Тамыр және түйнекті жемістілер

1. ҚАНТ ҚЫЗЫЛШАСЫ
2. Ботаникалық және биологиялық ерекшелігі
3. Агротехникасының ерекшелігі
4. Тұқымды дайындау және себу
5. Себу мерзімі
6. Себу мөлшері
7. Тұқым себу тереңдігі
8. Қызылша егісін күту
9. Қант қызылшасын суару
10. Тыңайтқыш енгізу
11. Қант қызылшасын жинау
12. Биологиялық ерекшеліктері
13. Ауыспалы егістегі орны
14. Топырақ өңдеу
15. Түйнектерді отырғызуға дайындау
16. Тыңайтқыштарды қолдану

Қант қызылшасы — ең бағалы техникалық дақыл, оны қант алу және мал азығы үшін өсіреді. Қант қызылшасының сорттарының тамыр жемісінде орта есеппен 17—19% қант бар. Қант қызылшасының бағалылығы азықтық қызылшадан артық: оның 100 кг тамыр жемісінде 26 азық өлшем және 1,2 кг қорытылатын протеин, 0,5 кг кальций және 0,5 кг фосфор болады. Тамыр жемісінің 300 ц/га өнімінде және 150 ц/га жапырағында 10500 азық өлшемі бap.
Егер қант қызылшасының өнімі гектарынан 250—300 ц болса, онда оның жапырақ пәлегінің өзі 2000 азық өлшемін береді. Бірақ қант қызылшасының пәлегінде (жапырағында) қымыздық қышқылы болады, сондықтан оны малға жаңа орған кезінде шөп ретінде көп бергенде малдың іш құрылысын бұзады және кальцийдің алмасуын нашарлатады.
Қазіргі кезде қант қызылшасы Қазақстанның тек суармалы оңтүстік облыстарында егіледі, оның көлемі 78 мың гектар. Мысалы, Жамбыл облысының Қордай ауданына қарасты Роза Люксембург атындағы совхоз 1981 жылы қызылшаны индустриялық жолмен күтіп баптау нәтижесінде оныншы бесжылдықта орта есеппен гектарынан 429 центнерден, 1565 га егістік жерден 424 ц өнім жинады. Ал осы шаруашылықтың звено жетекшісі М. И. Якименко гектарынан 620 центнерден тәтті тамыр жинады. Сол сияқты Талдықорған облысының Ақсу ауданына қарасты «Қызыл Ту» совхозы әр гектардан 505 центнерден, ал Киров ауданына қарасты «Еңбекші» совхозы әрбір гектар қызылша егістігінен 603 центнерден өнім жинады. Айта кету керек, кант қызылшасының өнімінің артуымен бірге оның белгілі көлемнен шығатын қанты да өсуі керек.

Ботаникалық және биологиялық ерекшелігі. Қант қызылшасы —алабота туысына жататын екі жылдық өсімдік. Алғашқы жылы ол қантқа бай жуандаған тамыр және 50—70 кг-ға жететін жапырақ дегелегін шығарады. Екінші жылы отырғызылған аналық тамырлардан гүл шығаратын өркендер дамиды да, жеміс шоғырын (түйнектерін) құрайды, мұны агрономиялық тілде тұқым деп атайды. Кәдімгі көп дәнекті қызылшаның әрбір түйнегінде 2—3-тен тұқым болуы мүмкін. Өсімдіктің тамыр жүйесі 3 метрге дейінгі тереңдікке бойлап, көлденеңінен 70—100 см-ге дейін жайылып өседі. Тамырдың жақсы бойлап өсуі топырақтағы қоректік заттарға және ылғалға байланысты. Тұқымның жер бетіне ерте көктеп шығуы үшін оның ірі әрі салмакты болғаны жөн, ол топырақтың беткі қабатының жылылығы 5—6°С жеткенде көктейді. Қызылшаның жақсы өсіп жетілуі үшін ең қолайлы температура 20—25°С жылылық. Жергілікті жағдайларға байланысты қант қызылшасы жаз бойы 50—70 жапырақ салады, ал кейбіреулері 90 және одан да көп жапырақ шығарады. Жапырақтар ауадан көмір қышқыл газдарын алып, алғаш рет қант құрайды. Қант қызылшаның түбіріне жиналады. Тамыр жемістің қанттылығы көбінесе жапырақтың тіршілігіне байланысты. Егер түрлі себептердің әсерінен жапырақтар мезгілінен бұрын қурай бастаса, онда қызылша өнімінің сапасы төмендейді.
Қант қызылшасының өсу кезеңі 160—180 күн. Өсіп-даму кезеңдерінде қызылша суды көп қажетсінеді. Тамыр жемісі бір грамм салмақ құрау үшін 70—90, ал бір грамм қант құрауға 450—550 текше сантиметр су керек. Қызылшаның әрбір гектарынан 550—600 центнер енім жинау үшін топырақ жағдайларыыа байланысты 6000—7000 текше метр су жұмсау қажет.
Сорттары. Қант қызылшасының шығымдылығы мен қанттылығы оның сортына, тұқымның сапасына, себу әдістері мен мөлшеріне байланысты. Республикада қызылшаның мына сорттары аудандастырылған: Казахстанский полигибрид 24, Ялтушковская односемянная, Верхняческая 103, Ялтушковская односемянная 30, Внисовский полигибрид 5, гибрид Юбилейный.