Қазақ тіліндегі көптік жалғауларының тарихынан

1 Қазақ тіліндегі көптік жалғауларының тарихынан
2 Пайдаланылған әдебиеттер

Түркі тіл білімінде қосымшалардың құрылымы туралы әр түрлі ғылыми пікір бар. Солардың ішіндегі ең басты әрі уәжді пікір— профессор Э.В.Севортянның пікірі. Ғалымның пайымынша, қосымшалар негізінен үш түрге жіктеледі: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші және функционалды жұрнақтар.)
Қазақ тіліндегі қосымшалар, А.Ысқақовтың таптастыруынша, мынадай болған: "мағыналары мен қызметтеріне қарай, сөзден сөз тудыратын қосымшалар (морфемалар) жүрнақтар деп, ал жалғау сөз бен сөзді байланыстыратын категориялар болғандыктан, грамматикалық категорияға жатқызылады" /1,30/- Бұдан әрі ғалым жұрнақтарды мағынасы мен қызметіне қарай сөз тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар деп екі салаға бөледі де, жалғауларды сөз бен сөзді байланыстырып, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар ретінде (танып, оларды дәстүрлі грамматикадағыдай төрт түрге бөледі:
1. септік жалғау; 3. көптік жалғау;
2. тәуелдік жалғау; 4. жіктік жалғау.
Сөздің морфологиялық құрылымына басты назар аударған ғалымның бірі Ә.Ибатов түркологиядағы әр түрлі ғылыми ойларды талдай келе, мынадай ой қорытады: "Біздің ойымызша, сөздің морфологиялық структурасы (құрылымы) дегенді негізгі екі жікке бөліп, оның алғашқысын сөздің негізгі, яғни сөздің лексика-семантикалық бөлігі, екіншісін сөздің түрлендіруші (безендіруші) - яғни грамматикалық бөлігі деп қараған жөн" /2,51/. Ғалым қосымша морфемаға жұрнақтар мен жалғауларды жатқызып, жұрнақтарды сөз тудырушы және функционалды жұрнақтар деп бөліп көрсетеді. Сөйтіп, XIV ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі сөздердің құрамын мағыналық және мағынасыздығына қарай бөлшектеп жіктейді де, оларды сөздің лексика-грамматикалық бөлігі және грамматикалық бөлігі деп күрделі екі топқа айырады.
Біз автордың, қосымшаларды жалпы бөлуінің негізді екенін қуаттай отырып, кейбір қосымшалардың тарихына қатысты пікірлерімен қосыла алмаймыз. Автордың пікірінше, жалғаулар мағынасыз бөлшек болып табылады. Тарихи аспектіден алғанда да, қазіргі тіл тұрғысынан алғанда да, біздің ойымызша, бір де бір тілдік бірліктің мағынасы жоқ деп айтуға болмайды. Қандай да бір тілдік бірліктің ішкі семантикалық мәні болады да, сөзде соның бір сипатын ол тұлға нақтылап тұрады. Мүмкін, Ә.Ибатов бұл жерде тек лексикалық мағынаны мегзеп отыруы ықтимал. Десек те, жалғаулардың, өзге де грамматикалық категориялардың тарихи тұрғыда толық лексикалық мағынасы болғаны түркітанушылар үшін белгілі жайт екенін ескерсек, ғалымның грамматикалық мағынаны бағамдамауы мүмкін емес.
Түркі тілдерінің қай-қайсысында да көптік ұғымды білдіретін тұлғалардың сипаты ортақ. Қазіргі түркі тілдерінде де, көне жазба ескерткіштерінде де жекелікті, бірлікті білдіретін тұлғалар жоқ, тек көптік мағына беретін -лар, -лер, -ләр тұлғалары бар. Көне түркі жазбаларында көптік мән тек осы тұлғалар арқылы ғана емес, лексикалық тәсіл арқылы және синтаксистік тәсіл арқылы да беріліп, әр түрлі семантикалық сипатта жұмсала алған. Ғалымдардың көрсетуінше, көптік жалғаудың контекстік мағынасы әр түрлі болған. Бұл жөнінде В.Г.Кондратьев: "Форма с аффиксом-лар обозначает: множественность противостоящую обозначению единичного предмета формой единственного числа, раздельность, расчлененность единиц, образующих множества", - дейді /3,36/.

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. - Алматы. Ана тілі, 1991. - 383 б.
2. Ибатов Ә. Сөздің морфологиялық құрылымы. - Алматы: Ғылым, 1983. - 147 б.
3. Кондратьев В.Г. Грамматический строй памятников древнетюрской писменности VIII – XI вв. - Л., 1981. С.17.
4. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Имя. - Л.: Наука, 1977, - 191 с.
5. Богородицкий В.А. введение в татарское языкознание. - Казань: Татаргосиздат, 1953. - 220 с.