Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайы
Кiрiспе
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың негiзгi принциптерi
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы тұрақтылығы
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын талдау
2.1 “Арай ” АҚ. ның қаржы тұрақтылығын бағалау
2.2 “ Арай ” АҚ. ның қаржы жағдайын талдау жүйесi
3. Акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жетiлдiру шаралары
3.1 ҚР.нiң нарықтық экономикалық жағдайына әсер ететiн фактор . акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi дамуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың негiзгi принциптерi
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы тұрақтылығы
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын талдау
2.1 “Арай ” АҚ. ның қаржы тұрақтылығын бағалау
2.2 “ Арай ” АҚ. ның қаржы жағдайын талдау жүйесi
3. Акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жетiлдiру шаралары
3.1 ҚР.нiң нарықтық экономикалық жағдайына әсер ететiн фактор . акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi дамуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Елiмiзде өтiп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту ұшiн ғана емес, бұкiл қоғамдық өмiр ұшiн де орасан зор маңызы бар екендiгiн республикамыздың тәуелсiздiгiнiң 10 жыл iшiнде атқарылған жұмыстар көз жеткiзе дәлелдейдi. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулi өзгерiстер енгiздi және сайып келгенде әрбiр еңбекшiнiң мұддесiн қамтиды. Сондықтан бұған дейiн ынта - ықыластың уақыт өткен сайын әлсiремейтiндiгiнiң, қайта арта тұсетiндiгiн өмiр көрсетiп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтiң барлық экономикадағы негiзгi буын – бұл акционерлік қоғам.
Мiне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажеттi өнiм өндiрiлiп, қызмет көрсетiлуi тиiс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткенi акционерлік қоғамда ең бiлiктi кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды ұнемдеп жұмсау, жоғары өнiмдi техникалар мен технологияларды қолдану мәселелерi кең тұрде шешiледi. Акционерлік қоғамдарда өндiрiстi және өнiмдердi сатуға кететiн шығындарды мейлiнше азайтуға қол жетедi. Сол сияқты бизнес жоспарлар әзiрленедi, маркетинг қолданылады, тиiмдi басқару жұйесi – менеджмент iске асырылды.
Мұның барлығы терең экономикалық бiлiмдi қажет етедi. Қазiргi нарықты жағдайда тек мынадай ғана акционерлік қоғам өмiршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттiлiкпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнiмдердi өндiрудi ұйымдастыратын және бiлiктi қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Келешекте өндiрiстi жұргiзуге маманданған экономистер ұшiн Акционерлік қоғамның экономикалық негiзiн терең бiлгендерi қажет-ақ.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтiң барлық экономикадағы негiзгi буын – бұл акционерлік қоғам.
Мiне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажеттi өнiм өндiрiлiп, қызмет көрсетiлуi тиiс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткенi акционерлік қоғамда ең бiлiктi кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды ұнемдеп жұмсау, жоғары өнiмдi техникалар мен технологияларды қолдану мәселелерi кең тұрде шешiледi. Акционерлік қоғамдарда өндiрiстi және өнiмдердi сатуға кететiн шығындарды мейлiнше азайтуға қол жетедi. Сол сияқты бизнес жоспарлар әзiрленедi, маркетинг қолданылады, тиiмдi басқару жұйесi – менеджмент iске асырылды.
Мұның барлығы терең экономикалық бiлiмдi қажет етедi. Қазiргi нарықты жағдайда тек мынадай ғана акционерлік қоғам өмiршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттiлiкпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнiмдердi өндiрудi ұйымдастыратын және бiлiктi қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Келешекте өндiрiстi жұргiзуге маманданған экономистер ұшiн Акционерлік қоғамның экономикалық негiзiн терең бiлгендерi қажет-ақ.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
1. Назарбаев Н.Ә Қазақстан егемендi мемлекетретiнде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы – Алматы 1992ж
2. Т.А Тасмағанбетов, Д.О Әбленов "Бизнестегi есеп пен талдау" Алмат, "Дәуiр" 2002 ж
3. А.Қ Мейiрбеков "Кәсіпорын экономикасы" Алматы "Экономика" 2003ж
4. Бабақұлы Б. Тәуелсiздiк, нарық, экономика- Алматы:"Ақиқат" 1996ж
5. Гончарук. В.А Развитие предприятия- М: "Дело", 2002
6. Джумабаев С.К Управление человеческими ресурсами- Алматы: "ғылым", 2000ж
7. Жатқанбаев Е.Б Аралас экономика негiздерi – Алматы 1996ж
8. Қалдыбаев О, Экономика предприятия – Алматы: "Санат", 1997
9. Карлик А.Е Управление экономикой предприятия - "Финансы и статистика" 1999
10. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасы – цифрларда. Статистикалық анықтама – Шымкент 2000
11 Экономика предприятия – Минск: "Экономпресс" 2000
12. Қазақстан Республикасының "Шағын кәсiпкерлiктi қолдау" Заңы, Алматы Жетi Жарғы, 1998ж
13. Үмбеталиев А. Керімбек Ғ. "Кәсіпорын экономикасы және кәсiпкерлiк" Алматы 2002ж
14.Назарбаев.Н.Ә Қазақстан 2030- Алматы "Юристь" 2001
15. Бердалиев К.Б Қазақстан экономикасы басқару негiздерi оқу құралы – Алматы. Экономика, 2001ж
16. Досумов Р.Я Утаров А.К Рыночная экономика Казахстана и проблемы ее государственного регулирования. Учебное пособие – Шымкент, 2003.
2. Т.А Тасмағанбетов, Д.О Әбленов "Бизнестегi есеп пен талдау" Алмат, "Дәуiр" 2002 ж
3. А.Қ Мейiрбеков "Кәсіпорын экономикасы" Алматы "Экономика" 2003ж
4. Бабақұлы Б. Тәуелсiздiк, нарық, экономика- Алматы:"Ақиқат" 1996ж
5. Гончарук. В.А Развитие предприятия- М: "Дело", 2002
6. Джумабаев С.К Управление человеческими ресурсами- Алматы: "ғылым", 2000ж
7. Жатқанбаев Е.Б Аралас экономика негiздерi – Алматы 1996ж
8. Қалдыбаев О, Экономика предприятия – Алматы: "Санат", 1997
9. Карлик А.Е Управление экономикой предприятия - "Финансы и статистика" 1999
10. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасы – цифрларда. Статистикалық анықтама – Шымкент 2000
11 Экономика предприятия – Минск: "Экономпресс" 2000
12. Қазақстан Республикасының "Шағын кәсiпкерлiктi қолдау" Заңы, Алматы Жетi Жарғы, 1998ж
13. Үмбеталиев А. Керімбек Ғ. "Кәсіпорын экономикасы және кәсiпкерлiк" Алматы 2002ж
14.Назарбаев.Н.Ә Қазақстан 2030- Алматы "Юристь" 2001
15. Бердалиев К.Б Қазақстан экономикасы басқару негiздерi оқу құралы – Алматы. Экономика, 2001ж
16. Досумов Р.Я Утаров А.К Рыночная экономика Казахстана и проблемы ее государственного регулирования. Учебное пособие – Шымкент, 2003.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың негiзгi
принциптерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы
тұрақтылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын
талдау
2.1 “Арай ” АҚ– ның қаржы тұрақтылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 “ Арай ” АҚ– ның қаржы жағдайын талдау жүйесi
... ... ... ... ... ... 20
3. Акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жетiлдiру шаралары
3.1 ҚР–нiң нарықтық экономикалық жағдайына әсер ететiн фактор –
акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 28
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 29
Кiрiспе
Елiмiзде өтiп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
ұшiн ғана емес, бұкiл қоғамдық өмiр ұшiн де орасан зор маңызы бар
екендiгiн республикамыздың тәуелсiздiгiнiң 10 жыл iшiнде атқарылған
жұмыстар көз жеткiзе дәлелдейдi. Реформа қалыптасқан экономикалық
қатынастарға елеулi өзгерiстер енгiздi және сайып келгенде әрбiр
еңбекшiнiң мұддесiн қамтиды. Сондықтан бұған дейiн ынта - ықыластың
уақыт өткен сайын әлсiремейтiндiгiнiң, қайта арта тұсетiндiгiн өмiр
көрсетiп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтiң барлық
экономикадағы негiзгi буын – бұл акционерлік қоғам.
Мiне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажеттi өнiм өндiрiлiп,
қызмет көрсетiлуi тиiс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткенi акционерлік қоғамда
ең бiлiктi кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды ұнемдеп жұмсау, жоғары
өнiмдi техникалар мен технологияларды қолдану мәселелерi кең тұрде
шешiледi. Акционерлік қоғамдарда өндiрiстi және өнiмдердi сатуға кететiн
шығындарды мейлiнше азайтуға қол жетедi. Сол сияқты бизнес жоспарлар
әзiрленедi, маркетинг қолданылады, тиiмдi басқару жұйесi – менеджмент iске
асырылды.
Мұның барлығы терең экономикалық бiлiмдi қажет етедi. Қазiргi нарықты
жағдайда тек мынадай ғана акционерлік қоғам өмiршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттiлiкпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнiмдердi өндiрудi ұйымдастыратын және бiлiктi
қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Келешекте өндiрiстi жұргiзуге маманданған экономистер ұшiн Акционерлік
қоғамның экономикалық негiзiн терең бiлгендерi қажет-ақ.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң
кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып
табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi
пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз
ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негiзiнде ғана оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған
басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Жалпы қаржы жұйесiнде акционерлік қоғам қаржы секторы жетекшi орын
алады. Қазақстан Республикасында жұргiзiлiп жатқан нарықтық реформалар
барысында экономиканың салаларында әр тұрлi коммерциялық, кәсiпкерлiк
ұйымдар қалыптасып дамуда. Бұл жағдай салалық және корпоративтiк
қаржылардың мәнiн арттырумен қатар оларды тиiмдi басқару мәселелерiн
кұрделендiре тұсуде. Сондықтан өндiрiстiк, әсiресе кәсiпкерлiк
қызметтердi дұрыс ұйымдастырып, олардың қаржыларын iс жұзiне асыруда
акционерлік қоғам қаржының атқаратын рөлi ерекше.
Кәсiпорын қаржыны бiлудiң басты мақсаты өндiрiстiк акционерлік
қоғамдар мен коммерциялық ұйымдардың қаржы ресурстары және олардың
құралу көздерiн қалыптастыру, капитал құрамы мен құрылымын
жетiлдiру, ақша қаражаттарын тиiмдi пайдалану және басқару арқылы
корпорациялардың қаржылық тұрақтылын және төлем қабiлеттiлiгiн
қамтамасыз ете отырып, жоғарғы нәтижелiкке жету болып табылады.
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының
теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың
негiзгi принциптерi
Қазiргi нарықтық экономикада шаруашылық субьектiлер арасынан
акционерлік қоғамдардың атқаратын орны айрықша. Соңғы онжылдықта
"экономиканың акционерлік қоғам секторы " деген термин қазiргi заман
бизнесiнiң экономикалық теориясы мен тәжiрибесiне кең тұрде енуде.
Экономиканың нақты секторындағы жетекшi орынды акционерлік қоғамдар
алады. Мысалға, АҚШ – та компания нарығының 120 бөлiгiн алатын
акционерлік қоғамдар жалпы сату көлемiнiң 80% -на ие.
Көптеген жағдайларда акционерлік қоғамдар акционерлiк қоғам
нысанында Ұйымдастырылып, өздерiн шаруашылық субьектiлердiң өзiндiк
және ерекше тұрi ретiнде көрсетiледi. Акционерлік қоғамдар негiзiнен
акционерлiк қоғам ретiнде келесiдей ерекшелiктермен көрiнiс табады:
Бiрiншiден, қолда бар акциялар нысанындағы капиталдары бар
iрi компаниялардың акциялары қор нарығында сатылады және сатып
алынады.
Екiншiден, акционерлiк қоғамдардың ерекшелiктерiнiң қатарына
олардың өздерiн өзi басқаруымен қызмет атқаратын заңды тҰлға
ретiнде көрсетуiнде.
Ұшiншiден, акционерлiк қоғамдар өндiрiстiк және коммерциялық
қызмет мақсатында Ұйымдастырылады.
Төртiншiден, қазiргi заманның акционерлiк қоғамдары өздерiн
бизнестi Ұйымдастырудың тиiмдi нысаны ретiнде көрсетедi.
Олар едәуiр қосымша құн жасайды, iрi капитал қорын жинақтайды,
қарыздың жоғары деңгейiн болдырмауға тырысады, ұлкен табысқа
ие және жетекшi қаржылық технологияларды қолданады.
Сонымен қатар, iрi акционерлiк қаржыларының жиынтығы тұрiндегi
Акционерлік қоғамның қаржылар компаниялары мен эканомиканың басқа да
қатысушылары арасындағы қаржылық нысанадағы әр тұрлi iшкi және
сыртқы қарым қатынастарын бiлдiредi. Олар компанияның табыстарын
құру бөлу және пайдалану процесiде пайда болады.
Кәсiпроынның қаржылар ақша қатынастарының ауқымдылығымен және
әртұрлiлiгiмен ерекшеленедi.
Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесiнде қалыптастыру мен
оларды пайдалану кездегi ақша қатынастарының жиынтығы.
Қазақстан республикасының қаржы жұйесiне
кiретiндер:
мемлекеттiк қаржылар (республикалық) бюджет, халықты әлеуметтiк
сақтандыру қоры және бюджетпен тыс қорлар: зейнетақы қоры, халықты
жҰмыспен қамту қоры және т.б.
- жергiлiктi қаржылар жергiлiктi бюджетке тұсетiн қаржылар.
- акционерлік қоғам қаржылары.
Мемлекеттiк қаржылар деңгейiнде елдiң бiрiңғай қаржылық саясатын жетiлдiру
жұзеге асырылады, бҰл өз кезегiндегi акционерлік қоғам қызметiнiң
тиiмдiлiгiне байланысты.
Акционерлік қоғам қаржысы елiмiздiң қаржы жұйесiнiң құрылымында
елеулi орын алады. Мемлекеттiк қаржы қорларының басым бөлiгi акционерлік
қоғам деңгейiнде қалыптасады. Республикалық бюджеттiң кiріс бөлiгiнiң 70-80
процентi салық тұсiмдерi есебiнен құралады.
Акционерлік қоғам қаржысының негiзгi қызметтерi:
- бөлiп-тарату;
- бақылау.
Қаржының бөлiп-тарату қызметi арқылы акционерлік қоғам иелiгiндегi
барлық ақшалай табыстар мен қорлар қалыптастырылды және пайдаланылады.
Қаржылардың бөлiп-тарату қызметiнiң орындалуы арқасында ұзiлiссiз өндiрiстi
ұйымдастыру жолға қойылады, сонымен қатар бҰл құбылыстың басқа да сатыларға
әсер етуi қамтамасыз етiледi. Демек ақша қаражаттарының дҰрыс таратылуы
акционерлік қоғам жҰмыстарын ынталандырады, олардың барған сайын жақсара
беруiне серпiндi ықпал етедi.
Акционерлік қоғам жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау
жасау өте қажем. Бақылау қызметтерiнiң негiздерi қаржы ресурстарының
қозғалысынан тҰрады. Олар өз кезегiнде қор ретiнде және қордан тыс
нысандарда құралады.Бақылау қызметiнiң маңызды екi мәнi бар: бухгалтерлiк,
статистикалық және басқа да есептесулердегi қаржы көрсеткiштерi; қаржылай
ықпалдар. Егер бұрыңғы орталықтандырылған бюрократтық–жоспарлау жұйе
кезiнде акционерлік қоғамды басқару өнiм шығару, пайда, өзiндiк құн және
басқа да көрсеткiштер бойынша қатаң шектеулерге негiзделсе, қазiргi
нарықтық қатынастар жағдайында ол экономикалық тетiктер арқылы (салықтар,
несиелер, мемлекеттiк қаржылық қолдау, тұрлi жеңiлдiктер, сақтандыру және
т.б) жұзеге асырылады.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жұйесi мен өзгеше
iс әрекетi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңда, материалдар
мен шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына , яғни
миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысыран болуына жол бере алмайды.
Акционерлік қоғам мұлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу ұшiн осы
қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн жҰмыс
iстеу келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар акционерлік
қоғамдардың шаруашылықты жұргiзушi субъект ретiнде құқық жағдайларын
едәуiр нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi өз
бетiнше шешудi мол мұмкiнiлiктi ашты. Атап айтқанда, iшкi және сыртқы
рынокта бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен
iс-әрекеттiң тиiмдiлiгi көбнесе осыған байланысты болады. Акционерлік
қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз
қалауы юойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және
қатесiз таңдаумен нарықтық қатынастар негiзiнде мұмкiндiгiнше тез және
дҰрыс бағдар тауып, оны Ұстануына қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субъектiлердiң
қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң
объективтiлiгi, нақтылығы, шығылдығы мен ғылыми негiзделуiне тiкелей
тәуелдi. Ұйлесiмдi шешiмдердiң қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны
белгiлi.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолмен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамассыз ете алатын
өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, объективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және Ұқыпты
талдау негiзiнде ғана оның қызметiн объективтi бағалап, Акционерлік
қоғамның қаржылық тҰрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк
белсендiлiгiн арттыруға бағытталған нақты Ұсыныстар беруге болады.
Мысалы, экономиканың барлық саласындағы акционерлік қоғамдардың иелерi
мен еңбек Ұжымдары шикiзат пен материалдарды Ұқыпты жҰмсауға, өндiрiс
қалдықтарын азайтуға, оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге,
қоршаған ортаны сақтауға мұдделi.
Нарықтық экономика жағдайында, болатын қатал бәсекелестiк кұресте
табыс пен акционерлік қоғамды сақтап қалудың басты факторы болып,
кәсiпор ынның қаржы лық жағдайы мен қаржылық нәтижесi
саналады ол ушiн осы аталған жайдың мәнi туралы дер кезiнду және сенiмдi
ақпарат қажет.
Бұгiнде Қазақстан дамыған елдердiң қолданып жұрген халықаралық
нарық стандартына, заңдарын және икемдi салық жұйесiн толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншiк тұрiн
дамытуға және шаруашылықты басқарудың тиiмдi механизмiн (тетiгiн)
жасауға бiртiндеп қолайлы жағдай туып келедi. Қаржылық- шаруашылық
қызметтегi дербестiк; өзiн-өзi қаржыландыру және басқару; жҰмыстың
тұпкiлiктi нәтижелерiне мұдделiлiк; қол жеткен нәтижелердi еселей тұсу;
қаржы резервтерiн жасау; қаржыны меншiктiк және қарыз деп екiге бөлiп
Ұстау; мемлекеттiк бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
мiндеттердi бiрiншi кезекте орындау; акционерлік қоғам қызметтерiне
қаржылық бақылау жасау.
Қаржылық қатынастар құрамы акционерлік қоғамдағы ақша қатынастарының
мына топтарымен тығыз байланыста болады:
Контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық
белгiленген iшкi шаруашылық негiзiнде құру және пайдалану (жарғылық
капиталы, өндiрiстi дамыту қоры, көтермелеу (ынталандыру) қорлары және
т.б.) жөнiнде;
Акционерлік қоғамдармен – қаржыларды бөлу тәртiбi бойынша, қаржы
ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанда жұзеге асады (келiсiм-шарт
мiндеттерiн бҰзған жағдайды айыппҰлдар төлеттiру және төлеу, әр тұрлi пай
жарналарын (ұлес) енгiзу, бiрлесiп тындырылған қызметтерден тұскен пайданы
бөлiсуге қатысу, басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын пайдалану
және соның iшiнде дивидентер алу және т.б );
Өнiмдi тҰтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында акционерлік
қоғамдар келiсiмдердiң нысандары мен тұрлерiн өздерi таңдайды, мiндеттердiң
орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртiптерiн анықтайды, өзiнiң
өнiмдерi мен қызметтерiне қарай бағаны қалыптастырады және жеткiзушiлердiң
баға негiздерiн де бағдарлайды;
Сақтандыру Ұйымдармен мiндеттi және ерiктi сақтандыру тұрлерi бойынша;
банктер жұйесiмен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған
проценттердi төлеуге байланысты есеп айырысу–кассалық қызметтер көрсету,
сонымен қатар банктер Ұсынған нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын
пайдалану мәселелерi бойынша; мемлекетпен бюджеттiк және бюджеттен тыс
қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бҰл бағытталған жҰмысы
бюджеттiк және бюджеттен тыс қорларға әр тұрлi салықтар, алымдар, жарналар
жҰйесiн енгiзу арқылы жұргiзiледi; бағынышты басқару құрылымдармен iшкi
салаларда қаржы ресурстарын бөлуде "тiкелей" және "көлденең" өзара
байланыста болуы.
Ақша қатынастарының бҰл топтары акционерлік қоғам қаржыларының тҰтас
мазмҰнын құрайды.
Шаруашылық субьектiлерiнiң ақшалай табыстары және жинақтарының
қалыптасуына қарай, оларды банк жұйесi алдындағы мiндеттерiн орындау,
ағымдағы шығындар және өндiрiстiң жҰмысын кеңейту, еңбеккерлердi әлеуметтiк
қамтамасыз ету және материалдық ынталандыруларды қаржыландыру
қажеттiлiктерiне пайдаланады.
Қаржы мееханизмi – бҰл қаржы ресурстарын Ұйымдастыру, жоспарлау және
тиiмдi пайдалануды көздейтiн өзара тығыз байланысты мына төмендегi бес
элементтердi ң жиынтығы:
• қаржы әдiстерi;
• қаржы тетiктерi;
• құқықтық қамтамасыз ету;
• нормативтi қамтамасыз ету;
• ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржы әдiстерi – бҰл қаржы қатынастарының шаруашылық процестерiне
ықпалы, яғни тигiзетiн әсерi. Ол кезегiнше мына мөмендегi екi бағытта iске
асырылып отырады:
• бiрiншi, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жұйесi;
• екiншi нарықтық қатынастар бойынша.
Қаржы әдiстерiне бҰдан басқа:
• шығындар мен тұпкi нәтижелердi салыстыра отырып саралау;
• материалдық ынталандыру;
• ақша қаражаттарын тиiмдi пайдалану жатады.
Нарықтық қатынастардың даму деңгейiне қарай, қаржының өнрiс пен айналыс
арасындағы қызметтерi коммерциялық есеп айырысуға байланысты. БҰл қаржы-
шаруашылық қызметтерiнiң шығындары мен өндiрiстiң тұпкi нәтижелерiн ақшалай
нысанда бағалау деген сөз. Жалпы алғанда, өндiрiске коммерциялық есептi
енгiзудегi ең басты мақсат – шығынды аз жҰмсап, жақсы нәтижеге жету, яғни
жоғары деңгейде пайда табу.
Қаржы тетiгi – бҰл қаржы әдiстерiн Акционерлік қоғамның iс-
әрекеттерiнде қолдана бiлу. Яғни, құқықтқық қамтамасыз етуге:
• заң актiлерiн;
• қаулылар;
• жарлықтардың;
• басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
Нормативтi қамтамасыз ету мыналар арқылы көрiнедi:
• инструкция;
• нормативтер;
• нормалар;
• тарифтiк ставкалар;
• әдiстемелiк нҰсқалар мен көрсеткiштер және т.б.
Ақпараттық қамтамасыз етуге:
• экономикалық;
• коммерциялық;
• қаржылай;
• басқа да ақпараттар беру кiредi.
Қаржылық ақпараттарда: қаржы тҰрақтылығы жөнiнде мiлiметтер; әрiптестер
мен бәсекелестердiң төлем қабiлеттiлiгi, бағасы, курсы, дивидендтерi;
тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттерi, биржалық және
биржадан тыс нарықтағы iстерi жөнiнде, шаруашылық субьектiлерiнiң қаржылық
және коммерциялық қызметтерi жөнiнде хабарлар болуы керек.
Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бiрден-бiр пайдалы
септiгiн тигiзедi.
Әр тұрлi ақпараттар, мысалы, жеткiзушi, сатып алушы жөнiндегi хабарлар
интеллектуалды меншiктiң бiр тұрi болып табылады және Акционерлік қоғамның
жарғылық капиталында белгiлi бiр ұлеске ие.
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы тұрақтылығы
БҰл Акционерлік қоғамның өз қарамағындағы ақша қаражаттары, олар
ағымдағы шығындар мен өндiрiстi кеңейтуге жҰмсалған шығындарды өтеу,
қаржыға қатысты мiндеттердi және еңбеккерлердi экономикалық жағынан
ынталандыру iсiн жұзеге асыру мақсатында құрылады.
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
- өндiрiстен тыс саланың обьектiлерiн дамытуға;
- тҰтыну;
- жинақтау;
- арнайы резерв қорларын толықтыруға жҰмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы Акционерлік қоғамның мекеме
болып құрылған, яғни жарғылық капитал (акционерлiк және жиналмалы капитал )
жинаған кезiне сай келедi.
Жарғылық капитал – бҰл құрылтайшылар ұлесiнiң негiзiнде құрылған
Акционерлік қоғамның мұлкi. Қаржы ресурстары негiзiнен пайданың есебiнен
қалыптасады. Сонымен қатар – тозығы жеткен ( iстен шығарылған) мұлiктердi
сатудан тұскен тұсiмдер, тҰрақты пассивтер, әр тұрлi мақсатты тұсiмдер,
Ұжым мұшелерiнiң әр тұрлi жарналары мен ұлестерiнен (пай) құралады.
ТҰрақты пассивтерге қатыстылары:
• жарғылық, резервтiк және т.б капиталдар ;
• Ұзақ мерзiмдi қарыздар;
• Акционерлік қоғамның айналымындағы несиелiк қарыздар.
Қомақты қаржы ресурстары:
• акционерлік қоғамды құру немесе оны қайта құру кезеңiнде;
• акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
• құнды қағаздар және басқа да эмитенттердiң дивидендтерi мен
проценттерiнен;
• қаржы операцияларынан тұскен табыстар мен несиелерден пайда болады.
Акционерлік қоғам қаржы ресурстарын - өздерi мұше ассасиациялар мен
концерндерден; өздерi бағынышты Ұйымдардан; мемлекеттiк басқару
органдарынан бюджеттiк жәрдем (субсидия) тұрiнде, сақтандыру Ұйымдарынан
алуы мұмкiн.
Қайта бөлу кезiнде қалыптасқан қаржы ресурстарының бҰл топтарында
сақтандыру қорынан тұскен төлемдердiң көлемi барған сайын артып отырады, ал
тұсiмнiң шығындар тiзiмi қатаң шектелетiн бюджеттiк және салалық көздерi
азайып отырады.
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жұзеге
асады:
- өнiмдердi (жұмыс, қызмет) өндiру мен сатуға қатысты ағымдық шығындар;
- өндiрiстi Ұлғайтуға және оны техникалық жағынан жаңғыртуда,
материалдық емес активтердi пайдалануда инвестицияланған қаражаттарды
капиталға қосу;
- құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;
- қаржылық, банктiк төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиiстi жарналар
төлеу;
- әр тұрлi ақша қорларын және олардың резервтерiн құру, сыйлықтар беру
және басқа сол сияқты әлеуметтiк сипаттағы төлемдер жасау;
- қайырымдылық мақсаттағы демеушiлiк және т.б. көмектер беру.
Эмитент – эмиссияны (ақша, құнды қағаздар шығару.) жұзеге асыратын
мекеме немесе акционерлік қоғам.
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарының пайда болу көздерi
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары
Меншiктiк және қаржы нарығында қайта бөлу
басқа да жҰмылдырылғандар кезiнде тұскендер
қаржылар
негiзiнде
келтiрiлгендер
- өзiнiң құнды -сақтандыруды
қағаздарын сату толтыру төлемдерi
- құнды қағаздар - концерн,
бойынша басқа ассоциация,
эмитенттердiң салалық
кiрiстерi мен құрылымдардан
дивидентерi тұсетiн қаржы
- несиелер (кредит) ресурстары
-бюджеттiк
жәрдемдер және
т.б
-негiзгi
қызметтерден
пайда
- тоззығы жеткен
мұлiктердi
өткiзуден пайда
- өткеiзуден тыс
операциялардан
пайда
Акционерлік қоғам өзiнiң iс-әрекетiн жұзеге асыру ұшiн нақты
жинақталған әкономикалық ресурстары немесе өндiрiс факторлары болуы қажет.
Экономикалық ресурстар, жалпы алғанда, тауарларды өндiру және қызмет
көрсету ұшiн пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың
өндiретiн ресурстары. Тұрлiше барлық ресурстарды әр тұрлi көз қарастарға
сәйкес топтастыруға болады. :
1. Материалдық ресурстар - жер немесе шикiзат материалдары және
капитал.
2. Адам ресурстары –еңбек және кәсiпкерлiк қызмет. "Жер " Ұғымына
жататын барлық табиғи ресурстар; егiстiк жерлер, орман, райдалы қазба, кен
орындары, су ресурстары.
Капитал немесе инвестикалық ресурстар Ұғымы –тауар өндiру және қызмет
көрсету, олардың тұпкiлiктi тҰтынушыларға жеткiзушiлерге пайдалануға
арналғна барлық өндiрiстiк құралдары (ғимараттар, құрылыс, жабдықтар және
т.б) .
Өндiрiс процесiн және өндiрiс құрал-жабдықтарының қорлануын
инвестициялау, яғни қаражат жҰмсау деп атайды.
Еңбек Ұғымы тауар өндiруде және қызмет көрсетудегi барлық дене және
адамдардың ақыл-ой қабiлеттiлiгiн көрсетедi.
Барлық эканомикалық ресурстар немесе өндiрiс факторлары жалпы бiр
қасиетке ие: олар сирек немесе өлшеулi мөлшерде болады. БҰл қағида бойынша
қазiргi деңгейдегi эканомикалық дамуда барлық қажеттiлiктердi қамтамассыз
етуде ресурстардың әлi де болса кем екендiгiн бiлдiредi, егiстiң жердердiң,
пайдалы қазба байлықтардың, өндiрiс құралдарының, жҰмыс қолдарының (жҰмыс
уақытын) белгiлi бiр шегi болады. Ресурстардың сирек кездесетiнi
салдарынан өндiрiстiң өнiмi де мардымсыз болып, осыдан қоғам тауарлар мен
қызмет көрсетудiң межелеген барлық мөлшерiн ала алмайды.
Кез келген Акционерлік қоғамның өндiрiстiк –экономикалық iс-әрекетi
өндiрiстiк ресурстарды заттай және ақшалай нысаны тұрiнде қалыптастырудан
басталады. Көрсетiлген ресурстар оларды пайдалануда қалай мiндет
жұктелсе, солай уақытына қарай бiр-бiрiмен айрықшаланады.
Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандықтан олардың бағалары
да болады. СҰраныс пен Ұсыныстың өз-ара iс-қимылының болашақ нәтижесiнде,
баға ресурстар нарығы ерекшелiктерiнiң жалпы барлық тұрлерi, олардың әрбiр
айрықшаларын қалай болса солай қамтиды.
Ресурстар нарының ерекшiлiктерi -ең алдымен олардың шектелуiне қарай
өндiрiс көлемiнiң өзiнiң де және ресурстар Ұсынысында да шектелуiнiң
қорытындысы болып табылады. Қоғам өндiруде мұмкiндiгi болмаған жағдайда,
тауарлар мен қызмет көрсету мөлшерi тҰтынушылардың сҰранысын қанағаттандыра
алмайды. Соған байланысты ресурстар нарығын шоғырландыру қажеттiлiгi
туады.
Экономикалық ресурстардың бағасы әр тұрлi басқа рыноктарда Ұсыныс пен
сҰраныстың ықпалы мен сәйкестендiрiп ұйлестiрiледi. Ресурстар Ұсынысы
олардың тiкелей баға арасындағы байланыстығы мен нақтылы бар мөлшерiн,
ресурстарды йеленушiлердiң мұдделерiне сәйкес олардың бағаларын жоғарғы
қоюын көрсетедi. Ал ресурстар сҰраныстар баға мен Ұсыныс көлемiнiң
арасындағы қарама –қарсы байланысты көрсетедi: егер де баға көтерiлсе, онда
акционерлік қоғам ресурстарды аз сатып алады немесе оларды арзандау
басқалармен алмастырады.
Материалдық -заттай Ақшалай нысаны
нысаны
Қабылдайтын Нарықтық жағдайда
Есеп -қисапта
ЖҰмыс кұшi. Еңбек Еңбекақы қоры Ауыспалы капитал
құралы (машина, Негiзгi қорлар Негiзгi капитал
жабдықтар т.б.). Айналмалы қорлары Айналмалы капитал
Еңбек заттары Айналыс қорлары Айналыс капитал
(шикiзат, Айналымдағы ақша Айналым капитал
материалдар т.б.) (есептеу шоты, есептеу, Ақша нысандағы айналыс
Дайын өнiм касса) капиталы.
(тауарлардың босалқы
қорлары).
Өндiрiстiк табиғи
жағдайы (жер,
пайдалы қазба
байлықтар т.б.)
Ресурстар
Жарғылық капитал
Акционерлік қоғамның өндiрiстiк ресурстары
Қазiргi жағдайда қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр тұрлi әдiстерiн
бiлудi, акционерлік қоғамда қабылданған қаржылық стратегияны iс жұзiне
асыруды қамтамасыз ететiн есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа Ұсынуы
керек, яғни оның қызметiнiң аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын талдау iсi
ажырамас бөлiгi болып табылатын, қаржы менеджментiне дейiн өсiп,
айтарлықтай кеңейедi.
Қоғамда қаржылық талдау бiреудiң орынсыз тiлегiнен емес, өмiрлiк аса
қажеттiлiк салдарынан туындады: салмақ, Ұзындық өлшемiн және есептеу
жұргiзбей, шаруашылық субьектiнiң мұлiктiк жағдайы мен оған әсер ететiн
себептердi бiлмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, бiрiншiсiнiң
екiншiсiнен артық болуына қол жеткiзбей шаруашылықты ойдағыдай жұргiзуi
мұмкiн емес.
Қай уақытта да болмасын бҰл өте маңызды. Қазiргi қоғамның әкiмшiлiк-
әмiршiлiк жұйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңiнде оның мәндiлiгi
одан әрi арта тұседi.
Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттiк меншiк жағдайында кеңiнен орын
алған ұқыпсыздық пен жауапкерсiздiктi iскерлiк, басқарушылық, қатаң
орындаушылық тәртәп, ұқыптылық және ұнемдiлiкпен алмастыру – нарықтық
экономиканың өзiне тән ерекшелiктерi.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жұйесi мен
өзгеше iс-әрекеттi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикiзаттың қисапсыз қорлырының көгерiп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Акционерлік қоғам мұлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу
ұшiн осы қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн
жҰмыс iстеу келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар акционерлік
қоғамдардың шаруашылықты жұргiзушi субьект ретiнде құқық жағдайларын едәуiр
нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi өз бетiнше
шешуiне мол мұмкiншiлiк ашты. Атап айтқанда, iшкi және сыртқы рынокта
бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс-
әрекеттiң тиiмдiлiгi көбiнесе осыған байланысты болады. Акционерлік
қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi (
жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз қалауы
бойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және
қатесiз таңдауымен нарықтық қатынастар негiзiнде мұмкiндiгiнше тез және
дҰрыс бағдар тауып, оны Ұстануына қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субьектiлердiң
қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиiмдi пайдаланып,
елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын
өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек және ұқыпты талдау
негiзiнде ғана оның қызметiн обьективтi бағалап, Акционерлік қоғамның
қаржылық тҰрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк
белсендiлiгiн арттыруға бағыттылған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн,
басшылыққа нақты Ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мен қаржылық талдау мәселесi аз зерттелген, сондықтан
оның прогрессивтi әдiстерi әзiрше бiзде ойдағыдай қолданыс таба алмай
отыр. Ал бұл акционерлік қоғам қызметiнiң қаржылық нәтижесi мен
экономикалық дамуына, ең ақырында елiмiздiң экономикалық өсуiне керi әсерiн
тигiзедi.
Кез–келген Акционерлік қоғамның қаржылық- экономикалық жағдайын
талдау, оның ең бiр өзектi мәселесi болып саналады. Өйткенi тек сол арқылы,
оның төлем қабiлетiн, қоршаған ортаға бейiмдiлiгiн және болашағын
анықтайды.
Қаржылы жағдайы деп, акционерлік қоғам өз қызметiн өзi қаржыландыра
алатын қабiлетiн айтады. Мәселен, төлемдердi төлеу ұшiн жеткiлiктi
ақшалай қаржысы болмаса, онда өндiрiстiң тоқтаусыз жұруi, материалдық
ресурстармен қамтамасыз етiлуi, өндiсiс бағдарламасының орындалуы екi
талай.
Сонымен қоса, Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайы, ағымдағы
және болашақтағы төлем қабiлеттiлiгiнiң, айналымдылығының, заемдық және
меншiк қаражаттарының көрсеткiштерiмен, олардың тиiмдi пайдалануымен
сипатталады. Қаржылық жағдайының тҰрақтылығын зерттеуде талдау ерекше роль
атқарады. БҰл кезде талдау iшкi және сыртқы болып екiге бөлiнедi.
Сонымен, субьектiнiң қаржылық жағдайын сипаттайтын iшкi және сыртқы
талдаудың негiзгi мiндеттерi:
• жалпы қаржылық жағдайын және оған әсер ететiн факторларын бағалау;
• Акционерлік қоғамның мұлiктерi мен оны жабу көздерiнiң
мұмкiндiктерiн, олардың Ұтымды орналасуын және тиiмдi пайдалануын зерттеу;
• несиелiк, есеп айырысу және қаржылық тәртiбiнiң сақталуын бақылау;
• Акционерлік қоғамның қаржылық тҰрақтылығы мен өтiмдiлiгiн анықтау;
• қаржылық жағдайының тҰрақтылығын қысқа және Ұзақ мерзiмдерге болжау
жасау;
• қаржылық жағдайын жақсартудың резервтерiн iздестiрiп болып
табылады.
Нарықтық қатынасқа көшу барысында Акционерлік қоғамның қаржылық
талдаудың ең тиiмдi жолы – факторлық талдау.
Факторлық талдаудың көмегiмен нәтижелiк көрсеткiштердiң қанша есе
қосымша өскендiгiн анықтайды. Демек, жетiлдiрудiң себебiн сипаттайтын
белгiсiн, яғни факторын зерттейдi. Басқаша айтқанда, оның
салдарын, яғни нәтижелiгiн анықтайды. Фактор – бҰл себеп немесе
элемент және қандай да бiр құбылыстың немесе процестiң қозғаушы
кұшi. Факторлық талдау - бұл экономикалық талдаудың ең терең
зерттелетiн тұрi.
Акционерлік қоғамның қаржылық тұрақтылығы ол келешектегi жасалатын
төлемдердiң дер кезiнде жұзеге асыра алатындығын көрсетедi.
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын
талдау.
2.1 Арай АҚ–ның қаржы тұрақтылығын бағалау
Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын бағалаудың ақпараттық негiзгi
қаржылық есеп беру болып табылады.
Қ.Р. Призидентiнiң 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлiк есеп
туралы заң кұшi бар Жарлығына сәйкес, 1998 бастап қаржылық есеп беруге
мыналар жатады:
1 бухгалтерлiк баланс;
2 қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп:
3 ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тұсiнiк.
Онда сонымен қатар тұсiндiрме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негiзделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мұмкiн және бҰл материалдар солармен бiрге оқылады. Тұсiндiрме
хатта, берiлген субъектiнiң есеп және есеп берудiң қандай саясатын Ұстап
отырғандағы және қаржылық есептi пайдаланушылардың талаптарына сай
басқа да ақпараттар жазылуы тиiс. Мысалы, оған субъектiге әсер етушi
тәуекел мен белгiсiздiк туралы тұсiнiктердi жазуға болады. Нарықтағы
географиялық сегментер сомалық ерекшiлiктер, қызмет тұрлерi туралы
ақпараттар, баға өзгерiсiнiң әсерi туралы мәлiмдемелер және басқалары
қосымша ақпарат ретiнде қарастырылады.
Субъектiлерге қаржылық есептi бухгалтерлiк есеп стандартында
анықталған жеңiлдетiлген тұрде толтырып, көрсетуге рұқсат етiледi. Бұл егер
де төмендегi көрсетiлген 3 шартың кез-келген екеуi орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл ұшiн ) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтiк төлемдердi есептеу,
сондай-ақ айыппҰл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерiн салу ұшiн
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетiлген 10000 есе есептiк көрсеткiштен
аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердiң орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердiң жалпы құны 60000 еселiк есептiк көрсеткiштен аспайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың негiзгi
принциптерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы
тұрақтылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын
талдау
2.1 “Арай ” АҚ– ның қаржы тұрақтылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 “ Арай ” АҚ– ның қаржы жағдайын талдау жүйесi
... ... ... ... ... ... 20
3. Акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жетiлдiру шаралары
3.1 ҚР–нiң нарықтық экономикалық жағдайына әсер ететiн фактор –
акционерлік қоғам қызметiнiң тиiмдi
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 28
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 29
Кiрiспе
Елiмiзде өтiп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
ұшiн ғана емес, бұкiл қоғамдық өмiр ұшiн де орасан зор маңызы бар
екендiгiн республикамыздың тәуелсiздiгiнiң 10 жыл iшiнде атқарылған
жұмыстар көз жеткiзе дәлелдейдi. Реформа қалыптасқан экономикалық
қатынастарға елеулi өзгерiстер енгiздi және сайып келгенде әрбiр
еңбекшiнiң мұддесiн қамтиды. Сондықтан бұған дейiн ынта - ықыластың
уақыт өткен сайын әлсiремейтiндiгiнiң, қайта арта тұсетiндiгiн өмiр
көрсетiп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтiң барлық
экономикадағы негiзгi буын – бұл акционерлік қоғам.
Мiне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажеттi өнiм өндiрiлiп,
қызмет көрсетiлуi тиiс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткенi акционерлік қоғамда
ең бiлiктi кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды ұнемдеп жұмсау, жоғары
өнiмдi техникалар мен технологияларды қолдану мәселелерi кең тұрде
шешiледi. Акционерлік қоғамдарда өндiрiстi және өнiмдердi сатуға кететiн
шығындарды мейлiнше азайтуға қол жетедi. Сол сияқты бизнес жоспарлар
әзiрленедi, маркетинг қолданылады, тиiмдi басқару жұйесi – менеджмент iске
асырылды.
Мұның барлығы терең экономикалық бiлiмдi қажет етедi. Қазiргi нарықты
жағдайда тек мынадай ғана акционерлік қоғам өмiршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттiлiкпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнiмдердi өндiрудi ұйымдастыратын және бiлiктi
қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Келешекте өндiрiстi жұргiзуге маманданған экономистер ұшiн Акционерлік
қоғамның экономикалық негiзiн терең бiлгендерi қажет-ақ.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң
кепiлi мен жай-кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тұрақтылығы болып
табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi
пайдалану жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз
ете алатын өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негiзiнде ғана оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған
басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Жалпы қаржы жұйесiнде акционерлік қоғам қаржы секторы жетекшi орын
алады. Қазақстан Республикасында жұргiзiлiп жатқан нарықтық реформалар
барысында экономиканың салаларында әр тұрлi коммерциялық, кәсiпкерлiк
ұйымдар қалыптасып дамуда. Бұл жағдай салалық және корпоративтiк
қаржылардың мәнiн арттырумен қатар оларды тиiмдi басқару мәселелерiн
кұрделендiре тұсуде. Сондықтан өндiрiстiк, әсiресе кәсiпкерлiк
қызметтердi дұрыс ұйымдастырып, олардың қаржыларын iс жұзiне асыруда
акционерлік қоғам қаржының атқаратын рөлi ерекше.
Кәсiпорын қаржыны бiлудiң басты мақсаты өндiрiстiк акционерлік
қоғамдар мен коммерциялық ұйымдардың қаржы ресурстары және олардың
құралу көздерiн қалыптастыру, капитал құрамы мен құрылымын
жетiлдiру, ақша қаражаттарын тиiмдi пайдалану және басқару арқылы
корпорациялардың қаржылық тұрақтылын және төлем қабiлеттiлiгiн
қамтамасыз ете отырып, жоғарғы нәтижелiкке жету болып табылады.
1 Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайының
теориялық негiздерi
1.1 Акционерлік қоғам қаржыларын ұйымдастырудың
негiзгi принциптерi
Қазiргi нарықтық экономикада шаруашылық субьектiлер арасынан
акционерлік қоғамдардың атқаратын орны айрықша. Соңғы онжылдықта
"экономиканың акционерлік қоғам секторы " деген термин қазiргi заман
бизнесiнiң экономикалық теориясы мен тәжiрибесiне кең тұрде енуде.
Экономиканың нақты секторындағы жетекшi орынды акционерлік қоғамдар
алады. Мысалға, АҚШ – та компания нарығының 120 бөлiгiн алатын
акционерлік қоғамдар жалпы сату көлемiнiң 80% -на ие.
Көптеген жағдайларда акционерлік қоғамдар акционерлiк қоғам
нысанында Ұйымдастырылып, өздерiн шаруашылық субьектiлердiң өзiндiк
және ерекше тұрi ретiнде көрсетiледi. Акционерлік қоғамдар негiзiнен
акционерлiк қоғам ретiнде келесiдей ерекшелiктермен көрiнiс табады:
Бiрiншiден, қолда бар акциялар нысанындағы капиталдары бар
iрi компаниялардың акциялары қор нарығында сатылады және сатып
алынады.
Екiншiден, акционерлiк қоғамдардың ерекшелiктерiнiң қатарына
олардың өздерiн өзi басқаруымен қызмет атқаратын заңды тҰлға
ретiнде көрсетуiнде.
Ұшiншiден, акционерлiк қоғамдар өндiрiстiк және коммерциялық
қызмет мақсатында Ұйымдастырылады.
Төртiншiден, қазiргi заманның акционерлiк қоғамдары өздерiн
бизнестi Ұйымдастырудың тиiмдi нысаны ретiнде көрсетедi.
Олар едәуiр қосымша құн жасайды, iрi капитал қорын жинақтайды,
қарыздың жоғары деңгейiн болдырмауға тырысады, ұлкен табысқа
ие және жетекшi қаржылық технологияларды қолданады.
Сонымен қатар, iрi акционерлiк қаржыларының жиынтығы тұрiндегi
Акционерлік қоғамның қаржылар компаниялары мен эканомиканың басқа да
қатысушылары арасындағы қаржылық нысанадағы әр тұрлi iшкi және
сыртқы қарым қатынастарын бiлдiредi. Олар компанияның табыстарын
құру бөлу және пайдалану процесiде пайда болады.
Кәсiпроынның қаржылар ақша қатынастарының ауқымдылығымен және
әртұрлiлiгiмен ерекшеленедi.
Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесiнде қалыптастыру мен
оларды пайдалану кездегi ақша қатынастарының жиынтығы.
Қазақстан республикасының қаржы жұйесiне
кiретiндер:
мемлекеттiк қаржылар (республикалық) бюджет, халықты әлеуметтiк
сақтандыру қоры және бюджетпен тыс қорлар: зейнетақы қоры, халықты
жҰмыспен қамту қоры және т.б.
- жергiлiктi қаржылар жергiлiктi бюджетке тұсетiн қаржылар.
- акционерлік қоғам қаржылары.
Мемлекеттiк қаржылар деңгейiнде елдiң бiрiңғай қаржылық саясатын жетiлдiру
жұзеге асырылады, бҰл өз кезегiндегi акционерлік қоғам қызметiнiң
тиiмдiлiгiне байланысты.
Акционерлік қоғам қаржысы елiмiздiң қаржы жұйесiнiң құрылымында
елеулi орын алады. Мемлекеттiк қаржы қорларының басым бөлiгi акционерлік
қоғам деңгейiнде қалыптасады. Республикалық бюджеттiң кiріс бөлiгiнiң 70-80
процентi салық тұсiмдерi есебiнен құралады.
Акционерлік қоғам қаржысының негiзгi қызметтерi:
- бөлiп-тарату;
- бақылау.
Қаржының бөлiп-тарату қызметi арқылы акционерлік қоғам иелiгiндегi
барлық ақшалай табыстар мен қорлар қалыптастырылды және пайдаланылады.
Қаржылардың бөлiп-тарату қызметiнiң орындалуы арқасында ұзiлiссiз өндiрiстi
ұйымдастыру жолға қойылады, сонымен қатар бҰл құбылыстың басқа да сатыларға
әсер етуi қамтамасыз етiледi. Демек ақша қаражаттарының дҰрыс таратылуы
акционерлік қоғам жҰмыстарын ынталандырады, олардың барған сайын жақсара
беруiне серпiндi ықпал етедi.
Акционерлік қоғам жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау
жасау өте қажем. Бақылау қызметтерiнiң негiздерi қаржы ресурстарының
қозғалысынан тҰрады. Олар өз кезегiнде қор ретiнде және қордан тыс
нысандарда құралады.Бақылау қызметiнiң маңызды екi мәнi бар: бухгалтерлiк,
статистикалық және басқа да есептесулердегi қаржы көрсеткiштерi; қаржылай
ықпалдар. Егер бұрыңғы орталықтандырылған бюрократтық–жоспарлау жұйе
кезiнде акционерлік қоғамды басқару өнiм шығару, пайда, өзiндiк құн және
басқа да көрсеткiштер бойынша қатаң шектеулерге негiзделсе, қазiргi
нарықтық қатынастар жағдайында ол экономикалық тетiктер арқылы (салықтар,
несиелер, мемлекеттiк қаржылық қолдау, тұрлi жеңiлдiктер, сақтандыру және
т.б) жұзеге асырылады.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жұйесi мен өзгеше
iс әрекетi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңда, материалдар
мен шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына , яғни
миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысыран болуына жол бере алмайды.
Акционерлік қоғам мұлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу ұшiн осы
қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн жҰмыс
iстеу келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар акционерлік
қоғамдардың шаруашылықты жұргiзушi субъект ретiнде құқық жағдайларын
едәуiр нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi өз
бетiнше шешудi мол мұмкiнiлiктi ашты. Атап айтқанда, iшкi және сыртқы
рынокта бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен
iс-әрекеттiң тиiмдiлiгi көбнесе осыған байланысты болады. Акционерлік
қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз
қалауы юойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және
қатесiз таңдаумен нарықтық қатынастар негiзiнде мұмкiндiгiнше тез және
дҰрыс бағдар тауып, оны Ұстануына қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субъектiлердiң
қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң
объективтiлiгi, нақтылығы, шығылдығы мен ғылыми негiзделуiне тiкелей
тәуелдi. Ұйлесiмдi шешiмдердiң қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны
белгiлi.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзгi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолмен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамассыз ете алатын
өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, объективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және Ұқыпты
талдау негiзiнде ғана оның қызметiн объективтi бағалап, Акционерлік
қоғамның қаржылық тҰрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк
белсендiлiгiн арттыруға бағытталған нақты Ұсыныстар беруге болады.
Мысалы, экономиканың барлық саласындағы акционерлік қоғамдардың иелерi
мен еңбек Ұжымдары шикiзат пен материалдарды Ұқыпты жҰмсауға, өндiрiс
қалдықтарын азайтуға, оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге,
қоршаған ортаны сақтауға мұдделi.
Нарықтық экономика жағдайында, болатын қатал бәсекелестiк кұресте
табыс пен акционерлік қоғамды сақтап қалудың басты факторы болып,
кәсiпор ынның қаржы лық жағдайы мен қаржылық нәтижесi
саналады ол ушiн осы аталған жайдың мәнi туралы дер кезiнду және сенiмдi
ақпарат қажет.
Бұгiнде Қазақстан дамыған елдердiң қолданып жұрген халықаралық
нарық стандартына, заңдарын және икемдi салық жұйесiн толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншiк тұрiн
дамытуға және шаруашылықты басқарудың тиiмдi механизмiн (тетiгiн)
жасауға бiртiндеп қолайлы жағдай туып келедi. Қаржылық- шаруашылық
қызметтегi дербестiк; өзiн-өзi қаржыландыру және басқару; жҰмыстың
тұпкiлiктi нәтижелерiне мұдделiлiк; қол жеткен нәтижелердi еселей тұсу;
қаржы резервтерiн жасау; қаржыны меншiктiк және қарыз деп екiге бөлiп
Ұстау; мемлекеттiк бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
мiндеттердi бiрiншi кезекте орындау; акционерлік қоғам қызметтерiне
қаржылық бақылау жасау.
Қаржылық қатынастар құрамы акционерлік қоғамдағы ақша қатынастарының
мына топтарымен тығыз байланыста болады:
Контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық
белгiленген iшкi шаруашылық негiзiнде құру және пайдалану (жарғылық
капиталы, өндiрiстi дамыту қоры, көтермелеу (ынталандыру) қорлары және
т.б.) жөнiнде;
Акционерлік қоғамдармен – қаржыларды бөлу тәртiбi бойынша, қаржы
ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанда жұзеге асады (келiсiм-шарт
мiндеттерiн бҰзған жағдайды айыппҰлдар төлеттiру және төлеу, әр тұрлi пай
жарналарын (ұлес) енгiзу, бiрлесiп тындырылған қызметтерден тұскен пайданы
бөлiсуге қатысу, басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын пайдалану
және соның iшiнде дивидентер алу және т.б );
Өнiмдi тҰтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында акционерлік
қоғамдар келiсiмдердiң нысандары мен тұрлерiн өздерi таңдайды, мiндеттердiң
орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртiптерiн анықтайды, өзiнiң
өнiмдерi мен қызметтерiне қарай бағаны қалыптастырады және жеткiзушiлердiң
баға негiздерiн де бағдарлайды;
Сақтандыру Ұйымдармен мiндеттi және ерiктi сақтандыру тұрлерi бойынша;
банктер жұйесiмен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған
проценттердi төлеуге байланысты есеп айырысу–кассалық қызметтер көрсету,
сонымен қатар банктер Ұсынған нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын
пайдалану мәселелерi бойынша; мемлекетпен бюджеттiк және бюджеттен тыс
қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бҰл бағытталған жҰмысы
бюджеттiк және бюджеттен тыс қорларға әр тұрлi салықтар, алымдар, жарналар
жҰйесiн енгiзу арқылы жұргiзiледi; бағынышты басқару құрылымдармен iшкi
салаларда қаржы ресурстарын бөлуде "тiкелей" және "көлденең" өзара
байланыста болуы.
Ақша қатынастарының бҰл топтары акционерлік қоғам қаржыларының тҰтас
мазмҰнын құрайды.
Шаруашылық субьектiлерiнiң ақшалай табыстары және жинақтарының
қалыптасуына қарай, оларды банк жұйесi алдындағы мiндеттерiн орындау,
ағымдағы шығындар және өндiрiстiң жҰмысын кеңейту, еңбеккерлердi әлеуметтiк
қамтамасыз ету және материалдық ынталандыруларды қаржыландыру
қажеттiлiктерiне пайдаланады.
Қаржы мееханизмi – бҰл қаржы ресурстарын Ұйымдастыру, жоспарлау және
тиiмдi пайдалануды көздейтiн өзара тығыз байланысты мына төмендегi бес
элементтердi ң жиынтығы:
• қаржы әдiстерi;
• қаржы тетiктерi;
• құқықтық қамтамасыз ету;
• нормативтi қамтамасыз ету;
• ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржы әдiстерi – бҰл қаржы қатынастарының шаруашылық процестерiне
ықпалы, яғни тигiзетiн әсерi. Ол кезегiнше мына мөмендегi екi бағытта iске
асырылып отырады:
• бiрiншi, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жұйесi;
• екiншi нарықтық қатынастар бойынша.
Қаржы әдiстерiне бҰдан басқа:
• шығындар мен тұпкi нәтижелердi салыстыра отырып саралау;
• материалдық ынталандыру;
• ақша қаражаттарын тиiмдi пайдалану жатады.
Нарықтық қатынастардың даму деңгейiне қарай, қаржының өнрiс пен айналыс
арасындағы қызметтерi коммерциялық есеп айырысуға байланысты. БҰл қаржы-
шаруашылық қызметтерiнiң шығындары мен өндiрiстiң тұпкi нәтижелерiн ақшалай
нысанда бағалау деген сөз. Жалпы алғанда, өндiрiске коммерциялық есептi
енгiзудегi ең басты мақсат – шығынды аз жҰмсап, жақсы нәтижеге жету, яғни
жоғары деңгейде пайда табу.
Қаржы тетiгi – бҰл қаржы әдiстерiн Акционерлік қоғамның iс-
әрекеттерiнде қолдана бiлу. Яғни, құқықтқық қамтамасыз етуге:
• заң актiлерiн;
• қаулылар;
• жарлықтардың;
• басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
Нормативтi қамтамасыз ету мыналар арқылы көрiнедi:
• инструкция;
• нормативтер;
• нормалар;
• тарифтiк ставкалар;
• әдiстемелiк нҰсқалар мен көрсеткiштер және т.б.
Ақпараттық қамтамасыз етуге:
• экономикалық;
• коммерциялық;
• қаржылай;
• басқа да ақпараттар беру кiредi.
Қаржылық ақпараттарда: қаржы тҰрақтылығы жөнiнде мiлiметтер; әрiптестер
мен бәсекелестердiң төлем қабiлеттiлiгi, бағасы, курсы, дивидендтерi;
тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттерi, биржалық және
биржадан тыс нарықтағы iстерi жөнiнде, шаруашылық субьектiлерiнiң қаржылық
және коммерциялық қызметтерi жөнiнде хабарлар болуы керек.
Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бiрден-бiр пайдалы
септiгiн тигiзедi.
Әр тұрлi ақпараттар, мысалы, жеткiзушi, сатып алушы жөнiндегi хабарлар
интеллектуалды меншiктiң бiр тұрi болып табылады және Акционерлік қоғамның
жарғылық капиталында белгiлi бiр ұлеске ие.
1.2. Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары мен қаржы тұрақтылығы
БҰл Акционерлік қоғамның өз қарамағындағы ақша қаражаттары, олар
ағымдағы шығындар мен өндiрiстi кеңейтуге жҰмсалған шығындарды өтеу,
қаржыға қатысты мiндеттердi және еңбеккерлердi экономикалық жағынан
ынталандыру iсiн жұзеге асыру мақсатында құрылады.
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
- өндiрiстен тыс саланың обьектiлерiн дамытуға;
- тҰтыну;
- жинақтау;
- арнайы резерв қорларын толықтыруға жҰмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы Акционерлік қоғамның мекеме
болып құрылған, яғни жарғылық капитал (акционерлiк және жиналмалы капитал )
жинаған кезiне сай келедi.
Жарғылық капитал – бҰл құрылтайшылар ұлесiнiң негiзiнде құрылған
Акционерлік қоғамның мұлкi. Қаржы ресурстары негiзiнен пайданың есебiнен
қалыптасады. Сонымен қатар – тозығы жеткен ( iстен шығарылған) мұлiктердi
сатудан тұскен тұсiмдер, тҰрақты пассивтер, әр тұрлi мақсатты тұсiмдер,
Ұжым мұшелерiнiң әр тұрлi жарналары мен ұлестерiнен (пай) құралады.
ТҰрақты пассивтерге қатыстылары:
• жарғылық, резервтiк және т.б капиталдар ;
• Ұзақ мерзiмдi қарыздар;
• Акционерлік қоғамның айналымындағы несиелiк қарыздар.
Қомақты қаржы ресурстары:
• акционерлік қоғамды құру немесе оны қайта құру кезеңiнде;
• акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
• құнды қағаздар және басқа да эмитенттердiң дивидендтерi мен
проценттерiнен;
• қаржы операцияларынан тұскен табыстар мен несиелерден пайда болады.
Акционерлік қоғам қаржы ресурстарын - өздерi мұше ассасиациялар мен
концерндерден; өздерi бағынышты Ұйымдардан; мемлекеттiк басқару
органдарынан бюджеттiк жәрдем (субсидия) тұрiнде, сақтандыру Ұйымдарынан
алуы мұмкiн.
Қайта бөлу кезiнде қалыптасқан қаржы ресурстарының бҰл топтарында
сақтандыру қорынан тұскен төлемдердiң көлемi барған сайын артып отырады, ал
тұсiмнiң шығындар тiзiмi қатаң шектелетiн бюджеттiк және салалық көздерi
азайып отырады.
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жұзеге
асады:
- өнiмдердi (жұмыс, қызмет) өндiру мен сатуға қатысты ағымдық шығындар;
- өндiрiстi Ұлғайтуға және оны техникалық жағынан жаңғыртуда,
материалдық емес активтердi пайдалануда инвестицияланған қаражаттарды
капиталға қосу;
- құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;
- қаржылық, банктiк төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиiстi жарналар
төлеу;
- әр тұрлi ақша қорларын және олардың резервтерiн құру, сыйлықтар беру
және басқа сол сияқты әлеуметтiк сипаттағы төлемдер жасау;
- қайырымдылық мақсаттағы демеушiлiк және т.б. көмектер беру.
Эмитент – эмиссияны (ақша, құнды қағаздар шығару.) жұзеге асыратын
мекеме немесе акционерлік қоғам.
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстарының пайда болу көздерi
Акционерлік қоғамның қаржы ресурстары
Меншiктiк және қаржы нарығында қайта бөлу
басқа да жҰмылдырылғандар кезiнде тұскендер
қаржылар
негiзiнде
келтiрiлгендер
- өзiнiң құнды -сақтандыруды
қағаздарын сату толтыру төлемдерi
- құнды қағаздар - концерн,
бойынша басқа ассоциация,
эмитенттердiң салалық
кiрiстерi мен құрылымдардан
дивидентерi тұсетiн қаржы
- несиелер (кредит) ресурстары
-бюджеттiк
жәрдемдер және
т.б
-негiзгi
қызметтерден
пайда
- тоззығы жеткен
мұлiктердi
өткiзуден пайда
- өткеiзуден тыс
операциялардан
пайда
Акционерлік қоғам өзiнiң iс-әрекетiн жұзеге асыру ұшiн нақты
жинақталған әкономикалық ресурстары немесе өндiрiс факторлары болуы қажет.
Экономикалық ресурстар, жалпы алғанда, тауарларды өндiру және қызмет
көрсету ұшiн пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың
өндiретiн ресурстары. Тұрлiше барлық ресурстарды әр тұрлi көз қарастарға
сәйкес топтастыруға болады. :
1. Материалдық ресурстар - жер немесе шикiзат материалдары және
капитал.
2. Адам ресурстары –еңбек және кәсiпкерлiк қызмет. "Жер " Ұғымына
жататын барлық табиғи ресурстар; егiстiк жерлер, орман, райдалы қазба, кен
орындары, су ресурстары.
Капитал немесе инвестикалық ресурстар Ұғымы –тауар өндiру және қызмет
көрсету, олардың тұпкiлiктi тҰтынушыларға жеткiзушiлерге пайдалануға
арналғна барлық өндiрiстiк құралдары (ғимараттар, құрылыс, жабдықтар және
т.б) .
Өндiрiс процесiн және өндiрiс құрал-жабдықтарының қорлануын
инвестициялау, яғни қаражат жҰмсау деп атайды.
Еңбек Ұғымы тауар өндiруде және қызмет көрсетудегi барлық дене және
адамдардың ақыл-ой қабiлеттiлiгiн көрсетедi.
Барлық эканомикалық ресурстар немесе өндiрiс факторлары жалпы бiр
қасиетке ие: олар сирек немесе өлшеулi мөлшерде болады. БҰл қағида бойынша
қазiргi деңгейдегi эканомикалық дамуда барлық қажеттiлiктердi қамтамассыз
етуде ресурстардың әлi де болса кем екендiгiн бiлдiредi, егiстiң жердердiң,
пайдалы қазба байлықтардың, өндiрiс құралдарының, жҰмыс қолдарының (жҰмыс
уақытын) белгiлi бiр шегi болады. Ресурстардың сирек кездесетiнi
салдарынан өндiрiстiң өнiмi де мардымсыз болып, осыдан қоғам тауарлар мен
қызмет көрсетудiң межелеген барлық мөлшерiн ала алмайды.
Кез келген Акционерлік қоғамның өндiрiстiк –экономикалық iс-әрекетi
өндiрiстiк ресурстарды заттай және ақшалай нысаны тұрiнде қалыптастырудан
басталады. Көрсетiлген ресурстар оларды пайдалануда қалай мiндет
жұктелсе, солай уақытына қарай бiр-бiрiмен айрықшаланады.
Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандықтан олардың бағалары
да болады. СҰраныс пен Ұсыныстың өз-ара iс-қимылының болашақ нәтижесiнде,
баға ресурстар нарығы ерекшелiктерiнiң жалпы барлық тұрлерi, олардың әрбiр
айрықшаларын қалай болса солай қамтиды.
Ресурстар нарының ерекшiлiктерi -ең алдымен олардың шектелуiне қарай
өндiрiс көлемiнiң өзiнiң де және ресурстар Ұсынысында да шектелуiнiң
қорытындысы болып табылады. Қоғам өндiруде мұмкiндiгi болмаған жағдайда,
тауарлар мен қызмет көрсету мөлшерi тҰтынушылардың сҰранысын қанағаттандыра
алмайды. Соған байланысты ресурстар нарығын шоғырландыру қажеттiлiгi
туады.
Экономикалық ресурстардың бағасы әр тұрлi басқа рыноктарда Ұсыныс пен
сҰраныстың ықпалы мен сәйкестендiрiп ұйлестiрiледi. Ресурстар Ұсынысы
олардың тiкелей баға арасындағы байланыстығы мен нақтылы бар мөлшерiн,
ресурстарды йеленушiлердiң мұдделерiне сәйкес олардың бағаларын жоғарғы
қоюын көрсетедi. Ал ресурстар сҰраныстар баға мен Ұсыныс көлемiнiң
арасындағы қарама –қарсы байланысты көрсетедi: егер де баға көтерiлсе, онда
акционерлік қоғам ресурстарды аз сатып алады немесе оларды арзандау
басқалармен алмастырады.
Материалдық -заттай Ақшалай нысаны
нысаны
Қабылдайтын Нарықтық жағдайда
Есеп -қисапта
ЖҰмыс кұшi. Еңбек Еңбекақы қоры Ауыспалы капитал
құралы (машина, Негiзгi қорлар Негiзгi капитал
жабдықтар т.б.). Айналмалы қорлары Айналмалы капитал
Еңбек заттары Айналыс қорлары Айналыс капитал
(шикiзат, Айналымдағы ақша Айналым капитал
материалдар т.б.) (есептеу шоты, есептеу, Ақша нысандағы айналыс
Дайын өнiм касса) капиталы.
(тауарлардың босалқы
қорлары).
Өндiрiстiк табиғи
жағдайы (жер,
пайдалы қазба
байлықтар т.б.)
Ресурстар
Жарғылық капитал
Акционерлік қоғамның өндiрiстiк ресурстары
Қазiргi жағдайда қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр тұрлi әдiстерiн
бiлудi, акционерлік қоғамда қабылданған қаржылық стратегияны iс жұзiне
асыруды қамтамасыз ететiн есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа Ұсынуы
керек, яғни оның қызметiнiң аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын талдау iсi
ажырамас бөлiгi болып табылатын, қаржы менеджментiне дейiн өсiп,
айтарлықтай кеңейедi.
Қоғамда қаржылық талдау бiреудiң орынсыз тiлегiнен емес, өмiрлiк аса
қажеттiлiк салдарынан туындады: салмақ, Ұзындық өлшемiн және есептеу
жұргiзбей, шаруашылық субьектiнiң мұлiктiк жағдайы мен оған әсер ететiн
себептердi бiлмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, бiрiншiсiнiң
екiншiсiнен артық болуына қол жеткiзбей шаруашылықты ойдағыдай жұргiзуi
мұмкiн емес.
Қай уақытта да болмасын бҰл өте маңызды. Қазiргi қоғамның әкiмшiлiк-
әмiршiлiк жұйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңiнде оның мәндiлiгi
одан әрi арта тұседi.
Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттiк меншiк жағдайында кеңiнен орын
алған ұқыпсыздық пен жауапкерсiздiктi iскерлiк, басқарушылық, қатаң
орындаушылық тәртәп, ұқыптылық және ұнемдiлiкпен алмастыру – нарықтық
экономиканың өзiне тән ерекшелiктерi.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жұйесi мен
өзгеше iс-әрекеттi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикiзаттың қисапсыз қорлырының көгерiп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Акционерлік қоғам мұлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу
ұшiн осы қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар ұшiн
жҰмыс iстеу келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар акционерлік
қоғамдардың шаруашылықты жұргiзушi субьект ретiнде құқық жағдайларын едәуiр
нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк және қаржылық мәселелердi өз бетiнше
шешуiне мол мұмкiншiлiк ашты. Атап айтқанда, iшкi және сыртқы рынокта
бiлiктi серiктi таңдауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс-
әрекеттiң тиiмдiлiгi көбiнесе осыған байланысты болады. Акционерлік
қоғамдар бҰрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сiлтеуiмен емес, контрагенттердi (
жабдықтаушы, сатып алушы, мердiгер, банк және т.б.) қазiргi кезде өз қалауы
бойынша алады. Олардың өздерiне iскер серiктердi қаншалықты дәл және
қатесiз таңдауымен нарықтық қатынастар негiзiнде мұмкiндiгiнше тез және
дҰрыс бағдар тауып, оны Ұстануына қарай жҰмыстарының тиiмдiлiгi әр тұрлi
болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жұргiзушi субьектiлердiң
қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиiмдi пайдаланып,
елiмiздiң экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.
Нарық жағдайында Акционерлік қоғамның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-
кұйiнiң орнықтылығының негiзi оның қаржы тҰрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану
жолымен өнiмдi өндiру мен сатудың ұздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын
өзiнiң қаржы ресурстары жағдайын көрсетедi.
Акционерлік қоғамның қаржы тҰрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми
негiзделген және ұйлесiмдi басқару, өндiрiстiк, әсiресе қаржылық шешiмдер
қабылдау ұшiн оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек және ұқыпты талдау
негiзiнде ғана оның қызметiн обьективтi бағалап, Акционерлік қоғамның
қаржылық тҰрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның iскерлiк
белсендiлiгiн арттыруға бағыттылған басқару шешiмдерiн қабылдау ұшiн,
басшылыққа нақты Ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мен қаржылық талдау мәселесi аз зерттелген, сондықтан
оның прогрессивтi әдiстерi әзiрше бiзде ойдағыдай қолданыс таба алмай
отыр. Ал бұл акционерлік қоғам қызметiнiң қаржылық нәтижесi мен
экономикалық дамуына, ең ақырында елiмiздiң экономикалық өсуiне керi әсерiн
тигiзедi.
Кез–келген Акционерлік қоғамның қаржылық- экономикалық жағдайын
талдау, оның ең бiр өзектi мәселесi болып саналады. Өйткенi тек сол арқылы,
оның төлем қабiлетiн, қоршаған ортаға бейiмдiлiгiн және болашағын
анықтайды.
Қаржылы жағдайы деп, акционерлік қоғам өз қызметiн өзi қаржыландыра
алатын қабiлетiн айтады. Мәселен, төлемдердi төлеу ұшiн жеткiлiктi
ақшалай қаржысы болмаса, онда өндiрiстiң тоқтаусыз жұруi, материалдық
ресурстармен қамтамасыз етiлуi, өндiсiс бағдарламасының орындалуы екi
талай.
Сонымен қоса, Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайы, ағымдағы
және болашақтағы төлем қабiлеттiлiгiнiң, айналымдылығының, заемдық және
меншiк қаражаттарының көрсеткiштерiмен, олардың тиiмдi пайдалануымен
сипатталады. Қаржылық жағдайының тҰрақтылығын зерттеуде талдау ерекше роль
атқарады. БҰл кезде талдау iшкi және сыртқы болып екiге бөлiнедi.
Сонымен, субьектiнiң қаржылық жағдайын сипаттайтын iшкi және сыртқы
талдаудың негiзгi мiндеттерi:
• жалпы қаржылық жағдайын және оған әсер ететiн факторларын бағалау;
• Акционерлік қоғамның мұлiктерi мен оны жабу көздерiнiң
мұмкiндiктерiн, олардың Ұтымды орналасуын және тиiмдi пайдалануын зерттеу;
• несиелiк, есеп айырысу және қаржылық тәртiбiнiң сақталуын бақылау;
• Акционерлік қоғамның қаржылық тҰрақтылығы мен өтiмдiлiгiн анықтау;
• қаржылық жағдайының тҰрақтылығын қысқа және Ұзақ мерзiмдерге болжау
жасау;
• қаржылық жағдайын жақсартудың резервтерiн iздестiрiп болып
табылады.
Нарықтық қатынасқа көшу барысында Акционерлік қоғамның қаржылық
талдаудың ең тиiмдi жолы – факторлық талдау.
Факторлық талдаудың көмегiмен нәтижелiк көрсеткiштердiң қанша есе
қосымша өскендiгiн анықтайды. Демек, жетiлдiрудiң себебiн сипаттайтын
белгiсiн, яғни факторын зерттейдi. Басқаша айтқанда, оның
салдарын, яғни нәтижелiгiн анықтайды. Фактор – бҰл себеп немесе
элемент және қандай да бiр құбылыстың немесе процестiң қозғаушы
кұшi. Факторлық талдау - бұл экономикалық талдаудың ең терең
зерттелетiн тұрi.
Акционерлік қоғамның қаржылық тұрақтылығы ол келешектегi жасалатын
төлемдердiң дер кезiнде жұзеге асыра алатындығын көрсетедi.
2 Нарықтық экономика жағдайында акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын
талдау.
2.1 Арай АҚ–ның қаржы тұрақтылығын бағалау
Акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын бағалаудың ақпараттық негiзгi
қаржылық есеп беру болып табылады.
Қ.Р. Призидентiнiң 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлiк есеп
туралы заң кұшi бар Жарлығына сәйкес, 1998 бастап қаржылық есеп беруге
мыналар жатады:
1 бухгалтерлiк баланс;
2 қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп:
3 ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тұсiнiк.
Онда сонымен қатар тұсiндiрме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негiзделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мұмкiн және бҰл материалдар солармен бiрге оқылады. Тұсiндiрме
хатта, берiлген субъектiнiң есеп және есеп берудiң қандай саясатын Ұстап
отырғандағы және қаржылық есептi пайдаланушылардың талаптарына сай
басқа да ақпараттар жазылуы тиiс. Мысалы, оған субъектiге әсер етушi
тәуекел мен белгiсiздiк туралы тұсiнiктердi жазуға болады. Нарықтағы
географиялық сегментер сомалық ерекшiлiктер, қызмет тұрлерi туралы
ақпараттар, баға өзгерiсiнiң әсерi туралы мәлiмдемелер және басқалары
қосымша ақпарат ретiнде қарастырылады.
Субъектiлерге қаржылық есептi бухгалтерлiк есеп стандартында
анықталған жеңiлдетiлген тұрде толтырып, көрсетуге рұқсат етiледi. Бұл егер
де төмендегi көрсетiлген 3 шартың кез-келген екеуi орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл ұшiн ) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтiк төлемдердi есептеу,
сондай-ақ айыппҰл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерiн салу ұшiн
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетiлген 10000 есе есептiк көрсеткiштен
аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердiң орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердiң жалпы құны 60000 еселiк есептiк көрсеткiштен аспайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz