулетті адам болған.
Бірақ молшылықтан құдайымды ұмытып кетпейін деп, қайыр сұрап, жиі – жиі ел
аралап жүреді екен. Сол бір сапарында Сырдарияның жағасында Қорқыт дәрет
алып намаз оқыған жерде оның құлағына әзірейіл сыбырлайды: Қорқыт, сенің
уақытың бітті, иманыңды үйір, жаныңды аламын - дейді. Сонда Қорқыт құдай
жолында жүргенін айтып, әлде де өмірін ұзартуды өтініп сұраған екен. Алла
тағала Қорқыттың тілегін қабылдап, онда хабар өзіңнен болсын, мені ал
деген сөзді өзің айтқан кезде әзірейл жетіп келеді депті.
Күндердің бір күнінде Қорқыт ел аралап жүріп келе жатса, бас жібін
сүйретіп жүрген бір баспақ танасын көреді. Егесі іздеп әуре болып жүрген
болар. Ит – құсқа жем болмай тұрғанда ұстап алып, жақын маңдағы үйлердің
біріне байлап кетейін - деп баспаққа жақындаса ол қаша жөнеледі, бас жібін
жетер – жетпес сүйретіп ұстатпайды. Оны қуа – қуа шаршаған Қорқыт Сені
ұстамасам, мені құдай алсын деген сөз аузынан қалай шыққанын аңғармай
қалады, оған қатты өкінеді, мұңаяды, енді не істеу керектігіне күңіренеді,
өлімнен құтылудың тағы да амалын іздейді.
Қорқыт туралы бұл аңыздарды растайтын жердің аттары әлі күнге дейін
бар.Мәселен, Қорқыт дәрет алып, намаз оқыған Сырдарияның жағасындағы жер
Қорқыт дәрет алған деп аталынады. Ал тарғыл баспақ айнала қашқан төбе
Тарғылдың тауы деп аталынған екен. Жергілікті халық ол жерді Тарғыл тана
– Жер кіндік - деп те атайды. Қорқыт философиясының негізінің бірі –
ажалды өмірдегі бар зұлымдық пен жауыздықтың басы деп тану, онымен күресу,
өмірдің тұрлаусыздығын мойындамау мәңгілік ғұмырды аңсау.
Шоқан Уәлиханов бұл мәселе төңірегінде: Өлімнен қашудың өзі – исламда
жол берілмейтін нәрсе. Бірақ ол жамандықты ұстанатын халықтардың әпсана –
хикаяттарындағы тұрақты мотивтердің бірі. Қазақ бақсыларының арасында қобыз
тарту мен сарын айтуды үйреткен бірінші шаман Қорқыт мұсылмандықты
қабылдаған. Ол аз уақыт болса да өлімнен қашады. Шамандық түсінік бойынша
көк Тәңірінің өлімнен жіберетін билігі – жазмыш деп қабылдаған. Ертедегі
адамдардың Фатумна, мұсылмандықтардың үрейім тағдырдан құтылғысы келгендері
тәрізді, мұнда да жұрт жазмышқа бағынуды емес, қайта одан құтылуды
көксейді деп нақты пікір айтады.
Қорқыттың өлімнен қашуы туралы сюжеттің төркінінде көне замандық миф
болуы мүмкін. Қорқыттың өлімнен қашып Сырдарияға келуі, судың ортасына көп
уақыт өмір сүруі, су бетінде жүріп өлімнен аз уақытқа болса да құтылуы
осының айқын бір дәлелі. Ол туралы Е.Мелетинский былай дейді:
Солтүстіктегі халықтардың шамандық мифологиясында шамандық өзен болады,-
деп түсіндіріледі. Ол өзен жоғары мен төменді, аспан мен жерді
байланыстырып тұрады деп есептейді. Өзеннің аяғы төменгі әлем жатқан жақты
бейнелейді. Осындай түсінікті қазақтың Су аяғы Ер Қорқыт деген сөзінен
кездестіруге болады. Бақсы Сарындарында, Су аяғы, Ер Қорқыт деп аталуы,
Сырдың сағасы дегенді меңзейді. Демек, ескі шамандық түсінік бойынша
Қорқыт өлілер әлеміне кеткен, сонда тұрып жатыр.[23]
1.2. Қорқыт Ата кітабының зерттелу жағдайы
Қорқыт туралы қазақ халқы айтатын қария сөздер Европа әдебиетіне өткен
ғасырдың ортасынан былай қарай белгілі бола бастады. Олардың кейбір
ұшқындарын ең алғаш жарыққа шығаруға ой бөлген ғалымдар – Ш.Уәлиханов,
В.В.Радлов, П.И.Лерк, В.В.Вельяминов – Зернов, Л.Грек, Л.Мейер, Г.Н.Потанин
т.б. Қорқыт туралы кейбір ғалымдардың басылмаған ойлары хатпен жазылған
мәлімет түрінде Ғылым академиясының архивінде сақтаулы тұр. Ол
В.В.Бартольдтың 1891 жылы Берлиннен В.Р.Розенге жазған хаттары. Бұл хаттар
бойынша академик В.В.Бартольд Қорқыт мәселесіне сол жылдардан бастап қызыға
түскені байқалады.
Қорқыт Ата туралы аңыздар мен ол шығарған жырлар тереңірек
зерттеліп,ғылыми жүйеге түсіп, қазақ оқырмандарына таныла бастады.
Қорқыттың мұраларын зерттеген түркологтар М.Ергин, В.Бартольд,
В.Жирмунский, А.Туманский, Ш.Уәлиханов, А.Әбілғазы, Ә.Диваев, И.В.Аничков,
В.В.Вильяминов – Зернов, В.В.Радлов, П.И.Лерх, А.Клауф, И.Кастанье,
П.И.Спиридонгов, И.В.Крафт, И.И.Тайер, Л.Бенг, К.Рифат, О.Гокияй, В.Араслы,
М.С.Тахмалиб, Х.Керуглының еңбектері зор. Қазақстан зерттеушілерінің ішінде
М.Әуезов, М.Жұмабаев, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратпаев, М.Байділдаев, Р.Бердібаев,
Х.Сүйіншалиев, М.Жолдаспеков, Н.Келінбетов, Б.Ысқақов, А.Қыраубаева,
Ә.Дербісалин, Ш.Ыбыраев, З.Қари, С.Мұхтарұлы және басқа ғалымдардың
еңбектері жарық көрген.
Қорқыт ата кітабы қазақ тіліне аударылмай аңыздары мен күйлерінің
шығу тарихын және нақыл сөздерін объектіге айналдыру кезеңінде Кеңес дәуірі
тұсындағы қазақ әдебиетін зерттеуші бір топ ғалымдар назары ауып, әдеби
тұрғыдан сарапталғанмен,ішінара психо - философиялық талдауларға да
ұшыратып, бұл мұралардың тылсымдық мәні бар екенін ұғына білді. Олар:
Ә.Дербісалин, М.Жолдасбеков, М.Жұмабаев, Ш.Ибраев, Н.Келімбетов,
М.Кенжебаев, М.Мағауин, С.Садырбаев, А.Сейдімбеков, Қ.Сүйіншәлиев,
Б.Ысқақов.
Сондай-ақ Қорқыт мұраларымен арнайы шұғылданған ғалымдарымыз бар.
Ежелгі жыр – аңыздарды жинақтаушы Ә.Марғұлан Қорқыт аңыздарын жиілеп, оның
халқымыздың дүниетанымындағы ірі тұлға екендігін көрсете келіп, әдеби –
тарихи орнын айқындауға үлес қосты.
М.Әуезов оның аңыздарын сипаттап қоюмен қатар біршама талдаулар да
жасады. Оны шаман діни сенімінің өкілі ретінде танып, өліммен күресу
әрекетінің философиялық мәніне үңіле түсіп, тағдырына қарсы тұрушы субъект
екендігін тұжырымдап, әлемдік ой деңгейлеріндегі оған ұқсас бейнелерді
атады. Қорқыт Ата өнерден өлместің рухын таба білген ойшыл деп
тұжырымдады.
Ә.Қоңыратбаев әдебиетші ғалым ретінде Қорқыт аңыздарын жинақтай келе,
барынша әдеби, философиялық талдаулар жасауға ұмтылды және Қорқыт Ата
кітабының қазақ тіліне алғаш аударушылардың бірі болды. Ә.Қоңыратбаев
Қорқыт жырларының зерттелуіне көңіл бөле отырып, қыпшақ даласындағы көне
ескерткіштер ретінде Қорқыт Ата мазарының құрылысына айрықша назар аударды.
Р.Бердібаев Қорқыт бейнесін ашуда аңыз бен шындық жөнінде мәселелер
қозғап, оның рухани мұраларының дінге қатысы жөнінде азды – көпті пікірлер
айтты.
А.Аманжолов Қорқыт Ата кітабындағы жырларды және аңызды Қорқыт
бейнесін халқымыздың басқа да мұраларымен, әлемдік тұлғалармен ұштастыра
отырып, Қазақстанда жарық көрмей келген аңыз бойынша құралған Қорқыт жырына
айрықша мән берді.
С.Қасқабасов Қорқыт аңыздарының ішкі мәніне үңіле түсіп, ондағы
кейбір ерекшеліктерді ашып көрсетті. Осы кезеңдерде сан – салалы Қорқыт
Ата мұрасын терең байыптап, музыка өнері тұрғысынан зерттеген, күйлерін
жинап, нотаға түсірген музыканттар да оның күйлерінің мәнін ұғына білді:
А.Райымбергенов, С.Аманова, П.Аравин,
Б.Қосбасаров және т.б. болды. Қазақстанның тәуелсіздік алып: тіл
философиямызды қалыптастыруға мүмкіндіктер пайда бола бастауына және Қорқыт
Ата кітабының Қазақ тіліне аударылуына байланысты оның мұраларына соңғы
жылдары таза философиялық талдауларға бет бұрыс басталды. А.Райымбергенов,
С.Аманова, П.Аравин, Б.Қосбасаров және т.б. болды. Қазақстанның
тәуелсіздік алып: тіл философиямызды қалыптастыруға мүмкіндіктер пайда бола
бастауына және Қорқыт Ата кітабының Қазақ тіліне аударылуына байланысты
оның мұраларына соңғы жылдары таза философиялық талдауларға бет бұрыс
басталды.
Қазақ философиясын зерттеуші І.Е.Ерғалиев ұлттық дүниетаным
тұтастығындағы Қорқыт Ата дара тұлғалық қасиетін мойындай отыра, оның
парасатты пайымдаушыларының дәрежесін ашуға бет бұрған.
Сондай-ақ М.Қаратаев та тарихи шындық пен Қорқыт аңыздары жөнінде
философиялық ой түйіндеп, оның рухани мұраларының терең екендігін ашады.
Ғ.Е.Есім Қорқыт Ата кітабы мен Қорқыт туралы аңыздарды бөліп
көрсетіп, оның дүниетанымының шеңберін кең түрде ұғыну тұрғысынан келіп,
оларды тылсымдық дүниелердің негізгі философиялық тұжырымдардың мәнін ашып,
Абай дүниетанымымен байланыстыру арқылы қазақ философиясындағы
сабақтастықты танытты. Сонымен қатар Қорқыт идеяларының оптемистік сипатын
көрсетті..Ж.Алтаев пен А.Қасқабеков Қорқыт философ екендігін тұжырымдап,
оның зерттеуге тұратын мол дүние екендігін негіздеді.
Қазақтардың ежелгі дүниетанымын зерттеуші М.Орынбеков көне
дүниетаным ерекшеліктерін сараптауда жалпылай және жеке тұлғалардың өзіндік
ерекше философиялық ой толғамдары бар екенін айтты
З.К.Каракузова, М.Ш.Хасанов сынды зерттеушілеріміз Қорқыт сөзінің
этимологиясын талдай келе, оның алғашқы бастамалық қызметін хаостың
гармонияға айналу құбылысымен байланыстырды.
Халқымыздық рухани мұраларының эстетикасын зерделеуге бет бұрған
Ш.Әлібеков, А.Қазыханова, Қ.Нұрланова, Э.Шаекенова сынды ғалымдарымыз
Қорқыт туындыларының көркемдік және әсемдік қырларына аса мән беріп келеді.
Сондай-ақ Т.Айтқазин, Ғ.Ақманбетов, А.М.Әміребаев, Т.Әбжанов, Қ.Әбішев,
Т.Ғабитов, К.Б.Бисембиев, Ж.Молдабеков, Қ.Мұқашев, Н.Мұсаева,
Ж.З.Наурызбаева, Н.С.Сәрсенбаев, О.А.Сегізбаев, А.С.Сыпгакбаева,
А.Касабеков сынды қазақ философиясымен дүниетанымын зерттеушілер де Қорқыт
Атаның ерекше орны бар тұлға екенін айтып жүр.
Психолог – педагогтар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев оның туындыларындағы тәлім
– тәрбиелік мұраларын зерттеу арқылы этикалық қырларын аша түсті. Белгілі
филолог А.Қыраубаева Қорқыт туралы аңыз бен Қорқыт Ата кітабындағы
оқиғаларды әлемдік аңыздың желілерімен ұштастырып, қазақтардағы
мифологиялық түбірлестіктерді аша отырып, оны басқа да төл рухани
мұраларымыз бен байланыстырды.
Сондай-ақ С.Мұхтарұлы, А.Айдосов сынды зерттеушілер Қорқыт жөнінде көп
мәліметтер беріп отырғаны мәлім. Мәселен А.Айдосов Қорқыт мұраларын әдеби
және тарихи тұрғыдан қарастырып, тарихи деректер мен барынша ұштастыра
отырып, Қорқытнама ілімін дамытуды жолға қойды. Ал С.Мұхтарұлы тұтас Қорқыт
Ата бейнесін – Қазақи Қорқыт, Кітаби Қорқыт, Тарихи Қорқыт, - деп
ажырата келе, оның мазарының құрылысына, пайдаланылған материалына ерекше
мән бере көрсетеді.
Соңында өлмес мұра қалдырған Қорқытқа арнап М.Жұмабаев Қорқыт атты
дастан жазады. Онда Мағжан Қорқыт жолын қуып, мұрагері болғандай кейінгі
ақындардың жинақтап алынған бейнесін былай сипаттайды. Өмірінде арманы жоқ
Қорқытқа ерсем, Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем. Жас төгіп, сұм өмірді
зарлап – сарнап, құшақтап қобызымды көрге көрсем - дей келе атасы
ақындардың, ақын Қорқыт деп, соны қастерлеу үшін әдемі әсерлеп ойын
қорытындылайды.[23,48б]
Ұлы ғалым, академик М.Әуезов Ташкент, Ленинград университеттерінде
студент кезінен бастап Қорқыттың мұраларын ғылыми – зерттеу жұмыстарымен
айналысады. Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радловтан кейін қазақ халқының
мәдени, әдеби мұраларын, этнографиясын атап айтқанда Қорқытты зерттеген
А.Диваев, Б.Бартольдтардан дәріс алып, олардың еңбектерін одан әрі
жалғастырған М.Әуезов болатын. Ол Қорқыттануға алғашқы болып жол салғанда
ең алдымен оғыз – қыпшақ қоғамында өмір сүрген Қорқыттың жастық кезеңі аз
зерттелгені байқайды. Өзінің Қорқыт деген еңбегінде былай деп жазады:
Жалпы қазақ әңгімесі Қорқытты қарт қып суреттейді. Алғашқы әңгімелеріндегі
және мына әңгімелердегі Қорқыт жалынды, жас кескінінде болғанындай. Бұлай
болса осы қазақ айтатын әңгімелер жалпы Қорқыт жайындағы барлық әңгіме
аңыздардың ішінде қарт Қорқыт емес, жас Қорқытты айтқан ерекше бір
бөлімдері болу керек. Өмірді сүюді соншалық оттай, жанды күйде суреттеу
арқылы халық Қорқытты өмір, тірлік үшін алысушының ең зоры еткен. Сол
себепті, кейін шаманизм нанымы бойынша ауруды бағып, өліммен алысқан бақсы
атаулының барлығы Қорқыт күйін тартып, алысатын болған.[23,49б]
Қорқыттың мұраларын зерттеген Ә.Марғұлан мен профессор Ә.Қоңыратбаев
түркі әлемінде өлмейтін мұра қалдырған Қорқыт екенін және оның тікелей
мұрагері қазақ халқы екендігін дәлелдеген ғалымдар. Олар М.Әуезовтың
Қорқыттануға салған даңғыл жолымен жүріп отырып, оның ғылыми
тұжырымдауларын басшылыққа алды, одан әрі дамытты. Мәселен М.Әуезов:
Қорқыт осындай өнер туғызып артына, адам нәсіліне соншалық асыл мұра
тастап кеткендіктен өлмеді. Өлімге қарсы амал тапқан жан болды. Өйткені бұл
аңыздың өмірлік, философиялық шын терең мағынасы - өзі өлсе де артынан
өлмейтін мұра қалдырған адам, өлмеген адам деп саналуға тиіс - деген
тұжырымдамасы Қорқыттанудағы оң басты жаңалық болды, көптеген ғалымдарға
Қорқыттың мұраларын одан әрі терең зерттеуге соны бастама жасады. [23,49б]
Атап айтқанда профессор Ә.Қоңыратбаев араб саяхатшысы Ибн – Фауланның
Еділге саяхат, Зиядин Нахшабидің Тотынама және оғыздардың Китаб дадам
Коркут ғали лисан тайфа оғузан атты батырлар жырларын терең зерттеп
аударды. Сөйтіп Қорқыт Ата кітабы орыс тілінен қазақшаға аударылып, 1986
баспадан жарық көрді.
Бүкіл түркі еліне ортақ Қорқыт Ата кітабы 1969 жылы Стамбұлда шыққан
нұсқадан қазақ тіліне аударылып 1994 жылы Жазушы баспасынан шығарған
Балтабек Ысқақов еді. Қорқыт Ата кім болған? деген кіріспе сөзінде:
Қорқыт Ата кітабын дүниежүзілік әдебиеттің алтын қорына қосылатын түркі
түлдес халықтарға ортақ әдеби - мұра ретінде жоғары бағалап, оны көздің
қарашығындай сақтап, болашақ ұрпаққа жеткізе білу – ғалымдарымыздың алдында
тұрған зор міндеті - деп жазады. Қорқыттың мұраларына оның қыл қобызын
және күйлерін жатқызуға болады. Қорқыт жасаған қобыздың басы аққудың
мойнындай иіліп, аяқ жағы сопақ келіп, сырт жағынан қарағанда киелі құстың
бейнесінен ешбір өзгешелігі жоқ өте әсем аспап екен. Қорқыттың қобызына
академик Ә.Марғұлан былай деп сипаттама береді: Қобызды аққудың түсіне
келтіріп жасаудың зор тарихи дәстүрі бар. Бірінші, халықтың сұлулықты
сүйетін ой – санасы бойынша, аққудың – даусы жаратылыстағы құлаққа әдемі
естілетін ең сұлу үннің бірі. Екінші – аққу қазақтардың ерекше қадірлейтін
киелі құсы, оны еш уақытта атып өлтірмейді, су бетінде жүзіп жүрген аққуды
көрсе, оған жаны қуанып, сүйсіне қарайды. Мүмкін тарихи заманда аққу түркі
тайпаларының бір тотемі болуға тиіс.[23,50б]
Қорқыттың қобызы және оның күйлері оғыздарды қиын – қыстау, тар жол
тайғақ кешуіден алып шыққан, ой санаға бөлеген рухани оятып шабыт берген,
батырларын ерлікке сүйреген, өзін өлімнен талай алып қалған қасиетті мұра
ретінде жырланады:
Жаһан кезіп жүргенде,
Серік болған қобызым,
Өзек талған кезімде,
Талшық қылған қобызым,
Таусылғанда амалым,
Нақыл берген қобызым,
Шағылғанда тауаным,
Ақыл берген қобызым,
Шалдыққанда шаршатпай,
Сүйеу болған қобызым.
Жабыққанда мұңайтпай,
Сазым болған қобызым,
Замананың сағымын,
Күйе қылып тартқан қобызым.
Сарылғанның саласын,
Сыр ғып тартқан қобызым,
Қорқыттың кейбір күйлері біздің заманымызға дейін жетіп, орындалып
келеді. Олар: Арыстан баб, Ұстаз, Аққу, Ұшардың ұлуы, Кілем
жайған, Әупбай, Башпай, Қоштасу, Елім-ай, Жел мая, Тарғыл
тана, Қорқыт күйі. Қорқыт өз дәуірінің ұлы композиторы, жыршы – күйшісі,
қобызшысы. Оның бұл мұраларын болашақ ұрпаққа жеткізген шәкірттері әйгілі
бақсылар – Қойлыбай, Шақар, Берікбол, Сіләмбек, Молықбай және атақты
қобызшы Ықылас, мәселен, қобызшы Ықылас туралы И.Баймаханов былай жырлайды.
Ғасырдан жетіп ғасырға
Айналған қымбат асылға
Қорқыттың күйін жалғады ол,
Бүгінгі қыз бен жас ұлға.
Әулие қыдыр қолдады,
Жалқының – жанған ол бағы.
Қобыздың сазы өшпейді,
Ықылас салған сондағы.[21]
Қорқыт пен замандас алып ерлер Қазанбек, Бамсы мен Алпамыс қобызды
ерекше қадірлеген, әрдайым онымен күй шерткен. Ал Қазанбек батыр жау
қолында тұтқын болып отырғанда қобыздың әдемі үнімен күзетшілерді арбап
бостандыққа шығыпты. Қорқыт қолымен жасаған қыл қобызын өзінің досы Сәкрек
батырға жауға шабарда сыйға тартыпты. Содан бастап оғыз батырлары соғысқа
аттанғанда жандарынан қобыз аспабын тастамапты.
Қорқыттың қобызы туралы түрлі пікірлер айтылуда оның ішінде
кейбіреулер қобызды жасаған Қорқыт емес деп жаңсақ сөйлейді. Жоғарыда
келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың қобызы қазақ халқының әуез
аспабы түрінде сіңгені көрініп тұр. Сондықтан скрипкадан бұрын дүниеге
келген қобыздың Еділ бойындағы, Кавказ тайларындағы тайпалардың әуез аспабы
емес, Қорқыт заманында Сыр бойында жасалған аспап.
Қорқыттың мұрасында оның кейіпкерлері аңмен , құспен, табиғатпен
тілдесетін құбылыстары көптеп кездеседі. Бұл құбылыстарға назар аударған
ғалым А.Қыраубайқызы жақында Сорос қоры арқылы Ежелгі әдебиет атты
оқулығында терең зерттеген Қорқыт Ата кітабында батыр Оразбек гәуірлерден
өзін өлтірместен бұрын дар ағашымен тілдесуге мүмкіншілік берулерін
өтінеді. Сөйтіп, Ораз батыр қу ағашқа қарап дауыстай былай деген екен:
Атым ағаш десем, шамданба ағаш! О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған –
ағаш! Құдаймен тілдескенде, Мұсаның ағасы болған ағаш! Үлкен дарияларға
көпір болған - ағаш! Ерлердің ерлері Әлидің дүлділіне ер болған – ағаш!
Басыңа қарасам төбең көрінбес - ағаш! Төменге қарасам тамырың көрінбес -
ағаш! Құлап түспесең, мен үшін жазаңды тартасың - ағаш! Сен біздің
халқымызға керек едің – ағаш...
Ғалым тұжырымдауында аталмыш құбылыстың дәстүрлі тарихи - әдеби
жалғастыған байқайды. Сөйтеді де ХХ ғасырдың бас кезінде өткен Қашаған
ақынның домбыраға айтқан шумақтарын келтіреді:
Пайғамбарлар туғанда,
Бесік болған бұл ағаш.
Ибраһим қақпа салғанда,
Есік болған бұл ағаш.
Жәбірейіл жәннаттан,
Алып келген төрт ағаш.
Қынабына солардың,
Қап та болған бұл ағаш.
Аруақты ерлерге,
Жақ та болған бұл ағаш.
Бұл жерде А.Қыраубайқызы Қорқыт мұрасы халықтың жадында сақталғанын
және зерттеу жұмыстарын әрі жалғастыру қажеттігін айтады. Ғалымның пікірін
С.Мұхтарұлы былай жалғастырады:
- Бес берерім – ойларым ойымдағы,
Ойымдағы түп-түгел бойымда әлі
Өзің жайлы бастап ем, Қорқыт Ата,
Соңғы нүкте, әзірге қойылмады.
Құрғызбастан серілік, бұла сауық,
Түн мен күн барады таласа ауып.
Құла жүздің қырғиы, қаршығасы,
Нені болсын ілер ау, қаласа анық.
Белгің биік болса да басымдағы,
Неге, Бабам, қабағың ашылмады.
Ұрпағың ХХ ғасырдағы.
Қорқыт мұрасын зерттеудегі тың тақырыптың бірі сол дәуірдегі қазақ
қалаларының тарихы мен мәдениеті енді ғана ғалымдардың назарына ілінуде.
Осы кезге дейін кейбір ғалымдар араб зерттеушілеріне сүйеніп, қазақ
жеріндегі қала мәдениетін жоққа шығарады, оны арабтарға танытты. Ал Қорқыт
мұрасын көне түрік заманында, әсіресе оғыз – қыпшақ кезеңінде Орта Азия мен
Қазақстанда сауда мен қолөнердің дамығанын, отаршылдықтың отырғанын
көреміз. Бұл кез оғыздардың тарихи – қоғамы қалыптасып, этникалық тегі
сараланып, мәдениеті мен тілі жетіле түскен тұсы еді. Оған Сыр өңірінде
туған Оғызнама, Қобыланды, Алпамыс, Көрұғлы жырлары дәлел. Соның
ішінде Қорқыт Ата кітабы ең үлкен мәдени ескерткіш десек қателеспейміз.
2.1. Қорқыт Ата кітабының композициялық құрылысы
Қорқыт Ата кітабы 12 жырдан, басқаша айтсақ 12 оғызнамеден тұрады
дедік. Бірінші жыр - Дерсеханұлы Бұқашжан туралы жыр деп аталынады.
Қорқыт Ата кітабында сюжеті жағынан қазақ эпосымен үндес болып келетін
сарындар көп кездеседі. Әсіресе, бір балаға зар болған әке – шешенің мүшкіл
халі жөніндегі хикаялар жиі ұшырайды.
Қорқыт Ата кітабының бірінші хикаясы - Дерсеханұлы Бұқашжан туралы
жыр осындай сюжетке құрылған. Ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, Баяндүр
хан жылына бір той жасап, оғыз бектерін қонаққа шақыратын еді. Бұл жолы да
солай істеді. Тойға түйеден бура, жылқыдан айғыр, қойдан қошқар сойылсын
деп жарлық берілді. Сол күні бір жерге ақ отау, бір жерге қызыл отау, енді
бір жерге қара отау тіктіріп қойды. Тойға жиылған бектерден ұл баласы
барларын ақ отауға, ұлы жоқ, бірақ, қызы бар кісілерді қызыл отауға, ұлы
да, қызы да жоқ қонақтарды қара отауға кіргізді. Қара отауға кірген
қонақтарға қара қойдың етін беріп, қара киізге отырғызды. Не ұлы, не қызы
жоқ жандарды тәңірінің өзі қарғаған, бізде солай етеміз, - деді Баяндүр
хан. Дерсеханның ұлы да, қызы да жоқ еді. Ол бұл қорлыққа шыдай алмай, қара
отаудан шығып кетті. Қайғымен қан жұтып жылады. Бұл жырда Дерсеханның қатты
ашуы келіп, үйіне оралғанда өз әйеліне баласының жоқтығы туралы зарлап
айтатын өлеңдері бар. Қорқыт Ата кітабының түп нұсқасында жырдың барлық
монологтері поэзия тілімен, жыр күйінде берілген. Алайда, академик
В.В.Бартольд кезінде оны неміс және орыс тілдеріне қара сөзбен аударған.
Сол себепті бұл монолог орыс тіліне қазақшаға проза күйінде тәржіма
жасалған еді. Ал 1999 жылы Қорқыт Ата мұрасына арналған энциклопедиялық
жинақ жарық көрді. Мұнда Қорқыт Ата кітабы қазақшаға түп нұсқадан аударма
жасалды.
Сонымен, өзінің перзенті жоқтығына қорланып, Дерсеханның әйеліне
айтқаны:
Хан қызы! Орнымнан тұрайын ба?
Жағаңнан, алқымыңнан алайын ба?
Табанымның астына салайын ба?
Қара болат өз қылышым
Қолыма алайын ба?
Әз кеудеңнен басыңды кесейін бе?
Жан тәттісін саған берейін бе?
Ал қызыл қаныңды жер үстіне төгейін бе?
Хан қызы, себебі неден еді, айтшы маған,
Қатты қысым көрсетсем енді саған.[33,130 – 131б]
Ақыры әйелінің кеңесі бойынша, Дерсехан аш – жалаңаштарға қыруар көп
қайыр садақа беріп, ата – бабасының аруағына сиынып, тәңірден бала тілейді.
Күндердің күнінде әйелі босанып, бір бала туады. Бала он бес жасқа толады.
Бір күні достарымен асық ойнап жүргенде, ханның семіздіктен құтырған бұқасы
босанып кетіп, балаларға тап береді. Барлық балалар қашып кеткенде,
Дерсеханның ұлы қорықпай, дәу бұқаны жұдырықпен ұрып жығады. Содан бала
Бұқаш атанып кетеді. Бұған риза болған әкесі ұлына енші беріп, оны бектер
қатарына қосады. Бірақ Дерсеханның күншіл нөкерлері әкесін баласына айдап
салады. Бір күні Дерсехан аң аулап жүріп, өз баласын өзі атып кетеді. Бір
сұмдықтың болғанын жүрегі сезген анасы өзінің қырық нөкер қызымен баласын
іздеп жолға шығады. Алайда қызыл қанға боялып, өлім аузында жатқан ұлын
көріп, сол арада боздап жылайды:
Қара қима көздерің,
Ұйқы алыпты, ашсайшы!
Тәңірі берген тәтті жан,
Сайраңдамай, қайтсайшы!
Әз кеудеңде жан болса,
Ұлым, хабар берсейші!
Қара басым құрбандық
Болсын саған, сезсейші!
Ағар екен, ақпасын!
Қазылық жаудың көк шөбі
Шүйгін екен, тапталсын!
Жүйрік сенің киігің,
Жорытпасын енді, тас болсын!.. [33,133–134б]
Ақыры, анасы баласын ақ сүтімен емдеп, ұлы аман қалады. Естіген
опасыз нөкерлері енді Дерсеханның өзін өлтірмек болады. Батыр Бұқаш
әкесінің жауларын қырып салып, Дерсеханды тұтқыннан босатады.
Е.М.Мелетинский қаһармандық эпостарда әкесі үшін кек алу рулық,
тайпалық өмірдің заң екенін, әдетте, батыр өзінің алғашқы ерлік әрекетін
әкесін жаудан құтқарудан бастайтынын, ал бұл секілді көріністе әсіресе саян
– алтай халықтары ауыз әдебиетінде жиі ұшарайды деген.
Дәл осы сияқты қазақтың Алпамыс батыр жырында да Алпамыс батыр өзінің
әке – шешесін, сүйікті жары Гүлбаршынды Ұлтан ханның құлдығынан құтқарып,
жаудан кек алады:
Тез өлтірмей Ұлтанды
Қорлықпенен өлтірді.[33,133–134б]
Қазақ дастандарында алып батырлар осылайша әулиеге ат айтып, қорасанға
қой айтып ата – бабалар қабіріне түнеп, айтылған көп тілектерден кейін
ғана туады. Осылайша өмірге келген болашақ батырлар өсе келе ел – жұрттың
қорғаны, қамқоршысы болып шығады. Қазақ халық эпосында көптеген батырлардың
туу осы дәстүрге құрылған.
Екінші жыр - Қазан – Салордың ауылын жау шапқаны туралы жыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
- 6
Негізгі бөлім
І – тарау
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар ... ... ... ... ... ... .7 -10
1.2 Қорқыт Ата кітабының зерттелу жағдайы ... .11 - 17
ІІ - тарау
2.1 Қорқыт Ата кітабының композициялық құрылысы ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 - 32
2.2 Қорқыт Ата кітабының көркемдік және тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33 - 36
2.3 Қорқыт Ата кітабындағы нақыл, өсиет сөздердің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37 - 40
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41 - 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..44 - 46
Жұмыстың тақырыбы: Қорқыт Ата кітабы - әдеби мұра.
Жұмыстың өзектілігі: Қорқыт Ата кітабы – бүкіл түркі тектес халықтардың
тарихын, байырғы тұрмысын, әдет – ғұрпын, салт – санасын танытатын тарихи
мұра екендігі баршамызға міләм. Қорқыт Ата хикаясы VII – VIII ғасырларда
Сырдария бойын мекен еткен, оғыз – қыпшақ тайпалары арасында туып, сан
ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа таралған, бүгінгі күнге дейін өзінің
әдеби, тарихи, этнографиялық мәнін жоймаған аса құнды шығарма.
Қорқыт Ата кітабы - ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
нәр алып, ұлттық қазақи қасиеттерді бойына сақтап, сіңірген, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып қалыптасқан асыл қазына – көркем сөз
үлгілерін заман озған сайын құлпырта қолданылып отыратын әдеби мұра
екендігі өзекті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың басты мақсаты бабамыздың жазба
әдебиет нұсқасы саналатын XIV – XV ғасырларда қағазға түсірілген, он екі
жырдан тұратын Қорқыт Ата кітабы. VIII – IX ғасырлардан бергі халық
арасына кең таралған Қорқыт туралы ауызша аңыздар мен күйлердің шығу
тарихының мәндеріне үңілу, сол арқылы халықтың дүниетаным негіздеріндегі
парасатты ой үрдістерін сараптап бүгінгі күнге жеткізу.
Көне заман мұрасы туралы айтудан бұрын Қорқыт Атаның өмір кешкен
кезеңін және Қорқыт Ата кітабындағы он екі жырдың композициялық
құрылымына, көркемдік ерекшелігіне ондағы айтылатын тәрбиелік мәні зор
нақыл - өсиет сөздеріне тоқталамыз.
Жұмыстың нысаны: Он екі жырдан тұратын Қорқыт Ата кітабы Қорқыт туралы
аңыздар мен оның әр түрлі нұсқалары, күйлерін, өсиет – нақыл сөздерінің
тәрбиелік мәнін ашу.
Жұмыстың дереккөздері: Басты назарға алынған басылымдар: Түркістан,
Алматы Ақшамы, Қызылорда университетінің хабаршысы, Қазақ және әлем
әдебиеті, Қазақстан мектебі, Ұлт тағылымы, Орталық Қазақстан,
Егемен Қазақстан, Қазақ тілі мен әдебиеті, Жұлдыз, Қазақ әдебиеті
және тағы басқа газет – журналдардың әр түрлі айдарларынан, түрлі
жанрларынан іріктеліп алынған. Қорқыт Ата кітабына қатысты жазған
Қоңыратбаев Т., Сүйіншәлиев Х., Келімбетов Н., Айдосов А., Жұмаділова Н.,
Ысқақов Б., Қосымова Г. тағы басқа ғалымдардың еңбектері мен мақалалары
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бірінші тарау екі
тараушадан, екінші тарау үш тараушадан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 47
Пайдаланылған әдебиеттер саны: Қырық бір
Кіріспе
Қарақожаұлы Қорқыт Ата қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына
қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында VIII – IX ғ.ғ өмір сүрген. Өз
халқының бақыты үшін Жер ұйығын іздеп, көптің мүддесін көздеген Қорқыт
Ата – ақын, жырау композитор, әйгілі – күйші, қобызшы, өз дәуірінің кемел
ойшыл адамы. Бұл жаңа қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде
тұрғандықтан, қазақ халқы оны Су аяғы – Ер Қорқыт деп те атаған.
Қай заманда, кез – келген әлеуметтік құбылыстардың өткен – кеткен
тарихында Қорқыт тұлғасының мәні айрықша. Осы бір дара тұлға жайлы сөз бола
қалғанда әркімді де ол кім, өз заманында қандай қоғамдық саяси жұмыстар
атқарды, тарихта болған нақтылы адам ба деген сауалдың мазалайтыны да анық.
Түркі халықтарының ауызша және жазбаша деректеріне сүйенер болсақ, ол екі
дінге – тәңірлік және исламға да құлшылық еткен адам. Ол бақсы, болашақты
болжайтын сәуегей, көріпкел, әулие, асқан күйші, ру мен тайпа кеңесшісі,
дана қарт, ислам дінінің жақтаушысы.
Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша Қорқыттың әкесі
Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі қазақ
құрамына кіретін қыпшақ қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының
Аят өзені. Қорқыт мініп, жер дүниенің төрт бұрышын кезіп, аңызға айналған
атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары сыйлаған.
Оғыз – қыпшақ қоғамының ішкі – сыртқы істерінің білгірі Қорқыт өз
заманында төрт – бес хандықты басынан өткізген, солардың бәрінде де бас
уәзірлік қызмет атқарып отырған. Олар: Инал хан, Дойлы хан, Көл – Еркі,
Туман хан және Қаңлықожа. Хандарға күшті ықпал жасағандықтан, олар
Қорқыттың ақылды кеңесінен аса алмаған.
Келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың өмірі оғыз тайпаларының
және оғыз қағандарының тарихи кезеңімен байланысты. Дәлірек айтсақ, Қорқыт
VII – VIII ғасырларда билік құрған Оғыз ханмен замандас. Сондықтан Оғыз
ханның аңызы жүрген жерде Қорқыттың жыры бірге жүреді.
Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт - қазақ жырауларының атасы, сиынатын
пірі.
Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған тәмам бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт Ата күй тартқанда, - деп жырланады
қазақ жырларында. Сонымен бірге Қорқыт ең бірінші бақсы, қобызды ойлап
табушы және бірінші күй шығарушы. Қорқыт - әрі абыз, әрі жырау ақын.
Зерттеу шығармаларға, ғылыми еңбектерге көз жүгіртсек, Қорқыт туралы ежелгі
мифтің башқұрт және басқа да түркі тектес халықтарда да бар екенін білуге
болады. Қорқыт – түптеп келгенде қолынан келмейтіні жоқ зор бақсы,
жасампаз қаһарман.
Сонымен, Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф пен дүниетаным аясында
пайда болып, қазақ халқы ислам мифологиясына кірген бұрынғы Қорқыт бақсы –
Қорқыт әулие болып бейнеленеді. Негізі Қорқыт Ата бүкіл әулиелердің
ішіндегі ең үлкені, оның қасиеті де басқаларға қарағанда әлдеқайда зор.
Н.Аристов пен С.Иностранцев Қорқыт Атаны өмірде болған тарихи адам
ретінде таниды. Бұл пікірді Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев т.б. қазақ ғалымдары
одан әрі дамыта түсті. Сол негізде Қорқыт Ата тұлғасына тән мына белгілерді
атап көрсетуге болады. Қорқыт – оғыз елінің этникалық құрылымын жеткізуші,
этникалық сананың қозғаушы күші, оғыз елінің бірлігі, тұтастығы үшін зор
әлеуметтік қызмет атқарған тұлға, оғыз еліндегі этникалық үрдістердің жеке
көрінісі. Қорқыт Атаның тарихи тұлға екендігін растайтын жазба
жәдігердердің бастысы - Қорқыт Ата кітабы.
Рашид – ад – Дин өзінің Жами ат - тауарих атты тарихи шежіресінде
Қорқытты қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының Түрік шежіресінде оның
тегі баят деп көрсетілген. Мұның екеуі де оғыз тайпасына кіретін эпостар.
Бізге жеткен тарихи шежірелерде Қорқыт Ата өмірде ізі, артында әдеби –
музыкалық мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде көрінеді.
А.Н.Самойловичтың архивінде сақталған қолжазба бойынша, Қорқыт
арабтардың Аббас Халифасы заманында шыққан кісі. Оның әкесі Қара – Қожа -
әккеш ханның бірі. Қорқыт 95 жыл жасаған, үш ханның уәзірі болған. Солар -
Қазанның замандасы. Оның халық ортасындағы беделі, ықласы арасынан күшті
болған.
Қорқыт сөзінің этимологиялық тұсында пікірлер бар. Ә.Қоңыратбаев
Қорқыт сөзінің этимологиясы Құтты адам немесе Құт әкелетін адам деген
ұғым береді. Өйткені, бұл атаудың алғашқы буыны тайпа атын ғана
білдірмейді, сонымен адам деген ұғымды да береді.
Мұнда хор сөзінің адам деген мағынаны беретіндігі ағылшын
ғалымы Дж.Фрезердің еңбегіне сүйенетіні айтылған. Басқаша түсіндірілген
пікірдің бірі – С.Қасқабасовтікі: ол: қор және құт деген екі сөздің
мәніне тоқтала келіп көне түркі тілінде қор сөзі зиян, қор болды,
жапа шекті деген мағына береді, - дейді.[1,3б]
Осыдан Қорқыт деген есімнің мағынасын қор болған құт, зиян шеккен
жан, яғни өлген жан, өлген адам деген ұғымнан тарады. Бұның мәнісі
ұрланған құтын қайтару жолында алысып өлген адам дегенге саяды.
Қорқыт Атаның этникалық тегін этногенез фазаларына сәйкес мынадай үш арнаға
жүйелеген жан, сүбэтнос – баят, этнос – оғыз, суперэтнос – қыпшақ. Қорқыт
Ата - осы этникалық процесстің барлығын дерлік басынан өткерген тарихи
тұлға.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылғы 12
қарашада Қорқыт және түркі әлемі халықаралық ғылыми – теориялық
конференцияда төмендегідей пікір айтты: Түбі бір түркі халықтарының ортақ
ойшылы саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса
терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз – баршамыздың рухани
болмысымыздың алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қол жетіп, өзінің
өткеніне көз жібере бастаған қазақ халқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған
гуманистік ниеттігі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше зор дер едім.
Өйткені оның осыдан он ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары
қоғамымыздың бүгінгі тыныс – тіршілігімен де жақсы үйлесім тауып отыр.
Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес, - дейді абыз өзінің
сөзінде.[37,115б] Иә, өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға, бірақ оған
қайтып оралу жоқ екен, тек ілгері ұмтылу қажет.
Қорқыттың ең басты мұрасы Қорқыт Ата кітабы IV - X ғасырларда Сыр
бойында оғыз тайпаларының арасында Жанкент шахарында фольклор дәстүрінде
ауызша айтылса,тек XV ғасырда Кавказда жазбаға түскен. Содан бері
оғыздардың батырлар жыры шығыс халықтарының арасында сақталып, ғалымдардың
назарынан қалмай зеттелуде. Профессор Ә.Қоңыратпаевтың деректеріне жүгінсек
Қорқыт Ата кітабы жөнініде 314 зерттеу жүргізіліп, 462 еңбек жазылған
екен.
Қорқыт қалдырған бұл мұраның бірінші нұсқасы Германияда Дрезден
кітапханасында сақтаулы тұр. Оның аты Кітаби даде Коркуд ғали лисан танфа
огузиан, немесе Қорқыт кітабы. Мұны орыс тіліне әдемілеп аударған асқан
ғалым В.В.Бартольд. Екінші нұсқасы Хиқаят Оғуз наме Казанбек уа гайри -
Италия кітапханасында, Ватиканда Аростолика кітабында,сақталып келеді. Оның
арабша жазылған текстін ұзақ түсініктемен бастырып шығарушы – Италия
түрколыгы Этторн Росси. Екі нұсқаны біріктіріп шығарған түрік ғалымы –
Мухаррам Ергін. Еуропа кітапханасында сақталған бұл екі нұсқаның екеуінде
де, Оғыз тілі мен қыпшақ тілінің де ықпалы орасан күшті түрде кездесіп
отырады, кейбір жерлерде қазақшаға жақын. Ескі Қорқыт әфсанасында сақталған
Қазақстан жер аттары осы екі нұсқаның екеуінде де жарқын түрде кездеседі.
Қорқыт кітабында жиі айтылатын көшу- қону, үй тұрмысы, жасақ, жинау сөздері
де қазақ тіліндегімен бірдей. Айталық, яйлақ (жайлақ), қыпшақ (қыспақ),
тұрақ, орда, юрт (жұрт), орын, үлес, қора үй (ев), юк (жүк), қойма қоқсы,
қоқсы хақы үй-іші, ата – ана, иенге (жеңге), қалыңдық, кәде, кәдесі, қыналы
бармақ, бөбек, қымыз, айран, сүр, ощақ,. Қазақтар айтатын бірнеше сөз жақсы
сақталған. Дірезден мен Ватикан кітапханасында тұрған Қорқыт кітабының екі
нұсқасы негізгі жемісі. Күрделі сюжетті Оғыз-қыпшақ заманындағы ел
басқарған кемеңгер ойшылдарды қадағалау Қорқыт кітабының ең қызық жері,
онда исламнан көп заман бұрын қазақ сахарасын мекен еткен тайпалар, олардың
қоныстап отырған жер - суларының аттары кездесетіндігі. Оған кірген ескі
қазақ тайпалары Усун қожа (қалық) Рашидденнің баяндауынша Усун қожа мен
Қаңлы қожа – Кок - Еркі, Тұман қайы хан заманында Қорқытпен қатар жасаған
билер. Ол екеуі де Қорқыт хикаясында сипатталатын кемеңгер кісілер. Бұл
жырдың көп тарауы – Хан Тураналы мен Қаңлы қожа жыры, Селрек пен Усун
қожа жыры деп аталады. Қорқытпен байланысты ұлы мұралардың бірі – Қорқыт
айтты дейтін нақылдары елді мүсіркеп айтқан үлгілі саңлақ ойлары, жарқын
мереймен алдағыны болжап айтқан, адамға ой түсіретін терең толғаулар,
тақпақ сөздер айтып қалдырған. Оның әдемі нақылдарын, толғау жырларын
кейінгі ақындар жатқа айтып, елден – елге таралып келеді. Қорқыттың бұл
нақыл сөздері бүгінде Берлин кітапханасында сақталып келеді. Олардың
кейбіреулерін герман ғалымдары жарыққа шығарады. Тақпақ сөздердің жалпы
саны төрт жүзге таяу. Оның алдындағы беттері (75-нақыл сөз). Қорқыт атымен
жазылған. Мұнда Қорқыт дәуірінде жасаған 366 алып, 24 данышпан би, 32
белгілі ел басқарушысы туралы нақыл сөздер орын алған. Бұларда алыптардың
ерлік қасиеттері ардақталып, оларға үлгі - ғибрат айтылады.
Қорқыт мазары – Қазақстанда шамамен IX – XI ғасырда тұрғызылды. Қорқыт
Атаның сегіз қырлы күмбезді мазары қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданына теміржол станциясына жақын Сырдария өзенінің жағасына IX – XI
ғасырларда орнатылған. Мазардың сыртқы көрінісі қазақтың киіз үйі сияқты
дөңгелек. Мазарды XIX ғасырларда жоғарыда айтқанымдай Ә.А.Диваев пен
И.А.Кастанье зерттеді. Қазан төңкерісінен кейін Қорқыт мазары жөнінде
әңгіме қозғаған Ә.Марғұлан болатын. Кейіннен М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев т.б.
бұл тақырыпта ірілі – ұсақты мақалалар жазды, зерттеді.
Құрылыс материалы – шикі кірпіштен салынған.Бұл ескерткіш қазақтың көне
музыкалық аспабы – қыл қобыз пішінінде бейнеленген, желмен бірге ыңылдап,
үн салып тұрады.
1.1 Қорқыт Ата жайындағы аңыздар
Қорқыт Ата өмірде болған, кейіннен халық оны аңызға айналдырып,
жырға қосқан. Қорқыт Ата түркілердің үлкен тайпасы – оғыздардың арасынан
шыққан делінеді. Қорқыт Ата туралы мәліметтер ғылымға үш түрлі арнада жетіп
отыр: бірі – ел аузындағы аңыз әфсаналар, екіншісі – тарихи шежірелер,
үшіншісі - Қорқыт Ата кітабы.
Халық арасында Қорқыт – құтты адам, құт әкелетін адам деген сөз бар.
Қорқыт Атаның тарихи тұлға екенін Қорқыт Ата кітабы растайды.
Қазақ аңыз – ертегілерінде Қорқыттың туған күнін өте қорқынышты етіп
көрсетеді. Ол күні алай – дүлей боран соғады, нөсерлі жауын құяды, күн
тұтылғандай, айналаны қара түнек басып, үш күнге дейін күннің көзі
ашылмайды. Қаратауды қаптаған қалың бұлттан күн күркіреп, жұрттың құтын
қашырып, зәресін ұшырады. Халық аңыздары мен жазба деректерге қарағанда
Қорқыттың шешесі тоғыз күн ұдайы қатты толғатып, ерекше бір ғаламат
қорқынышты жағдайда өмірге әкелгенін айтады. Қаратаудың айналасын қара
тұман бұлт басып, күн тұтылады. Сондықтан Қорқыт туған бұл үрейлі қара
түнек күнді халық Қараспан деп атаған. Сұрапыл дүлейден, қара түнектен
қорыққан халық жаңа туған балаға Қорқыт деп ат қойған. Мағынасы,
Уәлихановтік – Потаниндік түсіндірме қорқыт сөзі адамзат тұрмысының
жағдайын көрсететін қорқыту сөзінен шыққан деген ұғым берді. Бұл жөнінде
халық аузында сақталған мынадай өлең де бар:
Қорқыт туған кезінде,
Қараспанды су алған.
Қара жерді құм басқан,
Ол туғанда ел қорқып,
Туғаннан соң қуанған
Халық ақын – жыраулары Қорқыттың туған күнін осылай жырлаған.
Қорқыттың дүниеге келуі туралы тағы бір аңыз - әңгімелерде оның
анасының құрсағында үш жыл бойы жатқандығы айтылады. Қорқыттың анасының
талай рет жерік және толғағының қатты болғаны туралы Сейсен Мұқтарұлы
өзінің Күш желкен, немесе Қорқыт дастанында былай суреттейді
Төрт рет болды құт жерік,
Үш рет болды ит жерік.
Құт жерікте талап етті,
Түйенің нарқоспағын.
Қара қойдың қошқарын,
Айғырдан нағыз семізді,
Сиырдан тонжылы өгізді.
Ит жерікте тәбеті ауды,
Қара қудың етіне,
Ордалы жыланның етіне,
Сонымен деп ем қоя ма,
Жерік болды маяға,
Жаясына құланның...[23,22б]
Сондықтан болар әр түрлі аңыз - әңгімелерде Қорқыттың туған жылы мен
жасы жөнінде әртүрлі пікір айтылады. Кейбір деректер Қорқытты 95 жыл
жасаған десе, кейбірінде 195-ке, тіпті 400-ге келген деген болжам бар. Ал
Деде Қорқыт кітабында Қорқыттың өмір сүрген уақытын Мұхаммед пайғамбардың
заманына жақындатады.
Қазақтың аңыз - әңгімілерінде Қорқыт Атаның қалай өлгені туралы да
айтылады. Солардың бірінде
... Қария сөз бойынша Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көріп, түсінде ақ
киген біреу қырық жастан артық жүрмейсің деп аян береді. Қорқыт одан
сескеніп, өлмейтін жер, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі. Желмаясына
мініп, дала кезіп кетеді. Көп уақыт жүріп келе жатса, алдынан жер қазып
жатқан бір топ кісіге жолығады. Мұны неге қазып жатырсыңдар? дегенде,
әлгілер Қорқыт әулиеге деп жауап береді. Оны естіген соң, зәресі тағы
ұшып, өлімнен құтылу үшін дүниенің екінші шетіне жөнеледі. Онда барғанда
да, бұрынғы түсін көреді. Таң бозынан аттанып, тағы да дала кезіп кетеді.
Түсінен шошынып, дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады. Бірақ қайда
барса да, көретіні – қазып жатқан көр болады. Жан сақтауға жер таба алмай,
әбден тарыққан соң, Қорқыт жер ортасына келеді. Ол - өзінің туған жері Сыр
суының жағасы еді, бұл жерде отырып, Желмаясын сойып, оның терісімен
қобызын қаптайды. Ол қазіргі Қорқыт тамының тұрған жері еді. Бұрынғы түсі
тағы кіреді. Суда көр қазушы болмас, оған ажал да келе қоймас деп, өлімге
қарсы амал ойлайды. Сусыз жерде жан сақтауға болмаса, енді судың ортасында
тұрайын деп Сырдың бетіне кілемін жайып, жүз жылдай сонда тұрып өмір
сүреді. Күндіз – түні сонда тұрып, толқынды күйлер шығарады. Барлық нақыл
сөздерін осы арада отырып айтады. Сыр суының ағыны қандай тоқтаусыз болса,
Қорқыттың қобызы да тоқтаусыз сарнайды, өмір жырын шертеді, қызық көруге
шақырады. Өлім қанша жақындап келсе де, қобыздың күйі, судың ағыны оны көп
заман жолатпайды. Қорқыт күндіз – түні тоқтаусыз күйін тарта береді...
... Дүниені қанша кезсе де, өлімнен құтыла алмайтын болған соң, Қорқыт
ойға түсіп, бұлай әуре болмайын, онан да еліме қайтайын деп өзінің туған
жері, сүйікті мекені Сыр бойына қайтып келеді. Еліне келген соң, құрғақ
жерде тұрсам, соңымнан ажал қалмас деп, масаты кілемді Сырдарияның суына
төсеп, қобызын тартып отыра беріпті. Тәңірінің жарылқауымен кілемі не суға
ағып кетпей, не шіріп тозбай, көп заман су үстінде кеме болып қалқып,
Қорқытқа ажал келтірмейтін арал болып тұрыпты. Қорқыт Сырдарияның үзілмей
ағатын суына қарап, өлім мені қанша қуса да, оны бұл жерге келтірмеспін
деп, қобызын толқытып күңірентіп тарта беріпті. Қорқыттың күйін дүниедегі
жан иесі түгел ұйып тыңдапты. Аспандағы құс ұшуын қойып, самал – жел есуін
қойып тыңдапты. Ажалдың өзі де Қорқыттың күйіне балқып, бұған жақын келе
алмапты. Қорқыт осылайша күндіз – түні ұйқы көрмей, қобыз тартып өліммен
алысыпты. Көп заман ұйқы көрмей, қатты ұйқыға батқан кезде оны өлім іздеп
тауып, кілемде ұйықтап жатқан Қорқытты кішкене қайрақ жылан келіп шағып
өлтіріпті. Бірақ Қорқыт өлгенімен, оның ұзақ заман тартқан қобызының
күйлері тоқталмапты. Қорқыттың моласы Сырдарияның жағасында, Қармақшыдан он
сегіз шақырым жерде, бір белестің үстінде тұр. Қорқыттың қобызын сол молаға
бірге қойған екен. Тәңірінің шеберлігі, қобыз өзінен - өзі мұңды күй
шертіп, Қорқыттың өзі тартқандай сарнап тұратын болыпты. Ертелі – кеш
Қорқыт күмбезінің қасынан өткенде, қобыздың сарнаған даусынан Қорқыт -
Қорқыт деген мұңды үн үзілмей шығып тұратын болған.[41,204-208б]
Қорқыт туралы дүние жүзіне тараған аңызда ол дәулетті адам болған.
Бірақ молшылықтан құдайымды ұмытып кетпейін деп, қайыр сұрап, жиі – жиі ел
аралап жүреді екен. Сол бір сапарында Сырдарияның жағасында Қорқыт дәрет
алып намаз оқыған жерде оның құлағына әзірейіл сыбырлайды: Қорқыт, сенің
уақытың бітті, иманыңды үйір, жаныңды аламын - дейді. Сонда Қорқыт құдай
жолында жүргенін айтып, әлде де өмірін ұзартуды өтініп сұраған екен. Алла
тағала Қорқыттың тілегін қабылдап, онда хабар өзіңнен болсын, мені ал
деген сөзді өзің айтқан кезде әзірейл жетіп келеді депті.
Күндердің бір күнінде Қорқыт ел аралап жүріп келе жатса, бас жібін
сүйретіп жүрген бір баспақ танасын көреді. Егесі іздеп әуре болып жүрген
болар. Ит – құсқа жем болмай тұрғанда ұстап алып, жақын маңдағы үйлердің
біріне байлап кетейін - деп баспаққа жақындаса ол қаша жөнеледі, бас жібін
жетер – жетпес сүйретіп ұстатпайды. Оны қуа – қуа шаршаған Қорқыт Сені
ұстамасам, мені құдай алсын деген сөз аузынан қалай шыққанын аңғармай
қалады, оған қатты өкінеді, мұңаяды, енді не істеу керектігіне күңіренеді,
өлімнен құтылудың тағы да амалын іздейді.
Қорқыт туралы бұл аңыздарды растайтын жердің аттары әлі күнге дейін
бар.Мәселен, Қорқыт дәрет алып, намаз оқыған Сырдарияның жағасындағы жер
Қорқыт дәрет алған деп аталынады. Ал тарғыл баспақ айнала қашқан төбе
Тарғылдың тауы деп аталынған екен. Жергілікті халық ол жерді Тарғыл тана
– Жер кіндік - деп те атайды. Қорқыт философиясының негізінің бірі –
ажалды өмірдегі бар зұлымдық пен жауыздықтың басы деп тану, онымен күресу,
өмірдің тұрлаусыздығын мойындамау мәңгілік ғұмырды аңсау.
Шоқан Уәлиханов бұл мәселе төңірегінде: Өлімнен қашудың өзі – исламда
жол берілмейтін нәрсе. Бірақ ол жамандықты ұстанатын халықтардың әпсана –
хикаяттарындағы тұрақты мотивтердің бірі. Қазақ бақсыларының арасында қобыз
тарту мен сарын айтуды үйреткен бірінші шаман Қорқыт мұсылмандықты
қабылдаған. Ол аз уақыт болса да өлімнен қашады. Шамандық түсінік бойынша
көк Тәңірінің өлімнен жіберетін билігі – жазмыш деп қабылдаған. Ертедегі
адамдардың Фатумна, мұсылмандықтардың үрейім тағдырдан құтылғысы келгендері
тәрізді, мұнда да жұрт жазмышқа бағынуды емес, қайта одан құтылуды
көксейді деп нақты пікір айтады.
Қорқыттың өлімнен қашуы туралы сюжеттің төркінінде көне замандық миф
болуы мүмкін. Қорқыттың өлімнен қашып Сырдарияға келуі, судың ортасына көп
уақыт өмір сүруі, су бетінде жүріп өлімнен аз уақытқа болса да құтылуы
осының айқын бір дәлелі. Ол туралы Е.Мелетинский былай дейді:
Солтүстіктегі халықтардың шамандық мифологиясында шамандық өзен болады,-
деп түсіндіріледі. Ол өзен жоғары мен төменді, аспан мен жерді
байланыстырып тұрады деп есептейді. Өзеннің аяғы төменгі әлем жатқан жақты
бейнелейді. Осындай түсінікті қазақтың Су аяғы Ер Қорқыт деген сөзінен
кездестіруге болады. Бақсы Сарындарында, Су аяғы, Ер Қорқыт деп аталуы,
Сырдың сағасы дегенді меңзейді. Демек, ескі шамандық түсінік бойынша
Қорқыт өлілер әлеміне кеткен, сонда тұрып жатыр.[23]
1.2. Қорқыт Ата кітабының зерттелу жағдайы
Қорқыт туралы қазақ халқы айтатын қария сөздер Европа әдебиетіне өткен
ғасырдың ортасынан былай қарай белгілі бола бастады. Олардың кейбір
ұшқындарын ең алғаш жарыққа шығаруға ой бөлген ғалымдар – Ш.Уәлиханов,
В.В.Радлов, П.И.Лерк, В.В.Вельяминов – Зернов, Л.Грек, Л.Мейер, Г.Н.Потанин
т.б. Қорқыт туралы кейбір ғалымдардың басылмаған ойлары хатпен жазылған
мәлімет түрінде Ғылым академиясының архивінде сақтаулы тұр. Ол
В.В.Бартольдтың 1891 жылы Берлиннен В.Р.Розенге жазған хаттары. Бұл хаттар
бойынша академик В.В.Бартольд Қорқыт мәселесіне сол жылдардан бастап қызыға
түскені байқалады.
Қорқыт Ата туралы аңыздар мен ол шығарған жырлар тереңірек
зерттеліп,ғылыми жүйеге түсіп, қазақ оқырмандарына таныла бастады.
Қорқыттың мұраларын зерттеген түркологтар М.Ергин, В.Бартольд,
В.Жирмунский, А.Туманский, Ш.Уәлиханов, А.Әбілғазы, Ә.Диваев, И.В.Аничков,
В.В.Вильяминов – Зернов, В.В.Радлов, П.И.Лерх, А.Клауф, И.Кастанье,
П.И.Спиридонгов, И.В.Крафт, И.И.Тайер, Л.Бенг, К.Рифат, О.Гокияй, В.Араслы,
М.С.Тахмалиб, Х.Керуглының еңбектері зор. Қазақстан зерттеушілерінің ішінде
М.Әуезов, М.Жұмабаев, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратпаев, М.Байділдаев, Р.Бердібаев,
Х.Сүйіншалиев, М.Жолдаспеков, Н.Келінбетов, Б.Ысқақов, А.Қыраубаева,
Ә.Дербісалин, Ш.Ыбыраев, З.Қари, С.Мұхтарұлы және басқа ғалымдардың
еңбектері жарық көрген.
Қорқыт ата кітабы қазақ тіліне аударылмай аңыздары мен күйлерінің
шығу тарихын және нақыл сөздерін объектіге айналдыру кезеңінде Кеңес дәуірі
тұсындағы қазақ әдебиетін зерттеуші бір топ ғалымдар назары ауып, әдеби
тұрғыдан сарапталғанмен,ішінара психо - философиялық талдауларға да
ұшыратып, бұл мұралардың тылсымдық мәні бар екенін ұғына білді. Олар:
Ә.Дербісалин, М.Жолдасбеков, М.Жұмабаев, Ш.Ибраев, Н.Келімбетов,
М.Кенжебаев, М.Мағауин, С.Садырбаев, А.Сейдімбеков, Қ.Сүйіншәлиев,
Б.Ысқақов.
Сондай-ақ Қорқыт мұраларымен арнайы шұғылданған ғалымдарымыз бар.
Ежелгі жыр – аңыздарды жинақтаушы Ә.Марғұлан Қорқыт аңыздарын жиілеп, оның
халқымыздың дүниетанымындағы ірі тұлға екендігін көрсете келіп, әдеби –
тарихи орнын айқындауға үлес қосты.
М.Әуезов оның аңыздарын сипаттап қоюмен қатар біршама талдаулар да
жасады. Оны шаман діни сенімінің өкілі ретінде танып, өліммен күресу
әрекетінің философиялық мәніне үңіле түсіп, тағдырына қарсы тұрушы субъект
екендігін тұжырымдап, әлемдік ой деңгейлеріндегі оған ұқсас бейнелерді
атады. Қорқыт Ата өнерден өлместің рухын таба білген ойшыл деп
тұжырымдады.
Ә.Қоңыратбаев әдебиетші ғалым ретінде Қорқыт аңыздарын жинақтай келе,
барынша әдеби, философиялық талдаулар жасауға ұмтылды және Қорқыт Ата
кітабының қазақ тіліне алғаш аударушылардың бірі болды. Ә.Қоңыратбаев
Қорқыт жырларының зерттелуіне көңіл бөле отырып, қыпшақ даласындағы көне
ескерткіштер ретінде Қорқыт Ата мазарының құрылысына айрықша назар аударды.
Р.Бердібаев Қорқыт бейнесін ашуда аңыз бен шындық жөнінде мәселелер
қозғап, оның рухани мұраларының дінге қатысы жөнінде азды – көпті пікірлер
айтты.
А.Аманжолов Қорқыт Ата кітабындағы жырларды және аңызды Қорқыт
бейнесін халқымыздың басқа да мұраларымен, әлемдік тұлғалармен ұштастыра
отырып, Қазақстанда жарық көрмей келген аңыз бойынша құралған Қорқыт жырына
айрықша мән берді.
С.Қасқабасов Қорқыт аңыздарының ішкі мәніне үңіле түсіп, ондағы
кейбір ерекшеліктерді ашып көрсетті. Осы кезеңдерде сан – салалы Қорқыт
Ата мұрасын терең байыптап, музыка өнері тұрғысынан зерттеген, күйлерін
жинап, нотаға түсірген музыканттар да оның күйлерінің мәнін ұғына білді:
А.Райымбергенов, С.Аманова, П.Аравин,
Б.Қосбасаров және т.б. болды. Қазақстанның тәуелсіздік алып: тіл
философиямызды қалыптастыруға мүмкіндіктер пайда бола бастауына және Қорқыт
Ата кітабының Қазақ тіліне аударылуына байланысты оның мұраларына соңғы
жылдары таза философиялық талдауларға бет бұрыс басталды. А.Райымбергенов,
С.Аманова, П.Аравин, Б.Қосбасаров және т.б. болды. Қазақстанның
тәуелсіздік алып: тіл философиямызды қалыптастыруға мүмкіндіктер пайда бола
бастауына және Қорқыт Ата кітабының Қазақ тіліне аударылуына байланысты
оның мұраларына соңғы жылдары таза философиялық талдауларға бет бұрыс
басталды.
Қазақ философиясын зерттеуші І.Е.Ерғалиев ұлттық дүниетаным
тұтастығындағы Қорқыт Ата дара тұлғалық қасиетін мойындай отыра, оның
парасатты пайымдаушыларының дәрежесін ашуға бет бұрған.
Сондай-ақ М.Қаратаев та тарихи шындық пен Қорқыт аңыздары жөнінде
философиялық ой түйіндеп, оның рухани мұраларының терең екендігін ашады.
Ғ.Е.Есім Қорқыт Ата кітабы мен Қорқыт туралы аңыздарды бөліп
көрсетіп, оның дүниетанымының шеңберін кең түрде ұғыну тұрғысынан келіп,
оларды тылсымдық дүниелердің негізгі философиялық тұжырымдардың мәнін ашып,
Абай дүниетанымымен байланыстыру арқылы қазақ философиясындағы
сабақтастықты танытты. Сонымен қатар Қорқыт идеяларының оптемистік сипатын
көрсетті..Ж.Алтаев пен А.Қасқабеков Қорқыт философ екендігін тұжырымдап,
оның зерттеуге тұратын мол дүние екендігін негіздеді.
Қазақтардың ежелгі дүниетанымын зерттеуші М.Орынбеков көне
дүниетаным ерекшеліктерін сараптауда жалпылай және жеке тұлғалардың өзіндік
ерекше философиялық ой толғамдары бар екенін айтты
З.К.Каракузова, М.Ш.Хасанов сынды зерттеушілеріміз Қорқыт сөзінің
этимологиясын талдай келе, оның алғашқы бастамалық қызметін хаостың
гармонияға айналу құбылысымен байланыстырды.
Халқымыздық рухани мұраларының эстетикасын зерделеуге бет бұрған
Ш.Әлібеков, А.Қазыханова, Қ.Нұрланова, Э.Шаекенова сынды ғалымдарымыз
Қорқыт туындыларының көркемдік және әсемдік қырларына аса мән беріп келеді.
Сондай-ақ Т.Айтқазин, Ғ.Ақманбетов, А.М.Әміребаев, Т.Әбжанов, Қ.Әбішев,
Т.Ғабитов, К.Б.Бисембиев, Ж.Молдабеков, Қ.Мұқашев, Н.Мұсаева,
Ж.З.Наурызбаева, Н.С.Сәрсенбаев, О.А.Сегізбаев, А.С.Сыпгакбаева,
А.Касабеков сынды қазақ философиясымен дүниетанымын зерттеушілер де Қорқыт
Атаның ерекше орны бар тұлға екенін айтып жүр.
Психолог – педагогтар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев оның туындыларындағы тәлім
– тәрбиелік мұраларын зерттеу арқылы этикалық қырларын аша түсті. Белгілі
филолог А.Қыраубаева Қорқыт туралы аңыз бен Қорқыт Ата кітабындағы
оқиғаларды әлемдік аңыздың желілерімен ұштастырып, қазақтардағы
мифологиялық түбірлестіктерді аша отырып, оны басқа да төл рухани
мұраларымыз бен байланыстырды.
Сондай-ақ С.Мұхтарұлы, А.Айдосов сынды зерттеушілер Қорқыт жөнінде көп
мәліметтер беріп отырғаны мәлім. Мәселен А.Айдосов Қорқыт мұраларын әдеби
және тарихи тұрғыдан қарастырып, тарихи деректер мен барынша ұштастыра
отырып, Қорқытнама ілімін дамытуды жолға қойды. Ал С.Мұхтарұлы тұтас Қорқыт
Ата бейнесін – Қазақи Қорқыт, Кітаби Қорқыт, Тарихи Қорқыт, - деп
ажырата келе, оның мазарының құрылысына, пайдаланылған материалына ерекше
мән бере көрсетеді.
Соңында өлмес мұра қалдырған Қорқытқа арнап М.Жұмабаев Қорқыт атты
дастан жазады. Онда Мағжан Қорқыт жолын қуып, мұрагері болғандай кейінгі
ақындардың жинақтап алынған бейнесін былай сипаттайды. Өмірінде арманы жоқ
Қорқытқа ерсем, Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем. Жас төгіп, сұм өмірді
зарлап – сарнап, құшақтап қобызымды көрге көрсем - дей келе атасы
ақындардың, ақын Қорқыт деп, соны қастерлеу үшін әдемі әсерлеп ойын
қорытындылайды.[23,48б]
Ұлы ғалым, академик М.Әуезов Ташкент, Ленинград университеттерінде
студент кезінен бастап Қорқыттың мұраларын ғылыми – зерттеу жұмыстарымен
айналысады. Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радловтан кейін қазақ халқының
мәдени, әдеби мұраларын, этнографиясын атап айтқанда Қорқытты зерттеген
А.Диваев, Б.Бартольдтардан дәріс алып, олардың еңбектерін одан әрі
жалғастырған М.Әуезов болатын. Ол Қорқыттануға алғашқы болып жол салғанда
ең алдымен оғыз – қыпшақ қоғамында өмір сүрген Қорқыттың жастық кезеңі аз
зерттелгені байқайды. Өзінің Қорқыт деген еңбегінде былай деп жазады:
Жалпы қазақ әңгімесі Қорқытты қарт қып суреттейді. Алғашқы әңгімелеріндегі
және мына әңгімелердегі Қорқыт жалынды, жас кескінінде болғанындай. Бұлай
болса осы қазақ айтатын әңгімелер жалпы Қорқыт жайындағы барлық әңгіме
аңыздардың ішінде қарт Қорқыт емес, жас Қорқытты айтқан ерекше бір
бөлімдері болу керек. Өмірді сүюді соншалық оттай, жанды күйде суреттеу
арқылы халық Қорқытты өмір, тірлік үшін алысушының ең зоры еткен. Сол
себепті, кейін шаманизм нанымы бойынша ауруды бағып, өліммен алысқан бақсы
атаулының барлығы Қорқыт күйін тартып, алысатын болған.[23,49б]
Қорқыттың мұраларын зерттеген Ә.Марғұлан мен профессор Ә.Қоңыратбаев
түркі әлемінде өлмейтін мұра қалдырған Қорқыт екенін және оның тікелей
мұрагері қазақ халқы екендігін дәлелдеген ғалымдар. Олар М.Әуезовтың
Қорқыттануға салған даңғыл жолымен жүріп отырып, оның ғылыми
тұжырымдауларын басшылыққа алды, одан әрі дамытты. Мәселен М.Әуезов:
Қорқыт осындай өнер туғызып артына, адам нәсіліне соншалық асыл мұра
тастап кеткендіктен өлмеді. Өлімге қарсы амал тапқан жан болды. Өйткені бұл
аңыздың өмірлік, философиялық шын терең мағынасы - өзі өлсе де артынан
өлмейтін мұра қалдырған адам, өлмеген адам деп саналуға тиіс - деген
тұжырымдамасы Қорқыттанудағы оң басты жаңалық болды, көптеген ғалымдарға
Қорқыттың мұраларын одан әрі терең зерттеуге соны бастама жасады. [23,49б]
Атап айтқанда профессор Ә.Қоңыратбаев араб саяхатшысы Ибн – Фауланның
Еділге саяхат, Зиядин Нахшабидің Тотынама және оғыздардың Китаб дадам
Коркут ғали лисан тайфа оғузан атты батырлар жырларын терең зерттеп
аударды. Сөйтіп Қорқыт Ата кітабы орыс тілінен қазақшаға аударылып, 1986
баспадан жарық көрді.
Бүкіл түркі еліне ортақ Қорқыт Ата кітабы 1969 жылы Стамбұлда шыққан
нұсқадан қазақ тіліне аударылып 1994 жылы Жазушы баспасынан шығарған
Балтабек Ысқақов еді. Қорқыт Ата кім болған? деген кіріспе сөзінде:
Қорқыт Ата кітабын дүниежүзілік әдебиеттің алтын қорына қосылатын түркі
түлдес халықтарға ортақ әдеби - мұра ретінде жоғары бағалап, оны көздің
қарашығындай сақтап, болашақ ұрпаққа жеткізе білу – ғалымдарымыздың алдында
тұрған зор міндеті - деп жазады. Қорқыттың мұраларына оның қыл қобызын
және күйлерін жатқызуға болады. Қорқыт жасаған қобыздың басы аққудың
мойнындай иіліп, аяқ жағы сопақ келіп, сырт жағынан қарағанда киелі құстың
бейнесінен ешбір өзгешелігі жоқ өте әсем аспап екен. Қорқыттың қобызына
академик Ә.Марғұлан былай деп сипаттама береді: Қобызды аққудың түсіне
келтіріп жасаудың зор тарихи дәстүрі бар. Бірінші, халықтың сұлулықты
сүйетін ой – санасы бойынша, аққудың – даусы жаратылыстағы құлаққа әдемі
естілетін ең сұлу үннің бірі. Екінші – аққу қазақтардың ерекше қадірлейтін
киелі құсы, оны еш уақытта атып өлтірмейді, су бетінде жүзіп жүрген аққуды
көрсе, оған жаны қуанып, сүйсіне қарайды. Мүмкін тарихи заманда аққу түркі
тайпаларының бір тотемі болуға тиіс.[23,50б]
Қорқыттың қобызы және оның күйлері оғыздарды қиын – қыстау, тар жол
тайғақ кешуіден алып шыққан, ой санаға бөлеген рухани оятып шабыт берген,
батырларын ерлікке сүйреген, өзін өлімнен талай алып қалған қасиетті мұра
ретінде жырланады:
Жаһан кезіп жүргенде,
Серік болған қобызым,
Өзек талған кезімде,
Талшық қылған қобызым,
Таусылғанда амалым,
Нақыл берген қобызым,
Шағылғанда тауаным,
Ақыл берген қобызым,
Шалдыққанда шаршатпай,
Сүйеу болған қобызым.
Жабыққанда мұңайтпай,
Сазым болған қобызым,
Замананың сағымын,
Күйе қылып тартқан қобызым.
Сарылғанның саласын,
Сыр ғып тартқан қобызым,
Қорқыттың кейбір күйлері біздің заманымызға дейін жетіп, орындалып
келеді. Олар: Арыстан баб, Ұстаз, Аққу, Ұшардың ұлуы, Кілем
жайған, Әупбай, Башпай, Қоштасу, Елім-ай, Жел мая, Тарғыл
тана, Қорқыт күйі. Қорқыт өз дәуірінің ұлы композиторы, жыршы – күйшісі,
қобызшысы. Оның бұл мұраларын болашақ ұрпаққа жеткізген шәкірттері әйгілі
бақсылар – Қойлыбай, Шақар, Берікбол, Сіләмбек, Молықбай және атақты
қобызшы Ықылас, мәселен, қобызшы Ықылас туралы И.Баймаханов былай жырлайды.
Ғасырдан жетіп ғасырға
Айналған қымбат асылға
Қорқыттың күйін жалғады ол,
Бүгінгі қыз бен жас ұлға.
Әулие қыдыр қолдады,
Жалқының – жанған ол бағы.
Қобыздың сазы өшпейді,
Ықылас салған сондағы.[21]
Қорқыт пен замандас алып ерлер Қазанбек, Бамсы мен Алпамыс қобызды
ерекше қадірлеген, әрдайым онымен күй шерткен. Ал Қазанбек батыр жау
қолында тұтқын болып отырғанда қобыздың әдемі үнімен күзетшілерді арбап
бостандыққа шығыпты. Қорқыт қолымен жасаған қыл қобызын өзінің досы Сәкрек
батырға жауға шабарда сыйға тартыпты. Содан бастап оғыз батырлары соғысқа
аттанғанда жандарынан қобыз аспабын тастамапты.
Қорқыттың қобызы туралы түрлі пікірлер айтылуда оның ішінде
кейбіреулер қобызды жасаған Қорқыт емес деп жаңсақ сөйлейді. Жоғарыда
келтірілген деректерге қарағанда Қорқыттың қобызы қазақ халқының әуез
аспабы түрінде сіңгені көрініп тұр. Сондықтан скрипкадан бұрын дүниеге
келген қобыздың Еділ бойындағы, Кавказ тайларындағы тайпалардың әуез аспабы
емес, Қорқыт заманында Сыр бойында жасалған аспап.
Қорқыттың мұрасында оның кейіпкерлері аңмен , құспен, табиғатпен
тілдесетін құбылыстары көптеп кездеседі. Бұл құбылыстарға назар аударған
ғалым А.Қыраубайқызы жақында Сорос қоры арқылы Ежелгі әдебиет атты
оқулығында терең зерттеген Қорқыт Ата кітабында батыр Оразбек гәуірлерден
өзін өлтірместен бұрын дар ағашымен тілдесуге мүмкіншілік берулерін
өтінеді. Сөйтіп, Ораз батыр қу ағашқа қарап дауыстай былай деген екен:
Атым ағаш десем, шамданба ағаш! О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған –
ағаш! Құдаймен тілдескенде, Мұсаның ағасы болған ағаш! Үлкен дарияларға
көпір болған - ағаш! Ерлердің ерлері Әлидің дүлділіне ер болған – ағаш!
Басыңа қарасам төбең көрінбес - ағаш! Төменге қарасам тамырың көрінбес -
ағаш! Құлап түспесең, мен үшін жазаңды тартасың - ағаш! Сен біздің
халқымызға керек едің – ағаш...
Ғалым тұжырымдауында аталмыш құбылыстың дәстүрлі тарихи - әдеби
жалғастыған байқайды. Сөйтеді де ХХ ғасырдың бас кезінде өткен Қашаған
ақынның домбыраға айтқан шумақтарын келтіреді:
Пайғамбарлар туғанда,
Бесік болған бұл ағаш.
Ибраһим қақпа салғанда,
Есік болған бұл ағаш.
Жәбірейіл жәннаттан,
Алып келген төрт ағаш.
Қынабына солардың,
Қап та болған бұл ағаш.
Аруақты ерлерге,
Жақ та болған бұл ағаш.
Бұл жерде А.Қыраубайқызы Қорқыт мұрасы халықтың жадында сақталғанын
және зерттеу жұмыстарын әрі жалғастыру қажеттігін айтады. Ғалымның пікірін
С.Мұхтарұлы былай жалғастырады:
- Бес берерім – ойларым ойымдағы,
Ойымдағы түп-түгел бойымда әлі
Өзің жайлы бастап ем, Қорқыт Ата,
Соңғы нүкте, әзірге қойылмады.
Құрғызбастан серілік, бұла сауық,
Түн мен күн барады таласа ауып.
Құла жүздің қырғиы, қаршығасы,
Нені болсын ілер ау, қаласа анық.
Белгің биік болса да басымдағы,
Неге, Бабам, қабағың ашылмады.
Ұрпағың ХХ ғасырдағы.
Қорқыт мұрасын зерттеудегі тың тақырыптың бірі сол дәуірдегі қазақ
қалаларының тарихы мен мәдениеті енді ғана ғалымдардың назарына ілінуде.
Осы кезге дейін кейбір ғалымдар араб зерттеушілеріне сүйеніп, қазақ
жеріндегі қала мәдениетін жоққа шығарады, оны арабтарға танытты. Ал Қорқыт
мұрасын көне түрік заманында, әсіресе оғыз – қыпшақ кезеңінде Орта Азия мен
Қазақстанда сауда мен қолөнердің дамығанын, отаршылдықтың отырғанын
көреміз. Бұл кез оғыздардың тарихи – қоғамы қалыптасып, этникалық тегі
сараланып, мәдениеті мен тілі жетіле түскен тұсы еді. Оған Сыр өңірінде
туған Оғызнама, Қобыланды, Алпамыс, Көрұғлы жырлары дәлел. Соның
ішінде Қорқыт Ата кітабы ең үлкен мәдени ескерткіш десек қателеспейміз.
2.1. Қорқыт Ата кітабының композициялық құрылысы
Қорқыт Ата кітабы 12 жырдан, басқаша айтсақ 12 оғызнамеден тұрады
дедік. Бірінші жыр - Дерсеханұлы Бұқашжан туралы жыр деп аталынады.
Қорқыт Ата кітабында сюжеті жағынан қазақ эпосымен үндес болып келетін
сарындар көп кездеседі. Әсіресе, бір балаға зар болған әке – шешенің мүшкіл
халі жөніндегі хикаялар жиі ұшырайды.
Қорқыт Ата кітабының бірінші хикаясы - Дерсеханұлы Бұқашжан туралы
жыр осындай сюжетке құрылған. Ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, Баяндүр
хан жылына бір той жасап, оғыз бектерін қонаққа шақыратын еді. Бұл жолы да
солай істеді. Тойға түйеден бура, жылқыдан айғыр, қойдан қошқар сойылсын
деп жарлық берілді. Сол күні бір жерге ақ отау, бір жерге қызыл отау, енді
бір жерге қара отау тіктіріп қойды. Тойға жиылған бектерден ұл баласы
барларын ақ отауға, ұлы жоқ, бірақ, қызы бар кісілерді қызыл отауға, ұлы
да, қызы да жоқ қонақтарды қара отауға кіргізді. Қара отауға кірген
қонақтарға қара қойдың етін беріп, қара киізге отырғызды. Не ұлы, не қызы
жоқ жандарды тәңірінің өзі қарғаған, бізде солай етеміз, - деді Баяндүр
хан. Дерсеханның ұлы да, қызы да жоқ еді. Ол бұл қорлыққа шыдай алмай, қара
отаудан шығып кетті. Қайғымен қан жұтып жылады. Бұл жырда Дерсеханның қатты
ашуы келіп, үйіне оралғанда өз әйеліне баласының жоқтығы туралы зарлап
айтатын өлеңдері бар. Қорқыт Ата кітабының түп нұсқасында жырдың барлық
монологтері поэзия тілімен, жыр күйінде берілген. Алайда, академик
В.В.Бартольд кезінде оны неміс және орыс тілдеріне қара сөзбен аударған.
Сол себепті бұл монолог орыс тіліне қазақшаға проза күйінде тәржіма
жасалған еді. Ал 1999 жылы Қорқыт Ата мұрасына арналған энциклопедиялық
жинақ жарық көрді. Мұнда Қорқыт Ата кітабы қазақшаға түп нұсқадан аударма
жасалды.
Сонымен, өзінің перзенті жоқтығына қорланып, Дерсеханның әйеліне
айтқаны:
Хан қызы! Орнымнан тұрайын ба?
Жағаңнан, алқымыңнан алайын ба?
Табанымның астына салайын ба?
Қара болат өз қылышым
Қолыма алайын ба?
Әз кеудеңнен басыңды кесейін бе?
Жан тәттісін саған берейін бе?
Ал қызыл қаныңды жер үстіне төгейін бе?
Хан қызы, себебі неден еді, айтшы маған,
Қатты қысым көрсетсем енді саған.[33,130 – 131б]
Ақыры әйелінің кеңесі бойынша, Дерсехан аш – жалаңаштарға қыруар көп
қайыр садақа беріп, ата – бабасының аруағына сиынып, тәңірден бала тілейді.
Күндердің күнінде әйелі босанып, бір бала туады. Бала он бес жасқа толады.
Бір күні достарымен асық ойнап жүргенде, ханның семіздіктен құтырған бұқасы
босанып кетіп, балаларға тап береді. Барлық балалар қашып кеткенде,
Дерсеханның ұлы қорықпай, дәу бұқаны жұдырықпен ұрып жығады. Содан бала
Бұқаш атанып кетеді. Бұған риза болған әкесі ұлына енші беріп, оны бектер
қатарына қосады. Бірақ Дерсеханның күншіл нөкерлері әкесін баласына айдап
салады. Бір күні Дерсехан аң аулап жүріп, өз баласын өзі атып кетеді. Бір
сұмдықтың болғанын жүрегі сезген анасы өзінің қырық нөкер қызымен баласын
іздеп жолға шығады. Алайда қызыл қанға боялып, өлім аузында жатқан ұлын
көріп, сол арада боздап жылайды:
Қара қима көздерің,
Ұйқы алыпты, ашсайшы!
Тәңірі берген тәтті жан,
Сайраңдамай, қайтсайшы!
Әз кеудеңде жан болса,
Ұлым, хабар берсейші!
Қара басым құрбандық
Болсын саған, сезсейші!
Ағар екен, ақпасын!
Қазылық жаудың көк шөбі
Шүйгін екен, тапталсын!
Жүйрік сенің киігің,
Жорытпасын енді, тас болсын!.. [33,133–134б]
Ақыры, анасы баласын ақ сүтімен емдеп, ұлы аман қалады. Естіген
опасыз нөкерлері енді Дерсеханның өзін өлтірмек болады. Батыр Бұқаш
әкесінің жауларын қырып салып, Дерсеханды тұтқыннан босатады.
Е.М.Мелетинский қаһармандық эпостарда әкесі үшін кек алу рулық,
тайпалық өмірдің заң екенін, әдетте, батыр өзінің алғашқы ерлік әрекетін
әкесін жаудан құтқарудан бастайтынын, ал бұл секілді көріністе әсіресе саян
– алтай халықтары ауыз әдебиетінде жиі ұшарайды деген.
Дәл осы сияқты қазақтың Алпамыс батыр жырында да Алпамыс батыр өзінің
әке – шешесін, сүйікті жары Гүлбаршынды Ұлтан ханның құлдығынан құтқарып,
жаудан кек алады:
Тез өлтірмей Ұлтанды
Қорлықпенен өлтірді.[33,133–134б]
Қазақ дастандарында алып батырлар осылайша әулиеге ат айтып, қорасанға
қой айтып ата – бабалар қабіріне түнеп, айтылған көп тілектерден кейін
ғана туады. Осылайша өмірге келген болашақ батырлар өсе келе ел – жұрттың
қорғаны, қамқоршысы болып шығады. Қазақ халық эпосында көптеген батырлардың
туу осы дәстүрге құрылған.
Екінші жыр - Қазан – Салордың ауылын жау шапқаны туралы жыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz