Проэмбриональдік және эмбриональдік дамудың генетикасы
1.Жыныссыз көбею, тән сипаттамасы.
2.Жынысты көбею, оларға тән сипаттама.
3.Сперматогенез, оның этаптары және ерекшеліктері
4.Оогенез, оның этаптары және ерекшелігі.
5. Бөлшектену дегеіміз не.
6. Бөлшектену этаптары.
7. Гаструляция және оның маңызы. Екі және үш қабатты гаструланың түзілу жолдары.
8. Нейруляция және оның маңызы. Нейруляция кезеңдері.
9. Гистогенез және органогенез.
10. Провизорлы мүшелер және оның маңызы.
2.Жынысты көбею, оларға тән сипаттама.
3.Сперматогенез, оның этаптары және ерекшеліктері
4.Оогенез, оның этаптары және ерекшелігі.
5. Бөлшектену дегеіміз не.
6. Бөлшектену этаптары.
7. Гаструляция және оның маңызы. Екі және үш қабатты гаструланың түзілу жолдары.
8. Нейруляция және оның маңызы. Нейруляция кезеңдері.
9. Гистогенез және органогенез.
10. Провизорлы мүшелер және оның маңызы.
Көбеюдің биологиялық рөлі, ұрпақ ауыстыруды қамтамассыз етуден тұрады.Көбею түрі екі топқа бөлінеді: жыныссыз және жынысты.
Жыныссыз көбею - кезінде ата-ананың біреуі ғана қатыса алады, аталынған процесс кезінде гаметалар түзілмейді, сонымен қатар көбеюге қатысқан торшаларда мейоздық бөліну жүрмейді, көбею нәтижесінде жетілген жаңа организм ата-анасына өте ұқсас және өте көп түрде жетіледі, жыныссыз көбею өсімдіктермен бірге төменгі сатыдағы жануарлар дүниесіне, микро организмдерге тән қасиет болып саналады. Жыныссыз көбею моноцитогенді және полицитогенді болып екі топқа бөлінеді. Моноцитогенді жыныссыз көбею бір жасушалы организмдерге тән болса, ал полицитогенді көп жасушалы организмдерге тән процесс болып саналады. Моноцитогенді көбеюге митоздық бөліну, жасушаның бірнеше бөлінуі шизогония, эндогония, бүршіктену, спора түзілу процестері жатады. Қарапайым бөліну (көк жасыл балдырларға), митоздық бөліну дене клеткаларының балдырларға, инфузорияларға, талшықтыларға тән. Полицитогенді көбеюге келесі түрлер жатады: бүршіктену, тізбектеліп бөліну, полиэмбриондық.
Шизогония - бұл цитокинезсіз ядроның көп реттен бөлінуі. Содан кейін цитоплазма ядроның жанына шоғырланады және бір жасушадан көп аналық 12-24 жасушалар түзіледі. Мысалы, плазмодий. Бүршіктену: аналық дарада ядросы немесе нуклеоидты бар төнпешік түзіледі Бүршік аналық дараның мөлшеріне жеткенше өседі, содан кейін бөлектеніп жеке өмір сүре бастайды. Мысалы: ащытқылар, саңырауқұлақтар, инфузориялар және гидралар. Клональды микрокөбею. Жасанды жағдайда, бір жасушадан тұтас организм қалыптасады. Мысалы: өсімдіктер Спора түзілу: Маманданған жасуша - спораның дамуымен байланысты. Спорада ядро және цитоплазма бар. Балдырларда, мүктерде, папортниктерде байқалады. Вегетативті көбею: көбею кезінде бөлінген аналық организмнен жаңа түрдің түзілуі. Мысалы: өсімдіктерде: корневища, черенки және т.б.
Полиэмбриония: әрқайсысынан жаңа организм беретін эмбрион бірнеше бөлікке бөлінеді, мысалы, броненосцы.
Жынысты көбею.
Процесіне ата-ана бірдей қатысады.Жынысты көбеюде ата-анадан ұрпаққа генетикалық тұқымқуалау қасиеттері беріледі. Аталынған көбею түрі бір жасушалы және көп жасушалы организмдерге жынысты көбею болып екі топқа бөлінеді. Бір жасушалы организмдердегі жынысты көбею түрлеріне коньюгация (бактерия, инфузория), трансдукция және трансформация (бактерия), копуляция - екі даралар гаметаға айналып нәтижесінде зигота түзеді (споровиктер). Бір жасушалы организмдерде генетикалық құбылыстардың алмасуы өткеннен кейінгі кезеңді жынысты көбею немесе генетикалық рекомбинация деп атаймыз. Трансдукция дегеніміз бір жасушалы геномды фрагменттері басқа жасуша құрамында кездеседі және бұл процеске кейде вирустар да қатысуы мүмкін. Трансформация кезінде белгілі организмге басқа ортаның құрамындағы ДНК бөліктері енеді. Коньюгация уақытында донор - реципиентке өзінің генетикалық материалын плазмалық көпір көмегімен жартылай бере алады. Көп жасушалы организмдерде жынысты көбею аталық және аналық жыныс жасушаларының жетілуімен бірге жүреді. Аталық жыныс жасушаларына жұмыртқа жасушасы мен гаметаны жатқызуға болады. Сонымен қатар жынысты көбею құбылыс өсімдіктер дүниесінде де кездесіп отырады. Өсімдіктерде жыныс жасушасы арнаулы құрылымда жетіледі, ал жануарларда жыныс жасушасы арнаулы бездерде жетіледі. Сондықтан жыныс жасушасының пісіп жетілу кезеңін гаметогенез дейміз. Сүтқоректілерде жыныс безінде сперматозойдтардың жетілуін сперматогенез деп атасақ, ал аналық жасушаның жетілуін овогенез дейміз.
Жыныссыз көбею - кезінде ата-ананың біреуі ғана қатыса алады, аталынған процесс кезінде гаметалар түзілмейді, сонымен қатар көбеюге қатысқан торшаларда мейоздық бөліну жүрмейді, көбею нәтижесінде жетілген жаңа организм ата-анасына өте ұқсас және өте көп түрде жетіледі, жыныссыз көбею өсімдіктермен бірге төменгі сатыдағы жануарлар дүниесіне, микро организмдерге тән қасиет болып саналады. Жыныссыз көбею моноцитогенді және полицитогенді болып екі топқа бөлінеді. Моноцитогенді жыныссыз көбею бір жасушалы организмдерге тән болса, ал полицитогенді көп жасушалы организмдерге тән процесс болып саналады. Моноцитогенді көбеюге митоздық бөліну, жасушаның бірнеше бөлінуі шизогония, эндогония, бүршіктену, спора түзілу процестері жатады. Қарапайым бөліну (көк жасыл балдырларға), митоздық бөліну дене клеткаларының балдырларға, инфузорияларға, талшықтыларға тән. Полицитогенді көбеюге келесі түрлер жатады: бүршіктену, тізбектеліп бөліну, полиэмбриондық.
Шизогония - бұл цитокинезсіз ядроның көп реттен бөлінуі. Содан кейін цитоплазма ядроның жанына шоғырланады және бір жасушадан көп аналық 12-24 жасушалар түзіледі. Мысалы, плазмодий. Бүршіктену: аналық дарада ядросы немесе нуклеоидты бар төнпешік түзіледі Бүршік аналық дараның мөлшеріне жеткенше өседі, содан кейін бөлектеніп жеке өмір сүре бастайды. Мысалы: ащытқылар, саңырауқұлақтар, инфузориялар және гидралар. Клональды микрокөбею. Жасанды жағдайда, бір жасушадан тұтас организм қалыптасады. Мысалы: өсімдіктер Спора түзілу: Маманданған жасуша - спораның дамуымен байланысты. Спорада ядро және цитоплазма бар. Балдырларда, мүктерде, папортниктерде байқалады. Вегетативті көбею: көбею кезінде бөлінген аналық организмнен жаңа түрдің түзілуі. Мысалы: өсімдіктерде: корневища, черенки және т.б.
Полиэмбриония: әрқайсысынан жаңа организм беретін эмбрион бірнеше бөлікке бөлінеді, мысалы, броненосцы.
Жынысты көбею.
Процесіне ата-ана бірдей қатысады.Жынысты көбеюде ата-анадан ұрпаққа генетикалық тұқымқуалау қасиеттері беріледі. Аталынған көбею түрі бір жасушалы және көп жасушалы организмдерге жынысты көбею болып екі топқа бөлінеді. Бір жасушалы организмдердегі жынысты көбею түрлеріне коньюгация (бактерия, инфузория), трансдукция және трансформация (бактерия), копуляция - екі даралар гаметаға айналып нәтижесінде зигота түзеді (споровиктер). Бір жасушалы организмдерде генетикалық құбылыстардың алмасуы өткеннен кейінгі кезеңді жынысты көбею немесе генетикалық рекомбинация деп атаймыз. Трансдукция дегеніміз бір жасушалы геномды фрагменттері басқа жасуша құрамында кездеседі және бұл процеске кейде вирустар да қатысуы мүмкін. Трансформация кезінде белгілі организмге басқа ортаның құрамындағы ДНК бөліктері енеді. Коньюгация уақытында донор - реципиентке өзінің генетикалық материалын плазмалық көпір көмегімен жартылай бере алады. Көп жасушалы организмдерде жынысты көбею аталық және аналық жыныс жасушаларының жетілуімен бірге жүреді. Аталық жыныс жасушаларына жұмыртқа жасушасы мен гаметаны жатқызуға болады. Сонымен қатар жынысты көбею құбылыс өсімдіктер дүниесінде де кездесіп отырады. Өсімдіктерде жыныс жасушасы арнаулы құрылымда жетіледі, ал жануарларда жыныс жасушасы арнаулы бездерде жетіледі. Сондықтан жыныс жасушасының пісіп жетілу кезеңін гаметогенез дейміз. Сүтқоректілерде жыныс безінде сперматозойдтардың жетілуін сперматогенез деп атасақ, ал аналық жасушаның жетілуін овогенез дейміз.
Негізгі
1. С.А.Әбілов. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асқаралы» баспасы, 2008.- 424 с.
2. С.А.Әбілов. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет. Ж. Толық, 2010.- 388 б.
Қосымша:
1. Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
2. Е.Куандыков, С.А.Әбілов. Медициналық биология және генетика.- Алматы: НАS,2006.-320 б.
1. С.А.Әбілов. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асқаралы» баспасы, 2008.- 424 с.
2. С.А.Әбілов. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет. Ж. Толық, 2010.- 388 б.
Қосымша:
1. Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
2. Е.Куандыков, С.А.Әбілов. Медициналық биология және генетика.- Алматы: НАS,2006.-320 б.
ҚММУ Ф 43-0402
ҚММУ БЕ 402
2007 ж. 14 маусымдағы
ҚазММА жанындағы ОӘК №6 НХ
Қарағанды мемлекеттік медицина университеті
Молекулярлық биология және медициналық генетика кафедрасы
Дәріс
Тақырыбы 8: Проэмбриональдік және эмбриональдік дамудың генетикасы.
Пән: Молекулярлық биология және медициналық генетика
Мамандығы: 5В110200 Қоғамдық денсаулық сақтау
Курс: 1
Уақыты: 50 мин.
Қарағанды 2012 ж.
Кафедрасы отырысында бекітілген
Хаттама № __1___31__ ___08___ 2012 ж.
Каф. меңг. Б.Ж. Құлтанов
Дәріс құрылымы
Тақырыбы: Проэмбриональдік және эмбриональдік дамудың генетикасы.
Мақсаты: Гаметогенез этаптарын, сперматозоидтың және жұмыртқа клеткасының
құрылысын, гаметогенез этаптарын, жынысты көбеюдің биологиялық мағынасын
және тән сипаттамасын оқу, гаструляция және нейруляция, гисто және
органогенез процессін оқу, провизорлы мүшелердің мағынасы.
Дәріс жоспары:
1.Жыныссыз көбею, тән сипаттамасы.
2.Жынысты көбею, оларға тән сипаттама.
3.Сперматогенез, оның этаптары және ерекшеліктері
4.Оогенез, оның этаптары және ерекшелігі.
5. Бөлшектену дегеіміз не.
6. Бөлшектену этаптары.
7. Гаструляция және оның маңызы. Екі және үш қабатты гаструланың түзілу
жолдары.
8. Нейруляция және оның маңызы. Нейруляция кезеңдері.
9. Гистогенез және органогенез.
10. Провизорлы мүшелер және оның маңызы.
Дәріс тезистері
Көбеюдің биологиялық рөлі, ұрпақ ауыстыруды қамтамассыз етуден
тұрады.Көбею түрі екі топқа бөлінеді: жыныссыз және жынысты.
Жыныссыз көбею - кезінде ата-ананың біреуі ғана қатыса алады,
аталынған процесс кезінде гаметалар түзілмейді, сонымен қатар көбеюге
қатысқан торшаларда мейоздық бөліну жүрмейді, көбею нәтижесінде жетілген
жаңа организм ата-анасына өте ұқсас және өте көп түрде жетіледі, жыныссыз
көбею өсімдіктермен бірге төменгі сатыдағы жануарлар дүниесіне, микро
организмдерге тән қасиет болып саналады. Жыныссыз көбею моноцитогенді
және полицитогенді болып екі топқа бөлінеді. Моноцитогенді жыныссыз көбею
бір жасушалы организмдерге тән болса, ал полицитогенді көп жасушалы
организмдерге тән процесс болып саналады. Моноцитогенді көбеюге митоздық
бөліну, жасушаның бірнеше бөлінуі шизогония, эндогония, бүршіктену, спора
түзілу процестері жатады. Қарапайым бөліну (көк жасыл балдырларға),
митоздық бөліну дене клеткаларының балдырларға, инфузорияларға,
талшықтыларға тән. Полицитогенді көбеюге келесі түрлер жатады:
бүршіктену, тізбектеліп бөліну, полиэмбриондық.
Шизогония - бұл цитокинезсіз ядроның көп реттен бөлінуі. Содан
кейін цитоплазма ядроның жанына шоғырланады және бір жасушадан көп аналық
12-24 жасушалар түзіледі. Мысалы, плазмодий. Бүршіктену: аналық дарада
ядросы немесе нуклеоидты бар төнпешік түзіледі Бүршік аналық дараның
мөлшеріне жеткенше өседі, содан кейін бөлектеніп жеке өмір сүре бастайды.
Мысалы: ащытқылар, саңырауқұлақтар, инфузориялар және гидралар. Клональды
микрокөбею. Жасанды жағдайда, бір жасушадан тұтас организм қалыптасады.
Мысалы: өсімдіктер Спора түзілу: Маманданған жасуша - спораның дамуымен
байланысты. Спорада ядро және цитоплазма бар. Балдырларда, мүктерде,
папортниктерде байқалады. Вегетативті көбею: көбею кезінде бөлінген
аналық организмнен жаңа түрдің түзілуі. Мысалы: өсімдіктерде: корневища,
черенки және т.б.
Полиэмбриония: әрқайсысынан жаңа организм беретін эмбрион
бірнеше бөлікке бөлінеді, мысалы, броненосцы.
Жынысты көбею.
Процесіне ата-ана бірдей қатысады.Жынысты көбеюде ата-анадан ұрпаққа
генетикалық тұқымқуалау қасиеттері беріледі. Аталынған көбею түрі бір
жасушалы және көп жасушалы организмдерге жынысты көбею болып екі топқа
бөлінеді. Бір жасушалы организмдердегі жынысты көбею түрлеріне коньюгация
(бактерия, инфузория), трансдукция және трансформация (бактерия),
копуляция - екі даралар гаметаға айналып нәтижесінде зигота түзеді
(споровиктер). Бір жасушалы организмдерде генетикалық құбылыстардың
алмасуы өткеннен кейінгі кезеңді жынысты көбею немесе генетикалық
рекомбинация деп атаймыз. Трансдукция дегеніміз бір жасушалы геномды
фрагменттері басқа жасуша құрамында кездеседі және бұл процеске кейде
вирустар да қатысуы мүмкін. Трансформация кезінде белгілі организмге
басқа ортаның құрамындағы ДНК бөліктері енеді. Коньюгация уақытында донор
- реципиентке өзінің генетикалық материалын плазмалық көпір көмегімен
жартылай бере алады. Көп жасушалы организмдерде жынысты көбею аталық және
аналық жыныс жасушаларының жетілуімен бірге жүреді. Аталық жыныс
жасушаларына жұмыртқа жасушасы мен гаметаны жатқызуға болады. Сонымен
қатар жынысты көбею құбылыс өсімдіктер дүниесінде де кездесіп отырады.
Өсімдіктерде жыныс жасушасы арнаулы құрылымда жетіледі, ал жануарларда
жыныс жасушасы арнаулы бездерде жетіледі. Сондықтан жыныс жасушасының
пісіп жетілу кезеңін гаметогенез дейміз. Сүтқоректілерде жыныс безінде
сперматозойдтардың жетілуін сперматогенез деп атасақ, ал аналық жасушаның
жетілуін овогенез дейміз.
Сперматогенез этаптары. Аталық жыныс безінде жетілген алғашы жасуша
примордиальді деп талады. Осы примордиальді жасуша толық пісіп жетілмеген
жыныс жасушасына (сперматогония) айналады. Жыныстық қабілет жетілгеннен
кейін сперматогония жасушаның митоздық бөлінуі тоқталып, сперматогенездің
бірінші қатарындағы сперматоцидтер түзіледі. Сперматоцит жасушалары
бірінші мейоз жолымен сперматоциттердің екінші қатарын түзеді. Түзілген
жасушада екінші мейоздық бөліну өткенен кейін хромосома жиынтығы
гаплоидты төрт сперматидтер түзіледі. Сперматидтер морфологиялық
жетілуден кейін сперматозойдтарға айналады. Сперматогенез процестері
тестостерон гормонының қатысуымен жүреді. Сонымен қатар мейозда өтетін
цитокинез құбылысы толық болмайды. Цитокинез құбылысының жартылай өтуі
сперматогонияға тікелей байланысты. Себебі сперматогония цитоплазмалық
көпірмен байланысқан және олар спермияда сақталып отырады. Сондықтан бір
спермия У - хромосомаға ие болса, ал екінші спермия Х - хромасомаға ие
болады. Аталық жыныс жасушасында ХУ - хромосома жиынтығы кездеседі.
Аталық жасушадағы Х - хромосома гендермен байланысқан және
сперматозойдтардың жетілуіне жауап береді.
Спермияның құрылысы. Спермияның басы, мойыны, ортаңғы бөлімі, құйрығы
(аксонема) болады. Спермияның басында Гольджи жиынтығының өсіндісі болып
саналатын акросома болады. Акросома сперматозойд басында орналасқан және
ядро мембранасымен байланысқан. Акросомада гидролитикалы фермент протеаза
және глалуронидаза болады. Осы фермент жұмыртқа қабықшасын ерітіп,
спермияның ішке енуіне жеңілдік жасайды. Спермияның ортаңғы бөлімінде
спираль тәріздес орналасқан митохондрия болады. Аксонема дегеніміз ұзын
талшық, яғни сперматозойд құйрығы деп аталады. Аксонемада орталық
микротүтікше және тоғыз микротүтікшенің қосындысы (9+2) кездеседі.
Аксонема сырты цитолазмадан түзілген жұқа қапшық қаптайды. Бұл қапшық
аксонеманы зақымдалудан сақтайды. Теңіз кірпікшесі мен адамның спермиясын
салыстырып қарағанда келесі айырмашылықтар байқалады. Адам спермиясында
цетриоли болмайды, бірақ оларда спермия қаптамасы кездеседі. Сонымен
қатар аксонемада тоғыз қосымша талшық жетілген (9+9+2). Адам
сперматозойдтарының ұзындығы - 60мкм, ал жылдамдылығы 1 - 2 мммин. Адам
спермиясы реотаксиске бейімді болып келеді. Адам сперматогенезінің
негізгі белгілері:1. Жынысты қабілет жетілгеннен кейін жасуша мейоздық
процестерге қатысады; 2. Әрбір жасушадан мейоздық процестерге байланысты
4 жаңа жасуша түзіледі; 3. Мейоз процестері өткеннен кейін түзілген
жасуша пісіп, жетілген спермияға айналады.
Овогенез. Овогенез аналық жұмыртқа жасушасының жетілу кезеңдері. Овогенез
хромосоманың гаплоидты жиынтығы мен зигота өнімдерінің түзілуіне жауап
береді. Овогенездің бастапқы кезенінде оогония түзіліп, олар митоздық
бөлінуге қатысады. Митоздық бөлінуден кейін оогония бірнеше миллион
ооциттерге айналады. Оогенез процесінің бірінші қатарындағы ооциттер
қапшықпен қапталып примордиальді жасушаға айналады. Содан кейін ооциттер
өсіп тығыз немесе кортикальді қабшықпен қапталған. Прогестерон
гармондарының әсер етуіне байланысты ооциттер мейоздың бірінші бөлінуіне
қатысып, келешекте симметриялы емес жасушалар түзіледі. Түзілген
жасушалар екінші қатардағы ооциттер деп аталады. Осы ооциттер екінші
мейоздың метафазасында бөлінуін тоқтатып, овуляция процесіне қатысады.
Аталынған процестер толығымен өткеннен кейін мейоздың екінші бөлінуі
аяақталады. Мейоздың бөліну нәтижесінде бір үлкен жұмыртқа жасушасы және
үш кіші полюсті денешік түзіледі.
Адамының оогенезінің негіздері: 1. Мейоздың бірінші бөлінуі жыныс
безінде өтеді; 2. Мейоздың екінші мейоздық бөлінуі екінші қатардағы
ооциттердің овуляциясынан кейін фаллопиевті түтікте жүреді; 3. Бір ай
көлемінде жыныс безінде 300-400-ге жуық ооциттер жетіледі.
Жұмыртқа жасушасының құрылысы: Организмде жұмыртқа жасушасының саны бір
немесе бірнеше болуы мүмкін Жасуша көлемі 100-200 мкм. Ұрықтану құбылысы
сырттай жүреді. Жұмыртқа жасушасында ядро, цитоплазма, Гольджи жиынтығы,
митохондрия, рибасомалар т.б органоидтар кездеседі. Сонымен қатар
жасушадағы кортикальді түйіршік плазмалық мембрана, құрылымдарымен
қосылып кортикальді қабат түзеді. Түзілген кортикальді қабат жұмыртқа
жасушасын ұрықтану кезінде полиспермия құбылысынан сақтайды. Жұмыртқа
жасушасы сарыуызға тәуелді келесі топтарға бөлінеді. Егер жұмыртқа
жасушасында сарыуыз өте аз болса, алецитальді (сүтқоректілерде) деп
аталады. Жасушада сарыуыз аз күйінде кездесе олигоцитальді (ланцетник,
қалталы сүтқоректілер) дейміз. Мезолецитальді жұмыртқа жасушасында
сарыуыз шектелген. Сондықтан олар қосмекенділерде кездеседі. Жасушада
сарыуыз көп түрде жетілсе полилецитальді деп аталады. Мұндай жұмыртқа
жасушасы құстармен бауырмен жорғалаушыларда кездеседі. Жұмыртқа
жасушасының вегетативті аймағанда сарыуыз орналасса, анимальді бөлігінде
цитоплазма және ядро орналасады. Симметриялы жұмыртқа жасушасы адамдар
мен сүтқоректілерге тән. Сарыуыздың орналасуына тәуелді жұмыртқа жасушасы
келесі жіктелуге бөлінеді: олиголецитальді (сарыуызы аз, мысалы -
ланцетник, сүтқоректілер және адамдар), мезолецитальді (сарыуыздың
мөлшері орташа, мысалы - қосмекенділер), полилецитальді (сарыуызы көп,
мысалы - құстар).Сарыуыздың орналасуына байланысты бөлінеді:
изолецитальді (сарыуыз тепе-тең орналасқан), телолецитальді сарыуыздың
ассиметриялы орналасуы, қатты телолецитальді (сарыуызы көп, оның көп
бөлігі жұмыртқа жасушасының бір жақ полюсіне қарай шоғырланған),
центорлицетальді (сары уызы көп, бірақ тең мөлшерде таралған, ортаға
жақын, мысалы, буынаяқтылар). Жұмыртқа жасушасының бірнеше қабықшасы
болады: алғашқы қабықша, екінші қабықша (фолликулярлы жасушаның қорегі),
қатты қабықша (жұмыртқа жасушасы сыртқа шыққанда қапталады). Алғашқы
қабықша кейде сарыуызды қабықша деп аталады. Бұл қабықша барлық
жануарларда кездеседі, ал адам мен сүтқоректілерде алғашқы қабықша
құрамына кіреді. Жұмыртқа қабықшасының қызметі қорғаныс, биотикалық
факторлардан сақтайды, судың булануы мен сіңірілуін реттейді.
Ұрықтану.Ұрықтану 2 түрге бөлінеді: сыртқы және ішкі.Сырқы ұрықтану
аналық және аталық жасушалары түсетін, сыртқы ортада жүзеге асады. Бұл
жағдайда спермия микропиле арқылы шығады. Мысалы: балықтар. Ішкі ұрықтану
кезінде бірінші самканың жыныс жолына түскен, спермиялар қатысады, - бұл
рН айырмашылығы. Тұқым сұйықтығы буфер болып табылады және 8 секундтан
кейін рН айырмашылығы 4,3 тен 7,2 дейін өседі.
Сүтқоректілерде және адам да жыныс жолында сперматозоидтар капаситацияға
ұшырайды. Бұл құбылыстың механизмі дәлелденбеген. Секреттің әсерінен
жыныс жолында самкаларда сперматозоидтың плазматикалық мембранасында
гликопротеиннің құрамында өзгерістер жүреді деп, есептелінеді.
Капаситацияға өтпеген спермиялар ұрықтану шақырмағаны көрсетілген..
Капаситация уақыты: тышқандарда - 1 сағат, адамдар да және приматтарда -
5-6 сағат.
Ұрықтанудың кезеңдері (сүтқоректілер және адам мысалында).
1. капаситирленген спермиялар жұқа аймаққа өтеді және негізгі
гликопротеинмен спецификалық түрде байланысады (барлығынан жиі ZР3) zona
pellucіda.
2. Бұл гликопротеин акросомальді реакцияны иницирлейді.
3. Акросомальді реакция кезінде спермияның жұқа аймаққа өтуіне мүмкіндік
жасайтын, ферменттер (протеаза және гиалуронидаза) бөлінеді.
4. Жұмыртқа жасушасының және спермияның мембраналарының қосылуы жүреді.
5. Спермияның ядросы жұмыртқа жасушасының цитоплазмасына енеді.
Полиспермия блокадасы. Әртүрлі түрде ол әртүрлі жолмен жүреді. Теңіз
кірпікшесінде полиспермия блокадасы виттелинді қабықтың полиризациясынан
туындайды (60 мВ +20мВ дейін бірнеше секунд және 1 сек. кейін тағыда 60-
мВ дейін.), адамдар да - кортикальді реакцияның есебінен плазматикалық
мембрана құрылады, омыртқалылардың басқа түрлерінде - жұқа аймақтың
өзгерісі есебінен. Ұрықтану процессі зиготаның түзілуімен аяқталады
(зигота - бұл диплоидты хромосома жиынтығы бар ұрықтанған жұмыртқа
жасушасы). Зигота екі түрлі жолмен түзіледі: пронуклеустің ядролық
мембранасының қосылу жолымен (синкарион) немесе ядролық мембрананың
бұзылысынан кейін және хромосоманың бірігуінен. Синкарион теңіз кірпісіне
тән, сингамия - сүтқоректілер мен адамдарға тән, сингамия процессі 12
сағат болады.Ұрықтанудың нәтижесінде жұмыртқа жасушасының активациясы
жүреді және ол эмбриогенезге басталады.
Адамда пренатальді жоғалтудың жиілігіне қатысты, келесі кесте
ұсынылады. Бұл кестеде, түзілген гаметаның біраз бөлігі (16%) ұрықтануға
бейімді емес, дефективті болып табылады, ал ұрықтанатындардың - 42% өледі
(1-ші аптаның бойында).
Адамда ішкі өлімнің жиілігі (А.И. Никитин бойынша, 1998)
Овуляциядан кейінгі е Тірі қалғандардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚММУ БЕ 402
2007 ж. 14 маусымдағы
ҚазММА жанындағы ОӘК №6 НХ
Қарағанды мемлекеттік медицина университеті
Молекулярлық биология және медициналық генетика кафедрасы
Дәріс
Тақырыбы 8: Проэмбриональдік және эмбриональдік дамудың генетикасы.
Пән: Молекулярлық биология және медициналық генетика
Мамандығы: 5В110200 Қоғамдық денсаулық сақтау
Курс: 1
Уақыты: 50 мин.
Қарағанды 2012 ж.
Кафедрасы отырысында бекітілген
Хаттама № __1___31__ ___08___ 2012 ж.
Каф. меңг. Б.Ж. Құлтанов
Дәріс құрылымы
Тақырыбы: Проэмбриональдік және эмбриональдік дамудың генетикасы.
Мақсаты: Гаметогенез этаптарын, сперматозоидтың және жұмыртқа клеткасының
құрылысын, гаметогенез этаптарын, жынысты көбеюдің биологиялық мағынасын
және тән сипаттамасын оқу, гаструляция және нейруляция, гисто және
органогенез процессін оқу, провизорлы мүшелердің мағынасы.
Дәріс жоспары:
1.Жыныссыз көбею, тән сипаттамасы.
2.Жынысты көбею, оларға тән сипаттама.
3.Сперматогенез, оның этаптары және ерекшеліктері
4.Оогенез, оның этаптары және ерекшелігі.
5. Бөлшектену дегеіміз не.
6. Бөлшектену этаптары.
7. Гаструляция және оның маңызы. Екі және үш қабатты гаструланың түзілу
жолдары.
8. Нейруляция және оның маңызы. Нейруляция кезеңдері.
9. Гистогенез және органогенез.
10. Провизорлы мүшелер және оның маңызы.
Дәріс тезистері
Көбеюдің биологиялық рөлі, ұрпақ ауыстыруды қамтамассыз етуден
тұрады.Көбею түрі екі топқа бөлінеді: жыныссыз және жынысты.
Жыныссыз көбею - кезінде ата-ананың біреуі ғана қатыса алады,
аталынған процесс кезінде гаметалар түзілмейді, сонымен қатар көбеюге
қатысқан торшаларда мейоздық бөліну жүрмейді, көбею нәтижесінде жетілген
жаңа организм ата-анасына өте ұқсас және өте көп түрде жетіледі, жыныссыз
көбею өсімдіктермен бірге төменгі сатыдағы жануарлар дүниесіне, микро
организмдерге тән қасиет болып саналады. Жыныссыз көбею моноцитогенді
және полицитогенді болып екі топқа бөлінеді. Моноцитогенді жыныссыз көбею
бір жасушалы организмдерге тән болса, ал полицитогенді көп жасушалы
организмдерге тән процесс болып саналады. Моноцитогенді көбеюге митоздық
бөліну, жасушаның бірнеше бөлінуі шизогония, эндогония, бүршіктену, спора
түзілу процестері жатады. Қарапайым бөліну (көк жасыл балдырларға),
митоздық бөліну дене клеткаларының балдырларға, инфузорияларға,
талшықтыларға тән. Полицитогенді көбеюге келесі түрлер жатады:
бүршіктену, тізбектеліп бөліну, полиэмбриондық.
Шизогония - бұл цитокинезсіз ядроның көп реттен бөлінуі. Содан
кейін цитоплазма ядроның жанына шоғырланады және бір жасушадан көп аналық
12-24 жасушалар түзіледі. Мысалы, плазмодий. Бүршіктену: аналық дарада
ядросы немесе нуклеоидты бар төнпешік түзіледі Бүршік аналық дараның
мөлшеріне жеткенше өседі, содан кейін бөлектеніп жеке өмір сүре бастайды.
Мысалы: ащытқылар, саңырауқұлақтар, инфузориялар және гидралар. Клональды
микрокөбею. Жасанды жағдайда, бір жасушадан тұтас организм қалыптасады.
Мысалы: өсімдіктер Спора түзілу: Маманданған жасуша - спораның дамуымен
байланысты. Спорада ядро және цитоплазма бар. Балдырларда, мүктерде,
папортниктерде байқалады. Вегетативті көбею: көбею кезінде бөлінген
аналық организмнен жаңа түрдің түзілуі. Мысалы: өсімдіктерде: корневища,
черенки және т.б.
Полиэмбриония: әрқайсысынан жаңа организм беретін эмбрион
бірнеше бөлікке бөлінеді, мысалы, броненосцы.
Жынысты көбею.
Процесіне ата-ана бірдей қатысады.Жынысты көбеюде ата-анадан ұрпаққа
генетикалық тұқымқуалау қасиеттері беріледі. Аталынған көбею түрі бір
жасушалы және көп жасушалы организмдерге жынысты көбею болып екі топқа
бөлінеді. Бір жасушалы организмдердегі жынысты көбею түрлеріне коньюгация
(бактерия, инфузория), трансдукция және трансформация (бактерия),
копуляция - екі даралар гаметаға айналып нәтижесінде зигота түзеді
(споровиктер). Бір жасушалы организмдерде генетикалық құбылыстардың
алмасуы өткеннен кейінгі кезеңді жынысты көбею немесе генетикалық
рекомбинация деп атаймыз. Трансдукция дегеніміз бір жасушалы геномды
фрагменттері басқа жасуша құрамында кездеседі және бұл процеске кейде
вирустар да қатысуы мүмкін. Трансформация кезінде белгілі организмге
басқа ортаның құрамындағы ДНК бөліктері енеді. Коньюгация уақытында донор
- реципиентке өзінің генетикалық материалын плазмалық көпір көмегімен
жартылай бере алады. Көп жасушалы организмдерде жынысты көбею аталық және
аналық жыныс жасушаларының жетілуімен бірге жүреді. Аталық жыныс
жасушаларына жұмыртқа жасушасы мен гаметаны жатқызуға болады. Сонымен
қатар жынысты көбею құбылыс өсімдіктер дүниесінде де кездесіп отырады.
Өсімдіктерде жыныс жасушасы арнаулы құрылымда жетіледі, ал жануарларда
жыныс жасушасы арнаулы бездерде жетіледі. Сондықтан жыныс жасушасының
пісіп жетілу кезеңін гаметогенез дейміз. Сүтқоректілерде жыныс безінде
сперматозойдтардың жетілуін сперматогенез деп атасақ, ал аналық жасушаның
жетілуін овогенез дейміз.
Сперматогенез этаптары. Аталық жыныс безінде жетілген алғашы жасуша
примордиальді деп талады. Осы примордиальді жасуша толық пісіп жетілмеген
жыныс жасушасына (сперматогония) айналады. Жыныстық қабілет жетілгеннен
кейін сперматогония жасушаның митоздық бөлінуі тоқталып, сперматогенездің
бірінші қатарындағы сперматоцидтер түзіледі. Сперматоцит жасушалары
бірінші мейоз жолымен сперматоциттердің екінші қатарын түзеді. Түзілген
жасушада екінші мейоздық бөліну өткенен кейін хромосома жиынтығы
гаплоидты төрт сперматидтер түзіледі. Сперматидтер морфологиялық
жетілуден кейін сперматозойдтарға айналады. Сперматогенез процестері
тестостерон гормонының қатысуымен жүреді. Сонымен қатар мейозда өтетін
цитокинез құбылысы толық болмайды. Цитокинез құбылысының жартылай өтуі
сперматогонияға тікелей байланысты. Себебі сперматогония цитоплазмалық
көпірмен байланысқан және олар спермияда сақталып отырады. Сондықтан бір
спермия У - хромосомаға ие болса, ал екінші спермия Х - хромасомаға ие
болады. Аталық жыныс жасушасында ХУ - хромосома жиынтығы кездеседі.
Аталық жасушадағы Х - хромосома гендермен байланысқан және
сперматозойдтардың жетілуіне жауап береді.
Спермияның құрылысы. Спермияның басы, мойыны, ортаңғы бөлімі, құйрығы
(аксонема) болады. Спермияның басында Гольджи жиынтығының өсіндісі болып
саналатын акросома болады. Акросома сперматозойд басында орналасқан және
ядро мембранасымен байланысқан. Акросомада гидролитикалы фермент протеаза
және глалуронидаза болады. Осы фермент жұмыртқа қабықшасын ерітіп,
спермияның ішке енуіне жеңілдік жасайды. Спермияның ортаңғы бөлімінде
спираль тәріздес орналасқан митохондрия болады. Аксонема дегеніміз ұзын
талшық, яғни сперматозойд құйрығы деп аталады. Аксонемада орталық
микротүтікше және тоғыз микротүтікшенің қосындысы (9+2) кездеседі.
Аксонема сырты цитолазмадан түзілген жұқа қапшық қаптайды. Бұл қапшық
аксонеманы зақымдалудан сақтайды. Теңіз кірпікшесі мен адамның спермиясын
салыстырып қарағанда келесі айырмашылықтар байқалады. Адам спермиясында
цетриоли болмайды, бірақ оларда спермия қаптамасы кездеседі. Сонымен
қатар аксонемада тоғыз қосымша талшық жетілген (9+9+2). Адам
сперматозойдтарының ұзындығы - 60мкм, ал жылдамдылығы 1 - 2 мммин. Адам
спермиясы реотаксиске бейімді болып келеді. Адам сперматогенезінің
негізгі белгілері:1. Жынысты қабілет жетілгеннен кейін жасуша мейоздық
процестерге қатысады; 2. Әрбір жасушадан мейоздық процестерге байланысты
4 жаңа жасуша түзіледі; 3. Мейоз процестері өткеннен кейін түзілген
жасуша пісіп, жетілген спермияға айналады.
Овогенез. Овогенез аналық жұмыртқа жасушасының жетілу кезеңдері. Овогенез
хромосоманың гаплоидты жиынтығы мен зигота өнімдерінің түзілуіне жауап
береді. Овогенездің бастапқы кезенінде оогония түзіліп, олар митоздық
бөлінуге қатысады. Митоздық бөлінуден кейін оогония бірнеше миллион
ооциттерге айналады. Оогенез процесінің бірінші қатарындағы ооциттер
қапшықпен қапталып примордиальді жасушаға айналады. Содан кейін ооциттер
өсіп тығыз немесе кортикальді қабшықпен қапталған. Прогестерон
гармондарының әсер етуіне байланысты ооциттер мейоздың бірінші бөлінуіне
қатысып, келешекте симметриялы емес жасушалар түзіледі. Түзілген
жасушалар екінші қатардағы ооциттер деп аталады. Осы ооциттер екінші
мейоздың метафазасында бөлінуін тоқтатып, овуляция процесіне қатысады.
Аталынған процестер толығымен өткеннен кейін мейоздың екінші бөлінуі
аяақталады. Мейоздың бөліну нәтижесінде бір үлкен жұмыртқа жасушасы және
үш кіші полюсті денешік түзіледі.
Адамының оогенезінің негіздері: 1. Мейоздың бірінші бөлінуі жыныс
безінде өтеді; 2. Мейоздың екінші мейоздық бөлінуі екінші қатардағы
ооциттердің овуляциясынан кейін фаллопиевті түтікте жүреді; 3. Бір ай
көлемінде жыныс безінде 300-400-ге жуық ооциттер жетіледі.
Жұмыртқа жасушасының құрылысы: Организмде жұмыртқа жасушасының саны бір
немесе бірнеше болуы мүмкін Жасуша көлемі 100-200 мкм. Ұрықтану құбылысы
сырттай жүреді. Жұмыртқа жасушасында ядро, цитоплазма, Гольджи жиынтығы,
митохондрия, рибасомалар т.б органоидтар кездеседі. Сонымен қатар
жасушадағы кортикальді түйіршік плазмалық мембрана, құрылымдарымен
қосылып кортикальді қабат түзеді. Түзілген кортикальді қабат жұмыртқа
жасушасын ұрықтану кезінде полиспермия құбылысынан сақтайды. Жұмыртқа
жасушасы сарыуызға тәуелді келесі топтарға бөлінеді. Егер жұмыртқа
жасушасында сарыуыз өте аз болса, алецитальді (сүтқоректілерде) деп
аталады. Жасушада сарыуыз аз күйінде кездесе олигоцитальді (ланцетник,
қалталы сүтқоректілер) дейміз. Мезолецитальді жұмыртқа жасушасында
сарыуыз шектелген. Сондықтан олар қосмекенділерде кездеседі. Жасушада
сарыуыз көп түрде жетілсе полилецитальді деп аталады. Мұндай жұмыртқа
жасушасы құстармен бауырмен жорғалаушыларда кездеседі. Жұмыртқа
жасушасының вегетативті аймағанда сарыуыз орналасса, анимальді бөлігінде
цитоплазма және ядро орналасады. Симметриялы жұмыртқа жасушасы адамдар
мен сүтқоректілерге тән. Сарыуыздың орналасуына тәуелді жұмыртқа жасушасы
келесі жіктелуге бөлінеді: олиголецитальді (сарыуызы аз, мысалы -
ланцетник, сүтқоректілер және адамдар), мезолецитальді (сарыуыздың
мөлшері орташа, мысалы - қосмекенділер), полилецитальді (сарыуызы көп,
мысалы - құстар).Сарыуыздың орналасуына байланысты бөлінеді:
изолецитальді (сарыуыз тепе-тең орналасқан), телолецитальді сарыуыздың
ассиметриялы орналасуы, қатты телолецитальді (сарыуызы көп, оның көп
бөлігі жұмыртқа жасушасының бір жақ полюсіне қарай шоғырланған),
центорлицетальді (сары уызы көп, бірақ тең мөлшерде таралған, ортаға
жақын, мысалы, буынаяқтылар). Жұмыртқа жасушасының бірнеше қабықшасы
болады: алғашқы қабықша, екінші қабықша (фолликулярлы жасушаның қорегі),
қатты қабықша (жұмыртқа жасушасы сыртқа шыққанда қапталады). Алғашқы
қабықша кейде сарыуызды қабықша деп аталады. Бұл қабықша барлық
жануарларда кездеседі, ал адам мен сүтқоректілерде алғашқы қабықша
құрамына кіреді. Жұмыртқа қабықшасының қызметі қорғаныс, биотикалық
факторлардан сақтайды, судың булануы мен сіңірілуін реттейді.
Ұрықтану.Ұрықтану 2 түрге бөлінеді: сыртқы және ішкі.Сырқы ұрықтану
аналық және аталық жасушалары түсетін, сыртқы ортада жүзеге асады. Бұл
жағдайда спермия микропиле арқылы шығады. Мысалы: балықтар. Ішкі ұрықтану
кезінде бірінші самканың жыныс жолына түскен, спермиялар қатысады, - бұл
рН айырмашылығы. Тұқым сұйықтығы буфер болып табылады және 8 секундтан
кейін рН айырмашылығы 4,3 тен 7,2 дейін өседі.
Сүтқоректілерде және адам да жыныс жолында сперматозоидтар капаситацияға
ұшырайды. Бұл құбылыстың механизмі дәлелденбеген. Секреттің әсерінен
жыныс жолында самкаларда сперматозоидтың плазматикалық мембранасында
гликопротеиннің құрамында өзгерістер жүреді деп, есептелінеді.
Капаситацияға өтпеген спермиялар ұрықтану шақырмағаны көрсетілген..
Капаситация уақыты: тышқандарда - 1 сағат, адамдар да және приматтарда -
5-6 сағат.
Ұрықтанудың кезеңдері (сүтқоректілер және адам мысалында).
1. капаситирленген спермиялар жұқа аймаққа өтеді және негізгі
гликопротеинмен спецификалық түрде байланысады (барлығынан жиі ZР3) zona
pellucіda.
2. Бұл гликопротеин акросомальді реакцияны иницирлейді.
3. Акросомальді реакция кезінде спермияның жұқа аймаққа өтуіне мүмкіндік
жасайтын, ферменттер (протеаза және гиалуронидаза) бөлінеді.
4. Жұмыртқа жасушасының және спермияның мембраналарының қосылуы жүреді.
5. Спермияның ядросы жұмыртқа жасушасының цитоплазмасына енеді.
Полиспермия блокадасы. Әртүрлі түрде ол әртүрлі жолмен жүреді. Теңіз
кірпікшесінде полиспермия блокадасы виттелинді қабықтың полиризациясынан
туындайды (60 мВ +20мВ дейін бірнеше секунд және 1 сек. кейін тағыда 60-
мВ дейін.), адамдар да - кортикальді реакцияның есебінен плазматикалық
мембрана құрылады, омыртқалылардың басқа түрлерінде - жұқа аймақтың
өзгерісі есебінен. Ұрықтану процессі зиготаның түзілуімен аяқталады
(зигота - бұл диплоидты хромосома жиынтығы бар ұрықтанған жұмыртқа
жасушасы). Зигота екі түрлі жолмен түзіледі: пронуклеустің ядролық
мембранасының қосылу жолымен (синкарион) немесе ядролық мембрананың
бұзылысынан кейін және хромосоманың бірігуінен. Синкарион теңіз кірпісіне
тән, сингамия - сүтқоректілер мен адамдарға тән, сингамия процессі 12
сағат болады.Ұрықтанудың нәтижесінде жұмыртқа жасушасының активациясы
жүреді және ол эмбриогенезге басталады.
Адамда пренатальді жоғалтудың жиілігіне қатысты, келесі кесте
ұсынылады. Бұл кестеде, түзілген гаметаның біраз бөлігі (16%) ұрықтануға
бейімді емес, дефективті болып табылады, ал ұрықтанатындардың - 42% өледі
(1-ші аптаның бойында).
Адамда ішкі өлімнің жиілігі (А.И. Никитин бойынша, 1998)
Овуляциядан кейінгі е Тірі қалғандардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz