Қазақстан Республиксының дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселелері
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құқықтық негіздері мен принциптері.
1.1. Әлемдік ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
1.2. Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және осы шеңберде өткен келіссөздер кезеңі.
1.3. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының пайда болуы және оның құқықтық негіздері мен принциптері
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне әзірлік барысы және оның ел экономикасына тигізетін пайдасы мен осы орайда кездесуі мүмкін проблемалар
2.1. Қырғызстан, Қытай және Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру тәжірибесінің Қазақстан үшін маңызы.
2.2. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруінің тиімді.тиімсіз жақтары және оның болуы мүмкін зардаптары
2.3. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болу жағдайындағы келіссөздер процесінің барысы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ЖҰМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I ТАРАУ. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құқықтық негіздері мен принциптері.
1.1. Әлемдік ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
1.2. Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және осы шеңберде өткен келіссөздер кезеңі.
1.3. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының пайда болуы және оның құқықтық негіздері мен принциптері
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне әзірлік барысы және оның ел экономикасына тигізетін пайдасы мен осы орайда кездесуі мүмкін проблемалар
2.1. Қырғызстан, Қытай және Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру тәжірибесінің Қазақстан үшін маңызы.
2.2. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруінің тиімді.тиімсіз жақтары және оның болуы мүмкін зардаптары
2.3. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болу жағдайындағы келіссөздер процесінің барысы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ЖҰМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Адамзат ғылыми-техникалық революция мен әлемдік экономикадағы терең әрі әр алуан өзгерістермен сипатталатын ХХІ ғасырға қадам басуда. Экономиканың ғаламдасуы күшейген жағдайда, барлық елдер, солардың ішінде әсіресе дамушы елдер өзінің өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуге мүмкіндіктер беретін осы процеске белсене ат салысуы қажет болады. Сондықтан әр ел өзінің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, артықшылықтарын ұтымды пайдаланып, кемшіліктерінен арылуына тура келеді. Олар сонда ғана алдарына қойған мақсаттарын табысты орындап, мазасыз ғасырдың өркениет көшіне ілесе алады.
Соңғы кезде ғаламдасу мәселесі жайлы әлемдік деңгейде көп айтылып та, жазылып та жүр. Қазақстан Республикасы да нарықтық өзгерістер мен әлемдік шаруашылық байланыстарға интеграциялануға қадам баса отырып, осы ғаламдасу процестері мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруден сырт қала алмайды. Себебі, мұның өзі ғаламдасу мен әлемдік сауданы ырықтандыру идеясын жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады.
ДСҰ өзіне мүше болып саналатын 147 мемлекеттің арасындағы көпжақты құқықтық қатынастарды реттеуге қызмет етеді. Бүгінде әлемдік сауданың 90 %-ы осы ұйымға мүше елдердің еншісінде.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы – әлемде ең ірі ұйымдардың бірі. Ол жас тәуелсіз мемлекеттердің дамуына көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан тәуелсіз мемлекеттер нарығының негізгі құрамдас бөлігі осы халықаралық сауда жүйесіне интеграциялану болып табылады. Бұл қай елге болмасын, өздерінің даму стратегияларын дұрыс белгілеп, соны табысты жүзеге асыруға жол ашады. Осы себептерге байланысты, бүгінгі таңда осы халықаралық ұйымның қыр-сырын, оның әлемдік қауымдастықтың дамуына тигізіп отырған оң және теріс ықпалын зерттеп білудің маңызы артып отыр. Бүгінде әлемде интеграциялық процестерді жақтаушылармен бірге оған қарсылық білдірушілердің де аз емес екені белгілі. Олар оқтын-оқтын шерулер өткізіп, өздерінің наразылықтарын білдіріп отыратындығын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көріп, біліп жүрміз.
Сондықтан бітіру жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының осы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мәселелерін таңдап алдым. Өйткені, бұл біздің еліміздің болашақ даму тарихын айқындайтын аса маңызды қадам болмақ. Сол себепті, ДСҰ-ға кіру бүгінде Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізгі басымдықтарының бірі болып отыр.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылға арналған Жолдауында бұл жөнінде жан-жақты атап көрсетті. «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз болып қала береді, – деді ол өз сөзінде. – Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес қол жеткіземіз.
Соңғы кезде ғаламдасу мәселесі жайлы әлемдік деңгейде көп айтылып та, жазылып та жүр. Қазақстан Республикасы да нарықтық өзгерістер мен әлемдік шаруашылық байланыстарға интеграциялануға қадам баса отырып, осы ғаламдасу процестері мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруден сырт қала алмайды. Себебі, мұның өзі ғаламдасу мен әлемдік сауданы ырықтандыру идеясын жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады.
ДСҰ өзіне мүше болып саналатын 147 мемлекеттің арасындағы көпжақты құқықтық қатынастарды реттеуге қызмет етеді. Бүгінде әлемдік сауданың 90 %-ы осы ұйымға мүше елдердің еншісінде.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы – әлемде ең ірі ұйымдардың бірі. Ол жас тәуелсіз мемлекеттердің дамуына көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан тәуелсіз мемлекеттер нарығының негізгі құрамдас бөлігі осы халықаралық сауда жүйесіне интеграциялану болып табылады. Бұл қай елге болмасын, өздерінің даму стратегияларын дұрыс белгілеп, соны табысты жүзеге асыруға жол ашады. Осы себептерге байланысты, бүгінгі таңда осы халықаралық ұйымның қыр-сырын, оның әлемдік қауымдастықтың дамуына тигізіп отырған оң және теріс ықпалын зерттеп білудің маңызы артып отыр. Бүгінде әлемде интеграциялық процестерді жақтаушылармен бірге оған қарсылық білдірушілердің де аз емес екені белгілі. Олар оқтын-оқтын шерулер өткізіп, өздерінің наразылықтарын білдіріп отыратындығын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көріп, біліп жүрміз.
Сондықтан бітіру жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының осы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мәселелерін таңдап алдым. Өйткені, бұл біздің еліміздің болашақ даму тарихын айқындайтын аса маңызды қадам болмақ. Сол себепті, ДСҰ-ға кіру бүгінде Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізгі басымдықтарының бірі болып отыр.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылға арналған Жолдауында бұл жөнінде жан-жақты атап көрсетті. «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз болып қала береді, – деді ол өз сөзінде. – Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес қол жеткіземіз.
І. Заң құжаттары және келісімдер
1. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымының тауарларды сипаттау мен оларға код белгілеудің үйлестірілген жүйесі туралы халықаралық конвенциясына кіру жөніндегі заңы, 3 ақпан 2004ж.
2. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңы. 2003 ж. 8 қаңтар № 373-ІІ
3. Қазақстан Республикасының Стандарттау туралы заңы. 1999 ж. 16 шілде №433
4. Маракешская декларация, 15 сәуір 1994 ж.
5. 1994 жылғыТарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім. 15 сәуір 1994 ж.
6. Ауыл шаруашылық бойынша келісім.
ІІ. Мақалалар мен монографиялар
1. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін!” Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қаласы, 2004 жылғы 19 наурыз. // “Егемен Қазақстан”, 2004 жылғы 20 наурыз №65-68.
2. Бұлұтай М. «Жаһандыстыру және біздің ел» // «Жас Алаш». – 16 мамыр 2002 ж. – №58. – 3-бет
3. Каплински Р. « Распространение положительного влияния глобализации: анализ «цепочек» приращения стоимости» // «Вопросы экономики». – 2003. – №10.
4. Бегеева Г. «Хороший, плохой, злой» // «Деловая Неделя» – 12 сентября 2003 г. – №35. – С.1, 13.
5. Бегеева Г. «Могли выиграть, но проиграли» // «Деловая Неделя» – 19 сентября 2003 г. – №36. – С.6.
6. Тұрапбайұлы А. «Біз ДСҰ-ға кіруге әзірміз бе?» // «Егемен Қазақстан». – 2004 ж. – №7.
7. Р.Дж.Фельтхэм «Настольная книга дипломата», Минск, ООО «Новое знание» 2002 г. Седьмое издание.
8. Мурзагужинов М. «ЕврАзЭС в ВТО спешит медленно. Почему?» // «Страна и Мир». – 7 ноября 2003г. – С.8.
9. «Көппен бірге жол табу қашанда жеңіл» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №06. – 9-бет.
10. Галкина И. «Как стать членом ВТО» // «Караван». – 15 февраля 2002. – №7(613). – С.11.
11. Медведков М. Присоединение к ВТО: точка зрения России. // Книга «Присоединение к ВТО и политика в области развития». – Нью-Йорк и Женева. – 2001 г. – 75-76 стр.
12. Рубченко М. «Не акт, а процесс». // «Эксперт» – 9 апреля 2001 г. – №14 – С. 46-48.
13. Л.Козик. «Проходной бал». // ДЕЛО. Восток+Запад – 2001г. – №10 – С.3-5.
14. В.Иваненко. «Перспективы привлечения прямых иностранных инвестиций при вступлении России в ВТО» // «Вопросы экономики». – 2003. – №10. – С. 27-33.
15. «Panorama» – 31 октябрь 2003 ж. – №42.
16. «Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии» // «Мировая экономика и Международные отношения» – Июнь 2001 г. – №6. – С. 20.
17. Кенжегали Сагадиев «Я с оптимизмом смотрю в будущее» // «Страна и Мир». – 9 января 2004 г. – №1 (34). – С. 19.
18. «Тиімділігінен гөрі, тиімсіз тұстары басым» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №6 (31). – 9-бет.
19. «ДСҰ: Қазақстан мүшелікке дайын ба?» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №06. – 8-бет.
20. Зерендин Қ. «Сауда ұйымынан сескенбейік» // «Аграрный Казахстан». – 5 наурыз 2004 ж. – №9. – 12-бет.
21. Таеппаев А., Гизитдинов Н. «Стоит ли торопиться вступать в ВТО?» // «Деловая неделя». – 20 ақпан 2004 ж. – №7. – С.6.
22. Галкина И. «Как стать членом ВТО и не попасть во второсырье» // «Караван». – 15 февраля 2002 г. -.№7. – С.11.
23. «Орежки кешью, или Шаги к ВТО» // «Страна и Мир» – 9 апреля 2004 г. – С.8.
24. Нарижный А. «Конкурентов бояться – в ВТО не ходить» // «Мегаполис». – 25 март 2004 г. – С.6.
25. Смирнов С. «Казахстан + ВТО: Брачный контракт и его последствия» // «Континент» – 17-30 декабря 2003 г. -№24. – С.29-31
26. Смирнов С. «Казахстан + ВТО: Брачный контракт и его последствия» // «Континент» – 31 декабря 2003 г – 20 января 2004 г. – №25. – С.24-26.
27. К.К.Токаев «Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана», Алматы «Білім» 1997 г.
28. Қ.Тоқаев «Қазақстан Республикасының дипломатиясы», Алматы 2002 ж.
29. «В ВТО через НЭП?» // «Страна и Мир». – 9 января 2004 г. – №1. – С.7.
30. В.А.Ермаков «Казахстан в современном мире», Алматы «Қаржы-Қаражат» 1998 г.
31. Тусупова Д. «В ВТО вступим, но не завтра» // «Инфо-Цес». – 17 октября 2003 г. – №41. – С.7.
32. «Еще ближе к ВТО» // «Известия». – 23 января 2004 г.
33. «ДСҰ-ның талабы – бәсекеге қабілетті өнім. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетінің төрағасы Әбілғазы Құсайыновпен сұхбат» // «Нұр-Астана». – 6 сәуір 2004 ж. -№7. – 2-бет.
34. «Жас Алаш», №31, 13 наурыз 2004 ж.
35. «Страна и Мир». – 12 марта 2004 г. – №10.
36. «Казахстан на пути в ВТО» // «Казахстанская правда». – 22 октября 2003г. – С.3.
37. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі» Алматы «Инкар», «Тұлға» 1993 ж.
38. Н.Назарбаев «Қазақстан-2030», Алматы «Білім» 1998 ж.
Интернет материалдары
1. www.dialogs.org.ua // Русский Фокус, 23.09.03г. “ВТО под перекрестным огнем”.
2. www.wto.ru / Всемирная Торговая Организация: Основные сведения.
3. www.agris.ru // ICSAIS // WTO
4. www.wto.org.
5. www.zfn.nizny.ru. ВТО и Международная торговля” №20(86) 16 мая 2000 г.)
6. www.mvtp.kg.
7. www.ru.yeboss.com. / Внешне-экономические связи: наш партнер Китай.
1. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымының тауарларды сипаттау мен оларға код белгілеудің үйлестірілген жүйесі туралы халықаралық конвенциясына кіру жөніндегі заңы, 3 ақпан 2004ж.
2. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңы. 2003 ж. 8 қаңтар № 373-ІІ
3. Қазақстан Республикасының Стандарттау туралы заңы. 1999 ж. 16 шілде №433
4. Маракешская декларация, 15 сәуір 1994 ж.
5. 1994 жылғыТарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім. 15 сәуір 1994 ж.
6. Ауыл шаруашылық бойынша келісім.
ІІ. Мақалалар мен монографиялар
1. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін!” Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қаласы, 2004 жылғы 19 наурыз. // “Егемен Қазақстан”, 2004 жылғы 20 наурыз №65-68.
2. Бұлұтай М. «Жаһандыстыру және біздің ел» // «Жас Алаш». – 16 мамыр 2002 ж. – №58. – 3-бет
3. Каплински Р. « Распространение положительного влияния глобализации: анализ «цепочек» приращения стоимости» // «Вопросы экономики». – 2003. – №10.
4. Бегеева Г. «Хороший, плохой, злой» // «Деловая Неделя» – 12 сентября 2003 г. – №35. – С.1, 13.
5. Бегеева Г. «Могли выиграть, но проиграли» // «Деловая Неделя» – 19 сентября 2003 г. – №36. – С.6.
6. Тұрапбайұлы А. «Біз ДСҰ-ға кіруге әзірміз бе?» // «Егемен Қазақстан». – 2004 ж. – №7.
7. Р.Дж.Фельтхэм «Настольная книга дипломата», Минск, ООО «Новое знание» 2002 г. Седьмое издание.
8. Мурзагужинов М. «ЕврАзЭС в ВТО спешит медленно. Почему?» // «Страна и Мир». – 7 ноября 2003г. – С.8.
9. «Көппен бірге жол табу қашанда жеңіл» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №06. – 9-бет.
10. Галкина И. «Как стать членом ВТО» // «Караван». – 15 февраля 2002. – №7(613). – С.11.
11. Медведков М. Присоединение к ВТО: точка зрения России. // Книга «Присоединение к ВТО и политика в области развития». – Нью-Йорк и Женева. – 2001 г. – 75-76 стр.
12. Рубченко М. «Не акт, а процесс». // «Эксперт» – 9 апреля 2001 г. – №14 – С. 46-48.
13. Л.Козик. «Проходной бал». // ДЕЛО. Восток+Запад – 2001г. – №10 – С.3-5.
14. В.Иваненко. «Перспективы привлечения прямых иностранных инвестиций при вступлении России в ВТО» // «Вопросы экономики». – 2003. – №10. – С. 27-33.
15. «Panorama» – 31 октябрь 2003 ж. – №42.
16. «Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии» // «Мировая экономика и Международные отношения» – Июнь 2001 г. – №6. – С. 20.
17. Кенжегали Сагадиев «Я с оптимизмом смотрю в будущее» // «Страна и Мир». – 9 января 2004 г. – №1 (34). – С. 19.
18. «Тиімділігінен гөрі, тиімсіз тұстары басым» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №6 (31). – 9-бет.
19. «ДСҰ: Қазақстан мүшелікке дайын ба?» // «Дала мен Қала». – 13 ақпан 2004 ж. – №06. – 8-бет.
20. Зерендин Қ. «Сауда ұйымынан сескенбейік» // «Аграрный Казахстан». – 5 наурыз 2004 ж. – №9. – 12-бет.
21. Таеппаев А., Гизитдинов Н. «Стоит ли торопиться вступать в ВТО?» // «Деловая неделя». – 20 ақпан 2004 ж. – №7. – С.6.
22. Галкина И. «Как стать членом ВТО и не попасть во второсырье» // «Караван». – 15 февраля 2002 г. -.№7. – С.11.
23. «Орежки кешью, или Шаги к ВТО» // «Страна и Мир» – 9 апреля 2004 г. – С.8.
24. Нарижный А. «Конкурентов бояться – в ВТО не ходить» // «Мегаполис». – 25 март 2004 г. – С.6.
25. Смирнов С. «Казахстан + ВТО: Брачный контракт и его последствия» // «Континент» – 17-30 декабря 2003 г. -№24. – С.29-31
26. Смирнов С. «Казахстан + ВТО: Брачный контракт и его последствия» // «Континент» – 31 декабря 2003 г – 20 января 2004 г. – №25. – С.24-26.
27. К.К.Токаев «Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана», Алматы «Білім» 1997 г.
28. Қ.Тоқаев «Қазақстан Республикасының дипломатиясы», Алматы 2002 ж.
29. «В ВТО через НЭП?» // «Страна и Мир». – 9 января 2004 г. – №1. – С.7.
30. В.А.Ермаков «Казахстан в современном мире», Алматы «Қаржы-Қаражат» 1998 г.
31. Тусупова Д. «В ВТО вступим, но не завтра» // «Инфо-Цес». – 17 октября 2003 г. – №41. – С.7.
32. «Еще ближе к ВТО» // «Известия». – 23 января 2004 г.
33. «ДСҰ-ның талабы – бәсекеге қабілетті өнім. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетінің төрағасы Әбілғазы Құсайыновпен сұхбат» // «Нұр-Астана». – 6 сәуір 2004 ж. -№7. – 2-бет.
34. «Жас Алаш», №31, 13 наурыз 2004 ж.
35. «Страна и Мир». – 12 марта 2004 г. – №10.
36. «Казахстан на пути в ВТО» // «Казахстанская правда». – 22 октября 2003г. – С.3.
37. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі» Алматы «Инкар», «Тұлға» 1993 ж.
38. Н.Назарбаев «Қазақстан-2030», Алматы «Білім» 1998 ж.
Интернет материалдары
1. www.dialogs.org.ua // Русский Фокус, 23.09.03г. “ВТО под перекрестным огнем”.
2. www.wto.ru / Всемирная Торговая Организация: Основные сведения.
3. www.agris.ru // ICSAIS // WTO
4. www.wto.org.
5. www.zfn.nizny.ru. ВТО и Международная торговля” №20(86) 16 мая 2000 г.)
6. www.mvtp.kg.
7. www.ru.yeboss.com. / Внешне-экономические связи: наш партнер Китай.
Қазақстан РЕСПУБЛИКСЫНЫҢ Дүниежүзілік сауда
ұйымына кіру мӘселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I тарау. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құқықтық негіздері мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Әлемдік ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және осы
шеңберде өткен келіссөздер кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының пайда болуы және оның құқықтық негіздері мен
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне
әзірлік барысы және оның ел экономикасына тигізетін пайдасы мен осы
орайда кездесуі мүмкін проблемалар ... ... ...
2.1. Қырғызстан, Қытай және Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
тәжірибесінің Қазақстан үшін маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруінің тиімді-тиімсіз
жақтары және оның болуы мүмкін зардаптары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болу
жағдайындағы келіссөздер процесінің барысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыста қолданылған терминдер сӨздігі ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат ғылыми-техникалық революция мен әлемдік
экономикадағы терең әрі әр алуан өзгерістермен сипатталатын ХХІ ғасырға
қадам басуда. Экономиканың ғаламдасуы күшейген жағдайда, барлық елдер,
солардың ішінде әсіресе дамушы елдер өзінің өсіп-өркендеуін қамтамасыз
етуге мүмкіндіктер беретін осы процеске белсене ат салысуы қажет болады.
Сондықтан әр ел өзінің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, артықшылықтарын
ұтымды пайдаланып, кемшіліктерінен арылуына тура келеді. Олар сонда ғана
алдарына қойған мақсаттарын табысты орындап, мазасыз ғасырдың өркениет
көшіне ілесе алады.
Соңғы кезде ғаламдасу мәселесі жайлы әлемдік деңгейде көп айтылып та,
жазылып та жүр. Қазақстан Республикасы да нарықтық өзгерістер мен әлемдік
шаруашылық байланыстарға интеграциялануға қадам баса отырып, осы ғаламдасу
процестері мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруден сырт қала алмайды.
Себебі, мұның өзі ғаламдасу мен әлемдік сауданы ырықтандыру идеясын жүзеге
асырудың негізгі құралы болып табылады.
ДСҰ өзіне мүше болып саналатын 147 мемлекеттің арасындағы көпжақты
құқықтық қатынастарды реттеуге қызмет етеді. Бүгінде әлемдік сауданың 90 %-
ы осы ұйымға мүше елдердің еншісінде.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы – әлемде ең ірі ұйымдардың бірі. Ол жас
тәуелсіз мемлекеттердің дамуына көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан тәуелсіз
мемлекеттер нарығының негізгі құрамдас бөлігі осы халықаралық сауда
жүйесіне интеграциялану болып табылады. Бұл қай елге болмасын, өздерінің
даму стратегияларын дұрыс белгілеп, соны табысты жүзеге асыруға жол ашады.
Осы себептерге байланысты, бүгінгі таңда осы халықаралық ұйымның қыр-сырын,
оның әлемдік қауымдастықтың дамуына тигізіп отырған оң және теріс ықпалын
зерттеп білудің маңызы артып отыр. Бүгінде әлемде интеграциялық процестерді
жақтаушылармен бірге оған қарсылық білдірушілердің де аз емес екені
белгілі. Олар оқтын-оқтын шерулер өткізіп, өздерінің наразылықтарын
білдіріп отыратындығын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көріп, біліп
жүрміз.
Сондықтан бітіру жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының осы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мәселелерін таңдап
алдым. Өйткені, бұл біздің еліміздің болашақ даму тарихын айқындайтын аса
маңызды қадам болмақ. Сол себепті, ДСҰ-ға кіру бүгінде Қазақстан
Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізгі басымдықтарының бірі
болып отыр.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылға арналған
Жолдауында бұл жөнінде жан-жақты атап көрсетті. Экономика біздің
дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары
қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз болып қала береді, – деді ол өз
сөзінде. – Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру
арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес қол
жеткіземіз. Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік қолдаудың қолайлы
жағдайында емес, бәсекелестермен қатаң күресте қол жеткізілетіні баршаға
мәлім. Мен бұл ретте мемлекеттік қолдаудың оңтайлы рөлі, бір жағынан,
экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткізуде, екінші
жағынан – инфрақұрылымды жасау және белді салаларды дамытуға жеке меншік
секторды тарту жөнінде белсенді жұмыс жүргізуде деп білемін”.
2005 жылы экономиканы дамытудың негізгі бағыттары мыналар деп атап
көрсетілген:
- экономиканы ырықтандыру мен жүйелі реформаларды жалғастыру арқылы
бәсекелестікті дамыту және оны төрешілдіктен арылту;
- Қазақстан экономикасының ашықтығын күшейту;
- Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;
- Ауылды дамыту бағдарламасын жүзеге асыру;
- Инфрақұрылымдарды дамыту.
Үкімет ырықтандыру мен табиғи монополиялар салаларын:
телекоммуникацияларды, электр энергетикасы мен темір жолдарды қайта
құрылымдау бағытындағы жұмысты жандандыруы тиіс.
Бұл салалар бәсеке үшін айқын әрі ашық болуға тиіс, ал халық
көрсетілген қызмет сапасының жақсарып, бағаның төмендегенін сезінуге тиіс.
Бұл тұрғыда жоспарлар бар, тек соларды батыл орындау керек.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграциялаған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Сондықтан да Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруін жеделдету
аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзіміздің бүкіл саяси және
дипломатиялық әлеуетімізді толығымен іске қосқанымыз жөн деп есептеледі.
Зерттеу барысында сүйенетін еңбектерге келетін болсақ, әсіресе соңғы
жылдары біздің елімізде Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөнінде көп айтылып жүр.
Бұл жөнінде қоғамымызда қызу пікірталас өрбуде. Көптеген ой-пікірлер ортаға
салынуда. Бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстанның ДСҰ-ға кіру
мәселелері жөнінде мақалалар жариялануда. Авторлардың арасында есімі елге
танымал экономист ғалымдардан бастап, осы мәселенің басы-қасында жүрген
мамандар мен шаруашылық басшыларын да көруге болады.
Бұл пікірталастардың өріс алуы орынды деп есептеймін. Өйткені,
Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуы ел экономикасының бұдан былайғы жердегі
дамуына үлкен әсер ететіні дау тудырмайды. Бар мәселе оның оң немесе теріс
әсер ететіндігінде ғана. ДСҰ-ға үлкен әзірлікпен кірген жағдайда бұл
Қазақстан экономикасының дамуына үлкен серпін беруі тиіс. Ал іс кері
сипатта өріс алса, еліміз осы кезге дейін қол жеткізген табыстарынан
айрылып, қиын ахуалға душар болуы мүмкін екендігін де жоққа шығаруға
болмайды.
Сондықтан аталмыш зерттеуде ДСҰ-ға кіру мәселесімен айналысатын
Қазақстан басшылығының пікірлеріне көңіл бөлуге талпыныс жасалынады. Әрине,
Елбасымыз Н.Назарбаевтың әр баяндамасында, халыққа жолдауында, Бұқаралық
ақпарат құралдарына берген сұхбаттарында айтылған негізгі ойлар бітіру
жұмыстың басты арқауы болды. Бітіру жұмыс негізінен сол күнделікті
мерзімдік басылым беттерінде сөз болып жүрген ой-пікірлерге негізделген.
Осы мәселеге байланысты Интернет желісі мен газет-журналдар арқылы жария
етілген 60-қа жуық мақалалармен және дерек көздерін аталған зерттеу
жұмысында пайдаланылды. Соның барысында еліміздегі белгілі ғалымдардың,
экономистердің, саясаттанушылардың ой-пікірлеріне сүйендім. Солардың
арасында еліміздің білімді де беделді Кенжеғали Сағадиев, Арыстан
Есентүгелов, Қайырбек Арыстанбеков, Қ.Берентаев, сияқты танымал ғалымдары
мен экономистерінің ой-пікірлері бар.
Осы тақырыптың мән-маңызын тереңірек түсінуіме сондай-ақ
Ұлыбританиялық экономист ғалым Р.Каплинскийдің, Канададағы Батыс Онтарио
университеті экономика депртаментінің зерттеушісі В.Иваненконың, Ресей
Федерациясы Экономикалық даму және сауда министрінің орынбасары
М.Медведковтың, Қытай Халық Республикасы Сыртқы сауда және сыртқы
экономикалық ынтымақтастық министрлігіне тәуелді Халықаралық сауда және
экономика мәселелері департаменті бас директорының орынбасары Чжан
Сянченьннің еңбектері көп көмегін тигізгенін айта кету керек.
Әрине, болашақ мамандығым бойынша жаныма жақындау саналатын
Дж.Фельтхэмнің Настольная книга дипломата, еліміздің Сыртқы істер
министрі Қ.К.Тоқаевтың Под стягом независимости: очерки о внешней политике
Казахстана, Қазақстан Республикасының дипломатиясы деп аталатын
кітаптарында ДСҰ жайында айтылған ой-пікірлерсіз бұл тақырыптың мәнін жете
түсіну мүмкін емес.
Сонымен бірге осы тақырыпқа байланысты ДСҰ-ның құрылуына 124 мемлекет
өкілдері қол қойған Марракеш декларациясы, Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас
Келісім (ТСБК 1994), ДСҰ-ның ауыл шаруашылық жөніндегі келісімі, Қазақстан
Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымының тауарларды сипаттау мен оларға
код белгілеудің үйлестірілген жүйесі туралы халықаралық конвенциясына кіру
жөніндегі заң, стандарттау, инвестициялар туралы заң мәтіндеріне талдау
жасалынып, алынған нәтижелер жұмысты жазу барысында қолданылды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің құрамындағы
ДСҰ-ға кіру жөніндегі департаментте бір айлық практикада болуым да осы
күрделі мәселенінің қыр-сырын біршама тереңірек түсінуіме игі ықпал етті
деп айтар едім.
Дегенмен, Қазақстанның ДСҰ-ға енуі соңғы кездері ғана сөз бола
бастағандықтан, газет-журналдар мақалалары мен Интернет желісі
материалдарының көп екендігіне қарамастан, біздің елімізде бұл тақырып
жөнінде әзірге жан-жақты жазылған монографиялық сипаттағы еңбектердің
тапшылығы сезілді. Бір жағынан әзірге осылай болуы заңды да. Өйткені, бұл
тақырып біздің елімізде негізінен соңғы жылдарда ғана шындап қолға алына
бастады. Оның нақты нәтижелері таяу келешекте көріне бастауы тиіс.
Бітіру жұмыстың мақсаты – еліміздің ДСҰ-ға кіруі мәселелерін
сараптап, орын алған шешімі күрделі мәселелердің себептерін анықтау.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кіру мәселесіне қатысты
еңбектермен мүмкіндігінше таныса келе, бұл біздің еліміз үшін шындығында
өте жауапты әрі күрделі қадам екендігіне көз жеткізуге болады.
Белгілеген осы мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу жұмысын Дүниежүзілік
Сауда Ұйымының ғаламдасудағы орны, оның құрылу тарихы, ДСҰ шеңберіндегі
келіссөздер кезеңдері, бізге көршілес Қытайдың, Қырғызстанның және өзіміз
сияқты ДСҰ-ға кіруге дайындалып жатқан Ресейдің тәжірибесін айқындау
мәселелері төңірегінде құрдылды. Өйткені, бұл елдердің тәжірибесі біз үшін
өте маңызды. Айталық, Қырғызстан ТМД елдерінің ішінде ең бірінші болып ДСҰ-
ның мүшесі болды. Осыған орай еш дайындықсыз кіре салған Қырғызстанның
ұтқанынан ұтылатын тұстары көп екені де байқалмай қалған жоқ. Тіпті, сол
Қырғызстанның тәжірибесін көре келе, еліміздің ДСҰ-ға кіруіне қарсылық
білдірушілер де көптеп табылуда. Сондықтан біздің еліміз Қырғызстанның
тәжірибесін мұқият зерттеп, сегіз жыл бойы келіссөздер жүргізіп келеді.
Әрине, Қазақстан ДСҰ-ға мүшелікке өту барысында, одан кейін де өзінің
географиялық және басқа артықшылықтарын ұтымды пайдалана білуі керек. Соның
бірі – Қытаймен және Ресей Федерациясымен тату көршілік екені анық.
Қазақстанның Ресеймен тауар айналымы 4,6 млрд. долларды, ал Қытаймен –
шамамен 3 млрд. долларды құрайды. Сондықтан өзінің ішкі нарығы жеткіліксіз
ел ретінде Қазақстан осы елдермен интеграцияға кеңінен арқа сүйеуі керек.
Сондай-ақ аталмыш зерттеу жұмысында Қазақстанның ДСҰ-ға кіргеннен
кейін одан ұтатын және ұтылатын тұстары жөніндегі мамандардың ой-
пікірлеріне көп көңіл бөлінді. Бұл орайда расында да елімізде үлкен пікір
алуандығы орын алып отыр. Сондықтан экономистердің, ғалымдардың,
журналистердің ой-пікірлеріне сүйеніп, Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуының
болашағына ой жіберу диссертациялық жұмыстың маңызды міндеттерінің біріне
саналады. Осыған орай, Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөніндегі келіссөздерінің
барысына тоқталу зерттеу жұмыстың міндеттерін шешуге ықпалын тигізеді.
Қазіргі дерктерге қарағанда, Қазақстан Республикасының Үкіметі келіссөздер
процесін 2005 жылға дейін аяқтап, сол жылы ДСҰ-ға кіруді жоспарланған.
Қазір осы төңіректегі келіссөздер процесі жалғасуда. Осы жылдарда Қазақстан
ДСҰ-ға мүшеліктің тиімділігін сезінетін, мүшелікке өтуден экономикамыз
зардап шекпейтін салаларды анықтап, ДСҰ талаптарын орындау орайындағы
жұмыстар жүргізуде.
Бұл мәселемен негізінен Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда
министрлігі айналысуда. Қазіргі кезде Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөнінде
Жұмыс Тобының 6 отырысы мен келіссөздердің 10 кезеңі өтті. Қазақстанның
заңдары ДСҰ ережелеріне сәйкес келтірілуде. Демек, енді бірер жылда еліміз
осы маңызды ұйымға мүше болады деген үміт негізсіз емес.
Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және жұмыста қолданылған кейбір бейтаныс терминдер сөздігінен
тұрады.
І – тарау
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
құқықтық негіздері мен принциптері
18 Әлемдік экономикалық ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
Әлемдік ғаламдасудың қалыптасуының тарихи және экономикалық
себептеріне қарағанда, оның алғышарттарының сонау Француз төңкерісі мен
өнеркәсіп саласындағы жаңалықтардың қауырт жиіленуі дәуірінен басталғаны
аңғарылады. Екінші жиһан соғысынан кейінгі геосаяси және геоэкономикалық
өзгерістер, дүние жүзіндегі инфляцияның артуы, мұнай және энергия
дағдарыстары, технологиялық өндірістің бұрын соңды болмағандай көбеюі,
құрлықтар арасын жалғайтын фибер оптикалық байланыс жүйелерінің 1989 жылы
іске қосылуы, Жер серіктері арқылы бұқаралық ақпарат құралдарының
ақпараттарын кез-келген жерден күллі жиһанға таратуы, екі блокты дүниенің
Кеңестер Одағының ыдырауымен Американың басшылығындағы бір блокты дүниеге
айналуы, трансұлттық корпорациялардың төрткүл дүниеге тармақталуы – әлемдік
ғаламдасудың әсерлерін күшейткен факторлар.
Аймақтық ғаламдасу: Әлемдік ғаламдасу барысында ұлттық мемлекеттердің
өзін-өзі сақтауды қамсыздандыру мақсатының нәтижесі ретінде аймақтық
ғаламдасу (regionalization) ұғымы пайда болған. Бұған мысал ретінде
аймақтық ғаламдасудың ең озық формасы саналатын Еуропа Одағын айтуға
болады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері ASEAN (Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері
достастығы) ұйымын, ал, Американың Бірлескен Мемлекетттері (АБМАҚШ),
Канада және Мексика елдері бірігіп, NAFTA (Солтүстік Америка еркін сауда
келісімі) ұйымдарын құрған. Енді бұл екі ұйым бірігіп, құрамына 18 мемлекет
кіретін APEC (Азия-Тынық мұхит экономикалық әріптестік ұйымы) ұйымын
ұйымдастыруда.
Біздің еліміз де ТМД, Шанхай Ынтымастық Ұйымы, Экономикалық
Ынтымақтастық Ұйымы, ЕурАзЭҚ, Бірыңғай Экономикалық Қауымдастық (ЕЭП)
сияқты аумақтық ұйымдар арқылы аймақтық ғаламдасу процестеріне ат салысуда.
Аймақтық ғаламдасу әлемдік ғаламдасу әрекеттерінің табиғи жемісі, бір
жағынан қарағанда, оған қарсы әрекет болып табылады.
Әлемдік ғаламдасудың, яғни глобализацияның нақтылы тағылымы әлі де де
жоқ. Экономистер, саясаткерлер, заңгерлер, ғалымдар, мәдениеттанушылар,
әлеуметтанушылар, философтар бұл терминді әр түрлі түсіндіруде. Әлемдік
ғаламдасуды жақтаушылар мен оған қарсылардың пікірлері әр қилы. Мәселен,
жақтаушылардың пікірінше әлемдік ғаламдасу – әлеуметтік, мәдени, саяси
және рухани құндылықтар мен осы құндылықтар негізінде пайда болған табыстар
мен нәтижелердің ұлттық шекаралардан асып, күллі жиһанға таралуы; алуан
мәдениеттер мен сенімдердің танылуы және сіңісуі (сенкретизм); тауарлар мен
қызметтердің еркін айналуы; халықаралық қатынастар мен ықпалдастықтың
нығаюы және идеологиялық жікшілдікке негізделген айырмашылықтардың жойылуы
болып табылады.
Ал, әлемдік ғаламдасуға қарсылар оны былайша түсіндіреді: Әлемдік
ғаламдасу дегеніміз Батыс әлемнің үстемдігінің дүние жүзіне таралуы, осы
мақсатқа жету үшін саяси, ғылыми және технологиялық әдістердің
пайдаланылуы;
Батыстың өзінің мәдениеті мен өркениетін дүние жүзіне үлгі етіп,
күшпен мойындатуы; ұлттық мемлекеттердің ішіндегі алуан этностық және
көптілділік мәселелерін өз мүддесіне пайдаланып. Ішкі қырқыстар мен
ұлтаралық араздықтарды өршітуі; сөйтіп, ұлттық мемлекеттерді күйрету арқылы
өз мақсаттарына жетуі; Батыс экспансионизмінің жаңа әлемдік сатысы;
халықаралық капитал иелерінің дүние жүзін бір базарға және адамзатты
тұтынушыларға айналдыруы және экономикалық іс-әрекеттерді өз монополиясында
ұстауы; қысқаша айтқанда, Батыс империализмінің заманауи ұстанымдармен
бекітілуі Еуропалық ғалымдар батыс ұғымына Еуропамен қатар осы құрлықтан
шыққан Америка мен Австралияны, Жаңа Зеландия мен Оңтүстік Африканы
қосатынын ескерген жөн. Ал, Азия құрлығындағы Израильдің батыс әлемінің
ұйымдарынан көріну біраз нәрсені аңғартса керек”[1]
Жер шары халқының басым бөлігі үшін әлемдік экономика интеграциясының
тереңдей түсуі халықтың әл-аухатының елеулі түрде жақсаруына мүмкіндік
береді. Соның нәтижесінде олар мол табыс тауып қана қоймай, тауар түрлерін
таңдау мүмкіндігі арта түседі. Осыған қарамастан, ғаламдасудың теріс
зардаптары да бар. Елдің ішінде де, елдер мен елдердің арасында да
теңсіздік арта түседі. Тұрмысы төмен адамдардың саны өседі. Бұл тек кедей
мемлекеттерде ғана емес, бай елдердің өзінде де байқалады. Ғаламдасудың оң
және теріс зардаптары жекелеген адамдарға, отбасыларына, компанияларға,
қалаларға, аймақтарға, секторлар мен ұлттар арасында да көрінеді. Осылайша,
ғаламдасудың нәтижесінде байлықтың бөлінуі әркелкі және өте күрделі сипат
алады.
Егер ғаламдасудың зардабын осыған қатыспағандар ғана көрсе, оның
жарасы жеңіл болар еді. Оларды өндіріс пен сауданың бүкіләлемдік
процестеріне қосып алуға болады. Алайда, ғаламдасудың зардаптарын әлемдік
интеграцияға белсенді қатысушылар да тартып жатады. Демек, бұрынғы табыс
деңгейін сақтап, қоғамның одан әрі жіктелуіне жол бермеуі үшін әлемдік
экономикаға кірудің әдістерін реттеуге тура келеді.
Осы айтқандарға байланысты үш мәселе туындайды.
1) Экономикалық белсенділіктің географиялық тұрғыдан кеңеюі мен
әлемдік нарықтағы қызмет пайдасының өсуінің арасындағы байланыс
неге мұншалықты әлсіз?
2) Ғаламдасу мен теңсіздіктің арасындағы тәуелділіктің себебі неде?
3) Ғаламдасудың нәтижесіндегі теңсіздіктің асқынуын қалай тоқтатуға
болады?
Өндірістің табысты дамуын және табыстың әділ бөлінуін бағалау үшін,
сондай-ақ теңсіздіктің асқыну бағдарын төмендету үшін осы үш сұрақтың
методологиялық үлкен мәні бар.
Ғаламдасу – тым жаңа құбылыс емес. Ол ХХ ғасырдың бүкіл өн бойында
дамумен болды. Әлемдік интеграцияның өсуінің көрсеткіштерінің бірі
сатылатын өнімнің үлесі болып табылады. Әлемдік экономиканың көптеген
қатысушылары үшін ол елеулі түрде өсіп отырды. Әсіресе Қытай мен
Үндістанның жалпы ішкі өнімінде (ЖІӨ) сауданың үлесі қатты артты. Ақша
айналымындағы және коммуникациялар саласындағы бағыттар да осыны айқын
аңғартады.
Атап кетерлік бір жәйт: соңғы жылдары Әлемнің үлкен бөлігінің өмір
сүру деңгейі өсті. Әсіресе 1960 жылдан кейін Шығыс Азия елдері мен Қытайда
және 1980 жылдан кейін Үндістанда өмір сүру деңгейі елеулі өсті. Мысалы,
1980 жылдары Қытайдың экономикасының өсу қарқыны жалпы есепте жылына 10,2 %-
ды құраса, ал 1990 жылдың бірінші жартысында 12,8 %-ды құрады, яғни бұл
ондаған миллион адамның тұрмыс жағдайына жағымды әсер етті.
Сонымен бірге, елдер арасында табыстарды бөлуде теңсіздік күшейді.
1960-1988 жылдар арасында 5 және 33-66 %деңгейіндегі АҚШ-тың көрсеткішіне
сәйкес мемлекеттердің табыстарының екі тобы пайда болды. Сонымен қатар,
соңғы жылдары Қытай мен Үндістанның тез дамуы елдердің арасындағы табыс
айырмашылығының азаюына әкелді, яғни бөлуді жақсартуға әкелді. Бұл жан
басына шаққандағы табыстары елеулі өскен жоғарыда аталған екі елде жер
шарының аса көп халқы тұрады. Осы себепті, елдер арасындағы жан басына
шаққандағы табыс көрсеткіштерін салыстыру олардың теңескендігі жөніндегі
қорытындыға алып келеді.
Алайда, әлемдегі табыс теңсіздігі елдер бойынша орташа табыстармен
ғана емес, жекеше табыстардың деңгейі бойынша да бағаланалады. Тіпті М.
Вульфтың елдер арасындағы табыстарды бөлуге байланысты бағалары дұрыс
болған күннің өзінде де, ол Қытайдың өзіндегі теңсіздіктің күшін ескермей
отыр. Елде орташа табыс өскенімен, көп адамдар бұдан ештеңе ұта қойған жоқ,
ал қайсыбір топтардың жағдайы тіпті нашарлап кетті. Осылайша соңғы жиырма
жылдың көлемінде жекелеген адамдардың арасындағы табыстарды бөлудің
теңсіздігі тереңдей түсті.
Әлемдік масштабтағы теңсіздіктің өсуі, табыс деңгейі жоғары және төмен
аймақтардың елдеріндегі теңсіздіктің күшейе түсуін көрсетіп отыр.
Тұтасымен алғанда, табысы жоғары елдерде табысты бөлудегі теңсіздіктің
күшейе түсуі байқалады. Бұл әсіресе ағылшынсаксондық елдерге қатысты.
Қытайда жедел экономикалық өсім мен әлемдік экономикаға интеграция
жағдайында (жалпы ішкі өнімдегі экспортттың үлесі 1985 жылғы 10,5 %-дан
1995 жылы 21,3 %-ға дейін) қалалық және ауылдық аудандар арасындағы, сондай-
ақ солардың ішіндегі, шеткері және ішкі облыстар арасындағы теңсіздіктер
күрт асқынып кетті.
Ғаламдасу анық оң нәтиже берді деп есептелетін Чилиде Джини коэфиценті
1971 жылғы 0,46-дан 1989 жылғы 0,58-ге дейін жоғарлады. Соңғы 10 жыл
көлемінде Латын Америкасының өнеркәсібі дамыған елдерінде кәсіптік шебері
жоғары және кәсіптік білігі жоқ қызметкерлер арасындағы теңсіздік бағыты
байқалуда.
Өтпелі экономика жағдайын бастан өткеріп отырған елдерде теңсіздік
мәселесі күшейіп отыр. Іс жүзінде тақыр кедейлердің деңгейі азаятын емес.
Әлемдік банктің мәліметтеріне қарағанда күніне 1 доллардан аз эквивалентке
өмір сүретін адамдардың саны (1985 жылғы сатып алу қабілетінін бағамы
бойынша) 1993 және 2000 жылдар аралығында 1,3 миллиардтан 1,6 миллиард
адамға дейін көбеюі тиіс еді. Әлемдік экономикаға интеграциясы тереңдеген
Қытайдың өзінде экономикалық өсім жоғарылағанымен кедейліктің көрсеткіші ең
тәуір дегенде тұрақталды, ал бәлкім өсе түсті.
Теңсіздіктің күшеюінің себептерінің бірі кедей елдерінде өмір сүретін
халықтың елеулі бөлігін ғаламдасу орағытып өтті деп түсіндіруге болады.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, барлық елдердегі экономикалық қызмет тауар
мен қызметтің жалпы айналымына тәуелді. Оның үстіне көптеген елдерде
табыстардың үлесі төмендеуімен қатар Жалпы Ішкі Өнімдегі сауданың үлесі
өскені байқалды. Мысалы, 1985-1995 жылдары Африканың экваториалды
елдеріндегі сауданың үлесі 51 %-дан 56,1 %-ға дейін жоғарылады. Әлемдік
экономикаға елдер мен аймақтардың интеграциялануы кеңейе түскені мен
олардың табыстарының үлесі не себепті азайғанын түсінуіміз керек. Кей
жағдайда халық өмірінің абсолюттік деңгейі де төмендеуде. Сондықтан
компаниялар, елдер, аймақтар, ауқымды өндіріс пен айналу процесіне қалай
қатысып отырғанына назар аударуы қажет.
Халықаралық саудаға қатысушылардың саны өсіп отырған жағдайда әлемдік
табыстағы елдердің үлес салмағының азаюының себебін, тауар секторларындағы
дамушы елдердің шоғырлануымен түсіндіруге болады. Мұнда ұзақ мезгіл бойы
сауда шарттарының нашарлауы орын алды. Бұл проблема көптеген дамушы
елдердің, әсіресе Орталық Африка елдерінің алдында әлі де өткір қалпында
тұр. Ұзақ уақыт бойы құрылымдық өзгерістердің мақсаты бастапқы шикізатты
өсіру немесе алудан өнеркәсіп тауарын өндіруге көшу деп есептеліп келді.
Бірақ 1980 жылдың ортасынан бастап бірқатар өнеркәсіп тауарларына – әсіресе
дамушы елдерде өндірілген тауарларға бағаның төмендеу бағыты байқалуда.
Мұның Қытайдың әлемдік нарыққа шығуымен сәйкес келуі де маңызды.
Табыстың төмендеуі проблемасымен тұтас бір мемлекеттер ғана бетпе-бет
келіп отырған жоқ. Жекелеген компаниялар да осындай жағдайға дұшар болуда.
Ол компаниялар импорт арқылы алынған құрастырылатын тауарлар мен
материалдарды қарапайым әдіспен жинаумен шұғылданса, қатаң бәсеке мен
пайданың төмендеу жағдайларына ұшырайды. Мәселен, Доминикан Республикасында
1990 жылдың басында джинсылар өндірісі қатаң аймақтық бәсекеге тап болып,
(бәсекелестік мақсат баға төмендеп кетті). Соның нәтижесінде жекелеген
өнімнің бағасы ұдайы төмендей түсті.
Жекелеген компаниялары топтарының және елдердің әлемдік нарыққа сәтсіз
шығуы салдарынан кедейлендіретін өсім деп аталатын ұғым пайда болды.
Мұндай жағдайда өндіріс кеңейе түседі, жұмыс істейтіндердің саны артады,
бірақ экономикалық пайда құлдырайды.
Соңғы 20 жылда Бразилияның аяқ-киім өндірушілері былғары аяқ-киімнің
әлемдік экспортының 12 %-дан астамын иеленді. Соған қарамастан 1970 жылдан
1980 жылға дейін бұл сектродағы нақты орташа еңбек ақы бір деңгейде қала
берді. Ал келесі он жылдықтың көлемінде ол шамамен қырық %-ға азайды.
Доминикан Республикасында 1990 жылдың екінші жартысында нақты еңбек ақының
деңгейі 45 %-ға төмендеді. Бұл негізінен аймақтағы бәсекелік қабілетті
арттыру мақсатында ұлттық валютаны құнсыздандырудың нәтижесінде орын алды.
[2]
Дүниежүзілік Банктің 1997 жылғы қорытынды есебінде мынандай мәліметтер
келтірілген: Әлемдік жан санының 16 %-ын ғана құрайтын 26 дамыған мемлекет
дүниежүзілік өндірістің 81 %-ын иеленген. Бұл елдерде адам басына шаққанда
орташа табыс 22 мың доллардан асады. Әлем халқының 28 %-ын құрайтын орташа
ауқатты 58 мемлекет, әлемдік өндірістің тек 5-ақ %-ына ие. Бұл елдерде
орташа табыс 2,5 мың доллар. Ал, әлем халқының 56 %-ын құрайтын көпшілік
дүниежүзілік ішкі өнімнің небәрі 16 %-ын ғана бөлісуде. Бұл елдерде орташа
табыс – адам басына 430 доллар. Тікелей инвестициялар мен капитал
айналымына қарағанымызда ақшаның бай мемлекеттердің арасында жүретінін
байқау қиын емес.
Соңғы 20 жылда дамыған мемлекеттер мен кедей елдер арасындағы қашықтық
3 есе артқан. Бұл деректердің барлығы да әлемдік экономикалық ғаламдасудың
бай дамыған мемлекетттердің мүддесіне қызмет еткенін көрсетеді.
Ғаламдасудың бұл саладағы мақсаты – капитализмге негізделген еркін базар
экономикасын мойындату.
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім (ГАТТ) және Дұниежүзілік
Сауда Ұйымы қатарлы көптеген халықаралық ұйымдар мен конвенциялар,
Дүниежүзілік Банк, Халық және Халықаралық Банк сияқты қаржы институттары,
халықаралық концерндер мен инвесторлар ылғи да еркін базар экономикасының
енгізілуін талап етуде. Дүниежүзілік тікелей инвестицияларда либерал
капитализмге қарсы саналатын Қытайдың бірінші орынды алуының өзі – әлемдік
экономикалық ғаламдасудың қайшылықты жақтарының бірі.
Экономикалық даму бойынша үш алып күштің қалыптасқаны байқалады:
Америка, Еуропа Одағы және Қиыр Шығыс (Жапония-Қытай-Корея). Долларды
халықаралық айырбас сатып алу құралына айналдырған халықаралық экономикалық
ғаламдасу ұлттық ақшалардың бірте-бірте айналымнан тыс қалуына және даму
жолындағы елдердің тікелей долларға тәуелді болуына апарып соқтырғаны
жасырын емес.
Әлемдік ғаламдасудың саяси дінгегін әке Джордж Буш 1990 жылы
жариялаған Дүниежүзілік жаңа тәртіп құрайды. Парсы шығанағындағы соғыстың
басталуы және Кеңес Одағының құлауымен дүние жүзінде жаңа тәртіп орнатқысы
келетін АБМ-нің жетекшілігіндегі жаңа саяси, әскери жүйе. АБМ-нің бір жылғы
әскери бюджеті 2002 жылы 400 миллиард долларға жеткені белгілі. Батыс
елдері әскери шығындарын кедей елдердің проблемаларын шешуге жұмсағанда
әділетті әлемдік ғаламдасу қалыптасқан болар еді. Кедей елдердің ауыз су,
қоректену, денсаулық, инфрақұрылым, білім және өзін-өзі қамсыздандыру
мәселелері шешілер еді. Бұған қоса планетамызға қауіп төндірген экологиялық
апаттардың алдын алуға болар еді.
Бірақ бұған батыс елдері келісер емес. Әлемдегі ең бай 352 адамның
байлығы 2,5 миллиард адамның барлығына тең келетін табыс үлесін иеленеді.
Бірақ миллиардтан астам адам ашаршылықпен күресіп жатқан ХХІ ғасырда
нақтылы соғыс қаупінің жоқтығына қарамастан, Батыстың әскери бюджеттерінің
жыл сайын еселеп өсуі де көп нәрсені аңғартса керек. Осыдан төрт жыл бұрын
БҰҰ тарапынан қол қоюға ашылған Халықаралық әскери қылмыстар соты туралы
конвенцяны Германия, Франция, Ұлыбритания сияқты 60 мемлекет бекіткенімен,
АБМ-нің бұл шартқа қосылмайтынын білдіруі – сыңаржақ ұстанымның айқын
көрінісі. Кейбір америкалық саясаткерлер бұл шартқа АБМ-нің қосылмауы
өздері уағыздап келе жатқан халықаралық заңның үстемдігі қағидасымен
келіспейтінін аңғартады.
Әлемдік алпауыт күштің бұл сыңаржақ әрекеті БҰҰ болашақта жойылып,
оның міндетін Дүниежүзілік Сауда Ұйымы атқармақ деген қауесетті
растағандай”.[3]
Қазір қарайтын болсақ, ДСҰ-ға мүше елдер, әсіресе бай және кедей елдер
арасында түсінбеушілік көп, әр кездесуде келіссөдер шиеленісе түседі,
антиглобалистер бұл ұйымның идеяларына қарсы шығады.
2001 жылы қараша айында Доха (Катар) қаласында 4-ші Министрлер
конференциясы өтті. Дохада басталған келіссөздер кезеңі кедей елдерге
көмектесу үшін ұйымдастырылған болатын. Өйткені, Женевада өткен 2-ші
Министрлер Конференциясы барысында (1998 жылғы мамыр) көпжақты
келіссөздердің жаңа кезеңін бастауға дайындық туралы шешім қабылданған
болатын. Бірақ қатысушылар бір шешімге келе алмады.
Кейбір кедей елдердің саясаткерлері 14 қыркүйекте өткен ДСҰ-ға мүше
елдер министрлері кездесуінің күйреуінен ләззат алған секілді. Мәселен,
Филиппиннің сауда министрі бұл мені қатты риза етті, ал Танзанияның өкілі
кедей елдер бай елдердің өздерін қолжаулық ету әрекетіне соққы бергені
үшін өзімді бақытты сезінемін – деп мәлімдеген болатын.
Дүниежүзілік Банктің есептеуінше, егер Дохада басталған келіссөздердің
кезеңі табысты болған жағдайда, 2015 жылға таман әлемдік табыс жылына 500
млрд. долларға дейін өсетін еді. Оның өсуінің 60 %-ы кедей елдердің үлесіне
келер еді, яғни 144 млн. адамды кедейліктен шығаруға көмектесер еді.
Елдердің пайдасы өсуінің негізгі бөлігі олардың өзара бір-біріне тауар сату
еркіндігінің жаңа деңгейіне көтерілуіне байланысты. Сондай-ақ субсидияларды
қысқарту мен Солтүстік жарты шардағы нарықтардың көбірек ашылуы да осы іске
көмектесу болатын. Алайда бұл мүмкіндік қолдан шығып кетті.
Келіссөздердің нәтижесінде мына мәселелер бойынша келісімге қол
жеткізу жоспарланып еді: ауыл шаруашылық өнімдеріне тарифтерді төмендету
және экспортқа субсидияларды алып тастау; кедей елдер үшін маңызды болып
табылатын тоқыма сияқты сегменттерде өнеркәсіп тауарларына тарифтерді
қысқарту; қызмет көрсету саласындағы шектеулерді алып тастау; Канкунде
жоспарланған шектік құжаттың негізінде мынадай төрт бағыт – бәсекелі күрес,
капитал салу, қамтамасыз етудің ашық мемлекеттік бағдарламалары мен саудаға
ықпал ету бағыттары бойынша халықаралық ережелер жасау. Бұл төрт саланы
сингапурлық тақырыптар деп атайды. Өйткені, олар алғаш рет Сингапурда
қозғалаған болатын.
Бастапқы кезден келіссөздер кезеңіне қатысушылар бұл сұрақтардың
елеулі бөлігін талқылаудан бас тартты. Мысалы, Еуропалық одақ экспорттық
субсидияларды алып тастау уәдесін мойындамады.[4]
ДСҰ-ның басты міндеті жалпы түсінікті және айқын болатын түрлі сауда
кедергілерін жою жолымен жалпы тұрмыс жағдайының өсуіне қол жеткізу
болатын. Бірақ бұл мақсатқа қол жеткізудің жолын түсіну қиын болып тұр.
Өйткені, ДСҰ қатысушылары арасында талас-тартыстар орын алды. Мексиканың
Канкун қаласында өткен ДСҰ мүше елдердің Министрлер саммиті барысында БҰҰ-
ның Бас Хатшысы Кофи Аннан кедейлікті арттыратын сауда саясатына және
халықаралық көмекке кедергі келтіретін іс-әрекеттерге жоқ деп айтуға, ал
ауқымды экономиканы қалпына келтіретін ойластырылған іс-шараларға иә
деуге шақырды. Ал ДСҰ-ның Бас директоры Супачай Паничпакдидың ойынша
күйреуді жіберуге болмайды, өйткені экономикалық өсуге үміттенгендер үшін
бұл жақсы белгі емес, және көптеген кедей елдер жұмысшылардың жағдайын
нашарлатады.[5]
Бірақ болары болды. Үмітпен күткен Министрлер кездесуі сәтсіздікке
ұшырады. Талдаушылар атап көрсеткеніндей, басты сауда бірлестігін белсенді
ету әрекетінің күйреуі – ДСҰ-ны құрылымдық жағынан рәсімдеуді одан әрі
кешеуілдету дегенді білдіреді және мұның өзі ұйымдастыру тарихының мүлде
аяқталғанын аңғартуы мүмкін.
Барлығы бітті. Біздің қайшылықтарымыз соншалықты кең болғандықтан,
тараптардың позицияларын жақындату мүмкін емес – деп Кения өкілі Одур
Онгуен бірінші болып отырыс залынан шығып кетті. Оның үлгісіне ұлы
сегіздікке қарсы салмақ ретінде құрылған G21 деп аталатын топқа кіретін
Африка, Оңтүстік Америка және Азия елдерінің өкілдері де ерді. Осыдан кейін
қабылдаушы ел Мексиканың Сауда министрі форумның төрағасы ретінде кездесуге
қатысушылардың барлығына кездесудің сәтсіздікке ұшырағанын ресми түрде
мойындауды ұсынды.
Уганда өкілі Ясфал Тондон: сәтсіздіктің кінәсы Батыс елдеріне
жүктелуі тиіс, өйткені, олар бастапқы кезден өздерін қызықтыратын
мәселелердің бірінші кезекте шешуін талап етті – деп мәлімдеді. Ал
Малайзияның Сауда миинистрі Рафид Азиз бай елдер басқа елдер келісе
алмайтын нәрселерді талап етті – деген болатын. Бақылаушылар
жоспарлағандай, сауда форумының қатысушылары үшін ауыр тақырып, Батыстың
жетекші елдерінің өздерінің ауылшаруашылық өндірушілерін субсидиялау
мәселесі болды.
Бір ғажабы, Канкун конференциясының сәтсіз аяқталуы Қазақстан үшін
пайдалы болуы мүмкін. ДСҰ-ға мүшелікке ұмтылып отырған біздің еліміздің
делегациясын сол кездегі Индустрия және сауда министрі Әділбек Жақсыбеков
басқарып барды. Қазақстан бұл бірлестікке әзірге бақылаушы ретінде
қатысуда. Соңғы оқиғаның барысы көрсеткеніндей, бізге әзірге бақылаушы
болып қатысу тиімді болып тұр. Канкун конференциясының сәтсіздікке ұшырауы
отандық кәсіпорындарымыздың әлемдік стандарттар талабына бейімделу кезеңін
ұзарта түседі. Біріншіден, осы ұйымға қабылдаудың қатаң ережелері бойынша
таяу уақытта келісім жасалмайды. Мұның өзі мүшелікке өту жөніндегі
келіссөздерді күрделі мәселелерді шешуге асықпауға мүмкіндік береді.
Екіншіден, Канкундегі сәтсіздік Қазақстанның ДСҰ-ға толық мүше болуына
қарсы жақтардың өз талаптарын жұмсартуына себеп болуы мүмкін.
Субсидияларына қарсы шығушы дамыған елдердің уәжі өздерінің экономикаларын
реформалауды аяқтау керек дегенге келіп тіреледі. Бұл мүмкіндікті
Қазақстанның дипломаттары мен экономистері тиімді пайдаланып, экономикалық
ғаламдасудың жемісін табуға біздің де құқығымыз бар екенін дәлелдеуі
тиіс.[6]
1 Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және оның
шеңберінде келіссөздер кезеңі
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім ТСБК екінші дүниежүзілік
соғыс аяқталысымен саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және
әлемдік әріптестікті нығайту мақсатында БҰҰ, Дүниежүзілік Банк, Халықаралық
валюта қорымен бірге 1947 жылы дүниеге келді. Осы келісімнің негізінде
халықаралық сауданы реттеуге жол ашылды [1].
Алғашқы кезде Дүниежүзілік Банк, Халықаралық Валюта Қорымен қатар БҰҰ-
ның арнайы агенттігі ретінде 50 мемлекеттің ниетімен сыртқы экономикалық
ынтымақтастық мәселелерімен айналысатын тағы бір ұйым – Халықаралық сауда
жөніндегі ұйымын (Организация по международной торговле) құру жоспарланған
еді. ХСҰ жарғысы тек қана халықаралық саудадағы белгілі тәртіпті орнатуды
ғана емес, сонымен қатар еңбек қатынастарына қатысты нормативтер мен
халықаралық инвестиция және қызмет көрсету, т.б. байланысты ережелерді де
қамтиды.
1946 жылы жарғыны толық бекіту алдында 50 мемлекеттің 23-і кедендік
тарифті төмендету жөнінде келіссөз жүргізуді жөн деп шешті. Екінші
дүниежүзілік соғыс енді ғана аяқталған еді. Сондықтан мемлекеттер сауданы
ырықтандыруға тезірек серпін беруге ұмтылды және 30-шы жылдардан қалған
протекционистік шаралардан бас тартпақшы болды. Алғашқы келіссөз кезеңінде
45 мың тариф қысқартылды, яғни жалпы әлемдік сауда көлемінің бестен бірін
құраған сауда айналымы жалпы сомасы 10 млрд. долларды қамтыды.
23 мемлекет сонымен қатар ХСҰ жарғы жобасына кірген бірқатар сауда
ережелерін қабылдауға келісті. Сауда ережелерін, тарифтер бойынша
ережелерді т.б. қамтыған құжаттар ”Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас
Келісім” деген атпен 1948 жылы қаңтар айында күшіне енді.
Халықаралық Сауда жөніндегі ұйымның жарғысы 1948 жылғы наурыз айында
Гаванада өткен сауда және жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі БҰҰ-ның
конференциясында қабылданғанына қарамастан, бірқатар мемлекеттердің
заңдарындағы шектеулерге байланысты бұл құжатты бекітуге болмайтын еді.
Жарғы ең қиян-кескі қарсылықты АҚШ конгресінде көрді. Ал АҚШ үкіметі
Халықаралық Сауда Ұйымын құрудың басты бастамашыларының қатарында болған
еді.
1950 жылы АҚШ үкіметі Гаванада қабылдаған жарғыны бекітпейтінін
мәлімдеді. Осыдан кейін ДСҰ өзінің жұмысын тоқтатты. Тарифтер мен Сауда
жөніндегі Бас Келісімнің уақытша сипатына қарамастан, 1948 жылдан 1995
жылғы Дүниежүзілік Сауда Ұйымы құрылғанға дейін халықаралық сауданы
реттейтін жалғыз құрал болып есептелді.
ТСБК мынадай принциптерге сүйенді:
1. Дискриминациясыз сауда;
2. Кедендік пошлина арқылы қорғау;
3. Кедендік ставкаларды тоқтату арқылы саудаға арналған тұрақты негіз;
4. Әділ бәсекені ынталандыру;
5. Импортқа сандық шектеу;
6. Консультациялар және дау-шараларды шешу;
7. Аймақтық сауда келісімдері;
8. Дамушы елдерге арналған жеңілдік режімі.
Алғашқы кезеңдердерде келісімдер тарифтерді төмендету сияқты
мәселелерді қамтыды, ал кейінгі келісімдер антидемпингтік және тарифтік
емес шаралар сияқты мәселелерді қозғады. [2]
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім шеңберіндегі сауда келіссөздері
Халықаралық сауданы ырықтандырудағы ең жоғарғы прогресске ТСБК-ның
аясында өткен халықаралық сауда келіссөздерінің немесе жетекші мамандар
кездесулерінің барысында қол жеткізілді. Солардың ішінде ең соңғысы және ең
ұзағы Уругвайлық кезең болды.
Сауда кезеңдері көбіне-көп ұзаққа созылып кеткенімен, олар сауда
келіссөздеріне кешенді көзқарасты қамтамасыз етті. Яғни, ол пакеттердің
ішінде кешенді емес, басқалардан бөлек қаралатын келіссөздерге қарағанда
бірқатар артықшылықтары бар.
Біріншіден, сауда кезеңдері қатысушыларға көптеген мәселелер бойынша
артықшылықтар алуға кепілдік береді.
Екіншіден, қайсыбір мемлекеттердің өзгелерге қолайлы шегіністерге
баруларына кейде олардың өз үйлеріндегі ішкі саяси жағдайлар мүмкіндік
бермейді. Бірақ сол шегіністер бір ғана мәнде немесе пакетте айтарлықтай
саяси және экономикалық тиімділіктерге негізделіп ұсынылатын болса, едәуір
ықыласпен қабылданады.
Үшіншіден, дамушы елдер мен келіссөздерге қатысушы ықпалы төмендеу
басқа да елдер үстінен негізгі сауда державалары арасындағы екіжақты қарым-
қатынастар үстемдік етсе, халықаралық жүйеге ықпал етуге мүмкіндігі молырақ
болар еді. Оған мысал ретінде ауылшаруашылық өнімі саудасын реформалауды
айтуға болады. Ол жөніндегі шешім Уругвайлық кезеңнің барысында қабылданған
болатын.
1-кесте
ТСБК сауда кезеңдері[3]
Жылдар ӨткізілгеТалқыланған мәселелер Қатысушы
н жері елдердің
саны
1947 Женева Тарифтер 23
1949 Аннеси Тарифтер 13
1951 Торкве Тарифтер 38
1956 Женева Тарифтер 26
1960-1967 Женева Тарифтер 26
(Диплон
кезеңі)
1973- 1979Женева Тарифтер және антидемпингтік 62
(Кеннеди шаралар
кезеңі)
1973-1979 Женева Тарифтер, тарифтік емес шаралар 102
(Токио және шектеулі шаралар
кезеңі)
1986- 1993Женева Тарифтер, тарифтік емес шаралар, 123
(Уругвай ережелер, қызмет көрсету,
кезеңі) зияткерлік меншікті қорғау,
талас-тартыстарды реттеу, тоқыма
және киім, ауылшаруашылық, ДСҰ
құру, және т.б. мәселелер.
ТСБК сауда кезеңдерінің алғашқы кезеңдері көбінесе тарифтерді
төмендету процестеріне арналған. Ал 60-шы жылдардың ортасында өткен
Кеннеди кезеңі барысында Тариф және Сауда жөніндегі Бас Келісімнің жаңа
антидемпингтік келісіміне қол қойылды. 70-ші жылдарда өткен Токио кезеңі
осы жүйені одан әрі дамыту және жетілдіруге күш салынумен ерекшеленеді.
1973 – 1979 жылдары өткен Токио кезеңіне 102 мемлекет қатысты. Бұл
кезеңнің тәртібінде біртіндеп тарифтерді төмендетуге бағытталған мәселелер
қарастырылды. Қол жеткізген нәтижелер ретінде тоғыз ірі әлем нарықтарында
кедендік салықтардың орта есеппен үштен бірге кемуін айтуға болады. Соның
арқасында шикізат өнімдеріне тарифтердің шамасы ТСБК құрылғанға дейінгі 40
%-дан 4,7 %-ға кеміді. Сегіз жыл бойы жайлап тарифтердің төмендеуі
үйлесілімділікке бастады. Соның нәтижесінде ең жоғарғы тарифтер төменгі
тарифтерге қарағанда едәуір теңдес дәрежеде төмендей түсті,
Алайда Токио кезеңінің нәтижелері басқа бағыттар бойынша біркелкі
болмады. Сөйтіп, Токио кезеңінің қатысушылары ауылшаруашылық өнімдерін
сатудың басты мәселелерін шеше алмады және қорғау шаралары бойынша жаңа
келісім жасауға қолдары жетпеді. Мұның әсіресе төтенше сипаттағы импорттық
шараларға қатысы бар. Соған қарамастан келіссөздердің нәтижесінде тарифтік
емес шаралар бойынша бірқатар келісімдерге қол жеткізілді. Бұл
келісімдердің кейбіреулері ТСБК-нің қазіргі күші бар ережелерін өзгертуге
арналған. Ал басқалары мүлде жаңа бағыттарды қамтыды. Көптеген жағдайларда
бұл келісімдерге ТСБК-ға мүше-мемлекеттердің бірсыпырасы ғана қосылды. Олар
негізінен өнеркәсібі дамыған мемлекеттер еді. Сондықтан бұл келісімдерді
көбінесе кодекстер деп атайды. Оларға мынадай мәселелер бойынша
келісімдер жатады.
1) Субсидиялар мен өтемақы төлеу шаралары: ТСБК-нің 6, 16 және 23-ші
баптарын талқылау;
2) Саудадағы техникалық кедергілер (кейбір кезде кодекстер немесе
нормативтер деп аталады);
3) Импортты лицензиялау тәртібі;
4) Мемлекеттік тапсырыстар;
5) Кедендік баға: VII – бапқа түсінік;
6) Антидемпингтік шаралар: VI – бапқа түсінік және Кеннеди кезеңі
барысындағы антидемпингтік ережені өзгерту;
7) Сиыр етін сату бойынша келісім;
8) Сүт өнімдері бойынша халықаралық келісім;
9) Азаматтық авиатехниканы сату.
Жоғарыда айтылып кеткен кейбір ережелерге (кодекстерге) Уругвай кезеңі
барысында қызмет ету аясын кеңейту жөнінде бірнеше түзетулер мен өзгерістер
енгізілді. Сол субсидия мен өтемақы төлеу шаралары, саудадағы техникалық
кедергілерге, импортты лицензиялауға, кедендік баға мен антидемпингтік
шараларға арналған ережелер бүгінде Дүниежүзілік Сауда Ұйымын құру туралы
келісім шеңберіндегі халықаралық міндеттемеге айналып отыр. Басқа сөзбен
айтқанда, ол елдерді ДСҰ мүшелері өз қатарына қабылдайды.
Бірақ 80-шы жылдардың басындағы әлемдік сауда саласындағы жағдайдың
нашарлауы Бас Келісімнің 40-шы жылдардағыдай әлемдік сауданың нақты ахуалын
көрсетуін тоқтатты.
Біріншіден, әлемдік сауда бұдан 40 жыл бұрын болған саудамен
салыстырғанда қиын механизмге айналды, әрі ол бұрынғыдан да маңызды рөл
атқара бастады. Әлемдік экономика ғаламдасу жолымен дамып келеді.
Халықаралық инвестициялар өрлеу кезенің бастан кешуде. Ал ТСБК ережелерімен
қамтылмаған қызмет көрсету саудасы барған сайын көптеген елдердің назарына
ілігіп, қызығушылығын арттыра түсті. Ол ол ма, қызмет көрсету саудасы
өндіріс тауарлары саудасымен барған сайын тығыз матаса бастады. Басқа
салаларда ТСБК өзінің жетістіктерімен мақтана алмас еді. Мысалы, әлемдік
сауда жүйесінде бар олқылықтардың салдарынан ауыл шаруашылығында сауданы
ырықтандыруға жұмсаған күш-жігердің бәрі де оң нәтижеге жеткізбеді. Тоқыма
бұйымдары мен киім-кешек мәселелері жөніндегі жағдай да осындай еді.
Келіссөздер процесі кезінде ТСБК ережелерінің стандарттарынан тоқыма
бұйымдарды халықаралық саудалау жөніндегі келісімдер нысанын алып тастау
ұйғарылды. Керек десеңіз, ТСБК-ның құрылымдық ұйымы мен дау-дамайларды
реттеу жүйесі де күдік туғызды.
ТСБК мүшелері халықаралық сауда жүйесін нығайту және дамыту үшін
жаңадан күш-жігер жұмсау керектігіне көздері жетті. Осылайша 1986-1994
жылдарды қамтитын Уругвай кезеңі басталды.
Уругвай келіссөз кезеңі жеті жарым жылға, яғни жоспарланғаннан екі есе
көп мерзімге созылды. Уругвай кезеңінің аяғына қарай келіссөздерге әлемнің
123 мемлекеті қатысты. Бұл тауарлардың барлық түрлеріне қатысты ең ірі
сауда келісімі еді.
Бірақ Уругвай келіссөз кезеңі аяқталуының нәтижесінде, екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін ТСБК құрылғаннан бастап, әлемдік сауданың
барлық жүйесінде ең маңызды реформалар жүргізілді. Барлық қиындықтарға
қарамастан, Уругвай келіссөздері біраз оң нәтижелер берді. Тек екі жыл
ішінде қатысушылар тропикалық өнімдердің импорт салығын төмендетуге қатысты
бірқатар келісім пакеттері бойынша ымыраға келді. (Оларды негізінен дамыған
мемлекеттер жеткізетін болып ұйғарды.) Сонымен қатар талас-тартыстарды шешу
ережелері қарастырылды, ал кейбір шаралар бірден іске асырылды. Келіссөзге
қатысушылар ТСБК-ға мүше-мемлекеттердің сауда саясаты жөніндегі тұрақты
есептерін шығарып тұру керектігін мойындады. Қатысушылардың ойынша бұл
қадам кең ауқымдағы сауда операцияларына үлкен жариялылық беру үшін қажет
еді.
Уругвай келіссөздер кезеңіне алғышарттар Женевада өткен ТСБК мүше-
мемлекеттерінің Министрлер Кеңесінде 1982 жылдың қараша айында жасалды.
Бірақ министрлер басты мәселелер бойынша келіссөздердің жаңа кезеңін бастау
туралы ниет білдіргеніне қарамастан, айтыс тек қана ауылшаруашылық
мәселесінде тұралап қалды. Қатысушылардың бірқатары сол кезде атап
көрсеткеніндей, конференция сәтсіздікке ұшырады.
Министрлерге кездесулердің жаңа кезеңін бастар алдында өзара
келісілген позицияларды ойластыру үшін тағы да төрт жыл керек болды. Олар
1986 жылы қыркүйек айында Пунта-дель-Эсте (Уругвай) қаласында жиналды.
Ақырында келіссөздердің күн тәртібі қабылданды және сауда саясатының барлық
даулы мәселелерін қамтыды. Келіссөздер сауданы ұлғайтуға және оған бірқатар
жаңа салаларды қосуға бағытталды. Соның ішінде, қызмет көрсету саудасына,
ақыл-ой меншігінің өнімдерін, импорт жүйесін реформалауға және тоқыма
өнімдерін экспорттауға, ауылшаруашылық өнімдеріне қатысты барлық баптарды
қайта қарау жоспарланған болатын. Бұл барлық белгіленген келіссөздердің
ішіндегі сауда келіссөздердің ең ірі бағдарламасы болды және ол
министрлерден өзара келісілген шараларды жүзеге асыру үшін 4 жылды қажет
етті.
2-кесте
Министрлер кездесулері кезеңдерінің негізгі мерзімдері
Мерзімі Өткен жері Қаралған мәселелер
1986 жылғы қыркүйек Пунта-Дель-Эсте Келісөздердің басы
(Уругвай)
1988 жылғы желтоқсан Монреаль (Канада) Алғашқы Министрлер Кеңесі
1989 жылғы сәуір Женева (Швейцария) Алғашқы Министрлер Кеңесінің
аяқталуы
1990 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұйымына кіру мӘселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I тарау. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құқықтық негіздері мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Әлемдік ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және осы
шеңберде өткен келіссөздер кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының пайда болуы және оның құқықтық негіздері мен
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне
әзірлік барысы және оның ел экономикасына тигізетін пайдасы мен осы
орайда кездесуі мүмкін проблемалар ... ... ...
2.1. Қырғызстан, Қытай және Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
тәжірибесінің Қазақстан үшін маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруінің тиімді-тиімсіз
жақтары және оның болуы мүмкін зардаптары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болу
жағдайындағы келіссөздер процесінің барысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыста қолданылған терминдер сӨздігі ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат ғылыми-техникалық революция мен әлемдік
экономикадағы терең әрі әр алуан өзгерістермен сипатталатын ХХІ ғасырға
қадам басуда. Экономиканың ғаламдасуы күшейген жағдайда, барлық елдер,
солардың ішінде әсіресе дамушы елдер өзінің өсіп-өркендеуін қамтамасыз
етуге мүмкіндіктер беретін осы процеске белсене ат салысуы қажет болады.
Сондықтан әр ел өзінің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, артықшылықтарын
ұтымды пайдаланып, кемшіліктерінен арылуына тура келеді. Олар сонда ғана
алдарына қойған мақсаттарын табысты орындап, мазасыз ғасырдың өркениет
көшіне ілесе алады.
Соңғы кезде ғаламдасу мәселесі жайлы әлемдік деңгейде көп айтылып та,
жазылып та жүр. Қазақстан Республикасы да нарықтық өзгерістер мен әлемдік
шаруашылық байланыстарға интеграциялануға қадам баса отырып, осы ғаламдасу
процестері мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруден сырт қала алмайды.
Себебі, мұның өзі ғаламдасу мен әлемдік сауданы ырықтандыру идеясын жүзеге
асырудың негізгі құралы болып табылады.
ДСҰ өзіне мүше болып саналатын 147 мемлекеттің арасындағы көпжақты
құқықтық қатынастарды реттеуге қызмет етеді. Бүгінде әлемдік сауданың 90 %-
ы осы ұйымға мүше елдердің еншісінде.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы – әлемде ең ірі ұйымдардың бірі. Ол жас
тәуелсіз мемлекеттердің дамуына көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан тәуелсіз
мемлекеттер нарығының негізгі құрамдас бөлігі осы халықаралық сауда
жүйесіне интеграциялану болып табылады. Бұл қай елге болмасын, өздерінің
даму стратегияларын дұрыс белгілеп, соны табысты жүзеге асыруға жол ашады.
Осы себептерге байланысты, бүгінгі таңда осы халықаралық ұйымның қыр-сырын,
оның әлемдік қауымдастықтың дамуына тигізіп отырған оң және теріс ықпалын
зерттеп білудің маңызы артып отыр. Бүгінде әлемде интеграциялық процестерді
жақтаушылармен бірге оған қарсылық білдірушілердің де аз емес екені
белгілі. Олар оқтын-оқтын шерулер өткізіп, өздерінің наразылықтарын
білдіріп отыратындығын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көріп, біліп
жүрміз.
Сондықтан бітіру жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының осы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мәселелерін таңдап
алдым. Өйткені, бұл біздің еліміздің болашақ даму тарихын айқындайтын аса
маңызды қадам болмақ. Сол себепті, ДСҰ-ға кіру бүгінде Қазақстан
Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізгі басымдықтарының бірі
болып отыр.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылға арналған
Жолдауында бұл жөнінде жан-жақты атап көрсетті. Экономика біздің
дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары
қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз болып қала береді, – деді ол өз
сөзінде. – Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру
арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес қол
жеткіземіз. Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік қолдаудың қолайлы
жағдайында емес, бәсекелестермен қатаң күресте қол жеткізілетіні баршаға
мәлім. Мен бұл ретте мемлекеттік қолдаудың оңтайлы рөлі, бір жағынан,
экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткізуде, екінші
жағынан – инфрақұрылымды жасау және белді салаларды дамытуға жеке меншік
секторды тарту жөнінде белсенді жұмыс жүргізуде деп білемін”.
2005 жылы экономиканы дамытудың негізгі бағыттары мыналар деп атап
көрсетілген:
- экономиканы ырықтандыру мен жүйелі реформаларды жалғастыру арқылы
бәсекелестікті дамыту және оны төрешілдіктен арылту;
- Қазақстан экономикасының ашықтығын күшейту;
- Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;
- Ауылды дамыту бағдарламасын жүзеге асыру;
- Инфрақұрылымдарды дамыту.
Үкімет ырықтандыру мен табиғи монополиялар салаларын:
телекоммуникацияларды, электр энергетикасы мен темір жолдарды қайта
құрылымдау бағытындағы жұмысты жандандыруы тиіс.
Бұл салалар бәсеке үшін айқын әрі ашық болуға тиіс, ал халық
көрсетілген қызмет сапасының жақсарып, бағаның төмендегенін сезінуге тиіс.
Бұл тұрғыда жоспарлар бар, тек соларды батыл орындау керек.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграциялаған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Сондықтан да Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруін жеделдету
аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзіміздің бүкіл саяси және
дипломатиялық әлеуетімізді толығымен іске қосқанымыз жөн деп есептеледі.
Зерттеу барысында сүйенетін еңбектерге келетін болсақ, әсіресе соңғы
жылдары біздің елімізде Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөнінде көп айтылып жүр.
Бұл жөнінде қоғамымызда қызу пікірталас өрбуде. Көптеген ой-пікірлер ортаға
салынуда. Бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстанның ДСҰ-ға кіру
мәселелері жөнінде мақалалар жариялануда. Авторлардың арасында есімі елге
танымал экономист ғалымдардан бастап, осы мәселенің басы-қасында жүрген
мамандар мен шаруашылық басшыларын да көруге болады.
Бұл пікірталастардың өріс алуы орынды деп есептеймін. Өйткені,
Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуы ел экономикасының бұдан былайғы жердегі
дамуына үлкен әсер ететіні дау тудырмайды. Бар мәселе оның оң немесе теріс
әсер ететіндігінде ғана. ДСҰ-ға үлкен әзірлікпен кірген жағдайда бұл
Қазақстан экономикасының дамуына үлкен серпін беруі тиіс. Ал іс кері
сипатта өріс алса, еліміз осы кезге дейін қол жеткізген табыстарынан
айрылып, қиын ахуалға душар болуы мүмкін екендігін де жоққа шығаруға
болмайды.
Сондықтан аталмыш зерттеуде ДСҰ-ға кіру мәселесімен айналысатын
Қазақстан басшылығының пікірлеріне көңіл бөлуге талпыныс жасалынады. Әрине,
Елбасымыз Н.Назарбаевтың әр баяндамасында, халыққа жолдауында, Бұқаралық
ақпарат құралдарына берген сұхбаттарында айтылған негізгі ойлар бітіру
жұмыстың басты арқауы болды. Бітіру жұмыс негізінен сол күнделікті
мерзімдік басылым беттерінде сөз болып жүрген ой-пікірлерге негізделген.
Осы мәселеге байланысты Интернет желісі мен газет-журналдар арқылы жария
етілген 60-қа жуық мақалалармен және дерек көздерін аталған зерттеу
жұмысында пайдаланылды. Соның барысында еліміздегі белгілі ғалымдардың,
экономистердің, саясаттанушылардың ой-пікірлеріне сүйендім. Солардың
арасында еліміздің білімді де беделді Кенжеғали Сағадиев, Арыстан
Есентүгелов, Қайырбек Арыстанбеков, Қ.Берентаев, сияқты танымал ғалымдары
мен экономистерінің ой-пікірлері бар.
Осы тақырыптың мән-маңызын тереңірек түсінуіме сондай-ақ
Ұлыбританиялық экономист ғалым Р.Каплинскийдің, Канададағы Батыс Онтарио
университеті экономика депртаментінің зерттеушісі В.Иваненконың, Ресей
Федерациясы Экономикалық даму және сауда министрінің орынбасары
М.Медведковтың, Қытай Халық Республикасы Сыртқы сауда және сыртқы
экономикалық ынтымақтастық министрлігіне тәуелді Халықаралық сауда және
экономика мәселелері департаменті бас директорының орынбасары Чжан
Сянченьннің еңбектері көп көмегін тигізгенін айта кету керек.
Әрине, болашақ мамандығым бойынша жаныма жақындау саналатын
Дж.Фельтхэмнің Настольная книга дипломата, еліміздің Сыртқы істер
министрі Қ.К.Тоқаевтың Под стягом независимости: очерки о внешней политике
Казахстана, Қазақстан Республикасының дипломатиясы деп аталатын
кітаптарында ДСҰ жайында айтылған ой-пікірлерсіз бұл тақырыптың мәнін жете
түсіну мүмкін емес.
Сонымен бірге осы тақырыпқа байланысты ДСҰ-ның құрылуына 124 мемлекет
өкілдері қол қойған Марракеш декларациясы, Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас
Келісім (ТСБК 1994), ДСҰ-ның ауыл шаруашылық жөніндегі келісімі, Қазақстан
Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымының тауарларды сипаттау мен оларға
код белгілеудің үйлестірілген жүйесі туралы халықаралық конвенциясына кіру
жөніндегі заң, стандарттау, инвестициялар туралы заң мәтіндеріне талдау
жасалынып, алынған нәтижелер жұмысты жазу барысында қолданылды.
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің құрамындағы
ДСҰ-ға кіру жөніндегі департаментте бір айлық практикада болуым да осы
күрделі мәселенінің қыр-сырын біршама тереңірек түсінуіме игі ықпал етті
деп айтар едім.
Дегенмен, Қазақстанның ДСҰ-ға енуі соңғы кездері ғана сөз бола
бастағандықтан, газет-журналдар мақалалары мен Интернет желісі
материалдарының көп екендігіне қарамастан, біздің елімізде бұл тақырып
жөнінде әзірге жан-жақты жазылған монографиялық сипаттағы еңбектердің
тапшылығы сезілді. Бір жағынан әзірге осылай болуы заңды да. Өйткені, бұл
тақырып біздің елімізде негізінен соңғы жылдарда ғана шындап қолға алына
бастады. Оның нақты нәтижелері таяу келешекте көріне бастауы тиіс.
Бітіру жұмыстың мақсаты – еліміздің ДСҰ-ға кіруі мәселелерін
сараптап, орын алған шешімі күрделі мәселелердің себептерін анықтау.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кіру мәселесіне қатысты
еңбектермен мүмкіндігінше таныса келе, бұл біздің еліміз үшін шындығында
өте жауапты әрі күрделі қадам екендігіне көз жеткізуге болады.
Белгілеген осы мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу жұмысын Дүниежүзілік
Сауда Ұйымының ғаламдасудағы орны, оның құрылу тарихы, ДСҰ шеңберіндегі
келіссөздер кезеңдері, бізге көршілес Қытайдың, Қырғызстанның және өзіміз
сияқты ДСҰ-ға кіруге дайындалып жатқан Ресейдің тәжірибесін айқындау
мәселелері төңірегінде құрдылды. Өйткені, бұл елдердің тәжірибесі біз үшін
өте маңызды. Айталық, Қырғызстан ТМД елдерінің ішінде ең бірінші болып ДСҰ-
ның мүшесі болды. Осыған орай еш дайындықсыз кіре салған Қырғызстанның
ұтқанынан ұтылатын тұстары көп екені де байқалмай қалған жоқ. Тіпті, сол
Қырғызстанның тәжірибесін көре келе, еліміздің ДСҰ-ға кіруіне қарсылық
білдірушілер де көптеп табылуда. Сондықтан біздің еліміз Қырғызстанның
тәжірибесін мұқият зерттеп, сегіз жыл бойы келіссөздер жүргізіп келеді.
Әрине, Қазақстан ДСҰ-ға мүшелікке өту барысында, одан кейін де өзінің
географиялық және басқа артықшылықтарын ұтымды пайдалана білуі керек. Соның
бірі – Қытаймен және Ресей Федерациясымен тату көршілік екені анық.
Қазақстанның Ресеймен тауар айналымы 4,6 млрд. долларды, ал Қытаймен –
шамамен 3 млрд. долларды құрайды. Сондықтан өзінің ішкі нарығы жеткіліксіз
ел ретінде Қазақстан осы елдермен интеграцияға кеңінен арқа сүйеуі керек.
Сондай-ақ аталмыш зерттеу жұмысында Қазақстанның ДСҰ-ға кіргеннен
кейін одан ұтатын және ұтылатын тұстары жөніндегі мамандардың ой-
пікірлеріне көп көңіл бөлінді. Бұл орайда расында да елімізде үлкен пікір
алуандығы орын алып отыр. Сондықтан экономистердің, ғалымдардың,
журналистердің ой-пікірлеріне сүйеніп, Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуының
болашағына ой жіберу диссертациялық жұмыстың маңызды міндеттерінің біріне
саналады. Осыған орай, Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөніндегі келіссөздерінің
барысына тоқталу зерттеу жұмыстың міндеттерін шешуге ықпалын тигізеді.
Қазіргі дерктерге қарағанда, Қазақстан Республикасының Үкіметі келіссөздер
процесін 2005 жылға дейін аяқтап, сол жылы ДСҰ-ға кіруді жоспарланған.
Қазір осы төңіректегі келіссөздер процесі жалғасуда. Осы жылдарда Қазақстан
ДСҰ-ға мүшеліктің тиімділігін сезінетін, мүшелікке өтуден экономикамыз
зардап шекпейтін салаларды анықтап, ДСҰ талаптарын орындау орайындағы
жұмыстар жүргізуде.
Бұл мәселемен негізінен Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда
министрлігі айналысуда. Қазіргі кезде Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөнінде
Жұмыс Тобының 6 отырысы мен келіссөздердің 10 кезеңі өтті. Қазақстанның
заңдары ДСҰ ережелеріне сәйкес келтірілуде. Демек, енді бірер жылда еліміз
осы маңызды ұйымға мүше болады деген үміт негізсіз емес.
Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және жұмыста қолданылған кейбір бейтаныс терминдер сөздігінен
тұрады.
І – тарау
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
құқықтық негіздері мен принциптері
18 Әлемдік экономикалық ғаламдасу және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
Әлемдік ғаламдасудың қалыптасуының тарихи және экономикалық
себептеріне қарағанда, оның алғышарттарының сонау Француз төңкерісі мен
өнеркәсіп саласындағы жаңалықтардың қауырт жиіленуі дәуірінен басталғаны
аңғарылады. Екінші жиһан соғысынан кейінгі геосаяси және геоэкономикалық
өзгерістер, дүние жүзіндегі инфляцияның артуы, мұнай және энергия
дағдарыстары, технологиялық өндірістің бұрын соңды болмағандай көбеюі,
құрлықтар арасын жалғайтын фибер оптикалық байланыс жүйелерінің 1989 жылы
іске қосылуы, Жер серіктері арқылы бұқаралық ақпарат құралдарының
ақпараттарын кез-келген жерден күллі жиһанға таратуы, екі блокты дүниенің
Кеңестер Одағының ыдырауымен Американың басшылығындағы бір блокты дүниеге
айналуы, трансұлттық корпорациялардың төрткүл дүниеге тармақталуы – әлемдік
ғаламдасудың әсерлерін күшейткен факторлар.
Аймақтық ғаламдасу: Әлемдік ғаламдасу барысында ұлттық мемлекеттердің
өзін-өзі сақтауды қамсыздандыру мақсатының нәтижесі ретінде аймақтық
ғаламдасу (regionalization) ұғымы пайда болған. Бұған мысал ретінде
аймақтық ғаламдасудың ең озық формасы саналатын Еуропа Одағын айтуға
болады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері ASEAN (Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері
достастығы) ұйымын, ал, Американың Бірлескен Мемлекетттері (АБМАҚШ),
Канада және Мексика елдері бірігіп, NAFTA (Солтүстік Америка еркін сауда
келісімі) ұйымдарын құрған. Енді бұл екі ұйым бірігіп, құрамына 18 мемлекет
кіретін APEC (Азия-Тынық мұхит экономикалық әріптестік ұйымы) ұйымын
ұйымдастыруда.
Біздің еліміз де ТМД, Шанхай Ынтымастық Ұйымы, Экономикалық
Ынтымақтастық Ұйымы, ЕурАзЭҚ, Бірыңғай Экономикалық Қауымдастық (ЕЭП)
сияқты аумақтық ұйымдар арқылы аймақтық ғаламдасу процестеріне ат салысуда.
Аймақтық ғаламдасу әлемдік ғаламдасу әрекеттерінің табиғи жемісі, бір
жағынан қарағанда, оған қарсы әрекет болып табылады.
Әлемдік ғаламдасудың, яғни глобализацияның нақтылы тағылымы әлі де де
жоқ. Экономистер, саясаткерлер, заңгерлер, ғалымдар, мәдениеттанушылар,
әлеуметтанушылар, философтар бұл терминді әр түрлі түсіндіруде. Әлемдік
ғаламдасуды жақтаушылар мен оған қарсылардың пікірлері әр қилы. Мәселен,
жақтаушылардың пікірінше әлемдік ғаламдасу – әлеуметтік, мәдени, саяси
және рухани құндылықтар мен осы құндылықтар негізінде пайда болған табыстар
мен нәтижелердің ұлттық шекаралардан асып, күллі жиһанға таралуы; алуан
мәдениеттер мен сенімдердің танылуы және сіңісуі (сенкретизм); тауарлар мен
қызметтердің еркін айналуы; халықаралық қатынастар мен ықпалдастықтың
нығаюы және идеологиялық жікшілдікке негізделген айырмашылықтардың жойылуы
болып табылады.
Ал, әлемдік ғаламдасуға қарсылар оны былайша түсіндіреді: Әлемдік
ғаламдасу дегеніміз Батыс әлемнің үстемдігінің дүние жүзіне таралуы, осы
мақсатқа жету үшін саяси, ғылыми және технологиялық әдістердің
пайдаланылуы;
Батыстың өзінің мәдениеті мен өркениетін дүние жүзіне үлгі етіп,
күшпен мойындатуы; ұлттық мемлекеттердің ішіндегі алуан этностық және
көптілділік мәселелерін өз мүддесіне пайдаланып. Ішкі қырқыстар мен
ұлтаралық араздықтарды өршітуі; сөйтіп, ұлттық мемлекеттерді күйрету арқылы
өз мақсаттарына жетуі; Батыс экспансионизмінің жаңа әлемдік сатысы;
халықаралық капитал иелерінің дүние жүзін бір базарға және адамзатты
тұтынушыларға айналдыруы және экономикалық іс-әрекеттерді өз монополиясында
ұстауы; қысқаша айтқанда, Батыс империализмінің заманауи ұстанымдармен
бекітілуі Еуропалық ғалымдар батыс ұғымына Еуропамен қатар осы құрлықтан
шыққан Америка мен Австралияны, Жаңа Зеландия мен Оңтүстік Африканы
қосатынын ескерген жөн. Ал, Азия құрлығындағы Израильдің батыс әлемінің
ұйымдарынан көріну біраз нәрсені аңғартса керек”[1]
Жер шары халқының басым бөлігі үшін әлемдік экономика интеграциясының
тереңдей түсуі халықтың әл-аухатының елеулі түрде жақсаруына мүмкіндік
береді. Соның нәтижесінде олар мол табыс тауып қана қоймай, тауар түрлерін
таңдау мүмкіндігі арта түседі. Осыған қарамастан, ғаламдасудың теріс
зардаптары да бар. Елдің ішінде де, елдер мен елдердің арасында да
теңсіздік арта түседі. Тұрмысы төмен адамдардың саны өседі. Бұл тек кедей
мемлекеттерде ғана емес, бай елдердің өзінде де байқалады. Ғаламдасудың оң
және теріс зардаптары жекелеген адамдарға, отбасыларына, компанияларға,
қалаларға, аймақтарға, секторлар мен ұлттар арасында да көрінеді. Осылайша,
ғаламдасудың нәтижесінде байлықтың бөлінуі әркелкі және өте күрделі сипат
алады.
Егер ғаламдасудың зардабын осыған қатыспағандар ғана көрсе, оның
жарасы жеңіл болар еді. Оларды өндіріс пен сауданың бүкіләлемдік
процестеріне қосып алуға болады. Алайда, ғаламдасудың зардаптарын әлемдік
интеграцияға белсенді қатысушылар да тартып жатады. Демек, бұрынғы табыс
деңгейін сақтап, қоғамның одан әрі жіктелуіне жол бермеуі үшін әлемдік
экономикаға кірудің әдістерін реттеуге тура келеді.
Осы айтқандарға байланысты үш мәселе туындайды.
1) Экономикалық белсенділіктің географиялық тұрғыдан кеңеюі мен
әлемдік нарықтағы қызмет пайдасының өсуінің арасындағы байланыс
неге мұншалықты әлсіз?
2) Ғаламдасу мен теңсіздіктің арасындағы тәуелділіктің себебі неде?
3) Ғаламдасудың нәтижесіндегі теңсіздіктің асқынуын қалай тоқтатуға
болады?
Өндірістің табысты дамуын және табыстың әділ бөлінуін бағалау үшін,
сондай-ақ теңсіздіктің асқыну бағдарын төмендету үшін осы үш сұрақтың
методологиялық үлкен мәні бар.
Ғаламдасу – тым жаңа құбылыс емес. Ол ХХ ғасырдың бүкіл өн бойында
дамумен болды. Әлемдік интеграцияның өсуінің көрсеткіштерінің бірі
сатылатын өнімнің үлесі болып табылады. Әлемдік экономиканың көптеген
қатысушылары үшін ол елеулі түрде өсіп отырды. Әсіресе Қытай мен
Үндістанның жалпы ішкі өнімінде (ЖІӨ) сауданың үлесі қатты артты. Ақша
айналымындағы және коммуникациялар саласындағы бағыттар да осыны айқын
аңғартады.
Атап кетерлік бір жәйт: соңғы жылдары Әлемнің үлкен бөлігінің өмір
сүру деңгейі өсті. Әсіресе 1960 жылдан кейін Шығыс Азия елдері мен Қытайда
және 1980 жылдан кейін Үндістанда өмір сүру деңгейі елеулі өсті. Мысалы,
1980 жылдары Қытайдың экономикасының өсу қарқыны жалпы есепте жылына 10,2 %-
ды құраса, ал 1990 жылдың бірінші жартысында 12,8 %-ды құрады, яғни бұл
ондаған миллион адамның тұрмыс жағдайына жағымды әсер етті.
Сонымен бірге, елдер арасында табыстарды бөлуде теңсіздік күшейді.
1960-1988 жылдар арасында 5 және 33-66 %деңгейіндегі АҚШ-тың көрсеткішіне
сәйкес мемлекеттердің табыстарының екі тобы пайда болды. Сонымен қатар,
соңғы жылдары Қытай мен Үндістанның тез дамуы елдердің арасындағы табыс
айырмашылығының азаюына әкелді, яғни бөлуді жақсартуға әкелді. Бұл жан
басына шаққандағы табыстары елеулі өскен жоғарыда аталған екі елде жер
шарының аса көп халқы тұрады. Осы себепті, елдер арасындағы жан басына
шаққандағы табыс көрсеткіштерін салыстыру олардың теңескендігі жөніндегі
қорытындыға алып келеді.
Алайда, әлемдегі табыс теңсіздігі елдер бойынша орташа табыстармен
ғана емес, жекеше табыстардың деңгейі бойынша да бағаланалады. Тіпті М.
Вульфтың елдер арасындағы табыстарды бөлуге байланысты бағалары дұрыс
болған күннің өзінде де, ол Қытайдың өзіндегі теңсіздіктің күшін ескермей
отыр. Елде орташа табыс өскенімен, көп адамдар бұдан ештеңе ұта қойған жоқ,
ал қайсыбір топтардың жағдайы тіпті нашарлап кетті. Осылайша соңғы жиырма
жылдың көлемінде жекелеген адамдардың арасындағы табыстарды бөлудің
теңсіздігі тереңдей түсті.
Әлемдік масштабтағы теңсіздіктің өсуі, табыс деңгейі жоғары және төмен
аймақтардың елдеріндегі теңсіздіктің күшейе түсуін көрсетіп отыр.
Тұтасымен алғанда, табысы жоғары елдерде табысты бөлудегі теңсіздіктің
күшейе түсуі байқалады. Бұл әсіресе ағылшынсаксондық елдерге қатысты.
Қытайда жедел экономикалық өсім мен әлемдік экономикаға интеграция
жағдайында (жалпы ішкі өнімдегі экспортттың үлесі 1985 жылғы 10,5 %-дан
1995 жылы 21,3 %-ға дейін) қалалық және ауылдық аудандар арасындағы, сондай-
ақ солардың ішіндегі, шеткері және ішкі облыстар арасындағы теңсіздіктер
күрт асқынып кетті.
Ғаламдасу анық оң нәтиже берді деп есептелетін Чилиде Джини коэфиценті
1971 жылғы 0,46-дан 1989 жылғы 0,58-ге дейін жоғарлады. Соңғы 10 жыл
көлемінде Латын Америкасының өнеркәсібі дамыған елдерінде кәсіптік шебері
жоғары және кәсіптік білігі жоқ қызметкерлер арасындағы теңсіздік бағыты
байқалуда.
Өтпелі экономика жағдайын бастан өткеріп отырған елдерде теңсіздік
мәселесі күшейіп отыр. Іс жүзінде тақыр кедейлердің деңгейі азаятын емес.
Әлемдік банктің мәліметтеріне қарағанда күніне 1 доллардан аз эквивалентке
өмір сүретін адамдардың саны (1985 жылғы сатып алу қабілетінін бағамы
бойынша) 1993 және 2000 жылдар аралығында 1,3 миллиардтан 1,6 миллиард
адамға дейін көбеюі тиіс еді. Әлемдік экономикаға интеграциясы тереңдеген
Қытайдың өзінде экономикалық өсім жоғарылағанымен кедейліктің көрсеткіші ең
тәуір дегенде тұрақталды, ал бәлкім өсе түсті.
Теңсіздіктің күшеюінің себептерінің бірі кедей елдерінде өмір сүретін
халықтың елеулі бөлігін ғаламдасу орағытып өтті деп түсіндіруге болады.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, барлық елдердегі экономикалық қызмет тауар
мен қызметтің жалпы айналымына тәуелді. Оның үстіне көптеген елдерде
табыстардың үлесі төмендеуімен қатар Жалпы Ішкі Өнімдегі сауданың үлесі
өскені байқалды. Мысалы, 1985-1995 жылдары Африканың экваториалды
елдеріндегі сауданың үлесі 51 %-дан 56,1 %-ға дейін жоғарылады. Әлемдік
экономикаға елдер мен аймақтардың интеграциялануы кеңейе түскені мен
олардың табыстарының үлесі не себепті азайғанын түсінуіміз керек. Кей
жағдайда халық өмірінің абсолюттік деңгейі де төмендеуде. Сондықтан
компаниялар, елдер, аймақтар, ауқымды өндіріс пен айналу процесіне қалай
қатысып отырғанына назар аударуы қажет.
Халықаралық саудаға қатысушылардың саны өсіп отырған жағдайда әлемдік
табыстағы елдердің үлес салмағының азаюының себебін, тауар секторларындағы
дамушы елдердің шоғырлануымен түсіндіруге болады. Мұнда ұзақ мезгіл бойы
сауда шарттарының нашарлауы орын алды. Бұл проблема көптеген дамушы
елдердің, әсіресе Орталық Африка елдерінің алдында әлі де өткір қалпында
тұр. Ұзақ уақыт бойы құрылымдық өзгерістердің мақсаты бастапқы шикізатты
өсіру немесе алудан өнеркәсіп тауарын өндіруге көшу деп есептеліп келді.
Бірақ 1980 жылдың ортасынан бастап бірқатар өнеркәсіп тауарларына – әсіресе
дамушы елдерде өндірілген тауарларға бағаның төмендеу бағыты байқалуда.
Мұның Қытайдың әлемдік нарыққа шығуымен сәйкес келуі де маңызды.
Табыстың төмендеуі проблемасымен тұтас бір мемлекеттер ғана бетпе-бет
келіп отырған жоқ. Жекелеген компаниялар да осындай жағдайға дұшар болуда.
Ол компаниялар импорт арқылы алынған құрастырылатын тауарлар мен
материалдарды қарапайым әдіспен жинаумен шұғылданса, қатаң бәсеке мен
пайданың төмендеу жағдайларына ұшырайды. Мәселен, Доминикан Республикасында
1990 жылдың басында джинсылар өндірісі қатаң аймақтық бәсекеге тап болып,
(бәсекелестік мақсат баға төмендеп кетті). Соның нәтижесінде жекелеген
өнімнің бағасы ұдайы төмендей түсті.
Жекелеген компаниялары топтарының және елдердің әлемдік нарыққа сәтсіз
шығуы салдарынан кедейлендіретін өсім деп аталатын ұғым пайда болды.
Мұндай жағдайда өндіріс кеңейе түседі, жұмыс істейтіндердің саны артады,
бірақ экономикалық пайда құлдырайды.
Соңғы 20 жылда Бразилияның аяқ-киім өндірушілері былғары аяқ-киімнің
әлемдік экспортының 12 %-дан астамын иеленді. Соған қарамастан 1970 жылдан
1980 жылға дейін бұл сектродағы нақты орташа еңбек ақы бір деңгейде қала
берді. Ал келесі он жылдықтың көлемінде ол шамамен қырық %-ға азайды.
Доминикан Республикасында 1990 жылдың екінші жартысында нақты еңбек ақының
деңгейі 45 %-ға төмендеді. Бұл негізінен аймақтағы бәсекелік қабілетті
арттыру мақсатында ұлттық валютаны құнсыздандырудың нәтижесінде орын алды.
[2]
Дүниежүзілік Банктің 1997 жылғы қорытынды есебінде мынандай мәліметтер
келтірілген: Әлемдік жан санының 16 %-ын ғана құрайтын 26 дамыған мемлекет
дүниежүзілік өндірістің 81 %-ын иеленген. Бұл елдерде адам басына шаққанда
орташа табыс 22 мың доллардан асады. Әлем халқының 28 %-ын құрайтын орташа
ауқатты 58 мемлекет, әлемдік өндірістің тек 5-ақ %-ына ие. Бұл елдерде
орташа табыс 2,5 мың доллар. Ал, әлем халқының 56 %-ын құрайтын көпшілік
дүниежүзілік ішкі өнімнің небәрі 16 %-ын ғана бөлісуде. Бұл елдерде орташа
табыс – адам басына 430 доллар. Тікелей инвестициялар мен капитал
айналымына қарағанымызда ақшаның бай мемлекеттердің арасында жүретінін
байқау қиын емес.
Соңғы 20 жылда дамыған мемлекеттер мен кедей елдер арасындағы қашықтық
3 есе артқан. Бұл деректердің барлығы да әлемдік экономикалық ғаламдасудың
бай дамыған мемлекетттердің мүддесіне қызмет еткенін көрсетеді.
Ғаламдасудың бұл саладағы мақсаты – капитализмге негізделген еркін базар
экономикасын мойындату.
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім (ГАТТ) және Дұниежүзілік
Сауда Ұйымы қатарлы көптеген халықаралық ұйымдар мен конвенциялар,
Дүниежүзілік Банк, Халық және Халықаралық Банк сияқты қаржы институттары,
халықаралық концерндер мен инвесторлар ылғи да еркін базар экономикасының
енгізілуін талап етуде. Дүниежүзілік тікелей инвестицияларда либерал
капитализмге қарсы саналатын Қытайдың бірінші орынды алуының өзі – әлемдік
экономикалық ғаламдасудың қайшылықты жақтарының бірі.
Экономикалық даму бойынша үш алып күштің қалыптасқаны байқалады:
Америка, Еуропа Одағы және Қиыр Шығыс (Жапония-Қытай-Корея). Долларды
халықаралық айырбас сатып алу құралына айналдырған халықаралық экономикалық
ғаламдасу ұлттық ақшалардың бірте-бірте айналымнан тыс қалуына және даму
жолындағы елдердің тікелей долларға тәуелді болуына апарып соқтырғаны
жасырын емес.
Әлемдік ғаламдасудың саяси дінгегін әке Джордж Буш 1990 жылы
жариялаған Дүниежүзілік жаңа тәртіп құрайды. Парсы шығанағындағы соғыстың
басталуы және Кеңес Одағының құлауымен дүние жүзінде жаңа тәртіп орнатқысы
келетін АБМ-нің жетекшілігіндегі жаңа саяси, әскери жүйе. АБМ-нің бір жылғы
әскери бюджеті 2002 жылы 400 миллиард долларға жеткені белгілі. Батыс
елдері әскери шығындарын кедей елдердің проблемаларын шешуге жұмсағанда
әділетті әлемдік ғаламдасу қалыптасқан болар еді. Кедей елдердің ауыз су,
қоректену, денсаулық, инфрақұрылым, білім және өзін-өзі қамсыздандыру
мәселелері шешілер еді. Бұған қоса планетамызға қауіп төндірген экологиялық
апаттардың алдын алуға болар еді.
Бірақ бұған батыс елдері келісер емес. Әлемдегі ең бай 352 адамның
байлығы 2,5 миллиард адамның барлығына тең келетін табыс үлесін иеленеді.
Бірақ миллиардтан астам адам ашаршылықпен күресіп жатқан ХХІ ғасырда
нақтылы соғыс қаупінің жоқтығына қарамастан, Батыстың әскери бюджеттерінің
жыл сайын еселеп өсуі де көп нәрсені аңғартса керек. Осыдан төрт жыл бұрын
БҰҰ тарапынан қол қоюға ашылған Халықаралық әскери қылмыстар соты туралы
конвенцяны Германия, Франция, Ұлыбритания сияқты 60 мемлекет бекіткенімен,
АБМ-нің бұл шартқа қосылмайтынын білдіруі – сыңаржақ ұстанымның айқын
көрінісі. Кейбір америкалық саясаткерлер бұл шартқа АБМ-нің қосылмауы
өздері уағыздап келе жатқан халықаралық заңның үстемдігі қағидасымен
келіспейтінін аңғартады.
Әлемдік алпауыт күштің бұл сыңаржақ әрекеті БҰҰ болашақта жойылып,
оның міндетін Дүниежүзілік Сауда Ұйымы атқармақ деген қауесетті
растағандай”.[3]
Қазір қарайтын болсақ, ДСҰ-ға мүше елдер, әсіресе бай және кедей елдер
арасында түсінбеушілік көп, әр кездесуде келіссөдер шиеленісе түседі,
антиглобалистер бұл ұйымның идеяларына қарсы шығады.
2001 жылы қараша айында Доха (Катар) қаласында 4-ші Министрлер
конференциясы өтті. Дохада басталған келіссөздер кезеңі кедей елдерге
көмектесу үшін ұйымдастырылған болатын. Өйткені, Женевада өткен 2-ші
Министрлер Конференциясы барысында (1998 жылғы мамыр) көпжақты
келіссөздердің жаңа кезеңін бастауға дайындық туралы шешім қабылданған
болатын. Бірақ қатысушылар бір шешімге келе алмады.
Кейбір кедей елдердің саясаткерлері 14 қыркүйекте өткен ДСҰ-ға мүше
елдер министрлері кездесуінің күйреуінен ләззат алған секілді. Мәселен,
Филиппиннің сауда министрі бұл мені қатты риза етті, ал Танзанияның өкілі
кедей елдер бай елдердің өздерін қолжаулық ету әрекетіне соққы бергені
үшін өзімді бақытты сезінемін – деп мәлімдеген болатын.
Дүниежүзілік Банктің есептеуінше, егер Дохада басталған келіссөздердің
кезеңі табысты болған жағдайда, 2015 жылға таман әлемдік табыс жылына 500
млрд. долларға дейін өсетін еді. Оның өсуінің 60 %-ы кедей елдердің үлесіне
келер еді, яғни 144 млн. адамды кедейліктен шығаруға көмектесер еді.
Елдердің пайдасы өсуінің негізгі бөлігі олардың өзара бір-біріне тауар сату
еркіндігінің жаңа деңгейіне көтерілуіне байланысты. Сондай-ақ субсидияларды
қысқарту мен Солтүстік жарты шардағы нарықтардың көбірек ашылуы да осы іске
көмектесу болатын. Алайда бұл мүмкіндік қолдан шығып кетті.
Келіссөздердің нәтижесінде мына мәселелер бойынша келісімге қол
жеткізу жоспарланып еді: ауыл шаруашылық өнімдеріне тарифтерді төмендету
және экспортқа субсидияларды алып тастау; кедей елдер үшін маңызды болып
табылатын тоқыма сияқты сегменттерде өнеркәсіп тауарларына тарифтерді
қысқарту; қызмет көрсету саласындағы шектеулерді алып тастау; Канкунде
жоспарланған шектік құжаттың негізінде мынадай төрт бағыт – бәсекелі күрес,
капитал салу, қамтамасыз етудің ашық мемлекеттік бағдарламалары мен саудаға
ықпал ету бағыттары бойынша халықаралық ережелер жасау. Бұл төрт саланы
сингапурлық тақырыптар деп атайды. Өйткені, олар алғаш рет Сингапурда
қозғалаған болатын.
Бастапқы кезден келіссөздер кезеңіне қатысушылар бұл сұрақтардың
елеулі бөлігін талқылаудан бас тартты. Мысалы, Еуропалық одақ экспорттық
субсидияларды алып тастау уәдесін мойындамады.[4]
ДСҰ-ның басты міндеті жалпы түсінікті және айқын болатын түрлі сауда
кедергілерін жою жолымен жалпы тұрмыс жағдайының өсуіне қол жеткізу
болатын. Бірақ бұл мақсатқа қол жеткізудің жолын түсіну қиын болып тұр.
Өйткені, ДСҰ қатысушылары арасында талас-тартыстар орын алды. Мексиканың
Канкун қаласында өткен ДСҰ мүше елдердің Министрлер саммиті барысында БҰҰ-
ның Бас Хатшысы Кофи Аннан кедейлікті арттыратын сауда саясатына және
халықаралық көмекке кедергі келтіретін іс-әрекеттерге жоқ деп айтуға, ал
ауқымды экономиканы қалпына келтіретін ойластырылған іс-шараларға иә
деуге шақырды. Ал ДСҰ-ның Бас директоры Супачай Паничпакдидың ойынша
күйреуді жіберуге болмайды, өйткені экономикалық өсуге үміттенгендер үшін
бұл жақсы белгі емес, және көптеген кедей елдер жұмысшылардың жағдайын
нашарлатады.[5]
Бірақ болары болды. Үмітпен күткен Министрлер кездесуі сәтсіздікке
ұшырады. Талдаушылар атап көрсеткеніндей, басты сауда бірлестігін белсенді
ету әрекетінің күйреуі – ДСҰ-ны құрылымдық жағынан рәсімдеуді одан әрі
кешеуілдету дегенді білдіреді және мұның өзі ұйымдастыру тарихының мүлде
аяқталғанын аңғартуы мүмкін.
Барлығы бітті. Біздің қайшылықтарымыз соншалықты кең болғандықтан,
тараптардың позицияларын жақындату мүмкін емес – деп Кения өкілі Одур
Онгуен бірінші болып отырыс залынан шығып кетті. Оның үлгісіне ұлы
сегіздікке қарсы салмақ ретінде құрылған G21 деп аталатын топқа кіретін
Африка, Оңтүстік Америка және Азия елдерінің өкілдері де ерді. Осыдан кейін
қабылдаушы ел Мексиканың Сауда министрі форумның төрағасы ретінде кездесуге
қатысушылардың барлығына кездесудің сәтсіздікке ұшырағанын ресми түрде
мойындауды ұсынды.
Уганда өкілі Ясфал Тондон: сәтсіздіктің кінәсы Батыс елдеріне
жүктелуі тиіс, өйткені, олар бастапқы кезден өздерін қызықтыратын
мәселелердің бірінші кезекте шешуін талап етті – деп мәлімдеді. Ал
Малайзияның Сауда миинистрі Рафид Азиз бай елдер басқа елдер келісе
алмайтын нәрселерді талап етті – деген болатын. Бақылаушылар
жоспарлағандай, сауда форумының қатысушылары үшін ауыр тақырып, Батыстың
жетекші елдерінің өздерінің ауылшаруашылық өндірушілерін субсидиялау
мәселесі болды.
Бір ғажабы, Канкун конференциясының сәтсіз аяқталуы Қазақстан үшін
пайдалы болуы мүмкін. ДСҰ-ға мүшелікке ұмтылып отырған біздің еліміздің
делегациясын сол кездегі Индустрия және сауда министрі Әділбек Жақсыбеков
басқарып барды. Қазақстан бұл бірлестікке әзірге бақылаушы ретінде
қатысуда. Соңғы оқиғаның барысы көрсеткеніндей, бізге әзірге бақылаушы
болып қатысу тиімді болып тұр. Канкун конференциясының сәтсіздікке ұшырауы
отандық кәсіпорындарымыздың әлемдік стандарттар талабына бейімделу кезеңін
ұзарта түседі. Біріншіден, осы ұйымға қабылдаудың қатаң ережелері бойынша
таяу уақытта келісім жасалмайды. Мұның өзі мүшелікке өту жөніндегі
келіссөздерді күрделі мәселелерді шешуге асықпауға мүмкіндік береді.
Екіншіден, Канкундегі сәтсіздік Қазақстанның ДСҰ-ға толық мүше болуына
қарсы жақтардың өз талаптарын жұмсартуына себеп болуы мүмкін.
Субсидияларына қарсы шығушы дамыған елдердің уәжі өздерінің экономикаларын
реформалауды аяқтау керек дегенге келіп тіреледі. Бұл мүмкіндікті
Қазақстанның дипломаттары мен экономистері тиімді пайдаланып, экономикалық
ғаламдасудың жемісін табуға біздің де құқығымыз бар екенін дәлелдеуі
тиіс.[6]
1 Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісімнің құрылу тарихы және оның
шеңберінде келіссөздер кезеңі
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім ТСБК екінші дүниежүзілік
соғыс аяқталысымен саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және
әлемдік әріптестікті нығайту мақсатында БҰҰ, Дүниежүзілік Банк, Халықаралық
валюта қорымен бірге 1947 жылы дүниеге келді. Осы келісімнің негізінде
халықаралық сауданы реттеуге жол ашылды [1].
Алғашқы кезде Дүниежүзілік Банк, Халықаралық Валюта Қорымен қатар БҰҰ-
ның арнайы агенттігі ретінде 50 мемлекеттің ниетімен сыртқы экономикалық
ынтымақтастық мәселелерімен айналысатын тағы бір ұйым – Халықаралық сауда
жөніндегі ұйымын (Организация по международной торговле) құру жоспарланған
еді. ХСҰ жарғысы тек қана халықаралық саудадағы белгілі тәртіпті орнатуды
ғана емес, сонымен қатар еңбек қатынастарына қатысты нормативтер мен
халықаралық инвестиция және қызмет көрсету, т.б. байланысты ережелерді де
қамтиды.
1946 жылы жарғыны толық бекіту алдында 50 мемлекеттің 23-і кедендік
тарифті төмендету жөнінде келіссөз жүргізуді жөн деп шешті. Екінші
дүниежүзілік соғыс енді ғана аяқталған еді. Сондықтан мемлекеттер сауданы
ырықтандыруға тезірек серпін беруге ұмтылды және 30-шы жылдардан қалған
протекционистік шаралардан бас тартпақшы болды. Алғашқы келіссөз кезеңінде
45 мың тариф қысқартылды, яғни жалпы әлемдік сауда көлемінің бестен бірін
құраған сауда айналымы жалпы сомасы 10 млрд. долларды қамтыды.
23 мемлекет сонымен қатар ХСҰ жарғы жобасына кірген бірқатар сауда
ережелерін қабылдауға келісті. Сауда ережелерін, тарифтер бойынша
ережелерді т.б. қамтыған құжаттар ”Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас
Келісім” деген атпен 1948 жылы қаңтар айында күшіне енді.
Халықаралық Сауда жөніндегі ұйымның жарғысы 1948 жылғы наурыз айында
Гаванада өткен сауда және жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі БҰҰ-ның
конференциясында қабылданғанына қарамастан, бірқатар мемлекеттердің
заңдарындағы шектеулерге байланысты бұл құжатты бекітуге болмайтын еді.
Жарғы ең қиян-кескі қарсылықты АҚШ конгресінде көрді. Ал АҚШ үкіметі
Халықаралық Сауда Ұйымын құрудың басты бастамашыларының қатарында болған
еді.
1950 жылы АҚШ үкіметі Гаванада қабылдаған жарғыны бекітпейтінін
мәлімдеді. Осыдан кейін ДСҰ өзінің жұмысын тоқтатты. Тарифтер мен Сауда
жөніндегі Бас Келісімнің уақытша сипатына қарамастан, 1948 жылдан 1995
жылғы Дүниежүзілік Сауда Ұйымы құрылғанға дейін халықаралық сауданы
реттейтін жалғыз құрал болып есептелді.
ТСБК мынадай принциптерге сүйенді:
1. Дискриминациясыз сауда;
2. Кедендік пошлина арқылы қорғау;
3. Кедендік ставкаларды тоқтату арқылы саудаға арналған тұрақты негіз;
4. Әділ бәсекені ынталандыру;
5. Импортқа сандық шектеу;
6. Консультациялар және дау-шараларды шешу;
7. Аймақтық сауда келісімдері;
8. Дамушы елдерге арналған жеңілдік режімі.
Алғашқы кезеңдердерде келісімдер тарифтерді төмендету сияқты
мәселелерді қамтыды, ал кейінгі келісімдер антидемпингтік және тарифтік
емес шаралар сияқты мәселелерді қозғады. [2]
Тарифтер мен Сауда жөніндегі Бас Келісім шеңберіндегі сауда келіссөздері
Халықаралық сауданы ырықтандырудағы ең жоғарғы прогресске ТСБК-ның
аясында өткен халықаралық сауда келіссөздерінің немесе жетекші мамандар
кездесулерінің барысында қол жеткізілді. Солардың ішінде ең соңғысы және ең
ұзағы Уругвайлық кезең болды.
Сауда кезеңдері көбіне-көп ұзаққа созылып кеткенімен, олар сауда
келіссөздеріне кешенді көзқарасты қамтамасыз етті. Яғни, ол пакеттердің
ішінде кешенді емес, басқалардан бөлек қаралатын келіссөздерге қарағанда
бірқатар артықшылықтары бар.
Біріншіден, сауда кезеңдері қатысушыларға көптеген мәселелер бойынша
артықшылықтар алуға кепілдік береді.
Екіншіден, қайсыбір мемлекеттердің өзгелерге қолайлы шегіністерге
баруларына кейде олардың өз үйлеріндегі ішкі саяси жағдайлар мүмкіндік
бермейді. Бірақ сол шегіністер бір ғана мәнде немесе пакетте айтарлықтай
саяси және экономикалық тиімділіктерге негізделіп ұсынылатын болса, едәуір
ықыласпен қабылданады.
Үшіншіден, дамушы елдер мен келіссөздерге қатысушы ықпалы төмендеу
басқа да елдер үстінен негізгі сауда державалары арасындағы екіжақты қарым-
қатынастар үстемдік етсе, халықаралық жүйеге ықпал етуге мүмкіндігі молырақ
болар еді. Оған мысал ретінде ауылшаруашылық өнімі саудасын реформалауды
айтуға болады. Ол жөніндегі шешім Уругвайлық кезеңнің барысында қабылданған
болатын.
1-кесте
ТСБК сауда кезеңдері[3]
Жылдар ӨткізілгеТалқыланған мәселелер Қатысушы
н жері елдердің
саны
1947 Женева Тарифтер 23
1949 Аннеси Тарифтер 13
1951 Торкве Тарифтер 38
1956 Женева Тарифтер 26
1960-1967 Женева Тарифтер 26
(Диплон
кезеңі)
1973- 1979Женева Тарифтер және антидемпингтік 62
(Кеннеди шаралар
кезеңі)
1973-1979 Женева Тарифтер, тарифтік емес шаралар 102
(Токио және шектеулі шаралар
кезеңі)
1986- 1993Женева Тарифтер, тарифтік емес шаралар, 123
(Уругвай ережелер, қызмет көрсету,
кезеңі) зияткерлік меншікті қорғау,
талас-тартыстарды реттеу, тоқыма
және киім, ауылшаруашылық, ДСҰ
құру, және т.б. мәселелер.
ТСБК сауда кезеңдерінің алғашқы кезеңдері көбінесе тарифтерді
төмендету процестеріне арналған. Ал 60-шы жылдардың ортасында өткен
Кеннеди кезеңі барысында Тариф және Сауда жөніндегі Бас Келісімнің жаңа
антидемпингтік келісіміне қол қойылды. 70-ші жылдарда өткен Токио кезеңі
осы жүйені одан әрі дамыту және жетілдіруге күш салынумен ерекшеленеді.
1973 – 1979 жылдары өткен Токио кезеңіне 102 мемлекет қатысты. Бұл
кезеңнің тәртібінде біртіндеп тарифтерді төмендетуге бағытталған мәселелер
қарастырылды. Қол жеткізген нәтижелер ретінде тоғыз ірі әлем нарықтарында
кедендік салықтардың орта есеппен үштен бірге кемуін айтуға болады. Соның
арқасында шикізат өнімдеріне тарифтердің шамасы ТСБК құрылғанға дейінгі 40
%-дан 4,7 %-ға кеміді. Сегіз жыл бойы жайлап тарифтердің төмендеуі
үйлесілімділікке бастады. Соның нәтижесінде ең жоғарғы тарифтер төменгі
тарифтерге қарағанда едәуір теңдес дәрежеде төмендей түсті,
Алайда Токио кезеңінің нәтижелері басқа бағыттар бойынша біркелкі
болмады. Сөйтіп, Токио кезеңінің қатысушылары ауылшаруашылық өнімдерін
сатудың басты мәселелерін шеше алмады және қорғау шаралары бойынша жаңа
келісім жасауға қолдары жетпеді. Мұның әсіресе төтенше сипаттағы импорттық
шараларға қатысы бар. Соған қарамастан келіссөздердің нәтижесінде тарифтік
емес шаралар бойынша бірқатар келісімдерге қол жеткізілді. Бұл
келісімдердің кейбіреулері ТСБК-нің қазіргі күші бар ережелерін өзгертуге
арналған. Ал басқалары мүлде жаңа бағыттарды қамтыды. Көптеген жағдайларда
бұл келісімдерге ТСБК-ға мүше-мемлекеттердің бірсыпырасы ғана қосылды. Олар
негізінен өнеркәсібі дамыған мемлекеттер еді. Сондықтан бұл келісімдерді
көбінесе кодекстер деп атайды. Оларға мынадай мәселелер бойынша
келісімдер жатады.
1) Субсидиялар мен өтемақы төлеу шаралары: ТСБК-нің 6, 16 және 23-ші
баптарын талқылау;
2) Саудадағы техникалық кедергілер (кейбір кезде кодекстер немесе
нормативтер деп аталады);
3) Импортты лицензиялау тәртібі;
4) Мемлекеттік тапсырыстар;
5) Кедендік баға: VII – бапқа түсінік;
6) Антидемпингтік шаралар: VI – бапқа түсінік және Кеннеди кезеңі
барысындағы антидемпингтік ережені өзгерту;
7) Сиыр етін сату бойынша келісім;
8) Сүт өнімдері бойынша халықаралық келісім;
9) Азаматтық авиатехниканы сату.
Жоғарыда айтылып кеткен кейбір ережелерге (кодекстерге) Уругвай кезеңі
барысында қызмет ету аясын кеңейту жөнінде бірнеше түзетулер мен өзгерістер
енгізілді. Сол субсидия мен өтемақы төлеу шаралары, саудадағы техникалық
кедергілерге, импортты лицензиялауға, кедендік баға мен антидемпингтік
шараларға арналған ережелер бүгінде Дүниежүзілік Сауда Ұйымын құру туралы
келісім шеңберіндегі халықаралық міндеттемеге айналып отыр. Басқа сөзбен
айтқанда, ол елдерді ДСҰ мүшелері өз қатарына қабылдайды.
Бірақ 80-шы жылдардың басындағы әлемдік сауда саласындағы жағдайдың
нашарлауы Бас Келісімнің 40-шы жылдардағыдай әлемдік сауданың нақты ахуалын
көрсетуін тоқтатты.
Біріншіден, әлемдік сауда бұдан 40 жыл бұрын болған саудамен
салыстырғанда қиын механизмге айналды, әрі ол бұрынғыдан да маңызды рөл
атқара бастады. Әлемдік экономика ғаламдасу жолымен дамып келеді.
Халықаралық инвестициялар өрлеу кезенің бастан кешуде. Ал ТСБК ережелерімен
қамтылмаған қызмет көрсету саудасы барған сайын көптеген елдердің назарына
ілігіп, қызығушылығын арттыра түсті. Ол ол ма, қызмет көрсету саудасы
өндіріс тауарлары саудасымен барған сайын тығыз матаса бастады. Басқа
салаларда ТСБК өзінің жетістіктерімен мақтана алмас еді. Мысалы, әлемдік
сауда жүйесінде бар олқылықтардың салдарынан ауыл шаруашылығында сауданы
ырықтандыруға жұмсаған күш-жігердің бәрі де оң нәтижеге жеткізбеді. Тоқыма
бұйымдары мен киім-кешек мәселелері жөніндегі жағдай да осындай еді.
Келіссөздер процесі кезінде ТСБК ережелерінің стандарттарынан тоқыма
бұйымдарды халықаралық саудалау жөніндегі келісімдер нысанын алып тастау
ұйғарылды. Керек десеңіз, ТСБК-ның құрылымдық ұйымы мен дау-дамайларды
реттеу жүйесі де күдік туғызды.
ТСБК мүшелері халықаралық сауда жүйесін нығайту және дамыту үшін
жаңадан күш-жігер жұмсау керектігіне көздері жетті. Осылайша 1986-1994
жылдарды қамтитын Уругвай кезеңі басталды.
Уругвай келіссөз кезеңі жеті жарым жылға, яғни жоспарланғаннан екі есе
көп мерзімге созылды. Уругвай кезеңінің аяғына қарай келіссөздерге әлемнің
123 мемлекеті қатысты. Бұл тауарлардың барлық түрлеріне қатысты ең ірі
сауда келісімі еді.
Бірақ Уругвай келіссөз кезеңі аяқталуының нәтижесінде, екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін ТСБК құрылғаннан бастап, әлемдік сауданың
барлық жүйесінде ең маңызды реформалар жүргізілді. Барлық қиындықтарға
қарамастан, Уругвай келіссөздері біраз оң нәтижелер берді. Тек екі жыл
ішінде қатысушылар тропикалық өнімдердің импорт салығын төмендетуге қатысты
бірқатар келісім пакеттері бойынша ымыраға келді. (Оларды негізінен дамыған
мемлекеттер жеткізетін болып ұйғарды.) Сонымен қатар талас-тартыстарды шешу
ережелері қарастырылды, ал кейбір шаралар бірден іске асырылды. Келіссөзге
қатысушылар ТСБК-ға мүше-мемлекеттердің сауда саясаты жөніндегі тұрақты
есептерін шығарып тұру керектігін мойындады. Қатысушылардың ойынша бұл
қадам кең ауқымдағы сауда операцияларына үлкен жариялылық беру үшін қажет
еді.
Уругвай келіссөздер кезеңіне алғышарттар Женевада өткен ТСБК мүше-
мемлекеттерінің Министрлер Кеңесінде 1982 жылдың қараша айында жасалды.
Бірақ министрлер басты мәселелер бойынша келіссөздердің жаңа кезеңін бастау
туралы ниет білдіргеніне қарамастан, айтыс тек қана ауылшаруашылық
мәселесінде тұралап қалды. Қатысушылардың бірқатары сол кезде атап
көрсеткеніндей, конференция сәтсіздікке ұшырады.
Министрлерге кездесулердің жаңа кезеңін бастар алдында өзара
келісілген позицияларды ойластыру үшін тағы да төрт жыл керек болды. Олар
1986 жылы қыркүйек айында Пунта-дель-Эсте (Уругвай) қаласында жиналды.
Ақырында келіссөздердің күн тәртібі қабылданды және сауда саясатының барлық
даулы мәселелерін қамтыды. Келіссөздер сауданы ұлғайтуға және оған бірқатар
жаңа салаларды қосуға бағытталды. Соның ішінде, қызмет көрсету саудасына,
ақыл-ой меншігінің өнімдерін, импорт жүйесін реформалауға және тоқыма
өнімдерін экспорттауға, ауылшаруашылық өнімдеріне қатысты барлық баптарды
қайта қарау жоспарланған болатын. Бұл барлық белгіленген келіссөздердің
ішіндегі сауда келіссөздердің ең ірі бағдарламасы болды және ол
министрлерден өзара келісілген шараларды жүзеге асыру үшін 4 жылды қажет
етті.
2-кесте
Министрлер кездесулері кезеңдерінің негізгі мерзімдері
Мерзімі Өткен жері Қаралған мәселелер
1986 жылғы қыркүйек Пунта-Дель-Эсте Келісөздердің басы
(Уругвай)
1988 жылғы желтоқсан Монреаль (Канада) Алғашқы Министрлер Кеңесі
1989 жылғы сәуір Женева (Швейцария) Алғашқы Министрлер Кеңесінің
аяқталуы
1990 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz