Қазақстан Республикасының азаматтық институттарың анықтау
Кіріспе
І Тарау Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың қалыптасуы мен дамуы
1.1 Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
1.3 Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
ІІ Тарау Үкіметтік Емес Ұйымдардың азаматтық институт қурудағы алатын орны мен рөлі
2.1 Азаматтық институт түсінігі мен даму эвалюциясы
2.2 Азаматтық институттардағы еріктілік
2.3 Үкіметтік Емес Ұйымдардың үшінші сектор ретінде дамуы
ІІІ Тарау Құқықтық мемлекет және азаматтық институт
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
І Тарау Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың қалыптасуы мен дамуы
1.1 Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
1.3 Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
ІІ Тарау Үкіметтік Емес Ұйымдардың азаматтық институт қурудағы алатын орны мен рөлі
2.1 Азаматтық институт түсінігі мен даму эвалюциясы
2.2 Азаматтық институттардағы еріктілік
2.3 Үкіметтік Емес Ұйымдардың үшінші сектор ретінде дамуы
ІІІ Тарау Құқықтық мемлекет және азаматтық институт
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Тақырыптың өзектілігі: Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық институттарды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, қазіргі заманғы, серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады.
Қазақстан ашық институт құрудын сенімді жолында. Айтар болсақ, біздің заман – бұл еркіндік заманы және әлемнің барлық жерінде адамдар биліктің өкілді органы мен өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын үкіметті қалыптастыруға ұмтылады.
Адамзат өзінің тарихи даму барысында институттардық қатынастардың және адамдарға қалыпты тіршілік жағдайларын жасаудың құқықтан басқа тиімді тетігін ойлап тапқан емес. Адамдардың жазыл¬ма¬ған әдеттегі құқық бойынша өмір сүрген кездері болды, мемлекет деп билеуші танылды, оның айтқаны заң саналды, ал жасалған әрекеттері мен іс-шаралары нормативтік ережелермен байланысты болған жоқ.
Аса бай әлемдік тарих біз үшін институт мен мемлекеттің құқықтық дамуымен ажырамастай байланыс¬ты құнды мұраны сақтап, мирас етіп қалдырды. Яғни, мемлекеттің дамуымен бірге құқық та дамыды. Рим империясы күйрегеннен кейін енді туындап келе жатқан қазіргі конс¬ти¬ту-цио¬нализм түсінігіміздегі құқықтық мемлекет¬ті негіздеудің маңызды алғышарттары жа¬сал¬ды. XІX ғасырда Еуропа елдерінің индустрия-ландыруға көшуі олардың тез дамуына себепші болды, ал өз кезегінде бұл түбегейлі әлеу¬меттік және экономикалық өзгерістер жасауға, құқықтық реформаларды жүзеге асыруға, заңнаманы дамытуға, сондай-ақ мемлекеттік құрылыс тәжірибесіне норма¬тив¬тік жаңалықтар енгізуге септігін тигізді.
Мемлекетті заң негізінде басқару қажеттігі туралы ойдың орнығуы тоталитарлық мемле¬кет¬ті буржуазиялық құқықтық мемлекетке ай-налдырудың алғышартына айналды. Құқық¬тық мемлекеттің қажетті негізі конститу¬ция¬лық мемлекет болып табылады, онда халық өкілдігі мемлекеттік билікті жүзеге асыру кезінде заң шығарушылық жұмысқа қатысады және мемлекеттік қызметтің қандайынан болса да заң үстем болуға тиіс. Құқықтық мемлекеттің мән-мағынасын осылайша түсіну сол құқықтық мемлекеттің түпкілікті жүйесін құруға мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің қалыптасуында АҚШ-тың, Францияның, Германияның және басқа елдердің өз конституцияларын қабылдауы елеулі құбылыс болды. Бұл конституциялар институттардыңбарлық құрылымдық бірліктерін мінез-құлық пен бақылаудың бірыңғай нормаларына бағын¬дыратын ұлттық бірлік пен тұтастықты қолдаудың пәрменді құралы болып шықты.
Америка конституциясында орнықты¬рыл¬ған құқықтық мемлекеттің іргелі қағидаттары әлемнің көптеген елдерінің құқықтық мем¬ле¬кет құру тәжірибесінде екі ғасыр бойы өзінің құнды мәнін дәлелдеуде.
Қазақстан ашық институт құрудын сенімді жолында. Айтар болсақ, біздің заман – бұл еркіндік заманы және әлемнің барлық жерінде адамдар биліктің өкілді органы мен өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын үкіметті қалыптастыруға ұмтылады.
Адамзат өзінің тарихи даму барысында институттардық қатынастардың және адамдарға қалыпты тіршілік жағдайларын жасаудың құқықтан басқа тиімді тетігін ойлап тапқан емес. Адамдардың жазыл¬ма¬ған әдеттегі құқық бойынша өмір сүрген кездері болды, мемлекет деп билеуші танылды, оның айтқаны заң саналды, ал жасалған әрекеттері мен іс-шаралары нормативтік ережелермен байланысты болған жоқ.
Аса бай әлемдік тарих біз үшін институт мен мемлекеттің құқықтық дамуымен ажырамастай байланыс¬ты құнды мұраны сақтап, мирас етіп қалдырды. Яғни, мемлекеттің дамуымен бірге құқық та дамыды. Рим империясы күйрегеннен кейін енді туындап келе жатқан қазіргі конс¬ти¬ту-цио¬нализм түсінігіміздегі құқықтық мемлекет¬ті негіздеудің маңызды алғышарттары жа¬сал¬ды. XІX ғасырда Еуропа елдерінің индустрия-ландыруға көшуі олардың тез дамуына себепші болды, ал өз кезегінде бұл түбегейлі әлеу¬меттік және экономикалық өзгерістер жасауға, құқықтық реформаларды жүзеге асыруға, заңнаманы дамытуға, сондай-ақ мемлекеттік құрылыс тәжірибесіне норма¬тив¬тік жаңалықтар енгізуге септігін тигізді.
Мемлекетті заң негізінде басқару қажеттігі туралы ойдың орнығуы тоталитарлық мемле¬кет¬ті буржуазиялық құқықтық мемлекетке ай-налдырудың алғышартына айналды. Құқық¬тық мемлекеттің қажетті негізі конститу¬ция¬лық мемлекет болып табылады, онда халық өкілдігі мемлекеттік билікті жүзеге асыру кезінде заң шығарушылық жұмысқа қатысады және мемлекеттік қызметтің қандайынан болса да заң үстем болуға тиіс. Құқықтық мемлекеттің мән-мағынасын осылайша түсіну сол құқықтық мемлекеттің түпкілікті жүйесін құруға мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің қалыптасуында АҚШ-тың, Францияның, Германияның және басқа елдердің өз конституцияларын қабылдауы елеулі құбылыс болды. Бұл конституциялар институттардыңбарлық құрылымдық бірліктерін мінез-құлық пен бақылаудың бірыңғай нормаларына бағын¬дыратын ұлттық бірлік пен тұтастықты қолдаудың пәрменді құралы болып шықты.
Америка конституциясында орнықты¬рыл¬ған құқықтық мемлекеттің іргелі қағидаттары әлемнің көптеген елдерінің құқықтық мем¬ле¬кет құру тәжірибесінде екі ғасыр бойы өзінің құнды мәнін дәлелдеуде.
1 Друкер П.Ф. Новые реальности в провительстве и политике в экономике и бизнесе, в обществе и мировозрении. М: Бук Интернэшл, 1990г.
2. Казаков О. Что такое некоммерческий сектор и некоммерческая организация. Информационный бюллетень. М: Программа “Подержка общественных инициативов”. 1999г.
3. Либоракина М.М., Якимец В.Н. Гражданские инициативы в будущее России –М: Школа культурной политики. 2000г.
4. Абишев К.А. О субъектах гражданского общества // С.б: Становление гражданского общества в странах центральной Азии. – Алматы 2002.
5. Аяған Б.Т. Государство Казахстан.Эволюция общественных систем. – Алматы, 1993.
6. Байдельдинов Л.А. Основы политологии. Алматы, 2005.
7. Машан М.С. Коммуникация государства и гражданского общества с позиции теории полит системы. // Сб.: Становления гражданского общества в странах центральной Азии. Алматы, 2000
8. Джунусов А.М. Власть и оппозиция, историко-теоритические аспекты. Алматы 2000
9. Мухаммедов М.Б. Формирование основных приоритетов внешней политике Казахстана. Алматы: Бастау, 2000 г.
10. Кушалиев Г.А. Роль Экологических НПО в построении гражданского общества в Казахстане. // Суверенный Казахстан как политическая реальность. Алматы 2004г.
11. Жусупова А.Д. Профсоюзы и НПО в условиях глоболизации // Национальная экономика РК в условиях глоболизации. Алматы, 2005г.
12. Сиврюкова В.А. Социальное партнерство власти и НПО –основа демократического общества. // Сб: Государственная поддержка неправительственных организаций: пробелмы опыт, перспективы – Астана МКИОС РК, 2005г.
13. Думбаев А., Франц И. Что такое НПО: понятие и деятельнгость. Алматы, 2004г.
14. Платон Менексен // Собрание сочинений в 4-х томах, том 1 М.: Мысль, 1980г.
15. Аристотель Политика. М: Мысль, 1989г.
16. Утченко С.Л. Политические учения Древнего Рима. М: Наука 1977г.
17. Кнабе Г.С. Древний Рим история и современность. М: 1986г.
18. Дж Локк Об управлении разумом // Собрание сочинений в 3-х томах. М: Мысль 1985г.
19. Гоббс Т. Левиафан или материя, форма и власть государства церковного и гражданского // Собрание сочинений в 2-х томах. М: Мысль 1989г.
20. Гегель Основы философии права //Философский энциклопедический словарь. М: Советская энциклопедия, 1989г.
21. Назарбаев Н.А. В потоке истории Алматы: Атамұра, 2002г.
22. БҰҰ Бас хатшысы Кофи Аннаның ұйымдық қызметi туралы есебi, Бас Ассамблея, Нью-Йорк. 6 қыркүйек 2004 жыл // Қазақстанның бейүкiметтiк ұйымдары: кеше, бүгiн, ертең. Алматы 2006 ж.
23. // Аналитик №4, 2007 20-22 бб.
24. Назарбаев Н.А. “Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизаций” Ел басының халыққа жолдауы. 18 ақпан 2008 ж.// Жизнь №3 (23) 2008 стр. 11.
25. // Казахстанская правда №79-80 7 апреля 2008г.
26. Giving and Volunteering in the United States 2004: Key Findings. Independent Sector, Washington, 2004.
27. . Қазақстан Республикасында көппартиялық жүйенің қалыптасу ерекшеліктері // Саясат, 2007, №3. – 18-20 бб.
28. Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдық негіздері // Саясат, 2007, №4. – 4-6 бб.
29. Особенности политической модернизации в странах Центральной Азии // Материалы международнойй научно-практической конференции 27 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. – с.234-237.
30. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар қызметі хақында // Актуальные проблемы политической науки Казахстана. Сборник научных трудов. – Алматы, 2008. – с.136-141.
2. Казаков О. Что такое некоммерческий сектор и некоммерческая организация. Информационный бюллетень. М: Программа “Подержка общественных инициативов”. 1999г.
3. Либоракина М.М., Якимец В.Н. Гражданские инициативы в будущее России –М: Школа культурной политики. 2000г.
4. Абишев К.А. О субъектах гражданского общества // С.б: Становление гражданского общества в странах центральной Азии. – Алматы 2002.
5. Аяған Б.Т. Государство Казахстан.Эволюция общественных систем. – Алматы, 1993.
6. Байдельдинов Л.А. Основы политологии. Алматы, 2005.
7. Машан М.С. Коммуникация государства и гражданского общества с позиции теории полит системы. // Сб.: Становления гражданского общества в странах центральной Азии. Алматы, 2000
8. Джунусов А.М. Власть и оппозиция, историко-теоритические аспекты. Алматы 2000
9. Мухаммедов М.Б. Формирование основных приоритетов внешней политике Казахстана. Алматы: Бастау, 2000 г.
10. Кушалиев Г.А. Роль Экологических НПО в построении гражданского общества в Казахстане. // Суверенный Казахстан как политическая реальность. Алматы 2004г.
11. Жусупова А.Д. Профсоюзы и НПО в условиях глоболизации // Национальная экономика РК в условиях глоболизации. Алматы, 2005г.
12. Сиврюкова В.А. Социальное партнерство власти и НПО –основа демократического общества. // Сб: Государственная поддержка неправительственных организаций: пробелмы опыт, перспективы – Астана МКИОС РК, 2005г.
13. Думбаев А., Франц И. Что такое НПО: понятие и деятельнгость. Алматы, 2004г.
14. Платон Менексен // Собрание сочинений в 4-х томах, том 1 М.: Мысль, 1980г.
15. Аристотель Политика. М: Мысль, 1989г.
16. Утченко С.Л. Политические учения Древнего Рима. М: Наука 1977г.
17. Кнабе Г.С. Древний Рим история и современность. М: 1986г.
18. Дж Локк Об управлении разумом // Собрание сочинений в 3-х томах. М: Мысль 1985г.
19. Гоббс Т. Левиафан или материя, форма и власть государства церковного и гражданского // Собрание сочинений в 2-х томах. М: Мысль 1989г.
20. Гегель Основы философии права //Философский энциклопедический словарь. М: Советская энциклопедия, 1989г.
21. Назарбаев Н.А. В потоке истории Алматы: Атамұра, 2002г.
22. БҰҰ Бас хатшысы Кофи Аннаның ұйымдық қызметi туралы есебi, Бас Ассамблея, Нью-Йорк. 6 қыркүйек 2004 жыл // Қазақстанның бейүкiметтiк ұйымдары: кеше, бүгiн, ертең. Алматы 2006 ж.
23. // Аналитик №4, 2007 20-22 бб.
24. Назарбаев Н.А. “Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизаций” Ел басының халыққа жолдауы. 18 ақпан 2008 ж.// Жизнь №3 (23) 2008 стр. 11.
25. // Казахстанская правда №79-80 7 апреля 2008г.
26. Giving and Volunteering in the United States 2004: Key Findings. Independent Sector, Washington, 2004.
27. . Қазақстан Республикасында көппартиялық жүйенің қалыптасу ерекшеліктері // Саясат, 2007, №3. – 18-20 бб.
28. Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдық негіздері // Саясат, 2007, №4. – 4-6 бб.
29. Особенности политической модернизации в странах Центральной Азии // Материалы международнойй научно-практической конференции 27 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. – с.234-237.
30. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар қызметі хақында // Актуальные проблемы политической науки Казахстана. Сборник научных трудов. – Алматы, 2008. – с.136-141.
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың
қалыптасуы мен дамуы
1.1 Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
1.3 Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
ІІ Тарау Үкіметтік Емес Ұйымдардың азаматтық институт қурудағы алатын
орны мен рөлі
Азаматтық институт түсінігі мен даму эвалюциясы
Азаматтық институттардағы еріктілік
Үкіметтік Емес Ұйымдардың үшінші сектор ретінде дамуы
ІІІ Тарау Құқықтық мемлекет және азаматтық институт
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін
жандандыру, азаматтық институттарды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана
Қазақстанды өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, қазіргі заманғы,
серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады.
Қазақстан ашық институт құрудын сенімді жолында. Айтар болсақ, біздің
заман – бұл еркіндік заманы және әлемнің барлық жерінде адамдар биліктің
өкілді органы мен өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын үкіметті
қалыптастыруға ұмтылады.
Адамзат өзінің тарихи даму барысында институттардық қатынастардың және
адамдарға қалыпты тіршілік жағдайларын жасаудың құқықтан басқа тиімді
тетігін ойлап тапқан емес. Адамдардың жазылмаған әдеттегі құқық бойынша
өмір сүрген кездері болды, мемлекет деп билеуші танылды, оның айтқаны заң
саналды, ал жасалған әрекеттері мен іс-шаралары нормативтік ережелермен
байланысты болған жоқ.
Аса бай әлемдік тарих біз үшін институт мен мемлекеттің құқықтық
дамуымен ажырамастай байланысты құнды мұраны сақтап, мирас етіп қалдырды.
Яғни, мемлекеттің дамуымен бірге құқық та дамыды. Рим империясы күйрегеннен
кейін енді туындап келе жатқан қазіргі конституционализм түсінігіміздегі
құқықтық мемлекетті негіздеудің маңызды алғышарттары жасалды. XІX ғасырда
Еуропа елдерінің индустрияландыруға көшуі олардың тез дамуына себепші
болды, ал өз кезегінде бұл түбегейлі әлеуметтік және экономикалық
өзгерістер жасауға, құқықтық реформаларды жүзеге асыруға, заңнаманы
дамытуға, сондай-ақ мемлекеттік құрылыс тәжірибесіне нормативтік жаңалықтар
енгізуге септігін тигізді.
Мемлекетті заң негізінде басқару қажеттігі туралы ойдың орнығуы
тоталитарлық мемлекетті буржуазиялық құқықтық мемлекетке айналдырудың
алғышартына айналды. Құқықтық мемлекеттің қажетті негізі конституциялық
мемлекет болып табылады, онда халық өкілдігі мемлекеттік билікті жүзеге
асыру кезінде заң шығарушылық жұмысқа қатысады және мемлекеттік қызметтің
қандайынан болса да заң үстем болуға тиіс. Құқықтық мемлекеттің мән-
мағынасын осылайша түсіну сол құқықтық мемлекеттің түпкілікті жүйесін
құруға мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің қалыптасуында АҚШ-тың, Францияның,
Германияның және басқа елдердің өз конституцияларын қабылдауы елеулі
құбылыс болды. Бұл конституциялар институттардыңбарлық құрылымдық
бірліктерін мінез-құлық пен бақылаудың бірыңғай нормаларына бағындыратын
ұлттық бірлік пен тұтастықты қолдаудың пәрменді құралы болып шықты.
Америка конституциясында орнықтырылған құқықтық мемлекеттің іргелі
қағидаттары әлемнің көптеген елдерінің құқықтық мемлекет құру тәжірибесінде
екі ғасыр бойы өзінің құнды мәнін дәлелдеуде.
Кеңестен кейінгі кеңістіктегі мемлекеттік басқару жүйесі ұзақ мерзім
бойында қалыптасты. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясына әзірленген
Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы ұлттық баяндамада атап көрсетілгендей,
бұл үдеріс 1917 жылғы әлеуметтік күйзелістердің әсерінен бұзылды, соның
нәтижесінде идеологиялық және саяси үстемдікке негізделген басқару жүйесі
пайда болды.
Тоталитарлық түрдегі саяси жүйе басқа партияларға институтда орын
қалдырған жоқ, жалғыз ғана партия бүкіл саяси билікті озбырлықпен иемденіп
алып, бүкілхалықтық мүдделерге өкілдік жүргізді. Мұндай саяси режим ұзаққа
бармай, уақыт өте келе ыдырады, сол кезде көппартиялық жүйе қалыптаса
бастады. Мәселен, бұрынғы Кеңес Одағында 1991 жылғы тамыздағы сәтсіз
путчтан кейін жиырмаға жуық партиялар, қозғалыстар мен коалициялар мейлінше
тез өмірге келді. Қысқа мерзім ішінде тек КОКП-ның негізінде ғана сегіз
партия құрылды.
Социалистік мемлекеттің қалыптасуы парламентаризмді жойып, оны халық
депутаттарының кеңестерімен ауыстыруды көздеді, барлық мемлекеттік органдар
олардың бақылауында болып, соларға есеп беріп отыратын болды. Ауылдық
кеңестен бастап Жоғары Кеңеске дейін кеңестердің бірыңғай пирамидасы
орнықты және барлық шешімдер бірауыздан қабылданды. Кеңестердің тәжірибесі
тілалғыш депутаттарды іріктеуге мүмкіндік берді. Сайлаулар тең, жасырын
және төте болғанымен, сайлаушыларға бір-ақ кандидатура ұсынылды, ал
кандидатураны өз кезегінде партия комитеттері ұсынатын еді. Партия аппараты
іріктеген кандидаттарды халықтың жария түрде мақұлдауы жүріп жататын.
Депутаттардың құрамына барлық партиялық және шаруашылық басшылары кіретін,
қалған депутаттарды партия органдары халықтың барлық топтары енетіндей
тізімдеме бойынша іріктеді. Депутаттардың мұндай құрамы партия мен
үкіметтің шешімдерін бірауыздан мақұлдайтыны белгілі. Іс жүзінде КОКП ОК
Саяси бюросы елді басқарып, елдің тағдырын сол шешті.
Кеңес кезеңінің барлық конституциялары демократиялық централизм
принципіне негізделді, яғни заң шығарушы және атқарушы биліктер іс жүзінде
дербестік пен тәуелсіздіктен айырылып, биліктің аражігін ажырату принципі
жоққа шығарылды. Тарих мемлекеттік биліктің бұлай ұйымдастырылуының тиімсіз
әрі демократиялықтан алшақ екендігін көрсетті.
Парламентаризм демократияның ажырағысыз құрамдас бөлігінің бірі болып
табылады. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі алғаш рет 1938 жылы шақырылғаны
белгілі. Алайда, одан кейінгі жоғарғы кеңестер сияқты ол негізінен одақтық
Жоғарғы Кеңестің шешімдерін қайталаумен шектелді.
1991 жылы барлық кеңестен кейінгі кеңістікте шынайы демократиялық
мемлекет орнатудың алғашқы кезеңі басталды.
Көпұлтты және көпконфессиялы Қазақстанның тарихында тұңғыш рет батыс
демократиясының тәжірибесі ескеріле отырып, демократиялық институт және
құқықтық мемлекет принциптеріне негізделген тәуелсіз мемлекет құрылды.
Қазақстан тәуелсіздігінің бастапқы кезеңінде заңнамалар елеулі
реформалауға ұшырады және бұл біздің елімізде заңдылық режимін бұдан әрі
мықты етіп бекітуді талап етті. Сол жылдардағы қабылданған шешімдер
Қазақстандағы демократиялық реформаның негізі болып табылды.
Сындарлы қайта құрылған қазақстандық институтға заңнамалық тұрғыдағы
соған сай жаңа қажеттіліктер керек еді. Алайда, жоғарғы кеңестердің сол
кездегі құқықтық мәртебесі осы өткір мәселелерді жедел шешуге мүмкіндік
бермеді. Ол уақыттағы жоғарғы кеңестердің тағдыры бізге белгілі.
Тәуелсіздікке ие болудың бастапқы кезеңінде ТМД-ның көптеген елдері
президент пен үкімет бір жақта, жоғарғы кеңес екінші жақта, екеуара
тайталастыққа тап болды.
Ол кезде ТМД-ның кейбір елдері өз мемлекеттеріндегі өзгертулерді саяси
реформалардан бастаған жөн деп есептеді. Уақыт мұндай қайта құрулардың
тиімсіздігін көрсетті.
Осыған байланысты құқықтың экономикадан жоғары бола алмайтынын атап
көрсеткен жөн, өйткені осы сәтте құқықтың қандай нормалары қажет екендігін
нақ экономиканың өзі көрсетіп отырды. Осы тұрғыдан, экономикалық
реформаларға басымдық берген Қазақстан таңдауы өзін толық ақтады және
бүгінде елде ойдағыдай жұмыс істейтін нарықтық экономиканың құрылғанын нық
сеніммен айтуға болады.
Еліміздің Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев бастаған реформалар бірінші
кезекте мемлекеттің экономикалық қуатын күшейтуге бағытталды. Тарихи
өлшеммен алғанда қысқа уақытта Қазақстанда нарықтық үлкен өзгерістер жүзеге
асырылды.
1998 жылы Қазақстан Конституциясының қабылдануы институттарды одан әрі
демократияландыруда мемлекеттік басқарудың жаңа жүйесін дамытудың негізін
қалады. Ол 1993 жылғы бұрынғы Конституциямен салыстырғанда, мемлекеттік
органдар билігінің шегін белгілеуді қоса алғанда, осы заманғы либералдық-
демократиялық құндылықтарды толық бекітуімен ерекшеленді.
Мемлекеттік қызметтің тиімділігі мен демократизмге билікті бөлу
қағидаты арқылы қол жеткізілетіні белгілі, ол бүгінде барлық демократиялық
мемлекеттердің негізгі конституциялық қағидаты болып табылады.
Билікті бөлу қағидатын конституциялық тұрғыдан орнықтыру – мемлекет пен
институттардыңтарихи ұзақ дамуының нәтижесі.
Мемлекеттік билік функцияларын дербес және тәуелсіз мемлекеттік
органдар арасында бөлу бүгінде құқықтық мемлекет және демократиялық саяси
құрылыс құрудың міндетті шарты болып табылады.
Қазіргі кезде билікті бөлу Қазақстанның конституциялық құрылысының
негізгі қағидаттарының бірі болып отыр.
1998 жылғы Конституция қос палаталы Парламенттің заңнамалық қызметті
шоғырландыруды көздейтін функциясын нақты айқындай отырып, оның берік
негізін қалады.
Қос палаталы жүйесі бар Парламент өзінің заң шығару қызметімен білікті
айналысуға, ымыралы шешімдер табуға қабілетті екенін көрсетті.
Мемлекеттік және институттардық өмірдің құқықтық саласы көптеген
құбылыстар мен үдерістерге толы. Биліктің күш-жігері көбіне заңдарды
қабылдау мен заңдылықтың сақталуына бағытталады. Сонымен бірге мемлекетсіз
және мемлекеттік пәрменді биліксіз құқық ештеңе де емес.
Қазіргі кезде біз қазіргі заманғы демократиялық және құқықтық мемлекет
ретінде Қазақстан мемлекеттілігі нығаюының келесі кезеңіне қадам жасап
отырмыз.
Біздің ұғымымызда демократияландыру өте ұзақ процесс және оны бір сәтте
енгізуге болмайтыны мәлім. Сонымен бірге, демократияны қандай бір
тұрақтылық деп немесе оған қол жеткізіп алып, одан әрі бұл бағытта ештеңе
істеуге болмайтын құбылыс ретінде қарастыруға болмайды. Демократия, менің
ойымша, ұдайы жетілдіруді қажет ететін үдеріс. Институттарды
демократияландырудың ғасырлық дәстүрін иелене отырып, әлемнің көптеген
мемлекеттері оның кемелденуіне қол жеткізе алған жоқ.
Мемлекет басшысының бастамасы бойынша қабылданған республика
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар институттарды одан әрі саяси
және демократиялық жаңғыртудың негізін салды, мұның өзі Қазақстан
мемлекеттілігінің заңды түрдегі эволюциялық дамуының, сондай-ақ институтда
демократиялық үдерістерді одан әрі тереңдетудің айқын айғағы болып
табылады.
Осы процеске ықпал ететін басты фактор Парламенттің және мәслихаттардың
өкілеттіктерін кеңейту, саяси партиялардың рөлін күшейту, сот жүйесі мен
жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру болып табылады.
Қазіргі жағдайларда институттарды саяси жаңғыртудың қажеттігі
Парламенттің рөлін күшейтуді қажет етті. Біздің Конституциямыз бойынша заң
шығарушы және атқарушы билік дербес және бір-бірін алмастыруға тиіс емес.
Сонымен бірге биліктің атқарушылық тармағының дербестігі биліктің өкілді
органдарына белгілі шектерде есеп беріп отыруын жоққа шығармайды.
Парламент палаталарының Конституциямен белгіленген жаңа өкілеттіктері
өкілді органдардың биліктің атқарушы органдарына ықпал ету және оларды
бақылау дәрежесін жаңа деңгейге шығаратыны күмәнсіз.
Саяси партияларды құру негізінде халықтың әртүрлі жіктерінің мүдделері
жатыр. Саяси партиялар олардың мүдделерін танытуға, қалыптастыруға және
оларды практикалық мемлекеттік басқарушылық жұмысқа мейлінше маңызды ықпал
ететін саясат деңгейіне шығаруға арналған.
Бұл ретте мәселе басқарушылық мемлекеттік қызметтің стратегиясын,
тактикасы мен практикасын әзірлеуге саяси партиялардың ықпалы туралы болып
отыр. Парламент пен мәслихаттардағы орындарды жеңіп ала отырып, саяси
партиялар республикалық және өңірлік деңгейде атқарушылық билік органдарын
қалыптастыруға нақты әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының азаматтық
институттарың анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер және қосымшадан тұрады.
І Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың қалыптасуы мен
дамуы
1. Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында басталған экономикалық,
әлеуметтік және саяси салалардағы түбегейлі реформалар түрлі әлеуметтік
топтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін институттардық
бірлестіктердің құрылуын ынталандырды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып экономиканың мемлекеттік емес
секторы қызметкерлерінің мүдделерін білдірген тәуелсіз кәсіподақтар пайда
бола бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары, институттардық және діни
бірлестіктер, саяси партиялар белсенді түрде институцияланды. "Невада -
Семей" институттардық қозғалысы азаматтық сана-сезімнің анағұрлым жарқын
көрінісі болды, ол өз алдына ядролық полигондарды жабу міндетін қойды.
Елдегі азаматтық институт мен оның институттарын белгілі бір дәрежеде
дамытуға мемлекеттің осы процесс үшін тиісті саяси, құқықтық және өзге де
жағдайлар жасау жөніндегі қызметі жәрдем етеді.
1991 жылғы 27 маусымда Қазақ ССР-індегі институттардық бірлестіктер
туралы Қазақ ССР-інің Заңы қабылданды.
Нәтижесінде елде Қазақстанның халық конгресі, Алаш партиялары,
Қазақстанның социал-демократиялық партиясы (ҚСДП), Қазақстанның социалистік
партиясы, Қазақстанның республикалық партиясы, Лад республикалық славян
қозғалысы және Азат Қазақстанның азаматтық қозғалысы, Мемориал
институттардық-ағарту институтының филиалы, Алматы-Хельсин тобы, Бірлік
қозғалысы, Әділет тарихи-ағарту институты, Поколение зейнеткерлер
қозғалысы және басқалары пайда болды.
1990 жылдардың басында Әлеуметтік қорғау коалициясы құрылды, оның аясына
институттардық өткір проблемаларды талқылау, оларды шоғырланған негізде
шешудің тетіктерін іздестіру жолымен еңсеру жөнінде бірлескен жұмыс үшін 28
түрлі ұйымдар, партиялар, қозғалыстар бірікті.
1997 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті әлеуметтік-
экономикалық және еңбек қатынастары саласындағы әлеуметтік серіктестік
жөнінде республикалық үш жақты комиссия құру туралы қаулыға қол қойды, бұл
сындарлы үшжақты қатынастарды дамытуға және әлеуметтік серіктестік жүйесін
құрудың бастауы болды.
Партиялар мен қозғалыстардың құрылуы мен жұмыс істеуі және, тиісінше,
елдің партиялық жүйесінің одан әрі дамуы үшін құқықтық өріс құруға 1998
жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы мен 1999 жылы Қазақстан
Республикасының Институттардық бірлестіктер туралы және Саяси партиялар
туралы заңдарының қабылдануы ықпал етті. Бұдан басқа, Қазақстан халықтары
Ассамблеясына біріккен ұлттық мәдени орталықтар белсенді дами бастады.
Этносаралық келісім елде реформалар жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін іргетасқа айналды.
1990 жылдың аяғы азаматтық институттар қызметінің кәсібиленуімен
ерекшеленді, мұның өзі олардың институттардық проблемалардың, қажеттіліктер
мен мұқтаждықтардың түрлі ауқымын шешу жөніндегі жұмысының тиімділігін
көтеруге мүмкіндік берді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының, (бұдан әрі - БАҚ) баспа кәсіпорындарының
мемлекет иелігінен шығу, сондай ақ БАҚ-тың мемлекеттік қаржыландыру мен
дотациялау жүйесінен мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізуге арналған
мемлекеттік тапсырысқа көшу процесіне байланысты масс-медиа нарығында
сапалық өзгерістер болды.
2001 жылғы 7 қазанда ел Парламентінің Қазақстан Республикасының
Конституциясына елдің сайлау жүйесіне партиялық тізімдер бойынша сайлау
енгізуді көздейтінөзгерістермен толықтырулар енгізуі партиялық құрылыс
процестерін жеделдетті. Сөйтіп, 2001 жылғы желтоқсаннан бастап 2002 жылғы
тамызды қоса алғанда, Қазақстанның азаматтық партиясы (ҚАП), Қазақстанның
Республикалық халықтық партиясы (ҚРХП), Азамат демократиялық партиясы,
Қазақстанның аграрлық партиясы (ҚАП), Отан республикалық саяси партиясы,
Қазақстан әйелдерінің демократиялық партиясы, Руханият партиясы, Алаш
Қазақстанның ұлттық партиясы құрылды. Парламентте партиялық фракциялар
пайда болды.
2002 жылы іс жүзінде барлық өңірлерде YЕҰ ақпарат орталықтары ашылды,
олардың басты міндеті өңірлік үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл
жасау, оларға консультативтік көмек, ақпараттық және әдістемелік қолдау
көрсету болды.
2003 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің (Epкін де
еңселі әрі қауіпсіз институтға атты Қазақстан халқына Жолдауында халықтың
түрлі топтарының мүдделерін іске асырудағы рөлі күннен-күнге артып келе
жатқан үкіметтік емес ұйымдарды дамыту үшін жағдайлар жасау жөнінде
Үкіметке алғашқы тапсырмалар берілді.
2003 жылы мемлекеттік билік органдарымен (бұдан әрі - билік) өзара іс-
қимыл тетіктерін жасау үшін YEҰ күш-жігерін шоғырландыратын Қазақстанның
үкіметтік емес ұйымдарының конфедерациясы құрылды.
2003 жылғы желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік әріптестік туралы Қазақстан Республикасының Заңы атқарушы билік
органдарының өкілдері, жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің бірлестіктері
арасындағы мүдделердің келісілуін қамтамасыз етуді мемлекеттік саясат
дәрежесіне көтерді.
2005 жылғы шілдеде қабылданған және күшіне енгенСаяси партиялар
туралыҚазақстан Республикасының Заңы елдің партиялық жүйесіндегі одан арғы
сапалық құрылымдық өзгерістерге алып келді.
2004 жылы Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының
Заңы, 2005 жылы - Үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдау тұжырымдамасы
қабылданды.
2006 жылы ел Үкіметі үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдаудың 2006-
2008 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті, соған сәйкес облыстық
(қалалық) бағдарламалар әзірленді.
Сол жылдың өзінде-ақ Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің бірінші
съезі өткізіліп, оған көптеген көрнекті дін қайраткерлері, әртүрлі
конфессиялардың өкілдері қатысты, "Бейбітшілік пен келісімге" декларациясы
қабылданып, Бейбітшілік пен тұрақтылық форумы құрылды.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
қатысуымен бірінші Азаматтық форум өткізілді. Ол үкіметтік емес сектордың
саяси танылуын белгіледі және азаматтық институт институттары мен
мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылының жүйелі тетіктері қалыптасуының
бастауы болды. 2008 жылы екінші Азаматтық форум өткізілді, ол елдің
институттардық өміріне қатысуға бизнес-қауымдастықтардың тартылуына ықпал
етті.
Орталық және жергілікті деңгейлерде "билік - институт" серіктестігінің
ұзақ мерзімді тұрақты тетіктерін және түрлі үндесу алаңқайларын құру
жөніндегі жұмыс белсенді жүргізіле бастады. Қорытындысында, 2008 жылғы
сәуірде Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданып, ол билік органдары мен YEҰ-ның өзара қатынастарының
принциптік жаңа жүйесінің құрылуына мүмкіндік берді.
2006-2008 жылдары бірін бірі алмастыра отырып, азаматтық институттарды
одан әрі демократияландыру және дамыту жөнінде ұсыныстар тұжырымдау
жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін кеңес пен Қазақстан Республикасы
Президентінің жанындағы Демократия мен азаматтық институт мәселелері
жөніндегі ұлттық комиссия жұмыс істеді.
Екі құрылымның да жұмысы мемлекет пен азаматтық институт институттары
арасында Қазақстанның саяси дамуының аса маңызды мәселелері жөніндегі
жалпыұлттық үндесуді тереңдету және саяси жүйені жетілдіру мен елде
демократиялық қайта құруды жүргізуге бағытталған шараларды бірлесіп
тұжырымдау үшін жағдай жасауға мүмкіндік берді.
2009 жылғы наурызда Қазақстан Республикасында демократиялық реформалар
бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегімемлекеттік комиссияқұрылды,
оның жұмысына саяси партиялар мен институттардық бірлестіктердің өкілдері
қатысады.
Барлық деңгейдегі әкімдердің халық алдында есеп беруінің шеңберінде елде
әкімдерге институттардық сенім комитеттері (бұдан әрі - ӘҚСК) сияқты
азаматтық бақылау нысаны дами бастағанын атап өтуге болады. ӘҚСК жұмысының
тәжірибесі мемлекеттік органдардың қызметін азаматтық институт институттары
бақылауының ықтимал өнімді модельдік тетігі ретінде зерделеуді талап етеді.
Сөйтіп, өткен жылдары елде азаматтық институт институттары - саяси
партиялар, коммерциялық емес (үкіметтік емес) ұйымдар, кәсіподақтар, ұлттық-
мәдени бірлестіктер, мемлекеттік емес БАҚ және тұтастай алғанда мемлекеттік
емес секторды білдіретін басқа да институттар қалыптасып, қазіргі уақытта
мейілінше тез дами бастады. Бүгінгі күні Қазақстанда 12 саяси партия, түрлі
бағыттағы 5820 YЕҰ, 3340 институттардық қор, 1072 заңды тұлғалар
қауымдастығы, 471 ұлттық-мәдени бірлестік, 40-тан астам конфессиялар мен
деноминацияларды білдіретін 3340 діни бірлестік, түрлі меншік нысанындағы
6646 БАҚ ресми тіркеліп, жұмыс істеуде. Осы және басқа да азаматтық
институт институттары елді одан әрі демократияландырудың маңызды ресурсына
айналды.
Сонымен бірге, институтда азаматтық институттардыңодан әрі өсуіне ғана
емес, елді әлемдік жаһандану процесіне барған сайын тартып бара жатқан қыр
көрсетулерге де байланысты бірқатар проблемалық мәселелер көрініс бере
бастады. Олар тұтастай алғанда елдегі азаматтық институттарды одан әрі
үйлесімді дамытуды тежейді, оның әр бөлігі үшін сипаттамалық ерекшеліктері
бар және өз шешімін талап етеді.
Мысалы, коммерциялық емес ұйымдардың (бұдан әрі - КЕҰ) мемлекеттік
органдармен тең құқылы азаматтық әріптестігі мәселелері шешімін тапқан жоқ.
Конкурстық рәсімдердің ашықтығын арттыру және бағдарламалар мен жобалардың
қазіргі кезеңінде қажеттіліктерді айқындауда КЕҰ-ның қатысуы үшін
мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру тетігі жетілдіруді талап
етеді. Өңірлердегі, әсіресе ауылдық жерлердегі КЕҰ әркелкі дамуда. Тіркеу
тәртібі күрделенген және рұқсат беру сипатына ие, тіркеу алымының мөлшері
ұлғайтылған, азаматтардың заңды тұлға болып құрылмаған бейресми
бірлестіктерінің мәртебесі туралы мәселе реттелмеген. Бизнес-құрылымдар КЕҰ-
дың әлеуметтік маңызды бастамаларын қаржылық қолдауға нашар қатысуда.
Әлеуметтік қажеттілікке қарамастан, елдегі партиялық құрылыс баяу
қарқынмен жүруде, партиялардың ролі мен өкілеттігі шектеулі. Партиялардың
көпшілігінде қажетті қаржылық және материалдық ресурстар, саяси партияларды
тіркеу үшін қол жинау мәселелері жөнінде нақты ережелер мен регламент жоқ.
Партияларды қайта ұйымдастыру, біріктіру және қосу мәселелері заңнамалық
реттеуді қажет етеді. Саяси партиялардың сайлау комиссияларын құруға қатысу
тетігі жетілдірілмеген.
Кәсіптік одақтар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын әзірлеу
мен іске асыруға толық көлемде қатыспайды. Ұжымдық шарттар мен келісімдер
әлі де болса еңбекшілердің құқықтарын қорғаудың пәрменді тетігіне айналған
жоқ.
Отандық БАҚ-тың бәсекеге қабілеттілігінің дамуы нормативтік-құқықтық
және экономикалық ынталандыру болмағандықтан тежеліп отыр. Көптеген БАҚ-тың
материалдық-техникалық базасы жеткіліксіз және қаржылық қаражаты шектеулі,
сондай-ақ мемлекеттік ақпараттық саясат бағдарламалары шеңберінде бюджет
қаражатына қол жеткізе алмайды. БАҚ аккредиттеу, мемлекеттік органдардан
ақпарат, өз хаттары мен өтініштеріне жауап алу кезінде қиыншылық көруде.
Журналистер мен БАҚ-тың құқықтық қорғалу деңгейінің төмендігі Қазақстандағы
сөз бостандығының шектелуіне әкеледі.
Азаматтық институт - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етуші тұлғасы мен субъектісі ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдделері
мен құндылықтарының барлық жүйесімен бірге адам болып табылатын институт.
Бұл ұғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсіз өмір сүретін
институттардық: саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, діни, отбасылық және
басқа қатынастардың барлық жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің
әралуандылығын көрсетеді.
Институт демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық
болады және елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының,
мәдениеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтық институттарды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара
тығыз байланысты: азаматтық институт неғұрлым дамыған болса, мемлекет
соғұрлым демократиялырақ болады.
Азаматтық институттарды дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі
нысаны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами
жеке тұлға мәртебесінің артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық институттардыңсаяси іргетасы
ретінде қызмет етеді, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету, институтда тұрақтылық, қауіпсіздік,
әділеттілік және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін
қажет.
Азаматтық институттардыңэкономикалық негізін, тең танылуы мен
қорғалуының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік
нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды.
Азаматтық институт өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз
БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық институт институттары мен мемлекет ортақ
жүйеде әртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жұмыс істейді.
Билік пен азаматтық институт арасындағы қатынастар көпшілік келісім
негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық құқығын
пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік
институттармен бірге болашақты құру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтық институт демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен
азаматтық институт арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде
қалыптасатын ең жоғары даму деңгейіне жетеді. Азаматтық институттардағы
демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бұқаралық бағалау құқығына
және институт мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің міндеті
жаратылысы жағынан әртүрлі азаматтар мен заңды тұлғалардың бірлестіктері
(партиялар, YЕҰ, БАҚ, одақтар, қауымдастықтар, бастамашылық топтары және
басқалары) адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және
соңғысының билікті бір қолға алуына мүмкіндік бермейтін азаматтық
институттарды жан-жақты дамыту үшін қажетті жағдай жасау болып табылады.
Азаматтық институттардыңміндеті - жеке адам мен мемлекет арасында делдал
болу.
Азаматтық институттардыңмақсаты институттардыңәр мүшесінің мүдделерін
қорғау, оның мүдделерін билік пен институт алдында бейімдеу, билік қызметін
институттардық бақылау әрі оның ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыру
болып табылады.
Азаматтық институт институттарына саяси партиялар, жергілікті
институтдастықтар, кәсіптік одақтар, діни бірлестіктер, шығармашылық,
институттардық және ғылыми одақтар мен бірлестіктер, бұқаралық ақпарат
құралдары, сондай-ақ институт үшін түрлі қызмет пен қызмет көрсетулердің
кең ауқымын іске асыратын, қызметтің алуан түрін жүзеге асыратын
мемлекеттік емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар
одақтары (қауымдастықтары), институттардық пайдалы міндеттерді шешетін
басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар түрінде құрылған мемлекеттік емес
ұйымдар жатады.
Саяси партия - мемлекеттік биліктің, жергілікті өзін-өзі басқарудың
өкілетті және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлі әлеуметтік
топтардың мүдделерін білдіру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті
бірлестігі.
Кәсіптік одақтар - азаматтардың өз кәсіптік мүдделерінің ортақтығы
негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшін ерікті түрде құратын дербес, тіркелген жеке
мүшелігі бар институттардық бірлестіктері.
Діни бірлестіктер - жергілікті діни бірлестіктер (қауымдастықтар), діни
басқармалар (орталықтар), сондай-ақ діни оқу орындары мен ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзімді баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшілік
қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе
үздіксіз жария таратудың басқа да нысаны.
Институттардық бірлестіктер - саяси партиялар, кәсіптік одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткізуі үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері. Институттардық
бірлестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкіметтік емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін азаматтар және
(немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерікті негізде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсіптік одақтарды және діни бірлестіктерді қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бірлестік - өзін белгілі бір этникалық бірлікке
жатқызатын, өзінің этникалық ерекшелігін сақтау, тілін, білімін және
мәдениетін дамыту мәселелерін дербес шешу мақсатында азаматтардың өздері
ерікті өзін-өзі ұйымдастыруы негізіндегі бірлестігі.
Жергілікті өзін-өзі басқару - жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей
немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың құрылатын органдары (институттары)
арқылы өздері дербес шешу мақсатында белгілі бір мекендер шегінде
тұрғылықты жері бойынша азаматтардың өзін-өзі ұйымдастыруының нысаны.
Азаматтық институт мынадай функцияларды жүзеге асырады:
азаматтық бастамаларды қолдау, дамыту және көтермелеу;
мүдделерді жақындастыру және белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу
негізінде адамдарды одақтарға, бірлестіктерге ерікті түрде кіріктіру үшін
жағдайлар жасау жөніндегі жұмысқа қатысу;
азаматтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті проблемаларды шешуге
қатысуын қамтамасыз ету;
азаматтардың құқықтарын қорғауға жәрдем көрсету және халықтың түрлі
топтарының мүдделерін іске асыру;
институтда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершілік
негіздерін бекіту;
адамның тәуелсіз өмір сүруін қамтамасыз ететін еңбек өнімділігі үшін
жағдай жасауға қатысу;
әлеуметтік қызметтер көрсету;
биліктің, бизнестің және институттардық институттардың қатынастарын
үйлестіруге жәрдемдесу, институттардық келісім және әлеуметтік жанжалдарды
азайту үшін жағдайлар жасау, әлеуметтік және өзге де жанжалдарды сындарлы
үндесу жолымен шешу;
мемлекеттік шешімдер қабылдау процесінде ашықтық пен мөлдірлікке
жәрдемдесу;
әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі аса маңызды
институттардық функцияларды орындайтын кәсіподақтық ұйымдардың қызметін
қолдау;
сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсіздігін нығайту және ақпараттық
кеңістіктің ашықтығын қамтамасыз ету.
Осы Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы
халықаралық шарттар мен пактілер шеңберіндегі халықаралық-құқықтық
құралдарға сәйкес азаматтық институт институттарын жан-жақты дамыту әрі
олардың мемлекетпен және бизнес-секторлармен тең құқылы серіктестігі үшін
заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастыру-әдістемелік базаны
одан әрі жетілдіру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін күш-жігерді негізгі бес міндетке
шоғырландыру қажет:
адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру;
үкіметтік емес ұйымдар, бизнес-сектор және мемлекет арасында үйлесімді,
тең құқылы әрі серіктестік қатынастар жүйесін құру;
YEҰ жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшін экономикалық ынталандырулар
әзірлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту;
азаматтық институттардыңбарлық институттарын дамыту үшін қолайлы
құқықтық база қалыптастыру;
өмір сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткізу, еңбек
қатынастарын үйлестіру, халықтың бай және кедей жіктері кірістерінің
арасындағы айырмашылықты қысқарту.
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттерін іске асыру: адам құқықтары мен
демократиялық бостандықтарды сақтауды; азаматтық институт институттарын
тұрақты дамыту үшін қолайлы құқықтары мен бостандықтарын адамның институт
алдындағы жауапкершілігімен үйлестіруді;
институттардыңмемлекеттік билік қызметін тиімді бақылауын жүзеге
асыруды. Билік органдары мен азаматтық институт ұйымдары арасындағы
серіктестік принциптері негізінде ынтымақтастық мәдениетін қалыптастыруды;
әлеуметтік қамсыздандырудың тиімді жүйесін құруды;
институт мен билік мүдделерін келісімі жүйесін қалыптастыруды қамтамасыз
ететін азаматтық институт моделін өмірге енгізуді көздейді.
Қабылданған шаралар нәтижесінде елде демократиялық мемлекеттің басты
принципі - азаматтық институттардыңбасты құндылығы ретінде адам құқықтарын
қамтамасыз ету жан-жақты іске асырылады.
Кәсіпкерлік, шағын және орта бизнес азаматтық институттардыңэкономикалық
негізін, ал ортаңғы сынып оның әлеуметтік базасын құрайды.
Мемлекет және азаматтық институт институттары халықтың бай және кедей
жіктері кірістерінің арасындағы айырмашылықты қысқарту, адам мен азаматтың
құқықтарын қорғау арқылы институттардық келісім мен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік билік басты басымдықтан - институтға қызмет етуден шыға
отырып, азаматтық институт институттарымен бірлесіп, сөз, діни ұстаным,
жиылыстар бостандығын, азаматтардың бірігуге, әділ сотқа, таза да ашық
сайлауға құқығын мүлтіксіз қамтамасыз ететін болады.
Мемлекет азаматтық институт институттарының мақсаттары бойынша әртүрлі
қызметін құру және дамыту үшін жағдайды заңнамалық түрде қамтамасыз етеді.
Кәсіби-бейінді негізде азаматтық институт институттарымен ынтымақтастық
жасау билік үшін міндетті шарт болады. Мемлекеттік бағдарламаларды,
республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жеке адам мен
институт қажеттіліктері негізінде және оларды ескере отырып жүргізіледі.
Елдегі еңбек қатынастары әлемдік стандарттар деңгейіне жетеді.
Экономикалық өсу қызметкерлердің еңбекақысын арттыруға ықпал етеді. Елде
мемлекеттің, жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың әлеуметтік серіктестігі
еңбек және әлеуметтік-экономикалық салалардағы мүдделерді келісудің тиімді
тетігіне айналады.
Азаматтық институттардыңэкономикалық құрамдас бөлігіндегі шағын және
орта бизнесінің үлесі айтарлықтай өседі.
Азаматтық институт институттары мемлекеттік органдардың тапсырысы
бойынша әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асырады, мониторинг
жүргізіп, түрлі әлеуметтік-экономикалық проблемалар бойынша институттардық
пікірді зерделейді.
Институттардағы саяси партиялардың ролі нығаяды, бұған заңнаманы
демократияландыру, саяси партияларды мемлекеттік қолдауды ұлғайту,
Қазақстан Республикасының Парламентіндегі және мәслихаттардағы партиялық
фракциялардың рөлін күшейту ықпал ететін болады.
Мемлекет пен азаматтық институт институттары өмір сүру сапасының қазіргі
заманғы стандарттарына қол жеткізу және адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз
ету мақсатында халыққа мемлекеттік қызмет көрсетулер сапасын арттыруға
ұмтылады.
Мүмкіндігі шектеулі адамдар әлеуметтік қорғаудың жаңғыртылған
мемлекеттік жүйесі мен тиісті заңнамалық база жасау негізінде өздерінің
азаматтық құқықтарын іске асыруы үшін жағдаймен қамтамасыз етіледі.
Мемлекет саяси ағартудың және тиімді келіссөздер жүргізу мен
жанжалдардың алдын алу мен оларды шешу дағдысына оқытудың ауқымды жүйесін
құрады.
Сот практикасымен қатар институттардық, тұлғааралық жанжалдар мен
дауларды шешудің баламалы тәсілдері қолданылады, ұлттық менталитет пен
тарихи тәжірибені ескере отырып құрылған мүдделерді келісудің
(үйлестірудің) тұтас жүйесі әрекет етеді.
Бұқаралық ақпарат құралдары ел өмірін объективті бейнелейді және
институттардық мүдделер мен құндылықтарды қорғауға бағдарланады.
3. Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
Азаматтық институттарды одан әрі дамыту мынадай принциптерге
негізделеді:
адам мен азаматтың іргелі құқықтары мен бостандықтарын сақтау;
эволюциялық және кезеңділік; институттардық өмір салаларында, ең алдымен
экономикалық салада, әлемдік дамудың жаһандық үрдістерін ескере отырып
қайта құрулармен бірге бағдарланушылық; заңның үстемділігі, барлығының бөле
жармастан заң алдында теңдігі; мемлекеттің істерін басқаруға және басқа да
институттардық пайдалы міндеттерді шешуге Қазақстан Республикасының
азаматтары мен олардың өкілетті өкілдерінің қатысуы; елдегі демократиялық
процестерге азаматтардың қатысуы үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
азаматтарды демократиялық мәдениет мінез-құлқына тарту; билік пен
институттардыңүндесу мен ынтымақтастық мәдениетіне бейіндігі.
Азаматтардың бірлестіктері мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің ешқайсысы
да көпшілік билікпен өзара қатынастарда азаматтық бастаманың бүкіл
секторының мүддесін қорғай алмайды.
Осы Тұжырымдаманы әзірлеу мен іске асыру үшін мыналар құқықтық негіз
болып табылады: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакт 1966 жылғы 16 желтоқсанда жасалған,
Қазақстан Республикасы 2008 жылғы 28 қарашада ратификациялаған);
Ассоциация бостандығы және ұйымдастыру кіру құқығын қорғау туралы
Халықаралық еңбек ұйымның № 87конвенциясы(1948 жылғы 9 шілдеде қабылданған,
Қазақстан Республикасы 2002 жылғы 30 желтоқсанда ратификациялаған);
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 10 қазандағыҚазақстан -
2030.Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-
ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауы; Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі даму стратегиясы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 4
желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген), Қазақстан Республикасының
мемлекеттік сәйкестігін қалыптастырутұжырымдамасы(Қазақстан Республикасы
Президентінің 1999 жылғы 23 мамырдағы № 2995 өкімімен мақұлданған),
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 23 қыркүйектегі № 949 Жарлығымен
мақұлданған), Қазақстан Республикасының үкіметтік емес ұйымдарын
мемлекеттік қолдаудың тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005
жылғы 23 қаңтардағы № 85 қаулысымен мақұлданған).
Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі тетіктері мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық шарттар мен актілерді
ескере отырып, ұлттық заңнаманы жетілдіру және үйлестіру;
мемлекеттік органдар мен азаматтық институт институттарының
ынтымақтастық құралдарын нығайту және мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты
тиімді іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау;
халықтың жоғары саяси, құқықтық және азаматтық мәдениеті үшін жағдайлар
жасау;
Қазақстан Республикасының Парламентіндегі және мәслихаттардағы саяси
партиялардың өкілдіктерін кеңейту арқылы олардың ролін күшейту, партиялық
фракциялардың құқықтарын кеңейту;
адам құқықтарын қорғаудағы азаматтық институт институттарының ролін
арттыру;
БАҚ қызметін реттейтін заңнаманы демократияландыру;
діни бірлестіктер қызметін реттейтін заңнаманы халықаралық стандарттарға
сәйкес жетілдіру;
еңбек қатынастарын жетілдіру;
әлеуметтік саясатты жаңғырту;
бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру;
азаматтық институттардыңбасқа институттарын дамыту;
азаматтық институт институттарының халықаралық ынтымақтастығын дамыту.
Алдағы 2011 жылға дейінгі кезеңде азаматтық институт институттары
қызметін қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру жөнінде
шаралар қабылдау қажет. Мыналарды:
коммерциялық емес секторға салық салу мәселелерін;
үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік жұмысын;
қайырымдылық қызмет пен меценаттықты;
коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу мен тарату рәсімдерін жетілдіруді;
гендерлік теңдікті қамтамасыз етуді және жалпыұлттық құқық қорғау
институттарын нығайтуды регламенттейтін құқықтық нормалар мен тетіктерді
жақсарту маңызды.
Тұтастай алғанда, алда азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын, оның ішінде мәдениет, білім беру, экология, денсаулық
сақтау, ақпарат, әлеуметтік қамсыздандыру, экономика, гендерлік теңдік,
тұрғын үй саясаты, жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету бөлігінде қазақстандық заңнаманы жетілдіру
бойынша талдау жасап, жұмыс жүргізу тұр.
Ратификацияланған халықаралық шарттар мен пактілердің ережелерін ұлттық
заңнамаға имплементациялау жөніндегі жұмысты жеделдету, сондай-ақ әлі
ратификацияланбаған басқа халықаралық шарттар мен пактілерге қосылу
жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
Осы бағыт шеңберінде заң шығарушылық жұмысына азаматтық институт
институттарының өкілдері мен тәуелсіз сарапшылар тартылатын болады.
Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің жанындағы
Институттардық сарапшылар палатасының жұмысын қолдау оны заң шығарушылық
процесінде азаматтық институттардың мүдделерін есепке алудың бірегей
тетігіне айналдыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік органдар мен азаматтық институттар ынтымақтастығын нығайту
үшін:
мемлекет пен азаматтық институт институттары арасындағы өзара іс-қимыл
проблемаларын шешу және өзара іс-қимыл мен серіктестік басымдықтарын
айқындау жолдарын тұжырымдау үшін жалпыұлттық тиімді үндесу алаңқайына
айналуға тиісті азаматтық форумдарды тұрақты негізде өткізу;
заң шығарушылық жұмысы, мемлекеттік, салалық (секторалдық) және өңірлік
даму бағдарламаларын қалыптастыруға қатысу жөніндегі институттардық
кеңестер, консультативтік-кеңесші органдар, комиссиялар, жұмыс топтары
түрінде ынтымақтастықтың тұрақты қолданыстағы тетіктерін орталық және
өңірлік деңгейлерде дамыту;
әлеуметтік мәнді проблемалар бойынша институттардық тыңдаулар өткізу
практикасын енгізу;
мемлекеттік билік органдарының қызметін және олардың азаматтардың
құқықтары мен мүдделерін сақтауға, бюджет процесінің ашықтығы мен
мөлдірлігіне байланысты қабылдайтын шешімдерін азаматтық бақылаудың өнімді
тетіктерін пысықтау және практикаға енгізу, жұмыстың осы бағытының
шеңберінде тиісті әдістемелік база құру;
азаматтық институт институттарының даму бағдарламаларын іске асыру
мониторингі мен олардың сектораралық ынтымақтастығын қамтамасыз ететін
ұлттық ақпараттық-талдамалық желі құруға және оны дамытуға жәрдемдесу,
сондай-ақ қазіргі заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар
енгізу;
азаматтық институттардың сектораралық өзара іс-қимылының неғұрлым
перспективалы нысандары мен әдістерін жүйелі түрде зерделеу, анықтау,
байқап көру және енгізу, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдары үшін азаматтық институт институттарымен өзара іс-қимылдың тиімді
тетіктерін қалыптастыру жөнінде ұсынымдар тұжырымдау;
азаматтық институт институттарымен жұмыс және институтмен байланыс үшін
елдің мемлекеттік жоғары оқу орындарына кадрлар даярлаудың арнайы курстарын
енгізу мәселесін пысықтау;
орталық және жергілікті мемлекеттік органдарда институтмен байланыс
жөніндегі құрылымдық бөлімшелер құру мәселесін зерделеу;
Халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына сәйкес жұмыс берушілер,
қызметкерлер және билік органдары арасындағы мүдделерді келісудің негізгі
тетігі ретінде еңбек қатынастары саласындағы тиімді әлеуметтік
серіктестікті дамыту қажет.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты тиімді іске асыру үшін ұйымдық, саяси
және құқықтық жағдайларды қамтамасыз етуге айрықша көңіл бөлу қажет, бұл
мемлекеттік органдар мен азаматтық институттардың өзара іс-қимылы мен
ынтымақтастық жүйесін дамытуға мүмкіндік береді.
Принциптік тұрғыдан орталық және жергілікті атқарушы органдарға
мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың, ең алдымен әлеуметтік блоктың тетігін
тарату қажет. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа арналған бюджет шығыстарын
кезең-кезеңімен ұлғайту көзделген жөн.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыруға қолайлы жағдай жасау үшін
сонымен қатар республикалық және өңірлік деңгейлерде:
серіктестік негізде билік органдары мен азаматтық институт институттары
арасындағы қаржылық-шарттық қатынастарды дәйекті дамыту;
мақсатты топтар мен қызмет көрсетулерді алушылар үшін тиісті пайдалылық
индикаторларының көмегімен институттардық қажеттіліктерді зерделеу мен
жобалардың нәтижелерін бағалау негізінде YЕҰ-дың қатысуымен мемлекеттік
әлеуметтік тапсырыс қалыптастыру;
азаматтық институттар мен мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылының
мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру және орналастыру процесінің
ашықтығын қамтамасыз ететін қазіргі заманғы құралдарын практикаға енгізу;
азаматтардың әлеуметтік белсенділігін арттыруға бағытталған жұмыстың
жаңа нысандары мен әдістерін жасау және іске асыру;
түрлі әлеуметтік мәнді салалардағы ұлттық және аумақтық (өңірлік) іс-
қимыл бағдарламаларын дайындау мен іске асыру жөніндегі алдыңғы қатарлы
шетелдік тәжірибені зерделеу және елде енгізу.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына сәйкес әрбір адам өзіне
Конституциямен кепілдік берілген экономикалық, әлеуметтік, азаматтық және
саяси құқықтарды пайдалануға мүмкіндігі болған жағдайларда ғана жеке тұлға
мұратына қол жеткізуге болады.
Ол үшін:
азаматтық институт институттарының жұмысы арқылы адамның құқықтық
санасын қалыптастыру;
елде жұмыс істеп тұрған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу және
азаматтардың жалпыұлттық проблемаларды шешуге толыққанды қатысуын
қамтамасыз ету;
институтда Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік
рәміздерге деген құрметті қалыптастыру;
жалпы орта, кәсіптік бастауыш және орта білім беру ұйымдарында құқық
негіздерін оқыту практикасын жетілдіру;
қазақстандық институтда адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуде құқық қорғау YEҰ-ның рөлін көтеру;
құқықтық жүйені одан әрі ырықтандыру;
қылмыстық-атқару жүйесін ізгілендіруге, елде институттардық қорғау
институтын дамытуды ынталандыруға бағытталған жобалар тұжырымдауға құқық
қорғау YEҰ-ын тарту;
халықтың әлеуметтік әлжуаз жіктерінің құқықтарын қамтамасыз ету үшін
әлеуметтік бағдарланған жобаларды жүйелі түрде енгізу, мүгедектердің,
әйелдер мен жастардың құқықтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік мәнді
жобалар тұжырымдауға ҮЕҰ-ды белсенді түрде тapту;
адам құқықтары және әрбір адам мен тұтас институт үшін олардың құндылығы
саласында жалпыға танылған стандарттар туралы халықтың хабардар болуының
жоғарғы деңгейіне қол жеткізу жөнінде тиісті мемлекеттік органдар мен
азаматтық институт институттарының бірлескен ақпараттық және ағартушылық
науқандарын іске асыру;
жанжалдарды соттан тыс шешу тетіктерін, дауларды келіссөздер, аралық,
келістіру соттары, делдалдық институттары арқылы сотқа дейін реттеу
практикасын белсенді енгізу;
гендерлік теңдікті дамыту және нығайту, институттардық санадағы әйелдер
мен ерлер құқықтарына қатысты келеңсіз таптаурындарды еңсеруге жәрдемдесу
қажет.
Еңбек қатынастарын жетілдіру үшін:
қызметкерлер мен жұмыс берушілер мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз ету
мақсатында еңбек заңнамасын әлеуметтік мемлекет принциптеріне сәйкес
келтіру;
қызметкерлердің құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуде кәсіподақтардың
рөлі мен орнын арттыру;
ықтимал жанжалдар мен еңбек дауларының алдын алу мақсатында меншік
иелері мен кәсіподақтар арасындағы тиімді өзара іс-қимыл, еңбек
қатынастарын реттеу ауыртпалығының орталығын кәсіпорындар деңгейіне
ауыстыру;
жұмыс берушілер мен қызметкерлер өкілдерінің арасындағы ұжымдық шарттар
шеңберінде тиімді келіссөздер процесін қамтамасыз ету тетіктерін енгізу;
қызметкерлердің мүдделерін, қажеттіліктерін қанағаттандыру және
өнеркәсіп орталықтарындағы өткір әлеуметтік және экологиялық мәселелерді
шешу мақсатында кәсіподақтардың үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл
жүйесін жолға қою талап етіледі.
Билік пен азаматтық институттардыңортақ міндеті әлеуметтік мемлекет
құру, елдің экономикалық басып оза дамуын ынталандыру және азаматтардың әл-
ауқатын арттыру мақсатында әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру болып
табылады.
Азаматтардың Конституцияда кепілдік берілген әлеуметтік-экономикалық
құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік нормалар мен
нормативтер белгілеуге бейімделген және сонымен бір мезгілде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыру үшін бағдарлық қызмет
атқаратын өмір сүру сапасының ұлттық стандартын әзірлеу және практикаға
енгізу қажет.
Ұлттық стандарт мынадай бөлімдерді қамтуға тиіс: еңбекақы төлеу,
зейнетақымен қамсыздандыру, әлеуметтік сақтандыру және халыққа әлеуметтік
қызмет көрсету, медициналық қызмет көрсету стандарты, тұтыну себеті, білім
беру қызметтерінің стандарты, отбасын әлеуметтік қолдау стандарттары,
азаматтың жалпы және ақпараттық мәдениетінің стандарттары, экологиялық
мәдениет стандарттары, халықты тұрғын үймен, коммуналдық және тұрмыстық
қызметтермен қамтамасыз ету стандарттары.
Тәуелсіздік жылдары жинақталған ресурстық әлеует, бюджет мүмкіндіктері
мен республиканың экономикасындағы оң үрдістер базасында Қазақстанның өмір
сүру сапасының ұлттық стандартының барлық көрсеткіштерін Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының барлық елдері арасында неғұрлым жоғарғы етудің
және Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіруін қамтамасыз етуге толық мүмкіндік бар.
Жүргізіліп жатқан әлеуметтік саясат негізіне субсидиарлық принципті
енгізудің маңызы зор, бұл адам, отбасы, адамдар тобы, институттардық
бірлестік мүдделерінен шыға отырып, проблеманы төменнен жоғарыға қарай
шешуді білдіреді. Бұл үшін әлеуметтік көмек бағдарламаларын орындауға
үкіметтік емес ұйымдарды кеңінен тарту үшін жағдай жасау қажет, бұл өз
кезегінде жергілікті деңгейде әкімшілік шығыстарды қысқартуға және
мемлекеттің әлеуметтік саладағы жұмысының тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар проблемаларды жергілікті деңгейде шешуге және елде
волонтерлық институтты дамытуға қабілетті аумақтық YEҰ-дарды дамыту үшін
жағдай жасау қажет.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін ынталандыру - әлеуметтік мәнді
жобаларды дамыту және қоса қаржыландыру, лайықты еңбекақыны уақытылы төлеу,
еңбекті қорғауды және оның қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, жалдамалы
қызметкерлерді әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға
апаратын жол. Бұл институтда мейірімділік, руханилық мәдениетін
қалыптастыруға, моральдық және адамгершілік құндылықтарын нығайтуға
апаратын жол.
Кәсіпкерлер үшін әлеуметтік жауапкершілік арттыру мәселелерінде олардың
қызметі үшін қолайлы, әлеуметтік қауіпсіз Орта қалыптастыруға қатысу
міндеті дәлел болуға тиіс. Институттардағы әлеуметтік-саяси тұрақтылық -
бизнестің табысты дамуының кепілі.
БҰҰ-ның Бизнестің корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі
жаһандық шартының принциптерін енгізу және меценаттық пен қайырымдылық
қызметі, экономикалық ынталандыру және бизнес пен YEҰ-ның тиімді өзара іс-
қимылы үшін заңнамалық база құрған мақсатқа сай келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың
қалыптасуы мен дамуы
1.1 Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
1.3 Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
ІІ Тарау Үкіметтік Емес Ұйымдардың азаматтық институт қурудағы алатын
орны мен рөлі
Азаматтық институт түсінігі мен даму эвалюциясы
Азаматтық институттардағы еріктілік
Үкіметтік Емес Ұйымдардың үшінші сектор ретінде дамуы
ІІІ Тарау Құқықтық мемлекет және азаматтық институт
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін
жандандыру, азаматтық институттарды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана
Қазақстанды өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, қазіргі заманғы,
серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады.
Қазақстан ашық институт құрудын сенімді жолында. Айтар болсақ, біздің
заман – бұл еркіндік заманы және әлемнің барлық жерінде адамдар биліктің
өкілді органы мен өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын үкіметті
қалыптастыруға ұмтылады.
Адамзат өзінің тарихи даму барысында институттардық қатынастардың және
адамдарға қалыпты тіршілік жағдайларын жасаудың құқықтан басқа тиімді
тетігін ойлап тапқан емес. Адамдардың жазылмаған әдеттегі құқық бойынша
өмір сүрген кездері болды, мемлекет деп билеуші танылды, оның айтқаны заң
саналды, ал жасалған әрекеттері мен іс-шаралары нормативтік ережелермен
байланысты болған жоқ.
Аса бай әлемдік тарих біз үшін институт мен мемлекеттің құқықтық
дамуымен ажырамастай байланысты құнды мұраны сақтап, мирас етіп қалдырды.
Яғни, мемлекеттің дамуымен бірге құқық та дамыды. Рим империясы күйрегеннен
кейін енді туындап келе жатқан қазіргі конституционализм түсінігіміздегі
құқықтық мемлекетті негіздеудің маңызды алғышарттары жасалды. XІX ғасырда
Еуропа елдерінің индустрияландыруға көшуі олардың тез дамуына себепші
болды, ал өз кезегінде бұл түбегейлі әлеуметтік және экономикалық
өзгерістер жасауға, құқықтық реформаларды жүзеге асыруға, заңнаманы
дамытуға, сондай-ақ мемлекеттік құрылыс тәжірибесіне нормативтік жаңалықтар
енгізуге септігін тигізді.
Мемлекетті заң негізінде басқару қажеттігі туралы ойдың орнығуы
тоталитарлық мемлекетті буржуазиялық құқықтық мемлекетке айналдырудың
алғышартына айналды. Құқықтық мемлекеттің қажетті негізі конституциялық
мемлекет болып табылады, онда халық өкілдігі мемлекеттік билікті жүзеге
асыру кезінде заң шығарушылық жұмысқа қатысады және мемлекеттік қызметтің
қандайынан болса да заң үстем болуға тиіс. Құқықтық мемлекеттің мән-
мағынасын осылайша түсіну сол құқықтық мемлекеттің түпкілікті жүйесін
құруға мүмкіндік жасады.
Қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің қалыптасуында АҚШ-тың, Францияның,
Германияның және басқа елдердің өз конституцияларын қабылдауы елеулі
құбылыс болды. Бұл конституциялар институттардыңбарлық құрылымдық
бірліктерін мінез-құлық пен бақылаудың бірыңғай нормаларына бағындыратын
ұлттық бірлік пен тұтастықты қолдаудың пәрменді құралы болып шықты.
Америка конституциясында орнықтырылған құқықтық мемлекеттің іргелі
қағидаттары әлемнің көптеген елдерінің құқықтық мемлекет құру тәжірибесінде
екі ғасыр бойы өзінің құнды мәнін дәлелдеуде.
Кеңестен кейінгі кеңістіктегі мемлекеттік басқару жүйесі ұзақ мерзім
бойында қалыптасты. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясына әзірленген
Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы ұлттық баяндамада атап көрсетілгендей,
бұл үдеріс 1917 жылғы әлеуметтік күйзелістердің әсерінен бұзылды, соның
нәтижесінде идеологиялық және саяси үстемдікке негізделген басқару жүйесі
пайда болды.
Тоталитарлық түрдегі саяси жүйе басқа партияларға институтда орын
қалдырған жоқ, жалғыз ғана партия бүкіл саяси билікті озбырлықпен иемденіп
алып, бүкілхалықтық мүдделерге өкілдік жүргізді. Мұндай саяси режим ұзаққа
бармай, уақыт өте келе ыдырады, сол кезде көппартиялық жүйе қалыптаса
бастады. Мәселен, бұрынғы Кеңес Одағында 1991 жылғы тамыздағы сәтсіз
путчтан кейін жиырмаға жуық партиялар, қозғалыстар мен коалициялар мейлінше
тез өмірге келді. Қысқа мерзім ішінде тек КОКП-ның негізінде ғана сегіз
партия құрылды.
Социалистік мемлекеттің қалыптасуы парламентаризмді жойып, оны халық
депутаттарының кеңестерімен ауыстыруды көздеді, барлық мемлекеттік органдар
олардың бақылауында болып, соларға есеп беріп отыратын болды. Ауылдық
кеңестен бастап Жоғары Кеңеске дейін кеңестердің бірыңғай пирамидасы
орнықты және барлық шешімдер бірауыздан қабылданды. Кеңестердің тәжірибесі
тілалғыш депутаттарды іріктеуге мүмкіндік берді. Сайлаулар тең, жасырын
және төте болғанымен, сайлаушыларға бір-ақ кандидатура ұсынылды, ал
кандидатураны өз кезегінде партия комитеттері ұсынатын еді. Партия аппараты
іріктеген кандидаттарды халықтың жария түрде мақұлдауы жүріп жататын.
Депутаттардың құрамына барлық партиялық және шаруашылық басшылары кіретін,
қалған депутаттарды партия органдары халықтың барлық топтары енетіндей
тізімдеме бойынша іріктеді. Депутаттардың мұндай құрамы партия мен
үкіметтің шешімдерін бірауыздан мақұлдайтыны белгілі. Іс жүзінде КОКП ОК
Саяси бюросы елді басқарып, елдің тағдырын сол шешті.
Кеңес кезеңінің барлық конституциялары демократиялық централизм
принципіне негізделді, яғни заң шығарушы және атқарушы биліктер іс жүзінде
дербестік пен тәуелсіздіктен айырылып, биліктің аражігін ажырату принципі
жоққа шығарылды. Тарих мемлекеттік биліктің бұлай ұйымдастырылуының тиімсіз
әрі демократиялықтан алшақ екендігін көрсетті.
Парламентаризм демократияның ажырағысыз құрамдас бөлігінің бірі болып
табылады. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі алғаш рет 1938 жылы шақырылғаны
белгілі. Алайда, одан кейінгі жоғарғы кеңестер сияқты ол негізінен одақтық
Жоғарғы Кеңестің шешімдерін қайталаумен шектелді.
1991 жылы барлық кеңестен кейінгі кеңістікте шынайы демократиялық
мемлекет орнатудың алғашқы кезеңі басталды.
Көпұлтты және көпконфессиялы Қазақстанның тарихында тұңғыш рет батыс
демократиясының тәжірибесі ескеріле отырып, демократиялық институт және
құқықтық мемлекет принциптеріне негізделген тәуелсіз мемлекет құрылды.
Қазақстан тәуелсіздігінің бастапқы кезеңінде заңнамалар елеулі
реформалауға ұшырады және бұл біздің елімізде заңдылық режимін бұдан әрі
мықты етіп бекітуді талап етті. Сол жылдардағы қабылданған шешімдер
Қазақстандағы демократиялық реформаның негізі болып табылды.
Сындарлы қайта құрылған қазақстандық институтға заңнамалық тұрғыдағы
соған сай жаңа қажеттіліктер керек еді. Алайда, жоғарғы кеңестердің сол
кездегі құқықтық мәртебесі осы өткір мәселелерді жедел шешуге мүмкіндік
бермеді. Ол уақыттағы жоғарғы кеңестердің тағдыры бізге белгілі.
Тәуелсіздікке ие болудың бастапқы кезеңінде ТМД-ның көптеген елдері
президент пен үкімет бір жақта, жоғарғы кеңес екінші жақта, екеуара
тайталастыққа тап болды.
Ол кезде ТМД-ның кейбір елдері өз мемлекеттеріндегі өзгертулерді саяси
реформалардан бастаған жөн деп есептеді. Уақыт мұндай қайта құрулардың
тиімсіздігін көрсетті.
Осыған байланысты құқықтың экономикадан жоғары бола алмайтынын атап
көрсеткен жөн, өйткені осы сәтте құқықтың қандай нормалары қажет екендігін
нақ экономиканың өзі көрсетіп отырды. Осы тұрғыдан, экономикалық
реформаларға басымдық берген Қазақстан таңдауы өзін толық ақтады және
бүгінде елде ойдағыдай жұмыс істейтін нарықтық экономиканың құрылғанын нық
сеніммен айтуға болады.
Еліміздің Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев бастаған реформалар бірінші
кезекте мемлекеттің экономикалық қуатын күшейтуге бағытталды. Тарихи
өлшеммен алғанда қысқа уақытта Қазақстанда нарықтық үлкен өзгерістер жүзеге
асырылды.
1998 жылы Қазақстан Конституциясының қабылдануы институттарды одан әрі
демократияландыруда мемлекеттік басқарудың жаңа жүйесін дамытудың негізін
қалады. Ол 1993 жылғы бұрынғы Конституциямен салыстырғанда, мемлекеттік
органдар билігінің шегін белгілеуді қоса алғанда, осы заманғы либералдық-
демократиялық құндылықтарды толық бекітуімен ерекшеленді.
Мемлекеттік қызметтің тиімділігі мен демократизмге билікті бөлу
қағидаты арқылы қол жеткізілетіні белгілі, ол бүгінде барлық демократиялық
мемлекеттердің негізгі конституциялық қағидаты болып табылады.
Билікті бөлу қағидатын конституциялық тұрғыдан орнықтыру – мемлекет пен
институттардыңтарихи ұзақ дамуының нәтижесі.
Мемлекеттік билік функцияларын дербес және тәуелсіз мемлекеттік
органдар арасында бөлу бүгінде құқықтық мемлекет және демократиялық саяси
құрылыс құрудың міндетті шарты болып табылады.
Қазіргі кезде билікті бөлу Қазақстанның конституциялық құрылысының
негізгі қағидаттарының бірі болып отыр.
1998 жылғы Конституция қос палаталы Парламенттің заңнамалық қызметті
шоғырландыруды көздейтін функциясын нақты айқындай отырып, оның берік
негізін қалады.
Қос палаталы жүйесі бар Парламент өзінің заң шығару қызметімен білікті
айналысуға, ымыралы шешімдер табуға қабілетті екенін көрсетті.
Мемлекеттік және институттардық өмірдің құқықтық саласы көптеген
құбылыстар мен үдерістерге толы. Биліктің күш-жігері көбіне заңдарды
қабылдау мен заңдылықтың сақталуына бағытталады. Сонымен бірге мемлекетсіз
және мемлекеттік пәрменді биліксіз құқық ештеңе де емес.
Қазіргі кезде біз қазіргі заманғы демократиялық және құқықтық мемлекет
ретінде Қазақстан мемлекеттілігі нығаюының келесі кезеңіне қадам жасап
отырмыз.
Біздің ұғымымызда демократияландыру өте ұзақ процесс және оны бір сәтте
енгізуге болмайтыны мәлім. Сонымен бірге, демократияны қандай бір
тұрақтылық деп немесе оған қол жеткізіп алып, одан әрі бұл бағытта ештеңе
істеуге болмайтын құбылыс ретінде қарастыруға болмайды. Демократия, менің
ойымша, ұдайы жетілдіруді қажет ететін үдеріс. Институттарды
демократияландырудың ғасырлық дәстүрін иелене отырып, әлемнің көптеген
мемлекеттері оның кемелденуіне қол жеткізе алған жоқ.
Мемлекет басшысының бастамасы бойынша қабылданған республика
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар институттарды одан әрі саяси
және демократиялық жаңғыртудың негізін салды, мұның өзі Қазақстан
мемлекеттілігінің заңды түрдегі эволюциялық дамуының, сондай-ақ институтда
демократиялық үдерістерді одан әрі тереңдетудің айқын айғағы болып
табылады.
Осы процеске ықпал ететін басты фактор Парламенттің және мәслихаттардың
өкілеттіктерін кеңейту, саяси партиялардың рөлін күшейту, сот жүйесі мен
жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру болып табылады.
Қазіргі жағдайларда институттарды саяси жаңғыртудың қажеттігі
Парламенттің рөлін күшейтуді қажет етті. Біздің Конституциямыз бойынша заң
шығарушы және атқарушы билік дербес және бір-бірін алмастыруға тиіс емес.
Сонымен бірге биліктің атқарушылық тармағының дербестігі биліктің өкілді
органдарына белгілі шектерде есеп беріп отыруын жоққа шығармайды.
Парламент палаталарының Конституциямен белгіленген жаңа өкілеттіктері
өкілді органдардың биліктің атқарушы органдарына ықпал ету және оларды
бақылау дәрежесін жаңа деңгейге шығаратыны күмәнсіз.
Саяси партияларды құру негізінде халықтың әртүрлі жіктерінің мүдделері
жатыр. Саяси партиялар олардың мүдделерін танытуға, қалыптастыруға және
оларды практикалық мемлекеттік басқарушылық жұмысқа мейлінше маңызды ықпал
ететін саясат деңгейіне шығаруға арналған.
Бұл ретте мәселе басқарушылық мемлекеттік қызметтің стратегиясын,
тактикасы мен практикасын әзірлеуге саяси партиялардың ықпалы туралы болып
отыр. Парламент пен мәслихаттардағы орындарды жеңіп ала отырып, саяси
партиялар республикалық және өңірлік деңгейде атқарушылық билік органдарын
қалыптастыруға нақты әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының азаматтық
институттарың анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер және қосымшадан тұрады.
І Қазақстан Республикасында азаматтық институттардың қалыптасуы мен
дамуы
1. Азаматтық институт ұғымы, оның құрылымы мен
функциялары
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында басталған экономикалық,
әлеуметтік және саяси салалардағы түбегейлі реформалар түрлі әлеуметтік
топтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін институттардық
бірлестіктердің құрылуын ынталандырды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып экономиканың мемлекеттік емес
секторы қызметкерлерінің мүдделерін білдірген тәуелсіз кәсіподақтар пайда
бола бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары, институттардық және діни
бірлестіктер, саяси партиялар белсенді түрде институцияланды. "Невада -
Семей" институттардық қозғалысы азаматтық сана-сезімнің анағұрлым жарқын
көрінісі болды, ол өз алдына ядролық полигондарды жабу міндетін қойды.
Елдегі азаматтық институт мен оның институттарын белгілі бір дәрежеде
дамытуға мемлекеттің осы процесс үшін тиісті саяси, құқықтық және өзге де
жағдайлар жасау жөніндегі қызметі жәрдем етеді.
1991 жылғы 27 маусымда Қазақ ССР-індегі институттардық бірлестіктер
туралы Қазақ ССР-інің Заңы қабылданды.
Нәтижесінде елде Қазақстанның халық конгресі, Алаш партиялары,
Қазақстанның социал-демократиялық партиясы (ҚСДП), Қазақстанның социалистік
партиясы, Қазақстанның республикалық партиясы, Лад республикалық славян
қозғалысы және Азат Қазақстанның азаматтық қозғалысы, Мемориал
институттардық-ағарту институтының филиалы, Алматы-Хельсин тобы, Бірлік
қозғалысы, Әділет тарихи-ағарту институты, Поколение зейнеткерлер
қозғалысы және басқалары пайда болды.
1990 жылдардың басында Әлеуметтік қорғау коалициясы құрылды, оның аясына
институттардық өткір проблемаларды талқылау, оларды шоғырланған негізде
шешудің тетіктерін іздестіру жолымен еңсеру жөнінде бірлескен жұмыс үшін 28
түрлі ұйымдар, партиялар, қозғалыстар бірікті.
1997 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті әлеуметтік-
экономикалық және еңбек қатынастары саласындағы әлеуметтік серіктестік
жөнінде республикалық үш жақты комиссия құру туралы қаулыға қол қойды, бұл
сындарлы үшжақты қатынастарды дамытуға және әлеуметтік серіктестік жүйесін
құрудың бастауы болды.
Партиялар мен қозғалыстардың құрылуы мен жұмыс істеуі және, тиісінше,
елдің партиялық жүйесінің одан әрі дамуы үшін құқықтық өріс құруға 1998
жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы мен 1999 жылы Қазақстан
Республикасының Институттардық бірлестіктер туралы және Саяси партиялар
туралы заңдарының қабылдануы ықпал етті. Бұдан басқа, Қазақстан халықтары
Ассамблеясына біріккен ұлттық мәдени орталықтар белсенді дами бастады.
Этносаралық келісім елде реформалар жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін іргетасқа айналды.
1990 жылдың аяғы азаматтық институттар қызметінің кәсібиленуімен
ерекшеленді, мұның өзі олардың институттардық проблемалардың, қажеттіліктер
мен мұқтаждықтардың түрлі ауқымын шешу жөніндегі жұмысының тиімділігін
көтеруге мүмкіндік берді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының, (бұдан әрі - БАҚ) баспа кәсіпорындарының
мемлекет иелігінен шығу, сондай ақ БАҚ-тың мемлекеттік қаржыландыру мен
дотациялау жүйесінен мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізуге арналған
мемлекеттік тапсырысқа көшу процесіне байланысты масс-медиа нарығында
сапалық өзгерістер болды.
2001 жылғы 7 қазанда ел Парламентінің Қазақстан Республикасының
Конституциясына елдің сайлау жүйесіне партиялық тізімдер бойынша сайлау
енгізуді көздейтінөзгерістермен толықтырулар енгізуі партиялық құрылыс
процестерін жеделдетті. Сөйтіп, 2001 жылғы желтоқсаннан бастап 2002 жылғы
тамызды қоса алғанда, Қазақстанның азаматтық партиясы (ҚАП), Қазақстанның
Республикалық халықтық партиясы (ҚРХП), Азамат демократиялық партиясы,
Қазақстанның аграрлық партиясы (ҚАП), Отан республикалық саяси партиясы,
Қазақстан әйелдерінің демократиялық партиясы, Руханият партиясы, Алаш
Қазақстанның ұлттық партиясы құрылды. Парламентте партиялық фракциялар
пайда болды.
2002 жылы іс жүзінде барлық өңірлерде YЕҰ ақпарат орталықтары ашылды,
олардың басты міндеті өңірлік үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл
жасау, оларға консультативтік көмек, ақпараттық және әдістемелік қолдау
көрсету болды.
2003 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің (Epкін де
еңселі әрі қауіпсіз институтға атты Қазақстан халқына Жолдауында халықтың
түрлі топтарының мүдделерін іске асырудағы рөлі күннен-күнге артып келе
жатқан үкіметтік емес ұйымдарды дамыту үшін жағдайлар жасау жөнінде
Үкіметке алғашқы тапсырмалар берілді.
2003 жылы мемлекеттік билік органдарымен (бұдан әрі - билік) өзара іс-
қимыл тетіктерін жасау үшін YEҰ күш-жігерін шоғырландыратын Қазақстанның
үкіметтік емес ұйымдарының конфедерациясы құрылды.
2003 жылғы желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік әріптестік туралы Қазақстан Республикасының Заңы атқарушы билік
органдарының өкілдері, жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің бірлестіктері
арасындағы мүдделердің келісілуін қамтамасыз етуді мемлекеттік саясат
дәрежесіне көтерді.
2005 жылғы шілдеде қабылданған және күшіне енгенСаяси партиялар
туралыҚазақстан Республикасының Заңы елдің партиялық жүйесіндегі одан арғы
сапалық құрылымдық өзгерістерге алып келді.
2004 жылы Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының
Заңы, 2005 жылы - Үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдау тұжырымдамасы
қабылданды.
2006 жылы ел Үкіметі үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдаудың 2006-
2008 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті, соған сәйкес облыстық
(қалалық) бағдарламалар әзірленді.
Сол жылдың өзінде-ақ Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің бірінші
съезі өткізіліп, оған көптеген көрнекті дін қайраткерлері, әртүрлі
конфессиялардың өкілдері қатысты, "Бейбітшілік пен келісімге" декларациясы
қабылданып, Бейбітшілік пен тұрақтылық форумы құрылды.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
қатысуымен бірінші Азаматтық форум өткізілді. Ол үкіметтік емес сектордың
саяси танылуын белгіледі және азаматтық институт институттары мен
мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылының жүйелі тетіктері қалыптасуының
бастауы болды. 2008 жылы екінші Азаматтық форум өткізілді, ол елдің
институттардық өміріне қатысуға бизнес-қауымдастықтардың тартылуына ықпал
етті.
Орталық және жергілікті деңгейлерде "билік - институт" серіктестігінің
ұзақ мерзімді тұрақты тетіктерін және түрлі үндесу алаңқайларын құру
жөніндегі жұмыс белсенді жүргізіле бастады. Қорытындысында, 2008 жылғы
сәуірде Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданып, ол билік органдары мен YEҰ-ның өзара қатынастарының
принциптік жаңа жүйесінің құрылуына мүмкіндік берді.
2006-2008 жылдары бірін бірі алмастыра отырып, азаматтық институттарды
одан әрі демократияландыру және дамыту жөнінде ұсыныстар тұжырымдау
жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін кеңес пен Қазақстан Республикасы
Президентінің жанындағы Демократия мен азаматтық институт мәселелері
жөніндегі ұлттық комиссия жұмыс істеді.
Екі құрылымның да жұмысы мемлекет пен азаматтық институт институттары
арасында Қазақстанның саяси дамуының аса маңызды мәселелері жөніндегі
жалпыұлттық үндесуді тереңдету және саяси жүйені жетілдіру мен елде
демократиялық қайта құруды жүргізуге бағытталған шараларды бірлесіп
тұжырымдау үшін жағдай жасауға мүмкіндік берді.
2009 жылғы наурызда Қазақстан Республикасында демократиялық реформалар
бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегімемлекеттік комиссияқұрылды,
оның жұмысына саяси партиялар мен институттардық бірлестіктердің өкілдері
қатысады.
Барлық деңгейдегі әкімдердің халық алдында есеп беруінің шеңберінде елде
әкімдерге институттардық сенім комитеттері (бұдан әрі - ӘҚСК) сияқты
азаматтық бақылау нысаны дами бастағанын атап өтуге болады. ӘҚСК жұмысының
тәжірибесі мемлекеттік органдардың қызметін азаматтық институт институттары
бақылауының ықтимал өнімді модельдік тетігі ретінде зерделеуді талап етеді.
Сөйтіп, өткен жылдары елде азаматтық институт институттары - саяси
партиялар, коммерциялық емес (үкіметтік емес) ұйымдар, кәсіподақтар, ұлттық-
мәдени бірлестіктер, мемлекеттік емес БАҚ және тұтастай алғанда мемлекеттік
емес секторды білдіретін басқа да институттар қалыптасып, қазіргі уақытта
мейілінше тез дами бастады. Бүгінгі күні Қазақстанда 12 саяси партия, түрлі
бағыттағы 5820 YЕҰ, 3340 институттардық қор, 1072 заңды тұлғалар
қауымдастығы, 471 ұлттық-мәдени бірлестік, 40-тан астам конфессиялар мен
деноминацияларды білдіретін 3340 діни бірлестік, түрлі меншік нысанындағы
6646 БАҚ ресми тіркеліп, жұмыс істеуде. Осы және басқа да азаматтық
институт институттары елді одан әрі демократияландырудың маңызды ресурсына
айналды.
Сонымен бірге, институтда азаматтық институттардыңодан әрі өсуіне ғана
емес, елді әлемдік жаһандану процесіне барған сайын тартып бара жатқан қыр
көрсетулерге де байланысты бірқатар проблемалық мәселелер көрініс бере
бастады. Олар тұтастай алғанда елдегі азаматтық институттарды одан әрі
үйлесімді дамытуды тежейді, оның әр бөлігі үшін сипаттамалық ерекшеліктері
бар және өз шешімін талап етеді.
Мысалы, коммерциялық емес ұйымдардың (бұдан әрі - КЕҰ) мемлекеттік
органдармен тең құқылы азаматтық әріптестігі мәселелері шешімін тапқан жоқ.
Конкурстық рәсімдердің ашықтығын арттыру және бағдарламалар мен жобалардың
қазіргі кезеңінде қажеттіліктерді айқындауда КЕҰ-ның қатысуы үшін
мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру тетігі жетілдіруді талап
етеді. Өңірлердегі, әсіресе ауылдық жерлердегі КЕҰ әркелкі дамуда. Тіркеу
тәртібі күрделенген және рұқсат беру сипатына ие, тіркеу алымының мөлшері
ұлғайтылған, азаматтардың заңды тұлға болып құрылмаған бейресми
бірлестіктерінің мәртебесі туралы мәселе реттелмеген. Бизнес-құрылымдар КЕҰ-
дың әлеуметтік маңызды бастамаларын қаржылық қолдауға нашар қатысуда.
Әлеуметтік қажеттілікке қарамастан, елдегі партиялық құрылыс баяу
қарқынмен жүруде, партиялардың ролі мен өкілеттігі шектеулі. Партиялардың
көпшілігінде қажетті қаржылық және материалдық ресурстар, саяси партияларды
тіркеу үшін қол жинау мәселелері жөнінде нақты ережелер мен регламент жоқ.
Партияларды қайта ұйымдастыру, біріктіру және қосу мәселелері заңнамалық
реттеуді қажет етеді. Саяси партиялардың сайлау комиссияларын құруға қатысу
тетігі жетілдірілмеген.
Кәсіптік одақтар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын әзірлеу
мен іске асыруға толық көлемде қатыспайды. Ұжымдық шарттар мен келісімдер
әлі де болса еңбекшілердің құқықтарын қорғаудың пәрменді тетігіне айналған
жоқ.
Отандық БАҚ-тың бәсекеге қабілеттілігінің дамуы нормативтік-құқықтық
және экономикалық ынталандыру болмағандықтан тежеліп отыр. Көптеген БАҚ-тың
материалдық-техникалық базасы жеткіліксіз және қаржылық қаражаты шектеулі,
сондай-ақ мемлекеттік ақпараттық саясат бағдарламалары шеңберінде бюджет
қаражатына қол жеткізе алмайды. БАҚ аккредиттеу, мемлекеттік органдардан
ақпарат, өз хаттары мен өтініштеріне жауап алу кезінде қиыншылық көруде.
Журналистер мен БАҚ-тың құқықтық қорғалу деңгейінің төмендігі Қазақстандағы
сөз бостандығының шектелуіне әкеледі.
Азаматтық институт - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етуші тұлғасы мен субъектісі ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдделері
мен құндылықтарының барлық жүйесімен бірге адам болып табылатын институт.
Бұл ұғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсіз өмір сүретін
институттардық: саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, діни, отбасылық және
басқа қатынастардың барлық жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің
әралуандылығын көрсетеді.
Институт демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық
болады және елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының,
мәдениеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтық институттарды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара
тығыз байланысты: азаматтық институт неғұрлым дамыған болса, мемлекет
соғұрлым демократиялырақ болады.
Азаматтық институттарды дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі
нысаны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами
жеке тұлға мәртебесінің артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық институттардыңсаяси іргетасы
ретінде қызмет етеді, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету, институтда тұрақтылық, қауіпсіздік,
әділеттілік және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін
қажет.
Азаматтық институттардыңэкономикалық негізін, тең танылуы мен
қорғалуының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік
нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды.
Азаматтық институт өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз
БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық институт институттары мен мемлекет ортақ
жүйеде әртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жұмыс істейді.
Билік пен азаматтық институт арасындағы қатынастар көпшілік келісім
негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық құқығын
пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік
институттармен бірге болашақты құру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтық институт демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен
азаматтық институт арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде
қалыптасатын ең жоғары даму деңгейіне жетеді. Азаматтық институттардағы
демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бұқаралық бағалау құқығына
және институт мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің міндеті
жаратылысы жағынан әртүрлі азаматтар мен заңды тұлғалардың бірлестіктері
(партиялар, YЕҰ, БАҚ, одақтар, қауымдастықтар, бастамашылық топтары және
басқалары) адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және
соңғысының билікті бір қолға алуына мүмкіндік бермейтін азаматтық
институттарды жан-жақты дамыту үшін қажетті жағдай жасау болып табылады.
Азаматтық институттардыңміндеті - жеке адам мен мемлекет арасында делдал
болу.
Азаматтық институттардыңмақсаты институттардыңәр мүшесінің мүдделерін
қорғау, оның мүдделерін билік пен институт алдында бейімдеу, билік қызметін
институттардық бақылау әрі оның ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыру
болып табылады.
Азаматтық институт институттарына саяси партиялар, жергілікті
институтдастықтар, кәсіптік одақтар, діни бірлестіктер, шығармашылық,
институттардық және ғылыми одақтар мен бірлестіктер, бұқаралық ақпарат
құралдары, сондай-ақ институт үшін түрлі қызмет пен қызмет көрсетулердің
кең ауқымын іске асыратын, қызметтің алуан түрін жүзеге асыратын
мемлекеттік емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар
одақтары (қауымдастықтары), институттардық пайдалы міндеттерді шешетін
басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар түрінде құрылған мемлекеттік емес
ұйымдар жатады.
Саяси партия - мемлекеттік биліктің, жергілікті өзін-өзі басқарудың
өкілетті және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлі әлеуметтік
топтардың мүдделерін білдіру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті
бірлестігі.
Кәсіптік одақтар - азаматтардың өз кәсіптік мүдделерінің ортақтығы
негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшін ерікті түрде құратын дербес, тіркелген жеке
мүшелігі бар институттардық бірлестіктері.
Діни бірлестіктер - жергілікті діни бірлестіктер (қауымдастықтар), діни
басқармалар (орталықтар), сондай-ақ діни оқу орындары мен ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзімді баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшілік
қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе
үздіксіз жария таратудың басқа да нысаны.
Институттардық бірлестіктер - саяси партиялар, кәсіптік одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткізуі үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері. Институттардық
бірлестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкіметтік емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін азаматтар және
(немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерікті негізде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсіптік одақтарды және діни бірлестіктерді қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бірлестік - өзін белгілі бір этникалық бірлікке
жатқызатын, өзінің этникалық ерекшелігін сақтау, тілін, білімін және
мәдениетін дамыту мәселелерін дербес шешу мақсатында азаматтардың өздері
ерікті өзін-өзі ұйымдастыруы негізіндегі бірлестігі.
Жергілікті өзін-өзі басқару - жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей
немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың құрылатын органдары (институттары)
арқылы өздері дербес шешу мақсатында белгілі бір мекендер шегінде
тұрғылықты жері бойынша азаматтардың өзін-өзі ұйымдастыруының нысаны.
Азаматтық институт мынадай функцияларды жүзеге асырады:
азаматтық бастамаларды қолдау, дамыту және көтермелеу;
мүдделерді жақындастыру және белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу
негізінде адамдарды одақтарға, бірлестіктерге ерікті түрде кіріктіру үшін
жағдайлар жасау жөніндегі жұмысқа қатысу;
азаматтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті проблемаларды шешуге
қатысуын қамтамасыз ету;
азаматтардың құқықтарын қорғауға жәрдем көрсету және халықтың түрлі
топтарының мүдделерін іске асыру;
институтда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершілік
негіздерін бекіту;
адамның тәуелсіз өмір сүруін қамтамасыз ететін еңбек өнімділігі үшін
жағдай жасауға қатысу;
әлеуметтік қызметтер көрсету;
биліктің, бизнестің және институттардық институттардың қатынастарын
үйлестіруге жәрдемдесу, институттардық келісім және әлеуметтік жанжалдарды
азайту үшін жағдайлар жасау, әлеуметтік және өзге де жанжалдарды сындарлы
үндесу жолымен шешу;
мемлекеттік шешімдер қабылдау процесінде ашықтық пен мөлдірлікке
жәрдемдесу;
әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі аса маңызды
институттардық функцияларды орындайтын кәсіподақтық ұйымдардың қызметін
қолдау;
сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсіздігін нығайту және ақпараттық
кеңістіктің ашықтығын қамтамасыз ету.
Осы Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы
халықаралық шарттар мен пактілер шеңберіндегі халықаралық-құқықтық
құралдарға сәйкес азаматтық институт институттарын жан-жақты дамыту әрі
олардың мемлекетпен және бизнес-секторлармен тең құқылы серіктестігі үшін
заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастыру-әдістемелік базаны
одан әрі жетілдіру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін күш-жігерді негізгі бес міндетке
шоғырландыру қажет:
адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру;
үкіметтік емес ұйымдар, бизнес-сектор және мемлекет арасында үйлесімді,
тең құқылы әрі серіктестік қатынастар жүйесін құру;
YEҰ жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшін экономикалық ынталандырулар
әзірлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту;
азаматтық институттардыңбарлық институттарын дамыту үшін қолайлы
құқықтық база қалыптастыру;
өмір сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткізу, еңбек
қатынастарын үйлестіру, халықтың бай және кедей жіктері кірістерінің
арасындағы айырмашылықты қысқарту.
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық институтның
перспективалық көрінісi
Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттерін іске асыру: адам құқықтары мен
демократиялық бостандықтарды сақтауды; азаматтық институт институттарын
тұрақты дамыту үшін қолайлы құқықтары мен бостандықтарын адамның институт
алдындағы жауапкершілігімен үйлестіруді;
институттардыңмемлекеттік билік қызметін тиімді бақылауын жүзеге
асыруды. Билік органдары мен азаматтық институт ұйымдары арасындағы
серіктестік принциптері негізінде ынтымақтастық мәдениетін қалыптастыруды;
әлеуметтік қамсыздандырудың тиімді жүйесін құруды;
институт мен билік мүдделерін келісімі жүйесін қалыптастыруды қамтамасыз
ететін азаматтық институт моделін өмірге енгізуді көздейді.
Қабылданған шаралар нәтижесінде елде демократиялық мемлекеттің басты
принципі - азаматтық институттардыңбасты құндылығы ретінде адам құқықтарын
қамтамасыз ету жан-жақты іске асырылады.
Кәсіпкерлік, шағын және орта бизнес азаматтық институттардыңэкономикалық
негізін, ал ортаңғы сынып оның әлеуметтік базасын құрайды.
Мемлекет және азаматтық институт институттары халықтың бай және кедей
жіктері кірістерінің арасындағы айырмашылықты қысқарту, адам мен азаматтың
құқықтарын қорғау арқылы институттардық келісім мен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік билік басты басымдықтан - институтға қызмет етуден шыға
отырып, азаматтық институт институттарымен бірлесіп, сөз, діни ұстаным,
жиылыстар бостандығын, азаматтардың бірігуге, әділ сотқа, таза да ашық
сайлауға құқығын мүлтіксіз қамтамасыз ететін болады.
Мемлекет азаматтық институт институттарының мақсаттары бойынша әртүрлі
қызметін құру және дамыту үшін жағдайды заңнамалық түрде қамтамасыз етеді.
Кәсіби-бейінді негізде азаматтық институт институттарымен ынтымақтастық
жасау билік үшін міндетті шарт болады. Мемлекеттік бағдарламаларды,
республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жеке адам мен
институт қажеттіліктері негізінде және оларды ескере отырып жүргізіледі.
Елдегі еңбек қатынастары әлемдік стандарттар деңгейіне жетеді.
Экономикалық өсу қызметкерлердің еңбекақысын арттыруға ықпал етеді. Елде
мемлекеттің, жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың әлеуметтік серіктестігі
еңбек және әлеуметтік-экономикалық салалардағы мүдделерді келісудің тиімді
тетігіне айналады.
Азаматтық институттардыңэкономикалық құрамдас бөлігіндегі шағын және
орта бизнесінің үлесі айтарлықтай өседі.
Азаматтық институт институттары мемлекеттік органдардың тапсырысы
бойынша әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асырады, мониторинг
жүргізіп, түрлі әлеуметтік-экономикалық проблемалар бойынша институттардық
пікірді зерделейді.
Институттардағы саяси партиялардың ролі нығаяды, бұған заңнаманы
демократияландыру, саяси партияларды мемлекеттік қолдауды ұлғайту,
Қазақстан Республикасының Парламентіндегі және мәслихаттардағы партиялық
фракциялардың рөлін күшейту ықпал ететін болады.
Мемлекет пен азаматтық институт институттары өмір сүру сапасының қазіргі
заманғы стандарттарына қол жеткізу және адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз
ету мақсатында халыққа мемлекеттік қызмет көрсетулер сапасын арттыруға
ұмтылады.
Мүмкіндігі шектеулі адамдар әлеуметтік қорғаудың жаңғыртылған
мемлекеттік жүйесі мен тиісті заңнамалық база жасау негізінде өздерінің
азаматтық құқықтарын іске асыруы үшін жағдаймен қамтамасыз етіледі.
Мемлекет саяси ағартудың және тиімді келіссөздер жүргізу мен
жанжалдардың алдын алу мен оларды шешу дағдысына оқытудың ауқымды жүйесін
құрады.
Сот практикасымен қатар институттардық, тұлғааралық жанжалдар мен
дауларды шешудің баламалы тәсілдері қолданылады, ұлттық менталитет пен
тарихи тәжірибені ескере отырып құрылған мүдделерді келісудің
(үйлестірудің) тұтас жүйесі әрекет етеді.
Бұқаралық ақпарат құралдары ел өмірін объективті бейнелейді және
институттардық мүдделер мен құндылықтарды қорғауға бағдарланады.
3. Азаматтық институттарды дамытудың негізгі принциптері мен
құқықтық негіздерi
Азаматтық институттарды одан әрі дамыту мынадай принциптерге
негізделеді:
адам мен азаматтың іргелі құқықтары мен бостандықтарын сақтау;
эволюциялық және кезеңділік; институттардық өмір салаларында, ең алдымен
экономикалық салада, әлемдік дамудың жаһандық үрдістерін ескере отырып
қайта құрулармен бірге бағдарланушылық; заңның үстемділігі, барлығының бөле
жармастан заң алдында теңдігі; мемлекеттің істерін басқаруға және басқа да
институттардық пайдалы міндеттерді шешуге Қазақстан Республикасының
азаматтары мен олардың өкілетті өкілдерінің қатысуы; елдегі демократиялық
процестерге азаматтардың қатысуы үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
азаматтарды демократиялық мәдениет мінез-құлқына тарту; билік пен
институттардыңүндесу мен ынтымақтастық мәдениетіне бейіндігі.
Азаматтардың бірлестіктері мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің ешқайсысы
да көпшілік билікпен өзара қатынастарда азаматтық бастаманың бүкіл
секторының мүддесін қорғай алмайды.
Осы Тұжырымдаманы әзірлеу мен іске асыру үшін мыналар құқықтық негіз
болып табылады: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакт 1966 жылғы 16 желтоқсанда жасалған,
Қазақстан Республикасы 2008 жылғы 28 қарашада ратификациялаған);
Ассоциация бостандығы және ұйымдастыру кіру құқығын қорғау туралы
Халықаралық еңбек ұйымның № 87конвенциясы(1948 жылғы 9 шілдеде қабылданған,
Қазақстан Республикасы 2002 жылғы 30 желтоқсанда ратификациялаған);
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 10 қазандағыҚазақстан -
2030.Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-
ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауы; Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі даму стратегиясы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 4
желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген), Қазақстан Республикасының
мемлекеттік сәйкестігін қалыптастырутұжырымдамасы(Қазақстан Республикасы
Президентінің 1999 жылғы 23 мамырдағы № 2995 өкімімен мақұлданған),
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 23 қыркүйектегі № 949 Жарлығымен
мақұлданған), Қазақстан Республикасының үкіметтік емес ұйымдарын
мемлекеттік қолдаудың тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005
жылғы 23 қаңтардағы № 85 қаулысымен мақұлданған).
Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі тетіктері мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық шарттар мен актілерді
ескере отырып, ұлттық заңнаманы жетілдіру және үйлестіру;
мемлекеттік органдар мен азаматтық институт институттарының
ынтымақтастық құралдарын нығайту және мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты
тиімді іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау;
халықтың жоғары саяси, құқықтық және азаматтық мәдениеті үшін жағдайлар
жасау;
Қазақстан Республикасының Парламентіндегі және мәслихаттардағы саяси
партиялардың өкілдіктерін кеңейту арқылы олардың ролін күшейту, партиялық
фракциялардың құқықтарын кеңейту;
адам құқықтарын қорғаудағы азаматтық институт институттарының ролін
арттыру;
БАҚ қызметін реттейтін заңнаманы демократияландыру;
діни бірлестіктер қызметін реттейтін заңнаманы халықаралық стандарттарға
сәйкес жетілдіру;
еңбек қатынастарын жетілдіру;
әлеуметтік саясатты жаңғырту;
бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру;
азаматтық институттардыңбасқа институттарын дамыту;
азаматтық институт институттарының халықаралық ынтымақтастығын дамыту.
Алдағы 2011 жылға дейінгі кезеңде азаматтық институт институттары
қызметін қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру жөнінде
шаралар қабылдау қажет. Мыналарды:
коммерциялық емес секторға салық салу мәселелерін;
үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік жұмысын;
қайырымдылық қызмет пен меценаттықты;
коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу мен тарату рәсімдерін жетілдіруді;
гендерлік теңдікті қамтамасыз етуді және жалпыұлттық құқық қорғау
институттарын нығайтуды регламенттейтін құқықтық нормалар мен тетіктерді
жақсарту маңызды.
Тұтастай алғанда, алда азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын, оның ішінде мәдениет, білім беру, экология, денсаулық
сақтау, ақпарат, әлеуметтік қамсыздандыру, экономика, гендерлік теңдік,
тұрғын үй саясаты, жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету бөлігінде қазақстандық заңнаманы жетілдіру
бойынша талдау жасап, жұмыс жүргізу тұр.
Ратификацияланған халықаралық шарттар мен пактілердің ережелерін ұлттық
заңнамаға имплементациялау жөніндегі жұмысты жеделдету, сондай-ақ әлі
ратификацияланбаған басқа халықаралық шарттар мен пактілерге қосылу
жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
Осы бағыт шеңберінде заң шығарушылық жұмысына азаматтық институт
институттарының өкілдері мен тәуелсіз сарапшылар тартылатын болады.
Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің жанындағы
Институттардық сарапшылар палатасының жұмысын қолдау оны заң шығарушылық
процесінде азаматтық институттардың мүдделерін есепке алудың бірегей
тетігіне айналдыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік органдар мен азаматтық институттар ынтымақтастығын нығайту
үшін:
мемлекет пен азаматтық институт институттары арасындағы өзара іс-қимыл
проблемаларын шешу және өзара іс-қимыл мен серіктестік басымдықтарын
айқындау жолдарын тұжырымдау үшін жалпыұлттық тиімді үндесу алаңқайына
айналуға тиісті азаматтық форумдарды тұрақты негізде өткізу;
заң шығарушылық жұмысы, мемлекеттік, салалық (секторалдық) және өңірлік
даму бағдарламаларын қалыптастыруға қатысу жөніндегі институттардық
кеңестер, консультативтік-кеңесші органдар, комиссиялар, жұмыс топтары
түрінде ынтымақтастықтың тұрақты қолданыстағы тетіктерін орталық және
өңірлік деңгейлерде дамыту;
әлеуметтік мәнді проблемалар бойынша институттардық тыңдаулар өткізу
практикасын енгізу;
мемлекеттік билік органдарының қызметін және олардың азаматтардың
құқықтары мен мүдделерін сақтауға, бюджет процесінің ашықтығы мен
мөлдірлігіне байланысты қабылдайтын шешімдерін азаматтық бақылаудың өнімді
тетіктерін пысықтау және практикаға енгізу, жұмыстың осы бағытының
шеңберінде тиісті әдістемелік база құру;
азаматтық институт институттарының даму бағдарламаларын іске асыру
мониторингі мен олардың сектораралық ынтымақтастығын қамтамасыз ететін
ұлттық ақпараттық-талдамалық желі құруға және оны дамытуға жәрдемдесу,
сондай-ақ қазіргі заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар
енгізу;
азаматтық институттардың сектораралық өзара іс-қимылының неғұрлым
перспективалы нысандары мен әдістерін жүйелі түрде зерделеу, анықтау,
байқап көру және енгізу, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдары үшін азаматтық институт институттарымен өзара іс-қимылдың тиімді
тетіктерін қалыптастыру жөнінде ұсынымдар тұжырымдау;
азаматтық институт институттарымен жұмыс және институтмен байланыс үшін
елдің мемлекеттік жоғары оқу орындарына кадрлар даярлаудың арнайы курстарын
енгізу мәселесін пысықтау;
орталық және жергілікті мемлекеттік органдарда институтмен байланыс
жөніндегі құрылымдық бөлімшелер құру мәселесін зерделеу;
Халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына сәйкес жұмыс берушілер,
қызметкерлер және билік органдары арасындағы мүдделерді келісудің негізгі
тетігі ретінде еңбек қатынастары саласындағы тиімді әлеуметтік
серіктестікті дамыту қажет.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты тиімді іске асыру үшін ұйымдық, саяси
және құқықтық жағдайларды қамтамасыз етуге айрықша көңіл бөлу қажет, бұл
мемлекеттік органдар мен азаматтық институттардың өзара іс-қимылы мен
ынтымақтастық жүйесін дамытуға мүмкіндік береді.
Принциптік тұрғыдан орталық және жергілікті атқарушы органдарға
мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың, ең алдымен әлеуметтік блоктың тетігін
тарату қажет. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа арналған бюджет шығыстарын
кезең-кезеңімен ұлғайту көзделген жөн.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыруға қолайлы жағдай жасау үшін
сонымен қатар республикалық және өңірлік деңгейлерде:
серіктестік негізде билік органдары мен азаматтық институт институттары
арасындағы қаржылық-шарттық қатынастарды дәйекті дамыту;
мақсатты топтар мен қызмет көрсетулерді алушылар үшін тиісті пайдалылық
индикаторларының көмегімен институттардық қажеттіліктерді зерделеу мен
жобалардың нәтижелерін бағалау негізінде YЕҰ-дың қатысуымен мемлекеттік
әлеуметтік тапсырыс қалыптастыру;
азаматтық институттар мен мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылының
мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру және орналастыру процесінің
ашықтығын қамтамасыз ететін қазіргі заманғы құралдарын практикаға енгізу;
азаматтардың әлеуметтік белсенділігін арттыруға бағытталған жұмыстың
жаңа нысандары мен әдістерін жасау және іске асыру;
түрлі әлеуметтік мәнді салалардағы ұлттық және аумақтық (өңірлік) іс-
қимыл бағдарламаларын дайындау мен іске асыру жөніндегі алдыңғы қатарлы
шетелдік тәжірибені зерделеу және елде енгізу.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына сәйкес әрбір адам өзіне
Конституциямен кепілдік берілген экономикалық, әлеуметтік, азаматтық және
саяси құқықтарды пайдалануға мүмкіндігі болған жағдайларда ғана жеке тұлға
мұратына қол жеткізуге болады.
Ол үшін:
азаматтық институт институттарының жұмысы арқылы адамның құқықтық
санасын қалыптастыру;
елде жұмыс істеп тұрған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу және
азаматтардың жалпыұлттық проблемаларды шешуге толыққанды қатысуын
қамтамасыз ету;
институтда Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік
рәміздерге деген құрметті қалыптастыру;
жалпы орта, кәсіптік бастауыш және орта білім беру ұйымдарында құқық
негіздерін оқыту практикасын жетілдіру;
қазақстандық институтда адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуде құқық қорғау YEҰ-ның рөлін көтеру;
құқықтық жүйені одан әрі ырықтандыру;
қылмыстық-атқару жүйесін ізгілендіруге, елде институттардық қорғау
институтын дамытуды ынталандыруға бағытталған жобалар тұжырымдауға құқық
қорғау YEҰ-ын тарту;
халықтың әлеуметтік әлжуаз жіктерінің құқықтарын қамтамасыз ету үшін
әлеуметтік бағдарланған жобаларды жүйелі түрде енгізу, мүгедектердің,
әйелдер мен жастардың құқықтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік мәнді
жобалар тұжырымдауға ҮЕҰ-ды белсенді түрде тapту;
адам құқықтары және әрбір адам мен тұтас институт үшін олардың құндылығы
саласында жалпыға танылған стандарттар туралы халықтың хабардар болуының
жоғарғы деңгейіне қол жеткізу жөнінде тиісті мемлекеттік органдар мен
азаматтық институт институттарының бірлескен ақпараттық және ағартушылық
науқандарын іске асыру;
жанжалдарды соттан тыс шешу тетіктерін, дауларды келіссөздер, аралық,
келістіру соттары, делдалдық институттары арқылы сотқа дейін реттеу
практикасын белсенді енгізу;
гендерлік теңдікті дамыту және нығайту, институттардық санадағы әйелдер
мен ерлер құқықтарына қатысты келеңсіз таптаурындарды еңсеруге жәрдемдесу
қажет.
Еңбек қатынастарын жетілдіру үшін:
қызметкерлер мен жұмыс берушілер мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз ету
мақсатында еңбек заңнамасын әлеуметтік мемлекет принциптеріне сәйкес
келтіру;
қызметкерлердің құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуде кәсіподақтардың
рөлі мен орнын арттыру;
ықтимал жанжалдар мен еңбек дауларының алдын алу мақсатында меншік
иелері мен кәсіподақтар арасындағы тиімді өзара іс-қимыл, еңбек
қатынастарын реттеу ауыртпалығының орталығын кәсіпорындар деңгейіне
ауыстыру;
жұмыс берушілер мен қызметкерлер өкілдерінің арасындағы ұжымдық шарттар
шеңберінде тиімді келіссөздер процесін қамтамасыз ету тетіктерін енгізу;
қызметкерлердің мүдделерін, қажеттіліктерін қанағаттандыру және
өнеркәсіп орталықтарындағы өткір әлеуметтік және экологиялық мәселелерді
шешу мақсатында кәсіподақтардың үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл
жүйесін жолға қою талап етіледі.
Билік пен азаматтық институттардыңортақ міндеті әлеуметтік мемлекет
құру, елдің экономикалық басып оза дамуын ынталандыру және азаматтардың әл-
ауқатын арттыру мақсатында әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру болып
табылады.
Азаматтардың Конституцияда кепілдік берілген әлеуметтік-экономикалық
құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік нормалар мен
нормативтер белгілеуге бейімделген және сонымен бір мезгілде мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыру үшін бағдарлық қызмет
атқаратын өмір сүру сапасының ұлттық стандартын әзірлеу және практикаға
енгізу қажет.
Ұлттық стандарт мынадай бөлімдерді қамтуға тиіс: еңбекақы төлеу,
зейнетақымен қамсыздандыру, әлеуметтік сақтандыру және халыққа әлеуметтік
қызмет көрсету, медициналық қызмет көрсету стандарты, тұтыну себеті, білім
беру қызметтерінің стандарты, отбасын әлеуметтік қолдау стандарттары,
азаматтың жалпы және ақпараттық мәдениетінің стандарттары, экологиялық
мәдениет стандарттары, халықты тұрғын үймен, коммуналдық және тұрмыстық
қызметтермен қамтамасыз ету стандарттары.
Тәуелсіздік жылдары жинақталған ресурстық әлеует, бюджет мүмкіндіктері
мен республиканың экономикасындағы оң үрдістер базасында Қазақстанның өмір
сүру сапасының ұлттық стандартының барлық көрсеткіштерін Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының барлық елдері арасында неғұрлым жоғарғы етудің
және Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіруін қамтамасыз етуге толық мүмкіндік бар.
Жүргізіліп жатқан әлеуметтік саясат негізіне субсидиарлық принципті
енгізудің маңызы зор, бұл адам, отбасы, адамдар тобы, институттардық
бірлестік мүдделерінен шыға отырып, проблеманы төменнен жоғарыға қарай
шешуді білдіреді. Бұл үшін әлеуметтік көмек бағдарламаларын орындауға
үкіметтік емес ұйымдарды кеңінен тарту үшін жағдай жасау қажет, бұл өз
кезегінде жергілікті деңгейде әкімшілік шығыстарды қысқартуға және
мемлекеттің әлеуметтік саладағы жұмысының тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар проблемаларды жергілікті деңгейде шешуге және елде
волонтерлық институтты дамытуға қабілетті аумақтық YEҰ-дарды дамыту үшін
жағдай жасау қажет.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін ынталандыру - әлеуметтік мәнді
жобаларды дамыту және қоса қаржыландыру, лайықты еңбекақыны уақытылы төлеу,
еңбекті қорғауды және оның қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету, жалдамалы
қызметкерлерді әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға
апаратын жол. Бұл институтда мейірімділік, руханилық мәдениетін
қалыптастыруға, моральдық және адамгершілік құндылықтарын нығайтуға
апаратын жол.
Кәсіпкерлер үшін әлеуметтік жауапкершілік арттыру мәселелерінде олардың
қызметі үшін қолайлы, әлеуметтік қауіпсіз Орта қалыптастыруға қатысу
міндеті дәлел болуға тиіс. Институттардағы әлеуметтік-саяси тұрақтылық -
бизнестің табысты дамуының кепілі.
БҰҰ-ның Бизнестің корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі
жаһандық шартының принциптерін енгізу және меценаттық пен қайырымдылық
қызметі, экономикалық ынталандыру және бизнес пен YEҰ-ның тиімді өзара іс-
қимылы үшін заңнамалық база құрған мақсатқа сай келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz