«Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің ерекшеліктері»
Кіріспе
I Тарау. Табу мен эвфемизмдер лингвистикалық құбылыс.
§ 1. Табу мен эвфемизмдер катысты ғылыми еңбектерге шолу
§ 2. Табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 3. Әртүрлі тілдердегі табу мен эвфемизм дер дің этнолингвистикалық қайнар көздері
II. Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы лингвистикалық анализі
§ 1. Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы § 2. Қазак және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің аламорфлық
және изоморфлық ерекшеліктер
§ 3. Эвфемизмдердің жасалу жолдар
§3.1. Эвфемизмдік метафоралар
§3.2. Эвфемизмдік синехдоха
§3.3. Эвфемизмдік ирония
§3.4. Эвфемизмдік парафраза
§3.5. Эвфемизм тудырудың баска тәсілдері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша 1.14
I Тарау. Табу мен эвфемизмдер лингвистикалық құбылыс.
§ 1. Табу мен эвфемизмдер катысты ғылыми еңбектерге шолу
§ 2. Табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 3. Әртүрлі тілдердегі табу мен эвфемизм дер дің этнолингвистикалық қайнар көздері
II. Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы лингвистикалық анализі
§ 1. Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы § 2. Қазак және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің аламорфлық
және изоморфлық ерекшеліктер
§ 3. Эвфемизмдердің жасалу жолдар
§3.1. Эвфемизмдік метафоралар
§3.2. Эвфемизмдік синехдоха
§3.3. Эвфемизмдік ирония
§3.4. Эвфемизмдік парафраза
§3.5. Эвфемизм тудырудың баска тәсілдері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша 1.14
Табу мен эвфемизмдер басқа халықтар
сияқты қазақ және ағылшын халықтарының этномәдениеті мен тілдерінен де
тең орын тепкен ауқымды кең категориялар. Сондықтан оларды этнография
мен лингвистиканын ішінде немесе еншілес мәселелерін зерттейтін
этнолингвистика ғылымдарының тұрғысынан зерделеудің ғылыми танымдық
әрі практикалық мәні ерекше.
Күнделікті коғамдық өмірде біз күлакка жағымсыз немесе дөрекі естілетін сөздер кездеседі. Сол жағдайда біз тыйым салынған сөздер (табу) немесе сол сөздерді жұмсартып сыпайылап айтуға колданылатын сөздер мен (эвфемизм) орнын ауыстырып отырамыз.
Лингвистикалық құбылыс - табу мен эвфемизмдер бүкіл дүние жүзінде жан-жақты зерттелгені мен, бұл құбылысты одан әрі зерттеуге ғалымдардың қызығушылығы артуда. Табу мен эвфемизмдерді зерттеу тілдің жан-жақты қырларын меңгеруге сонымен қатар стилистика, лексикология, этнолингвистиканы үйренуге мүмкіншілік береді. Бұл табу мен эвфемизмдерді зерттеудегі себеп қазақ тілінің дамып күшіне енуі мен байланысты. Себебі Совет үкіметі кезінде ұлттык сезім тарихпен, тілмен байланысын үзген еді. Дәл қазіргі кезде еліміз егемендігін алғаннан соң қазақ этносының тамырлары кайта дамуда. Бұл жұмыста ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер лексико-семантикалық жағынан қарастырылады. Себебі бұл лексикологияның бастапқыдан қойылған мақсаттары. Бұл тақырыпта шетел ғалымдары және совет кезіндегі ғалымдар А.К.Ахметов табу мен эвфемизмдерді ертедегі мифтік кезеңнен дәл осы уақытка дейін зерттеген. Д.К.Зеленин Шығыс Европа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сөздері жайлы зерттеген. И.К.Лауде бірнеше түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы анализін жасаған. Б.А.Ларин эвфемизмдердің орыс, украин және литва тілдеріндегі бірнеше жұмыстары бар. М.М.Копыленко түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді зерттеген.
сияқты қазақ және ағылшын халықтарының этномәдениеті мен тілдерінен де
тең орын тепкен ауқымды кең категориялар. Сондықтан оларды этнография
мен лингвистиканын ішінде немесе еншілес мәселелерін зерттейтін
этнолингвистика ғылымдарының тұрғысынан зерделеудің ғылыми танымдық
әрі практикалық мәні ерекше.
Күнделікті коғамдық өмірде біз күлакка жағымсыз немесе дөрекі естілетін сөздер кездеседі. Сол жағдайда біз тыйым салынған сөздер (табу) немесе сол сөздерді жұмсартып сыпайылап айтуға колданылатын сөздер мен (эвфемизм) орнын ауыстырып отырамыз.
Лингвистикалық құбылыс - табу мен эвфемизмдер бүкіл дүние жүзінде жан-жақты зерттелгені мен, бұл құбылысты одан әрі зерттеуге ғалымдардың қызығушылығы артуда. Табу мен эвфемизмдерді зерттеу тілдің жан-жақты қырларын меңгеруге сонымен қатар стилистика, лексикология, этнолингвистиканы үйренуге мүмкіншілік береді. Бұл табу мен эвфемизмдерді зерттеудегі себеп қазақ тілінің дамып күшіне енуі мен байланысты. Себебі Совет үкіметі кезінде ұлттык сезім тарихпен, тілмен байланысын үзген еді. Дәл қазіргі кезде еліміз егемендігін алғаннан соң қазақ этносының тамырлары кайта дамуда. Бұл жұмыста ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер лексико-семантикалық жағынан қарастырылады. Себебі бұл лексикологияның бастапқыдан қойылған мақсаттары. Бұл тақырыпта шетел ғалымдары және совет кезіндегі ғалымдар А.К.Ахметов табу мен эвфемизмдерді ертедегі мифтік кезеңнен дәл осы уақытка дейін зерттеген. Д.К.Зеленин Шығыс Европа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сөздері жайлы зерттеген. И.К.Лауде бірнеше түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы анализін жасаған. Б.А.Ларин эвфемизмдердің орыс, украин және литва тілдеріндегі бірнеше жұмыстары бар. М.М.Копыленко түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді зерттеген.
1. Ахманова.О.С. Ағылшын-Орыс және Орыс-Ағылшын сөздігі «TKISO», 1995-663 б.
2. C.O.D. - The Concise Oxford Dictionary - Oxford Press; 1976 - 136,
3. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary of current English -M.: "Русский язык" 1982-130/32 стр.
4. Искакова А.А. Қазак тіліндегі түсіндірме сөздік - Алматы «Наука», 1974-536 6.
5. Muller English-Russian Dictionary - M.: "Vishaya Shkola" 1969-889 p.
6. Мусабаев.Ғ.Ғ. Орыс-Қазақ тіліндегі сөздік Алматы, 1981-1136
7. Rawson H. Wicked Words - New York, 1989-372 p.
8. Webster's New Universal Unabridgep Dictionary New York 1994.
2. C.O.D. - The Concise Oxford Dictionary - Oxford Press; 1976 - 136,
3. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary of current English -M.: "Русский язык" 1982-130/32 стр.
4. Искакова А.А. Қазак тіліндегі түсіндірме сөздік - Алматы «Наука», 1974-536 6.
5. Muller English-Russian Dictionary - M.: "Vishaya Shkola" 1969-889 p.
6. Мусабаев.Ғ.Ғ. Орыс-Қазақ тіліндегі сөздік Алматы, 1981-1136
7. Rawson H. Wicked Words - New York, 1989-372 p.
8. Webster's New Universal Unabridgep Dictionary New York 1994.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Шет тілдері және халықаралық қатынастар факультеті.
Ағылшын филологиясы кафедрасы.
Магистрлік диссертация.
Тақырыбы: Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
ерекшеліктері.
Орындаған: .
Ғылыми жеткеші ф.ғ.к.профессор: .
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №
Кафедра менгерушісі: .
Түркістан
Мазмүны.
Кіріспе
I Тарау. Табу мен эвфемизмдер лингвистикалық құбылыс.
§ 1. Табу мен эвфемизмдер катысты ғылыми еңбектерге шолу
§ 2. Табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 3. Әртүрлі тілдердегі табу мен эвфемизм дер дің этнолингвистикалық
қайнар көздері
II. Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
салыстырмалы лингвистикалық анализі
§ 1. Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 2. Қазак және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің аламорфлық
және изоморфлық ерекшеліктер
§ 3. Эвфемизмдердің жасалу жолдар
§3.1. Эвфемизмдік метафоралар
§3.2. Эвфемизмдік синехдоха
§3.3. Эвфемизмдік ирония
§3.4. Эвфемизмдік парафраза
§3.5. Эвфемизм тудырудың баска тәсілдері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша 1-14
Кіріспе
Тақырыптың кәкейтестілігі - Табу мен эвфемизмдер басқа халықтар
сияқты қазақ және ағылшын халықтарының этномәдениеті мен тілдерінен де
тең орын тепкен ауқымды кең категориялар. Сондықтан оларды этнография
мен лингвистиканын ішінде немесе еншілес мәселелерін
зерттейтін
этнолингвистика ғылымдарының тұрғысынан зерделеудің ғылыми танымдық
әрі практикалық мәні ерекше.
Күнделікті коғамдық өмірде біз күлакка жағымсыз немесе дөрекі естілетін
сөздер кездеседі. Сол жағдайда біз тыйым салынған сөздер (табу) немесе сол
сөздерді жұмсартып сыпайылап айтуға колданылатын сөздер мен (эвфемизм)
орнын ауыстырып отырамыз.
Лингвистикалық құбылыс - табу мен эвфемизмдер бүкіл дүние жүзінде жан-
жақты зерттелгені мен, бұл құбылысты одан әрі зерттеуге ғалымдардың
қызығушылығы артуда. Табу мен эвфемизмдерді зерттеу тілдің жан-жақты
қырларын меңгеруге сонымен қатар стилистика, лексикология,
этнолингвистиканы үйренуге мүмкіншілік береді. Бұл табу мен эвфемизмдерді
зерттеудегі себеп қазақ тілінің дамып күшіне енуі мен байланысты. Себебі
Совет үкіметі кезінде ұлттык сезім тарихпен, тілмен байланысын үзген еді.
Дәл қазіргі кезде еліміз егемендігін алғаннан соң қазақ этносының тамырлары
кайта дамуда. Бұл жұмыста ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер лексико-семантикалық жағынан қарастырылады. Себебі бұл
лексикологияның бастапқыдан қойылған мақсаттары. Бұл тақырыпта шетел
ғалымдары және совет кезіндегі ғалымдар А.К.Ахметов табу мен эвфемизмдерді
ертедегі мифтік кезеңнен дәл осы уақытка дейін зерттеген. Д.К.Зеленин Шығыс
Европа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сөздері жайлы зерттеген.
И.К.Лауде бірнеше түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы
анализін жасаған. Б.А.Ларин эвфемизмдердің орыс, украин және литва
тілдеріндегі бірнеше жұмыстары бар. М.М.Копыленко түркі тілдеріндегі табу
мен эвфемизмдерді зерттеген.
Қорғауға ұсынылып отырған магистрлік диссертацияның тақырыбы - Қазақ
және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің ерекшеліктері.
Жұмыстың басты мақсаттары - лексико-семантикалық жүйесіндегі қазақ және
ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің геторогендік және гомегендік
ерекшеліктерін көрсету. Зерттеген сөздер мен сөз тіркестердің қолданылу
аясына қарай классификация жасау. Сонымен қатар бұл зерттеудің тағы бір
мақсаты лексико-семантикалық және этнолингвистикалық аспекттегі табу мен
эвфемизмдерді зерттеген тілдердегі ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
зерттеу.
Мақсаттары:
1. Совет үкіметі кезіндегі, шетел және қазақ тіл біліміндегі
ғалымдардың бірнеше тілдерде жазылған жұмыстарын оқып анализ жасау.
2. Табу мен эвфемизмдерді этнолингвистикалық жағынан ритуалдармен,
әдет-ғүрыптармен салт-дәстүрлерімен бірнеше халықтардың тілдерінің сөздік
корының байланысын зерттеу.
3. Ағылшын тіліндегі эвфемизмдерден классификация жасау.
4. Табу мен эвфемизмдердің лексико-семантикалық құрылысын
салыстыра зерттеу.
5. Сөздіктерден әдеби шығармалардан табу мен эвфемизмдерге мысалдар
табу.
6. Эвфемизмдердің жасалу жолдарын стилистикалық тұрғыдан
қарастыру.
Жұмыстың нысаналары. Ағылшын және қазақ тілдері жүйесіндегі тыйым
салынған сөздер немесе сол сөздердің орнын басатын жұмсартылған сөздер
болып табылады. Көптеген табу мен эвфемизмдерді сөздіктерден кездестіруге
болады. Бірақ лингвистер эвфемизмдердің кең көлемде дамуын атап өтуде және
олар одан әрі дамып тілдің сөздік қорын дамыта түсетіндігін айтуда.
Сондықтан да қазіргі кезде біз білмейтін табу мен эвфемизмдерді
кездестіруге болады және де бұл құбылыс лингвистердің табу мен
эвфемизмдерді зертеуге қызығушылын арттыруда.
Жұмыстың проблемасы. Ағылшын және қазақ тілдерінің
генетикалық байланысы болмағандықтан осы тілдердің табу
мен эвфемизмдердін паралелльдігін анықтау қиынға соқтырды. Зерттеу
жұмысының ғылыми маңыздылығы мен құндылығы.
Жекелеген кандидаттық мақалалар болмаса, қазақ және ағылшын тілдерінде
салыстырмалы түрде жете зерттелмеген обьект. Осы уақытқа дейін жарық көрген
аталмыш тақырыпқа қатысы бар ғылыми жұмыстардың басым көпшілігінде табу мен
эвфемизмдер тек бір жақты атап айтқанда, не таза этнографиялық тұрғыдан не
таза лингвистикалық тұрғыдан қарастырылады ал бұл жұмыста олар тілде де тіл
мәдениеті не де тікелей қатысы бар ғылымның бірнеше саласының басын бір
жерге тоғыстыратын ауқымды кен этнолингвистикалық біртұтас ғылыми обьект
ретінде зерттеледі.
Жұмыстың теориялық маңызы. Эфемизмдерді формамен мазмүн түрғысынан
карастыру, тілдік фактіні коғамдык сананың түрлері және обьективті акиқат
тәрізді сыртқы факторлармен байланыстыра зерттеу қаза тіл білімінін
лексикология, фразеология саласындағы теориялық пайымдауларды толықтыра
түсуге септігін тигізеді.
Магистрлік жұмыстың кейбір пайымдаулары мен нәтижелерін жоғарғы оку
орындарында оқытылатын стилистика, тіл мәдениеті пәндерін оқытуда, сондай-
ақ түсіндірме, екі тілдік аударма сөздіктерін құрастыруда, өзге де
лексикографиялық жұмыстарда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеде: тақырыптың көкейтестілігі, ғылыми
маңыздылығымен құндылығы, мақсаттары, теориялық және практикалық маңызы,
жұмыстың проблемалары, нысаналары.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауда табу мен эвфемизмдердің пайда болуы мен дамуы. Бұл
тарау үш параграфтан тұрады: бұл тарауда табу мен эвфемизмдерге қатысты
ғылыми еңбектерге шолу жасалынады және лингвистердің табу мен эвфемизмдерге
жасаған классификациясына тоқталады.
Екінші тарауда ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эфемизмдердің
салыстырмалы анализі, классификациясы және жасалу жолдарына тоқталынады.
Бұл тарауда табу мен эвфемизм дер дің анатомия мен физиологияға, ауруларға,
өлімге байланысты, жанұямен отбасы құрумен байланысты, әйел мен ер
адамдардың байланысы, қоғамдық моральдық этикалық нормаларға кайшы келетін
қылықтар және де саяси эвфемизмдер жайлы сөз болмақ. Оған қоса бұл тараудың
келесі зерттеу мәселелері кіреді. Атап айтқанда олар: эвфемизмдердің жасалу
жолдары. Бұл тарауда семантика-стилистикалық анализ жүргізіледі.
Зертеу жұмысының нәтижесінде қорытынды жасалынады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Ағылшын тіліндегі қысқаша сөздік.
I Tapay Табу мен эвфемизмдер - лингвистикалық құбылыс.
§1 Табу мен эвфмезимдерге қатысты ғылыми еңбектерге шолу.
Адамзаттың рухани дамуының әр түрлі сатыларында қалыптасқан наным
сенімдер мен діндерден, бүкіл әлем халықтарының әдет-ғұрыптарынан орын
алған сан-алуан тыйымдар немесе табу этнолингвистикалық, құбылыс ретінде
ғылыми әлемнің назарын өзіне ертеден-ақ, аударып келген. Табу сѳзі Тонгон
тілінен аударғанда киелі немесе ұстауға болмайтын деген мағынаны
береді. Табу бұл тілдің магиялық ерекшелігімен, наным-сенім қорқыныштан
туындаған. Ал эвфемизм сѳзін Грек тілінен аударғанда Eu-жақсы және pheme-
сөйлеу деген мағынаны береді. "The Concise Oxford Dісtоnагу" сөздігінен
эвфемизмдерге мынадай сипаттама береді."Еuрһеmіsm is a substitution of
mild or vague or blunt or direct one, expression thus substituted" [C.O.D.,
p.357]
Табу мен эвфемизмдерді барлық мәдениеттен кездестіруге болады. Мәселен,
табудың шығуындаралуын және түрлерін этнографиялық тұрғыдан бүкіл әлем
деңгейінде алғашкы зерттеушілердің бірі-антропологиялық мектебінің ірі
өкілі Джемс Фрэзер болатын. Ғалымның он екі кітаптан тұратын "The Golden
Bough" (Алтын Бұтақ) атты ірі ғылыми еңбегінің екінші кітабы дүние жүзі
халықтарының мәдениетіндегі жалпы табу мәселесіне арналған онда Дж.Фрэзер
табу атаулыны үлкен-үлкен торт топқа бөліп, біріншіге-тыйым салынғаніс-
әрекеттерді, 2-ге адамдарды, 3-ге заттарды, ал 4-ші топка тыйым салынған
сөздерді жатқызады. Дж.Фрэзрдін аталған еңбегі кейіннен орыс тіліне де
аударылып басылды. Бірақ оның көлемі тұпнұсқаға қарағанда әлдеқайда кеміп,
төрт-ақ кітап болып шықты. Сондықтан да болар, ондағы табу сѳздермен
байланысты мәліметтер де тұпнұсқадағы мөлшерден көп қысқарып қалған.
Сонымен Дж.Фрэзер табуды жан-жақтан зерттеп және де оның әр этностағы орнын
тереңінен зерттеген [Дж.Фрэзер,56б] .
Шығыс Еуропа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сѳздері белгілі
орыс ғалымы, этнограф Д.К.Зелениннің екі томнан тұратын құнды еңбегінде
жан-жақты сипатталған. Ғалым бірінші кітапта жоғарыда аталған үлкен
этнографиялық кеңістікте орналасқан ондаған халықтардың өміріндегі
аңшылықпен байланысты наным-сенімдердің негізінде қалыптасқан сан-
алуан табу сѳздер жайлы мәселе қозғаса, екінші кітапта сал халықтардың
аңшылық кәсібімен тыс күнделікті өмірінде кездесетін әр түрлі тыйымдар
мен табу сѳздер жайлы ой өрбітеді. Д.К.Зелениннің пайымдауынша, алғашқы
кездегі тыйымдар аңшылықтардың қорқынышынан туындаған, себебі олардың
ойларынша аңдар адам тілін түсіне білген сондықтан да аңшыларға өздерін
ұстатпаған. Сонымен катар Д.К.Зеленин кѳптеген әр этноста кездесетін
ұмытылған сѳздерді ѳз еңбегінде жазған. [Месhсоѵsкауа, р.33]
Табу мен эвфемизмдерді тек тұрғысынан қарастырған, олар туралы салмақты
пікір жазған немесе келелі ой түйіп тұжырым жасаған-тілші ғылымдар мен
ғылыми еңбектер жоғарыда айтылғандармен ғана
шектелмейді. Мәселен, кешегі Совет тіл білімінде ѳзінді қорны бар
іріғылымдардың бірі А.А.Реформатский табу мен эвфемизмдердің байланысы мен
ара-жігін былайша түсіндіреді Для замены табу слов нужны дрерия слова-
эвфемизмы. Эвфемизмы-это заменные разрешенные слова которые употребияют
вместь запрещеных (табуированных) [Реформатский 996] Алдыңғы пікірді
толықтыра түсетін әрі табу мен эвфемизмдерді басқа бір қырынан суреттейтін
анықтаманы белгілі ғалым Л.А.Булаховенкийдің еңбегінен де кездестіреміз
Ғалым түйген ой тѳментедідей: Как очень сузившшася по употребленнию,
запрещеннае слова боли других стоят, с одной стороны, перид опасностью
вымирания с другой-перед потребностью заменны их разрешенными словами-
эвфемизмя и словами другого значение эвфемиззмы-слова или выражения,
заменяроция тосные названия перающих предметов или явленний и дающие
вазможность говорить о них без опаснасти [Булаховский,51 б]
Осы пікірлерге қосыла отырып эвфемизмдер әрқашанда табу сөздердің
орнына қолданылып, сол сөздердің өзіде табуға айналып бұл процесс ешқашан
тоқтамайтынын айтуға болады.
Орыс-Совет лингвисті А.Н.Самуловичтің тіл, әдебиет, фольклор,
этнография және де түркологияның жалпы тарихы жұмыстарынна түркі
тайпаларындағы қазақ әйелдеріне салынатын тыйымдар жайлы жазылған
материалдар кездеседі. Ал не мен эвемизмдерді қазақ тілінде арнайы зертеген
қазақ академигі А.К.Аханов болатын. Ол мен эвмезимге классификация жасап
және де олардың тілдегі алатын орны мен ерекшеліктері жайында зерттеген
(Ахметов,5б)
Түркі тілдегі табу мен эвмезмдер жайлы мына лингвистерде зерттеген
Мысалы,И.К.Лауде.Сиртаутас қазақ, өзбек және қырғыз тілдеріндегі табу мен
эвмезмдер жайында салыстырмалы анализ жасаған;
Л.С.Турганбаева қазақ тіліндегі эвфемизмдер мен дис
эвфемизмдердің ұлттың мәдениенттегі семантикасы зерттеген.
Н.И.Ергешова қазақ тіліндегі мен эвмезмдердің ішкі байланысын
зерттеген (копеленко,48 б).
Ағылшын тілінде табу Н.Раусен сѳздігінде табудың шығуы, дамуы, әр
түрлі мағыналары жайында зерттеген. Жоғарғыда айтылған лингвист,
ғылымдардың еңбектері этнолигвистика және лексикологияға саласында жасаған
қолмақты еңбектер болып табылатыны даусыз.
§2. Табу мен эвфемизмдерге жасалған классификациясы.
Ерте кезден адамдардың дамуынан бастап, табу мен эвфемизмдердің
мифологиялық наным-сенімдерден туындағаны анық. Қазіргі кездегі табу мен
эвфемизмдердің пайда балуы қорқыныштан, әдептілікті сақтаудан байланысты.
Табу мен эвфемизмдердің әр салада қолданылғандықтан лингвистер оларды
бірнеше топтарға ажырата бастады.
Бұл тарауда лингвистердің табу мен эвфемизмдерге жасалынып қойған
классмификациясына тоқталамын. Біріншіден қазақ лингвисті, акадимик
А.К.Ахметов жасаған классификациясына тоқталайын. А.К.Ахметов Совет және
қазақ лексикологиясының дамуына табу мен эвфемизмдерді зерттеу арқылы үлкен
үлес қосты.
1 Ұмытылған аңдардың аттары. Бұл топта жабайы аңдардың атын атаса олар
үйірімен адамдарға шабуыл жасайды деген сенім болған.
Мысалы: Қылқұйрық - ат
Қара құлақ -жолбарыс
2) Аурулардың атаулары:
Мысалы: қызылша-қызыл көйлек
3) Шайтан аттары:
Мысалы: Бір нәрсе, қара -албасты
4) Адамдарға зияны тиетін сөздер.
Мысалы: Жоғалды
Тыйым салынған есімдер. Діни ескертулерден туындаған тойым есімдер Ауру
данділ сөзден сақтау үшін балдарға Әдемі есімдер берілмеген
Мысалы: Итбай
Күшікбай
Жаманбай.
Келесі топқа қоғамдық өмірде қолданылатын табу мен эвмизмдер жатады
олар алты топқа бѳлінеді.
1. Бөлімге байланысты табу эвфемизмдер:
Мысалы: аттанып кетті
өлді
орын жай
дене- өлік
2.Аурулар мен физиология байланысты табу мен эвфемизмдер. Мысалы:
жөтел ауру, көкірек ауру, құрт ауру, құлағының мүкісі, керең
3.Анатомияға байлаысты табу мен эвфемизмдер адам дене мүшелелері. Мыс:
түйме, емшек, несеп жібергіш канал.
Кейбір табиғи қажеттіліктердің атаулары.
Мыс: әжетхана, аяғы ауыр, екі қабат,
Қызыл, етек кір.
4.Әйел мен ер адамның арасындағы байланыс.
Мыс: жақын болу, көңілдес болу, ояту.
5.Жанұя және отбасы құру мен байланысты эвфемизмдер.
Мыс: Әйел, қатын, ер, жолдас
Бай, ажырасу күйеуге шықты
6. Қоғамдағы моральдық этикалық нормаларға қайшы келетін қылықтар. Мыс:
жүгенсіз, жезөкше, көзіне шөп салу
Сонымен қатар А.К.Аханов саяси эвфемизмдердің классификациясын
жасаған.
§3 Әр түрлі тілдердегі табу мен эвфемизмдердің
этнолингвистикалық қайнар көздері.
Сөздерге салынатын тыйымның діни наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардан,
сонымен қатар мәдениет, этикет сақтау мақсатында туындаған.
1. Діни наным-сенім
а) магия
ә) тотемизм
б) құдайға сену
2. Этикет мәдениет Алғашқы кауымдык кезеңнен бастап-ақ діни
көзқарастарда пайда болған еді. Сол алғашқы қауымдағы адамдар табиғаттың
түсініксіз іс-әрекеттерінде бір тылсым күш бар деген ой болған еді.
Сондықтан да қорқыныштан, жаманшылықтан өздерін қорғау мақсатында адамдар
белгілі бір ритуалдарға тыйымдарға сенді. Бұл-магияның алғашқы қадамы еді.
Сол бір магиялық кезенде алғашқы қауымдағы адамдардың ойларынша
ритуалдармен тыйымдар арқылы табиғаттын тылсым күштерін басқара аламыз
деген ой болған. Өздерінің тілі арқылы адамдар ауруларды емдеп, жаман
күштерден қорғану, жақсылық болдыру және дүшпандарды жеңе аламыз деген
түсінік болған. Осы түсініктермен адамдар мен жануардың, жағымсыз заттардың
аттарын атауға қорыққан.
Мыс. Қаз. Жай - жасыл сөзімен алмастырылады
Кей кездері адамдар балымды және болымсыз тілектер жақсы мағынада
айтылады.
Мыс. Ни пуха ни пера
Bad cat [Раусон, 306] немесе Қаз. Жаман бала [Ахметов, 106]
Алғашқы
қауымдағы адамдардың аурулардан, тіл көзден сақтау үшін мына бір
сөйлемдерді мысал ретінде келтіре келтіруге болады:
Мыс. Ор.т. Типун тебе на язык
Қаз. Тілін тасқа
Адамдардың есімдері де тілге өзіндік әсерін тигізіп отырған. Мысалы,
Мадагаскардағы Анемирана тайпасына таққа Расохрина ханшайымның келуімен
Sopherina сөзі ұмытылып, ол Zana dandy сөзімен алмастырылды. Сонымен қатар
өздерін тіл көзден, жамандықтан сақтау үшін жанама есімдер койылатын. Бірақ
олар ұзақ және айтылуға қиын болатын.
Мыс. Қаз Қабылқалым
Зулхарный [Жанузаков91,856.6]
Келесі кезең тотемизмнің дамуы еді. Бұл да магия секілді табу мен
эвфемизмдердің ары қарай дамуына өз үлесін қосты. Бұл топ кѳбінесе аңдарға
арналған, себебі аңдар адамдарға тікелей қатысты еді. [Хорнби, 1406]
Тотемизм көбінесе жануарлардың есімдеріне тыйым салатын. Мысалы, Түркі
халықтарының сенімі бойынша олар өздерін қасқырдан таралғанын айтқан.
Сондықтан түркі тілдерінде жануарларға қойылған көптеген эвфемизмдерді
кездестіруге болады.
Мыс. Қаз. Ұлыма, итқұс, қарақұлақ, сере-қасқыр
Алтай халықтары қасқырдың эвфемизмдеріне иттердің аттарын түрлендіріп
қойған.
Мыс. Kok jit (Аг.ә"а grey dog "), djerdinjiti (Аг.әд" eaihern dog "),
Djerdin kucugu (Аг.әд "eathernpuppy")
Түркімен тіліне келетін болсак келесі эвфемизмдермен таныс боламыз.
Мыс. Түркм. Gurt- gurt
Mozel
Adyjiten
Zanavar [Копиленко,48]
"Аю" сөзі де табуға айналып әр халықтар оғанда басқа да аттар қойған.
Аюға қойылған көптеген эвфемизмдер орыс тілдерінде де кездеседі.
Мыс.ор.т хозяин
лесник
ломака
бурый
косолапый
с)Қоғамның дамуы адамдардың ой- өрісінің дамуы діннің жаңа бір бағыта
дами бастауы табу мен эвфемизмдердің тағы бір салада дами бастауы байқалды
ол - Құдай есімдері және шайтан есімдері.
Мыс. Aғ the Belial, the Archenemy, Appolyon- шайтан
Қаз Шимұры, сары -шайтан
Ор.т Он, зеленый, черт
2. Табу мен эвфемизмдердін бірінші тобы дінге қатысты болса, екінші
тобы дәстүрлі моральдык -этикалық, катынастар саласында қалыптасқан табу
мен эвфемизмдердің классификациясы жатады. Мыс, ѳлімге байланысты,
маскүнемдікке, тәртіп бұзушылықка т.с.с табу мен эвфемизмдер.
А) Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың ішіндегі ең қорқыныштысы да
сескендіретін ең суығы да ѳлім. Сондықтан да кез- келген халықтың тілінде
"өлім", "өлді" деген сөздердің орнына сол ұғымды білдіретін бірақ
алдыңғылардан әлдеқайда тігісі жатык эвфемистік синонимдер қолданылады.
Американдықтар да "died" ("өлді") деген ауыр сөздердің орнына ағылшын
тіліндегі сол ұғымды білдіретін жүз елуге тарта метафоралық әрі эвфемистік
баламалардын бірін қолданылады. Сөзім дәлелді болу үшін бірнеше мысал
келтіре кетейін. "realeasedfrom the burden of the world" - Жалықтыратын
жалғанның ауыртпашылығынан босады, "the lam of life flickered out"- өмір
шамы өшіп қалды, "gone to enduring sleep "- мәңгі ұйқыға кетті, "reached
his journey "s end " - сапарының соңына жетті.
Қазақ ауыз әдебиетінде сақталған өлімді естірту және көңіл айту үшін
қолданылатын эвфемизмдерге негізделген ескі нұсқалардың кейбір үлгілері
төмендегідей:
. . . Ақсұңқар ұшты ұядан,
Қол жетпейтін қиядан...
Қанаты бүтін сұңқар жоқ,
Туяғы бүтін тұлпар жоқ.
Торбасты ұста соқпайды,
Өлместі тәңір жаратпайды.
Топырағы торқа болсын!
Қалганға өмір берсін [Қайдаров 746]
Ә) Әдетте мае адамдар- маскүнем деп өз атауларымен аттағанның ешбір
өрескелдігі жоқ. Солай бола тұра, әлгі ұғымдардың эвфемистік атаулары да
жоқ емес. Мысалы, ұдай мае деудің орнына-тойып алыпты, қып-қызыл, ұртап
алыпты немесе маскүнем деудің орнына ішеді, жұтады, сіміреді, ішімдіке
жақын деп астарлап айту сирек кездеспейді.
Ал ағылшын тілінде "drunk"- ішкен адамды мына эвфемизмдермен
алмастырылады: "delicate ", "under the influence ", "drunk as a lord",
"flustered" ;т. с. с.
Қалыптасқан қоғамдық тәртіпке жатпайтын өрескел қылықтардың енді бірі-
ұрлық істеу. Мұндай кәсіппен айналысу тек моральдық жағынан азғындаған, ар-
ұяттан жүрдай болғандардың ғана қолынан келеді. Жұрт ұрыны -ұры деп өз
атымен де, тігісі жатықтау эвфемизмдермен де атайды. Төменгі мысалдар соның
айғағы:
". . . Біреудің қойына бір ауылдың қозысы жамыраган қой мен қой
араласып, шатасып кеткен. Осындай қарбалыста "бармақ басты, көз қысты "боп,
талай момынның тоқты-торымы сотқар ауылдың жемі болып жүреді" [М. Әуезов
"Абай жолы 452 б"]
". . .Директордың үйі көшіп келгелі Тунқатар, маскунемдігі үшін
шығарылган, ептеп қолының жиендігі бар, дудар бас Костинді сонда ертіп
барып, есігінің алдына бөлек беседка жасатып жүретін- ді [С.Адамбеков]
Әрине бұл сияқты эвфемизмдер өрескел қылықты, адамдарды аяушылықтан не
болмаса олардын көңілін аулағандықтан тумайды. Олардың көпшілігі адамдардың
мәдениетті сөйлеуге, ұғымы жаман сөздерден аулақ болуға тырысып
отыратындығынан келіп қалыптасады.
II Tapay
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің саластырмалы
лингвистикалық анализі.
§ 2 Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы.
Бұл тарауда табу мен эфвемизмдердің қолданылу аясына қарай ағылшын
тілінде жасалынған классификацияларға тоқталамыз.
1. Бірінші топқа тылсым күштерге арналған табу мен эвфемизмдер.
Мысалы. The Supreme Being, the Creator, Ancient of Days [C.O.D.,
p.p88,49,34]
[Hornby,p.p.312,503,507,227,373]- God
"OurFather, Lud, Lord, theDeity, Goodnes Goodness!", said I,
"here's Wish frightened" [Wells, p.408]
"GoodLord! Here's a ghost at last" [the same, p.398]
"By Jove ! Mustn't forget that" [Monsarrat, p.71 ]
Мысалы. Devil- The Adversary, [C.O.D., p.p 106,107]
Deuse, Dickens, Mike [Grinsberg, p.p. 106, 107]
"Where the dickens can they be ?" [Galsworthy, p. 44]
"How the deuce should I get him to take the money " [the same , p.68]
"What in the name of mike have you been doing? " [wells, p. 173]
"Wow know that you are the Evil one and not aunt, " [Munro, p. 139]
2. Ѳлімге байланысты табу мен эвфемизмдер.
Bone-yard [C.O.D., p.l 11]- burial ground
Grave- yard [Hornby, p. 377]- burial ground, cemetery
To pass away, to make one's bow, snuff the candle, cut the painter, to pay
One's debt to nature, to go to one's last home, to go the way toallflesh,
to pay one's debt to nature, to go to one's last home, to go the way
toallflesh, to kick the bucket, to hope the twig, to join the majority, to
give up the ghost, go to glory, end, to be lost.
"It .s the same idea as talking about passing away and going above
instead of plan dying" [Gordon, p.9]
"She came to an untimely end" [Hornby, p.284] "The ship and all its
crew were lost" [the same, p. 5 04]
3.Ауруларға, медециналық терминдерге арналған табу мен эвфемизмдер.
Мыс.'"'Hansen's disease - leprosy [Rawson, p.253]
"Irish mutton, French pig, Neapolitan disease- syphilis " [Rawson, p.p.
212,155,291]
"King's evil- scrofula " [Muller, p.261]
"St. John's evil- epilepsy" [Muller, p. 261]
"Bedlam" [Rawson, p.287], mental home, nut- house [Hornby, p.p.27,72]
"Infirm, mast, kink " [Hornby, p.p.436, 72, 466], underwit, deranged
[Muller, p.p.800, 204], nerd [Rawson, p.287]
"To Bedlam with him ! Is he man grown mad " [Rawson, p.287]
"One day he met a girl that was just his type, if you know what I mean.She
was a girl nerd " [Rawson, p. 267]
4.Анатомия мен физиологияға арналған табу мен эвфемизмдер.
А) Дене мүшелеріне қатысты
Мыс.rеаr, after [CO. D., р.р.930, 16]
Poswterior, derrier [the ABC of Dirty English, p.p.68, 170]
Bossom [Hornby p.p. 142,92] Masculine genitals- parts, cock, schooling,
rhubarb [Rawson, p.p.339, 328]
"If the sight of them aroused a desire in her bosom is it strangel
"[Dreiser p.97] Sometimes we call it a peter, " I whispered "
"Why do you call it a schooling? " "In parts of the upper south they
call it a
dong or a tool. Or a peter. " "I've heard Nathan call it his dork. Also
his putz "[Rawson, p.339]
Ә) табиғи қажеттіліктер "to urinate "- to make water, draw off, shoot a
lion, to go to bathroom, to сһеск plumbing [the ABC of D.E., p.p.
153,75,214,106,53 ]
"urine"-pass water [Muller, p.540]
"to deficate "- to make, do, see one’s aunt, see Mrs. Murray
[the ABC of D.E., p.p. 151,70,22,110,207]
"toilet"-water-clost, powder room, jakes, John, lav
[Hornby,p.p.446,148,453,457,476]
rest-room, comfort station, ladies" room, men’s room
[Muller, p.p. 198,150,419,642]
lounge, gentlemen’s room, ivy- cottage, back, cloakroom, dooah
[the ABC of D.E .p.p.149,249,100,132,24,55,73] bathroom, bog [C.o.D., p.p.
80,109]
"He looked about for a place to hide and rushed in to the lavatory "
[Saroyan, p.35]
б) Әйел физиологиясымен байланысты табу мен эвфемизмдер. "pregnancy" -
in а bad shape, in a bad way, in a delicate condition, in a delicate state
of health, in a family way, in a fix, in an interesting condition [the ABC
of D.E., p. 130] to be expecting [Muller, p.265]
"menstuation "- that time of a month, visit from one’s friend,
relations, bad week [the ABC of D.E., p.p. 237,248,197,24 ]
5. Әйел мен ер адам арасындағы қарым-қатынастарға арналған табу мен
звфемизмдер
Мыс."lover"- constant companion [the ABC of D.E .,p.57]
Bed-fellow, lay, fancy man partner [Hornby, p.p.71,478,244,106]
Sexual relations- intimacy, liaison [the same, p.p. 447,486]
"sexual intercourse"- how’s your father, have relations with somebody,
grant
the favor, to take turn in Cupid’s corner [the ABC of
D.E.p.p.128,118,109,235]
have it off, lie with, knock somebody up, knock about with somebody
[Hornby, p.p. 395,487,468]
to bed down [C.O.D., p.85 ] to make love [Muller, p.452]
"After they had made love, Will Adamson lay back in the latticed
moonlight,'' [Brethor, p. 130]
''The sly whoresons have got speedy trick to lay down ladies [the same,
p.233]
"She s knocking about with a married man" [Hornby, p.467]
"Sexual relations without marriage" -free love, celibacy, live together
[Hornby, p.497]
"I hear that Jane and Bill are living together" [Hornby,p.497]
"contraceptives " -anty-baby medicine [the ABC of D.E.,p.l8]
6. Моральдык- этикалық нормаларға кайшы келетін өрескел кылықтарға арналған
табу мен эвфемизмдер.
"prostitute "- Social E [the ABC of D.E., p.223]
lady of easy virtue, lady of leisure, lady of pleasure, lady of the
evening, lady of the night, lady of the scarlet, lady of the sisterhood,
impure,no better than she should be, nymph of darkness [the same, p.p.
140,130,164,167]
harlot, Jezebel [Hornby, p.p. 307,392]
a woman of a certain type [Muller, p.846]
E.g. "House of prostitute" - assignation house, sporting house, cat
house, fancy house, call house, house of delight, house of ill repute,
house of joy.
[the A.B.C. ofD.E., p. 128]
"Homosexual lesbian"- bi, not so much interested in the opposite sex,
one of those [the ABC of D.E., p.p.31,166,169]
a person of other orientation,
[Hornby, p.p.241,88,306,305] pervert, gueer, gay [Rawson,
p.p.293,319,170]
E.g. "...a pervert whom I can trust told me that he had made advances
to upwards of one hundred men " [Rawson, p.293]
"Some girls said I was queer and that she shouldn’t be friendly with
me"
"there’s no telling what bothers people. Take the residents of Gay
Street in West Seneka, New York. More than half of the families living
there petioned for a street name change. From now on they want to be
called
fawn Trail" [Rawson, p.p. 170,318]
"drug- addict"-junky, monkey [Hornby, p.p.460,42]
7.Бұл топқа қоғамда кездесетін әр түрлі жағдайлардағы табу мен эвфемизмдер.
А) вульгарный сѳздерді эвфемизмдермен алмастыру.
"bleach" -to feel sick [Hornby, p.291 ]
"sweat" -glare, perpire [the same, p.p.322,552]
"bowel"-innards, peptic [the same p.p.387,548]
E.g. "... We had never seen - he was one of those men whose faces never
perspired, but now it was shining tan ." [Lee, p.42]
Ә) Такт пен сезімталдық
"eat"-to partake of food, to partake of refreshment, to refresh
oneself [Ginsburg,p. 106] "dirty"- unclean, untidy [Muller,
p.p.797,808]
"nude "- be in a state of nature [Hormby, p.58,] altogether
[C.O.D.p.29]
birthday clothes [The ABC of D.E., p.32]
"lodger "- paying guest [Hornby, p.383]
"divorce"- separate [Muller, p.671]
E.g. "Tea that evening was partaken of an a fearsome silence " [Munro, p.
139]
"Naturally, I jumped out of the tub ,and before I had thought twice,
ran out in to the living room in my birthday suit" [Wells, p. 179]
"We were returning to Paris to set up separate residences"
[Hemingway, p.108]
б) Біреуді ренжітпеу үшін қолданылатын эвфемизмдер.
"old" -grey-beard, grey headed [Hornby, p.378], eldery, aged
[Muller, p.p.27,246], geezer Rawson, p. 171 ]
"fat"-stout, [C.O.D.,p.p. 1108,764], lard [Rawson, p.232]
"drunk " - marry, inebriated [Hornby, p.p. 28,447,435]
"black" -Afro- American, coloured people, spade, spook [Rawson,
p.p.267,371]
E.g. "I'm looking for a young woman of colour whose name is Sarah ", he
said. [Doctorow, p. 104]
I looked at Brew who was black as God is supposed to be white. "Man,-
Brew ", -1 said, ''you sure an ugly spook!” [Rawson, p. 371]
"The four Turlocks hated- Negroes and never hesitated in voicing their
disgust. "Goddamned spades, killed my cousim Captain Matt- one of them gets
out of line with me, he's dead". [Rawson, p.369]
в) Тәртіп бұзушылықка арналған табу мен звфемизмдер.
"prison" - big house [C.O.D., p. 56] in the nick [Hornby, p. 64]
”rape"- assault [C.O.D., p.56]
"steal"- abstraction, big, bone [C.O.D., p.p.5,7,111], rip off [Rawson,
p.329], dishonest manner [Muller, p.218]
E.g. "A quite southern town in Alabama was rocked by a young girVs
accusation of criminal assault". [Lee, p.39]
"They think we have come by this horse in some dishonest manner"
[Galperin, p.84] г) Саяси эвфемизмдер.
"a lie" - misinformation, terminological inexactitudes [Hornby,
p.p.34,435]
"to bribe "- approach, to grease somebody's palm [C.O.D., p.p.46, 111],
grease somebody's palms [Hornby, p.377]
"decieve"- bluff [C.O.D., p. 107]
"traitor" - quisling [Rawson, p.326]
"In private I should merely call him a liar. In the Press you should
use the words: reckless disregard for truth, and in Parliament- that you
regret he should have been so misinformed'' [Galsworthy, p.236]
"Mr. Karaeen found his dialogue with the Israelis dwindling away.
Palestinians were either dealt with as quisling who cooperated with the
occupation or they were banished to the margins, he said " [The Times
781999]
"henchman- a trusted underling, specifically, in politics, one who
does dirty work for his leader " [Rawson, p. 191 ]
E.g. "the word [henchman is only used pejoratively, nobody ever dims to
be
anybody else’s henchman " [Rawson, p. 191]
"sponger "-freeloader
E.g. "Congressmen are great freeloaders" [The Times, 761999]
"to dismiss"- give person the air, to sack.
E.g. Tony Blairs closest advisers have told him to sack at last half a
dozen ministers in a reshuble... [The Times, 751999]
"Foolish "- univise
E.g. "If the Conservative Party is so univise as to make the single
currency the issue of the general election , it wil be difficult, because
if I 'm asked my views, I will give them ", Mr. Maude said.[The Times
751999]
Жоғарыда талқыланған классификациялар табу мен эвфемизмдердің
қолданылып жүрген барлық сфераларына түгелдей тоқталмады. Жинаған,
меңгерген материалдарға сүйене отырып осы классификацияларды жасадым.
§2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
алломорфылық және изоморфолық семантикалық
ерекшеліктері.
Бұл параграфта казақ және ағылшын табу мен эвфемизмдерге айналған
сөздер мен сөз тіркестерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына анализ
жүргізіледі.
Табу мен эвфемизмдер өте кең таралған лингвистік феномен болғандықтан
олардың басқа тілдердегі ерекшеліктерін табу мүмкін:
Ағылшын және қазақ тілдері бір лингвистикалық топқа жатпайды, сондықтан
да олар табу мен эвфемизмдерге қатысты көптеген ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын көп кездестірмейміз. Алайда өлімге қатысты табу мен
эвфемизмдердің изаморфолық ұқсатықтарын кездестіруге болады.
А) өлімге қатысты.
Ағылшын: Қазақша
the deceased Шетін болды
the lamented Опан болды.
the late Шығын болды.
Мысалы:
Қазақша үйдің қожасы миялы жағында бір ағайыны шетін болып, соның
жаназасына кеткен екен. (Исаков,221 б)
Ағылшын Қазақша
to pass on Өтті
to find a rest Жай табу
to close one's days Күні бітті
to be gone Кетті
asleep Ұйықтап кетті
to breathe one's last Демі бітті
Мысалдар:Ағ.І’m grieved to learn that your dear mother has passed on
[Hornby,p.l08]
атасы, атамның көзі және тұған әкем де мәңгілік жай тапқан. (Исаков,5156)
ә) Ѳлік және жерлеуге катысты.
Ағылшын Қазақша
Мысалдар. Ағ. lay smb. to rest Қою
below ground Жерлеу
bones Сүйек
remains Мәйіт.
He has laid to rest in the churchyard. [Hornby, p.477]
His mortal remains are bured. [Hornby, p.208]
Қаз. Марқұмның сүйегін жерлеуге алып кетті (Исаков 1006)
Әкемнің сүйегін алып қайтуға шамамыз келмей, қарғақұсқа жем болмасын
деп, тѳбеге жерледік. (Исаков,404б)
Табу мен эвфемизмдердің тағы бір кездесетін саласы-ұмытылған жоғарғы
тәңірлердің есімдері.
Мысалдар .Ағ. Prince of darkness, Prince of air. [Muller,p. 583]
Archfiend [C.O.D. ,p.48]
Қаз.теріс табан , сайтан
Табу мен эвфемизмдердің ендігі бір үлкен тобын қоғамда қалыптасқан
моральдык-этикалық нормаларға қайшы келетін өрескел қылықтар атап
айтканда:
А) Жезөкшелік.
Ағылшын Қазақша.
Fallen woman бұзылган
Party- girl көпшіл
queen азған
a loose woman бетімен кеткен.
Келесі бір топ әйел адамдарға тән табиғи физиологиялық процестердің
бірі
ә) бала кѳтеру.
Ағылшын Қазакша
to be expecting Бала күтуде
great with a child Жүкті
Мысалы Қаз. Рабиға жүкті болып қалған. (Исаков,258)
Құлаққа түрпідей тиетіндіктен қатын алды Бойға тиді, Ерлі бойлы
сияқты тіркестер де эвфемизмдерге орын беріп отырды.
Мысалы: Каз. Қондырды аяқтайды, үйленді.
Ағ.раіr off to lead smb, to alter, with benefit of clergy.
Эвфемизмдердің тағы бірдобына физиологиялық кеместілігі бар адамдарға
қолданылады.
Ағылшын Қазақша
portly жуан
plump салмақтай
ample местей
gammy кемтар
hard of hearing Тосаңдау ecтиді
Бірақ физиологиялық процестер қатысты табу мен эвфемизмдердің дерлік
барлығы семантикалық құрылымдары сәйкес келмейді.
Мысалдар:
Ағ. A portly city counciller [Hornby, p. 144]
He is beginning to plump up [Hornby p. 137]
Қаз. Жайлыбайдың әкесі Сарлыбай КиелбайТүйелі бай атанған төртбаң
келген, жұмыр жуан кісі еді.[Исаков 1326] Қазақбайдың әйелі Зәуре орта
бойлы, шұбар жүзді, салмақты адам. [Исаков 1926]
Корыта келе қазақ және ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің
барлығы дерлік сәйкес болмаса да, олар көбінесе дәлме дәл өлімге,
физиологиялық байланысты табу мен эвфемизмдер бір-біріне сәйкес
келетінлігін жоғарыда көрсетілген мысалдардан көруге болады.
§ 3 Эвфемизмдердің жасалу жолдары
Осыған дейінгі тарауларда әр түрлі тұрғыдан сөз болған сан-қилы
әлеуметтік себептердін негізінде қалыптасатын табу сѳздер мен оларды
алмастырып отыратын ерекше синонимдердің кез келген тілде кездесетін және
соңғылардың эвфемизм деген халықаралық терминмен аталатыны тілге тиек
етіліп, олардың жасалу жолдары жол-жөнекей ғана сөзге арқау болған еді.Ал
шын мәнісінде эвфемизмдердің жасалу жолдары да ерекше назар аударатын
негізгі мәселелердің бірі. Ендеше, ендігі әңгіме де сол туралы болмақ.
Эвфемизмдер табу сөздердің бет пердесі әрі олардың орнына еркін
қолданыла беретін баламасы болғандықтан, үнемі айналымда жүреді. Міне соның
салдарынан, бастапкы кезде онша байқалмағанмен олар бірте-бірте эвфемистік
мағынадан айырылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін табу сөздердің
дәрежесіне көтеріледі. Дәл осы кезде о бастағы құбылыс қайталанып табуға
айналған эвфемизмдер айналымнан қайта ығысып шығады да, өз орындарын
жаңадан пайда болған эвфемизмдерге жол беруге мәжбүр болады. Мұндай құбылыс
еш уакытта толастамай, уақыт өткен сайын шексіз қайталана береді. Бұл
пікірдің дұрыстығына нақты дәлел болатын бірер мысал мынадай: Американдық
ғалым Пол Диксон өз еңбегінде ағылшын тіліндегі әртүрлі сөздерде 1733
жылдан бастап, осы уақытқа дейін ресми тіркелген маскүнемдікті
бүркемелейтін эвфемизмдердің жалпы санының бұл күнде 2231-ге жеткенін әрі
олардың қатарының бұдан бұлай да ѳсе беретінін тілге тиек етеді [Қазақ
тілінің кыскаша этимологиялық сөздігі,124б]. Ал ондай эвфемизмдер баска
тілдерде де жеткілікті екені күмән туғызбайтыны шындық. Міне сондықтан да
табу мен эвфемизмдер кай тілде болмасын сѳздік құрамының өзгеріске ең жиі
ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста және кез келген тілде неологизм тудырудың ен
өнімді көздерінің бірі болып табылады.
Эвфемизмнің жасалу жолдары мен тәсілдері баска тілдер секілді қазақ
тілінде де сан алуан болып келеді. Мәселен, стилистика тұрғысынан,
эвфемизмдер метафора, метономия, синехдоха, символ, парафраза т.е.с.
троптарға бір табан жақын тұрады. Өйткені троптар секілді эвфемизмдер де
ауыспалы мағына тудыратын ең өнімді тәсілдердің бірі. Бірақ жоғарыда
аталған троптардан эвфемизмдер өздерінің қолданылу аясы, мақсаты және
атқаратын қызметінің бөлектілігімен ерекшеленеді. Бұл айтылғанның бұлжытпас
дәлелі ретінде белгілі ғалым Б.А.Лариннің мына бір пікірін келтірсек те
жеткілікті: "эвфемизмы имеют целью не оброзное представление
действительности как тропы поэтического языка, а затемнение, прикрытие
неприличных явлений жизни или некралных мыслей, намерений [Б.АЛарин 636].
Алайда осындай айырмашылықтарынын болуына қарамстан, метафора,
метаномия немесе баска троптар эвфемизмдерден мүлдем алшақтап кетпейді.
Оның басты себебі троптар сезімді селтеткізетін немесе айтайын деген ойды
әсерлі де бейнелі етіп жеткізетін кѳркемдегіш құрал ғана болып қоймай,
аратұра олар эвфемизмдердің де жүгін коса аркалап кетеді..
Демек, тілде таза поэтикаклық метафора, метаномия, синехдоха немесе
т.е.с. троптармен катар эвфемистік метонимиялар немесе эвфемистік мағынада
жұмсалатын баска троптар да қоса кездеседі. Міне сондыктан ендігі әңгіме де
солар туралы ѳрбімек.
§ 3.1. Эвфемистік метафоралар.
Метафора-бейнелі образ тудыратын троптардың ішіндегі аса жиі
қолданылатын өнімді де белсенді түрі. Қарапайым тілмен түсіндіргенде,
метафора-екі заттың белгілі бір ұқсастығының негізінде бірінің атауының
екіншісіне телініп, балама атау ретінде ауысып қолданылуы ой аңығырақ әрі
дәлелді болу үшін бірнеше мысал келтірейін:
Көп сөз-көмір, аз сөз-алтын (мақал). Бұл мысалдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шет тілдері және халықаралық қатынастар факультеті.
Ағылшын филологиясы кафедрасы.
Магистрлік диссертация.
Тақырыбы: Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
ерекшеліктері.
Орындаған: .
Ғылыми жеткеші ф.ғ.к.профессор: .
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №
Кафедра менгерушісі: .
Түркістан
Мазмүны.
Кіріспе
I Тарау. Табу мен эвфемизмдер лингвистикалық құбылыс.
§ 1. Табу мен эвфемизмдер катысты ғылыми еңбектерге шолу
§ 2. Табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 3. Әртүрлі тілдердегі табу мен эвфемизм дер дің этнолингвистикалық
қайнар көздері
II. Тарау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
салыстырмалы лингвистикалық анализі
§ 1. Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы
§ 2. Қазак және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің аламорфлық
және изоморфлық ерекшеліктер
§ 3. Эвфемизмдердің жасалу жолдар
§3.1. Эвфемизмдік метафоралар
§3.2. Эвфемизмдік синехдоха
§3.3. Эвфемизмдік ирония
§3.4. Эвфемизмдік парафраза
§3.5. Эвфемизм тудырудың баска тәсілдері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша 1-14
Кіріспе
Тақырыптың кәкейтестілігі - Табу мен эвфемизмдер басқа халықтар
сияқты қазақ және ағылшын халықтарының этномәдениеті мен тілдерінен де
тең орын тепкен ауқымды кең категориялар. Сондықтан оларды этнография
мен лингвистиканын ішінде немесе еншілес мәселелерін
зерттейтін
этнолингвистика ғылымдарының тұрғысынан зерделеудің ғылыми танымдық
әрі практикалық мәні ерекше.
Күнделікті коғамдық өмірде біз күлакка жағымсыз немесе дөрекі естілетін
сөздер кездеседі. Сол жағдайда біз тыйым салынған сөздер (табу) немесе сол
сөздерді жұмсартып сыпайылап айтуға колданылатын сөздер мен (эвфемизм)
орнын ауыстырып отырамыз.
Лингвистикалық құбылыс - табу мен эвфемизмдер бүкіл дүние жүзінде жан-
жақты зерттелгені мен, бұл құбылысты одан әрі зерттеуге ғалымдардың
қызығушылығы артуда. Табу мен эвфемизмдерді зерттеу тілдің жан-жақты
қырларын меңгеруге сонымен қатар стилистика, лексикология,
этнолингвистиканы үйренуге мүмкіншілік береді. Бұл табу мен эвфемизмдерді
зерттеудегі себеп қазақ тілінің дамып күшіне енуі мен байланысты. Себебі
Совет үкіметі кезінде ұлттык сезім тарихпен, тілмен байланысын үзген еді.
Дәл қазіргі кезде еліміз егемендігін алғаннан соң қазақ этносының тамырлары
кайта дамуда. Бұл жұмыста ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер лексико-семантикалық жағынан қарастырылады. Себебі бұл
лексикологияның бастапқыдан қойылған мақсаттары. Бұл тақырыпта шетел
ғалымдары және совет кезіндегі ғалымдар А.К.Ахметов табу мен эвфемизмдерді
ертедегі мифтік кезеңнен дәл осы уақытка дейін зерттеген. Д.К.Зеленин Шығыс
Европа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сөздері жайлы зерттеген.
И.К.Лауде бірнеше түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің салыстырмалы
анализін жасаған. Б.А.Ларин эвфемизмдердің орыс, украин және литва
тілдеріндегі бірнеше жұмыстары бар. М.М.Копыленко түркі тілдеріндегі табу
мен эвфемизмдерді зерттеген.
Қорғауға ұсынылып отырған магистрлік диссертацияның тақырыбы - Қазақ
және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің ерекшеліктері.
Жұмыстың басты мақсаттары - лексико-семантикалық жүйесіндегі қазақ және
ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің геторогендік және гомегендік
ерекшеліктерін көрсету. Зерттеген сөздер мен сөз тіркестердің қолданылу
аясына қарай классификация жасау. Сонымен қатар бұл зерттеудің тағы бір
мақсаты лексико-семантикалық және этнолингвистикалық аспекттегі табу мен
эвфемизмдерді зерттеген тілдердегі ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
зерттеу.
Мақсаттары:
1. Совет үкіметі кезіндегі, шетел және қазақ тіл біліміндегі
ғалымдардың бірнеше тілдерде жазылған жұмыстарын оқып анализ жасау.
2. Табу мен эвфемизмдерді этнолингвистикалық жағынан ритуалдармен,
әдет-ғүрыптармен салт-дәстүрлерімен бірнеше халықтардың тілдерінің сөздік
корының байланысын зерттеу.
3. Ағылшын тіліндегі эвфемизмдерден классификация жасау.
4. Табу мен эвфемизмдердің лексико-семантикалық құрылысын
салыстыра зерттеу.
5. Сөздіктерден әдеби шығармалардан табу мен эвфемизмдерге мысалдар
табу.
6. Эвфемизмдердің жасалу жолдарын стилистикалық тұрғыдан
қарастыру.
Жұмыстың нысаналары. Ағылшын және қазақ тілдері жүйесіндегі тыйым
салынған сөздер немесе сол сөздердің орнын басатын жұмсартылған сөздер
болып табылады. Көптеген табу мен эвфемизмдерді сөздіктерден кездестіруге
болады. Бірақ лингвистер эвфемизмдердің кең көлемде дамуын атап өтуде және
олар одан әрі дамып тілдің сөздік қорын дамыта түсетіндігін айтуда.
Сондықтан да қазіргі кезде біз білмейтін табу мен эвфемизмдерді
кездестіруге болады және де бұл құбылыс лингвистердің табу мен
эвфемизмдерді зертеуге қызығушылын арттыруда.
Жұмыстың проблемасы. Ағылшын және қазақ тілдерінің
генетикалық байланысы болмағандықтан осы тілдердің табу
мен эвфемизмдердін паралелльдігін анықтау қиынға соқтырды. Зерттеу
жұмысының ғылыми маңыздылығы мен құндылығы.
Жекелеген кандидаттық мақалалар болмаса, қазақ және ағылшын тілдерінде
салыстырмалы түрде жете зерттелмеген обьект. Осы уақытқа дейін жарық көрген
аталмыш тақырыпқа қатысы бар ғылыми жұмыстардың басым көпшілігінде табу мен
эвфемизмдер тек бір жақты атап айтқанда, не таза этнографиялық тұрғыдан не
таза лингвистикалық тұрғыдан қарастырылады ал бұл жұмыста олар тілде де тіл
мәдениеті не де тікелей қатысы бар ғылымның бірнеше саласының басын бір
жерге тоғыстыратын ауқымды кен этнолингвистикалық біртұтас ғылыми обьект
ретінде зерттеледі.
Жұмыстың теориялық маңызы. Эфемизмдерді формамен мазмүн түрғысынан
карастыру, тілдік фактіні коғамдык сананың түрлері және обьективті акиқат
тәрізді сыртқы факторлармен байланыстыра зерттеу қаза тіл білімінін
лексикология, фразеология саласындағы теориялық пайымдауларды толықтыра
түсуге септігін тигізеді.
Магистрлік жұмыстың кейбір пайымдаулары мен нәтижелерін жоғарғы оку
орындарында оқытылатын стилистика, тіл мәдениеті пәндерін оқытуда, сондай-
ақ түсіндірме, екі тілдік аударма сөздіктерін құрастыруда, өзге де
лексикографиялық жұмыстарда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеде: тақырыптың көкейтестілігі, ғылыми
маңыздылығымен құндылығы, мақсаттары, теориялық және практикалық маңызы,
жұмыстың проблемалары, нысаналары.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауда табу мен эвфемизмдердің пайда болуы мен дамуы. Бұл
тарау үш параграфтан тұрады: бұл тарауда табу мен эвфемизмдерге қатысты
ғылыми еңбектерге шолу жасалынады және лингвистердің табу мен эвфемизмдерге
жасаған классификациясына тоқталады.
Екінші тарауда ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эфемизмдердің
салыстырмалы анализі, классификациясы және жасалу жолдарына тоқталынады.
Бұл тарауда табу мен эвфемизм дер дің анатомия мен физиологияға, ауруларға,
өлімге байланысты, жанұямен отбасы құрумен байланысты, әйел мен ер
адамдардың байланысы, қоғамдық моральдық этикалық нормаларға кайшы келетін
қылықтар және де саяси эвфемизмдер жайлы сөз болмақ. Оған қоса бұл тараудың
келесі зерттеу мәселелері кіреді. Атап айтқанда олар: эвфемизмдердің жасалу
жолдары. Бұл тарауда семантика-стилистикалық анализ жүргізіледі.
Зертеу жұмысының нәтижесінде қорытынды жасалынады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Ағылшын тіліндегі қысқаша сөздік.
I Tapay Табу мен эвфемизмдер - лингвистикалық құбылыс.
§1 Табу мен эвфмезимдерге қатысты ғылыми еңбектерге шолу.
Адамзаттың рухани дамуының әр түрлі сатыларында қалыптасқан наным
сенімдер мен діндерден, бүкіл әлем халықтарының әдет-ғұрыптарынан орын
алған сан-алуан тыйымдар немесе табу этнолингвистикалық, құбылыс ретінде
ғылыми әлемнің назарын өзіне ертеден-ақ, аударып келген. Табу сѳзі Тонгон
тілінен аударғанда киелі немесе ұстауға болмайтын деген мағынаны
береді. Табу бұл тілдің магиялық ерекшелігімен, наным-сенім қорқыныштан
туындаған. Ал эвфемизм сѳзін Грек тілінен аударғанда Eu-жақсы және pheme-
сөйлеу деген мағынаны береді. "The Concise Oxford Dісtоnагу" сөздігінен
эвфемизмдерге мынадай сипаттама береді."Еuрһеmіsm is a substitution of
mild or vague or blunt or direct one, expression thus substituted" [C.O.D.,
p.357]
Табу мен эвфемизмдерді барлық мәдениеттен кездестіруге болады. Мәселен,
табудың шығуындаралуын және түрлерін этнографиялық тұрғыдан бүкіл әлем
деңгейінде алғашкы зерттеушілердің бірі-антропологиялық мектебінің ірі
өкілі Джемс Фрэзер болатын. Ғалымның он екі кітаптан тұратын "The Golden
Bough" (Алтын Бұтақ) атты ірі ғылыми еңбегінің екінші кітабы дүние жүзі
халықтарының мәдениетіндегі жалпы табу мәселесіне арналған онда Дж.Фрэзер
табу атаулыны үлкен-үлкен торт топқа бөліп, біріншіге-тыйым салынғаніс-
әрекеттерді, 2-ге адамдарды, 3-ге заттарды, ал 4-ші топка тыйым салынған
сөздерді жатқызады. Дж.Фрэзрдін аталған еңбегі кейіннен орыс тіліне де
аударылып басылды. Бірақ оның көлемі тұпнұсқаға қарағанда әлдеқайда кеміп,
төрт-ақ кітап болып шықты. Сондықтан да болар, ондағы табу сѳздермен
байланысты мәліметтер де тұпнұсқадағы мөлшерден көп қысқарып қалған.
Сонымен Дж.Фрэзер табуды жан-жақтан зерттеп және де оның әр этностағы орнын
тереңінен зерттеген [Дж.Фрэзер,56б] .
Шығыс Еуропа мен Солтүстік Азия халықтарының табу сѳздері белгілі
орыс ғалымы, этнограф Д.К.Зелениннің екі томнан тұратын құнды еңбегінде
жан-жақты сипатталған. Ғалым бірінші кітапта жоғарыда аталған үлкен
этнографиялық кеңістікте орналасқан ондаған халықтардың өміріндегі
аңшылықпен байланысты наным-сенімдердің негізінде қалыптасқан сан-
алуан табу сѳздер жайлы мәселе қозғаса, екінші кітапта сал халықтардың
аңшылық кәсібімен тыс күнделікті өмірінде кездесетін әр түрлі тыйымдар
мен табу сѳздер жайлы ой өрбітеді. Д.К.Зелениннің пайымдауынша, алғашқы
кездегі тыйымдар аңшылықтардың қорқынышынан туындаған, себебі олардың
ойларынша аңдар адам тілін түсіне білген сондықтан да аңшыларға өздерін
ұстатпаған. Сонымен катар Д.К.Зеленин кѳптеген әр этноста кездесетін
ұмытылған сѳздерді ѳз еңбегінде жазған. [Месhсоѵsкауа, р.33]
Табу мен эвфемизмдерді тек тұрғысынан қарастырған, олар туралы салмақты
пікір жазған немесе келелі ой түйіп тұжырым жасаған-тілші ғылымдар мен
ғылыми еңбектер жоғарыда айтылғандармен ғана
шектелмейді. Мәселен, кешегі Совет тіл білімінде ѳзінді қорны бар
іріғылымдардың бірі А.А.Реформатский табу мен эвфемизмдердің байланысы мен
ара-жігін былайша түсіндіреді Для замены табу слов нужны дрерия слова-
эвфемизмы. Эвфемизмы-это заменные разрешенные слова которые употребияют
вместь запрещеных (табуированных) [Реформатский 996] Алдыңғы пікірді
толықтыра түсетін әрі табу мен эвфемизмдерді басқа бір қырынан суреттейтін
анықтаманы белгілі ғалым Л.А.Булаховенкийдің еңбегінен де кездестіреміз
Ғалым түйген ой тѳментедідей: Как очень сузившшася по употребленнию,
запрещеннае слова боли других стоят, с одной стороны, перид опасностью
вымирания с другой-перед потребностью заменны их разрешенными словами-
эвфемизмя и словами другого значение эвфемиззмы-слова или выражения,
заменяроция тосные названия перающих предметов или явленний и дающие
вазможность говорить о них без опаснасти [Булаховский,51 б]
Осы пікірлерге қосыла отырып эвфемизмдер әрқашанда табу сөздердің
орнына қолданылып, сол сөздердің өзіде табуға айналып бұл процесс ешқашан
тоқтамайтынын айтуға болады.
Орыс-Совет лингвисті А.Н.Самуловичтің тіл, әдебиет, фольклор,
этнография және де түркологияның жалпы тарихы жұмыстарынна түркі
тайпаларындағы қазақ әйелдеріне салынатын тыйымдар жайлы жазылған
материалдар кездеседі. Ал не мен эвемизмдерді қазақ тілінде арнайы зертеген
қазақ академигі А.К.Аханов болатын. Ол мен эвмезимге классификация жасап
және де олардың тілдегі алатын орны мен ерекшеліктері жайында зерттеген
(Ахметов,5б)
Түркі тілдегі табу мен эвмезмдер жайлы мына лингвистерде зерттеген
Мысалы,И.К.Лауде.Сиртаутас қазақ, өзбек және қырғыз тілдеріндегі табу мен
эвмезмдер жайында салыстырмалы анализ жасаған;
Л.С.Турганбаева қазақ тіліндегі эвфемизмдер мен дис
эвфемизмдердің ұлттың мәдениенттегі семантикасы зерттеген.
Н.И.Ергешова қазақ тіліндегі мен эвмезмдердің ішкі байланысын
зерттеген (копеленко,48 б).
Ағылшын тілінде табу Н.Раусен сѳздігінде табудың шығуы, дамуы, әр
түрлі мағыналары жайында зерттеген. Жоғарғыда айтылған лингвист,
ғылымдардың еңбектері этнолигвистика және лексикологияға саласында жасаған
қолмақты еңбектер болып табылатыны даусыз.
§2. Табу мен эвфемизмдерге жасалған классификациясы.
Ерте кезден адамдардың дамуынан бастап, табу мен эвфемизмдердің
мифологиялық наным-сенімдерден туындағаны анық. Қазіргі кездегі табу мен
эвфемизмдердің пайда балуы қорқыныштан, әдептілікті сақтаудан байланысты.
Табу мен эвфемизмдердің әр салада қолданылғандықтан лингвистер оларды
бірнеше топтарға ажырата бастады.
Бұл тарауда лингвистердің табу мен эвфемизмдерге жасалынып қойған
классмификациясына тоқталамын. Біріншіден қазақ лингвисті, акадимик
А.К.Ахметов жасаған классификациясына тоқталайын. А.К.Ахметов Совет және
қазақ лексикологиясының дамуына табу мен эвфемизмдерді зерттеу арқылы үлкен
үлес қосты.
1 Ұмытылған аңдардың аттары. Бұл топта жабайы аңдардың атын атаса олар
үйірімен адамдарға шабуыл жасайды деген сенім болған.
Мысалы: Қылқұйрық - ат
Қара құлақ -жолбарыс
2) Аурулардың атаулары:
Мысалы: қызылша-қызыл көйлек
3) Шайтан аттары:
Мысалы: Бір нәрсе, қара -албасты
4) Адамдарға зияны тиетін сөздер.
Мысалы: Жоғалды
Тыйым салынған есімдер. Діни ескертулерден туындаған тойым есімдер Ауру
данділ сөзден сақтау үшін балдарға Әдемі есімдер берілмеген
Мысалы: Итбай
Күшікбай
Жаманбай.
Келесі топқа қоғамдық өмірде қолданылатын табу мен эвмизмдер жатады
олар алты топқа бѳлінеді.
1. Бөлімге байланысты табу эвфемизмдер:
Мысалы: аттанып кетті
өлді
орын жай
дене- өлік
2.Аурулар мен физиология байланысты табу мен эвфемизмдер. Мысалы:
жөтел ауру, көкірек ауру, құрт ауру, құлағының мүкісі, керең
3.Анатомияға байлаысты табу мен эвфемизмдер адам дене мүшелелері. Мыс:
түйме, емшек, несеп жібергіш канал.
Кейбір табиғи қажеттіліктердің атаулары.
Мыс: әжетхана, аяғы ауыр, екі қабат,
Қызыл, етек кір.
4.Әйел мен ер адамның арасындағы байланыс.
Мыс: жақын болу, көңілдес болу, ояту.
5.Жанұя және отбасы құру мен байланысты эвфемизмдер.
Мыс: Әйел, қатын, ер, жолдас
Бай, ажырасу күйеуге шықты
6. Қоғамдағы моральдық этикалық нормаларға қайшы келетін қылықтар. Мыс:
жүгенсіз, жезөкше, көзіне шөп салу
Сонымен қатар А.К.Аханов саяси эвфемизмдердің классификациясын
жасаған.
§3 Әр түрлі тілдердегі табу мен эвфемизмдердің
этнолингвистикалық қайнар көздері.
Сөздерге салынатын тыйымның діни наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардан,
сонымен қатар мәдениет, этикет сақтау мақсатында туындаған.
1. Діни наным-сенім
а) магия
ә) тотемизм
б) құдайға сену
2. Этикет мәдениет Алғашқы кауымдык кезеңнен бастап-ақ діни
көзқарастарда пайда болған еді. Сол алғашқы қауымдағы адамдар табиғаттың
түсініксіз іс-әрекеттерінде бір тылсым күш бар деген ой болған еді.
Сондықтан да қорқыныштан, жаманшылықтан өздерін қорғау мақсатында адамдар
белгілі бір ритуалдарға тыйымдарға сенді. Бұл-магияның алғашқы қадамы еді.
Сол бір магиялық кезенде алғашқы қауымдағы адамдардың ойларынша
ритуалдармен тыйымдар арқылы табиғаттын тылсым күштерін басқара аламыз
деген ой болған. Өздерінің тілі арқылы адамдар ауруларды емдеп, жаман
күштерден қорғану, жақсылық болдыру және дүшпандарды жеңе аламыз деген
түсінік болған. Осы түсініктермен адамдар мен жануардың, жағымсыз заттардың
аттарын атауға қорыққан.
Мыс. Қаз. Жай - жасыл сөзімен алмастырылады
Кей кездері адамдар балымды және болымсыз тілектер жақсы мағынада
айтылады.
Мыс. Ни пуха ни пера
Bad cat [Раусон, 306] немесе Қаз. Жаман бала [Ахметов, 106]
Алғашқы
қауымдағы адамдардың аурулардан, тіл көзден сақтау үшін мына бір
сөйлемдерді мысал ретінде келтіре келтіруге болады:
Мыс. Ор.т. Типун тебе на язык
Қаз. Тілін тасқа
Адамдардың есімдері де тілге өзіндік әсерін тигізіп отырған. Мысалы,
Мадагаскардағы Анемирана тайпасына таққа Расохрина ханшайымның келуімен
Sopherina сөзі ұмытылып, ол Zana dandy сөзімен алмастырылды. Сонымен қатар
өздерін тіл көзден, жамандықтан сақтау үшін жанама есімдер койылатын. Бірақ
олар ұзақ және айтылуға қиын болатын.
Мыс. Қаз Қабылқалым
Зулхарный [Жанузаков91,856.6]
Келесі кезең тотемизмнің дамуы еді. Бұл да магия секілді табу мен
эвфемизмдердің ары қарай дамуына өз үлесін қосты. Бұл топ кѳбінесе аңдарға
арналған, себебі аңдар адамдарға тікелей қатысты еді. [Хорнби, 1406]
Тотемизм көбінесе жануарлардың есімдеріне тыйым салатын. Мысалы, Түркі
халықтарының сенімі бойынша олар өздерін қасқырдан таралғанын айтқан.
Сондықтан түркі тілдерінде жануарларға қойылған көптеген эвфемизмдерді
кездестіруге болады.
Мыс. Қаз. Ұлыма, итқұс, қарақұлақ, сере-қасқыр
Алтай халықтары қасқырдың эвфемизмдеріне иттердің аттарын түрлендіріп
қойған.
Мыс. Kok jit (Аг.ә"а grey dog "), djerdinjiti (Аг.әд" eaihern dog "),
Djerdin kucugu (Аг.әд "eathernpuppy")
Түркімен тіліне келетін болсак келесі эвфемизмдермен таныс боламыз.
Мыс. Түркм. Gurt- gurt
Mozel
Adyjiten
Zanavar [Копиленко,48]
"Аю" сөзі де табуға айналып әр халықтар оғанда басқа да аттар қойған.
Аюға қойылған көптеген эвфемизмдер орыс тілдерінде де кездеседі.
Мыс.ор.т хозяин
лесник
ломака
бурый
косолапый
с)Қоғамның дамуы адамдардың ой- өрісінің дамуы діннің жаңа бір бағыта
дами бастауы табу мен эвфемизмдердің тағы бір салада дами бастауы байқалды
ол - Құдай есімдері және шайтан есімдері.
Мыс. Aғ the Belial, the Archenemy, Appolyon- шайтан
Қаз Шимұры, сары -шайтан
Ор.т Он, зеленый, черт
2. Табу мен эвфемизмдердін бірінші тобы дінге қатысты болса, екінші
тобы дәстүрлі моральдык -этикалық, катынастар саласында қалыптасқан табу
мен эвфемизмдердің классификациясы жатады. Мыс, ѳлімге байланысты,
маскүнемдікке, тәртіп бұзушылықка т.с.с табу мен эвфемизмдер.
А) Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың ішіндегі ең қорқыныштысы да
сескендіретін ең суығы да ѳлім. Сондықтан да кез- келген халықтың тілінде
"өлім", "өлді" деген сөздердің орнына сол ұғымды білдіретін бірақ
алдыңғылардан әлдеқайда тігісі жатык эвфемистік синонимдер қолданылады.
Американдықтар да "died" ("өлді") деген ауыр сөздердің орнына ағылшын
тіліндегі сол ұғымды білдіретін жүз елуге тарта метафоралық әрі эвфемистік
баламалардын бірін қолданылады. Сөзім дәлелді болу үшін бірнеше мысал
келтіре кетейін. "realeasedfrom the burden of the world" - Жалықтыратын
жалғанның ауыртпашылығынан босады, "the lam of life flickered out"- өмір
шамы өшіп қалды, "gone to enduring sleep "- мәңгі ұйқыға кетті, "reached
his journey "s end " - сапарының соңына жетті.
Қазақ ауыз әдебиетінде сақталған өлімді естірту және көңіл айту үшін
қолданылатын эвфемизмдерге негізделген ескі нұсқалардың кейбір үлгілері
төмендегідей:
. . . Ақсұңқар ұшты ұядан,
Қол жетпейтін қиядан...
Қанаты бүтін сұңқар жоқ,
Туяғы бүтін тұлпар жоқ.
Торбасты ұста соқпайды,
Өлместі тәңір жаратпайды.
Топырағы торқа болсын!
Қалганға өмір берсін [Қайдаров 746]
Ә) Әдетте мае адамдар- маскүнем деп өз атауларымен аттағанның ешбір
өрескелдігі жоқ. Солай бола тұра, әлгі ұғымдардың эвфемистік атаулары да
жоқ емес. Мысалы, ұдай мае деудің орнына-тойып алыпты, қып-қызыл, ұртап
алыпты немесе маскүнем деудің орнына ішеді, жұтады, сіміреді, ішімдіке
жақын деп астарлап айту сирек кездеспейді.
Ал ағылшын тілінде "drunk"- ішкен адамды мына эвфемизмдермен
алмастырылады: "delicate ", "under the influence ", "drunk as a lord",
"flustered" ;т. с. с.
Қалыптасқан қоғамдық тәртіпке жатпайтын өрескел қылықтардың енді бірі-
ұрлық істеу. Мұндай кәсіппен айналысу тек моральдық жағынан азғындаған, ар-
ұяттан жүрдай болғандардың ғана қолынан келеді. Жұрт ұрыны -ұры деп өз
атымен де, тігісі жатықтау эвфемизмдермен де атайды. Төменгі мысалдар соның
айғағы:
". . . Біреудің қойына бір ауылдың қозысы жамыраган қой мен қой
араласып, шатасып кеткен. Осындай қарбалыста "бармақ басты, көз қысты "боп,
талай момынның тоқты-торымы сотқар ауылдың жемі болып жүреді" [М. Әуезов
"Абай жолы 452 б"]
". . .Директордың үйі көшіп келгелі Тунқатар, маскунемдігі үшін
шығарылган, ептеп қолының жиендігі бар, дудар бас Костинді сонда ертіп
барып, есігінің алдына бөлек беседка жасатып жүретін- ді [С.Адамбеков]
Әрине бұл сияқты эвфемизмдер өрескел қылықты, адамдарды аяушылықтан не
болмаса олардын көңілін аулағандықтан тумайды. Олардың көпшілігі адамдардың
мәдениетті сөйлеуге, ұғымы жаман сөздерден аулақ болуға тырысып
отыратындығынан келіп қалыптасады.
II Tapay
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің саластырмалы
лингвистикалық анализі.
§ 2 Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің классификациясы.
Бұл тарауда табу мен эфвемизмдердің қолданылу аясына қарай ағылшын
тілінде жасалынған классификацияларға тоқталамыз.
1. Бірінші топқа тылсым күштерге арналған табу мен эвфемизмдер.
Мысалы. The Supreme Being, the Creator, Ancient of Days [C.O.D.,
p.p88,49,34]
[Hornby,p.p.312,503,507,227,373]- God
"OurFather, Lud, Lord, theDeity, Goodnes Goodness!", said I,
"here's Wish frightened" [Wells, p.408]
"GoodLord! Here's a ghost at last" [the same, p.398]
"By Jove ! Mustn't forget that" [Monsarrat, p.71 ]
Мысалы. Devil- The Adversary, [C.O.D., p.p 106,107]
Deuse, Dickens, Mike [Grinsberg, p.p. 106, 107]
"Where the dickens can they be ?" [Galsworthy, p. 44]
"How the deuce should I get him to take the money " [the same , p.68]
"What in the name of mike have you been doing? " [wells, p. 173]
"Wow know that you are the Evil one and not aunt, " [Munro, p. 139]
2. Ѳлімге байланысты табу мен эвфемизмдер.
Bone-yard [C.O.D., p.l 11]- burial ground
Grave- yard [Hornby, p. 377]- burial ground, cemetery
To pass away, to make one's bow, snuff the candle, cut the painter, to pay
One's debt to nature, to go to one's last home, to go the way toallflesh,
to pay one's debt to nature, to go to one's last home, to go the way
toallflesh, to kick the bucket, to hope the twig, to join the majority, to
give up the ghost, go to glory, end, to be lost.
"It .s the same idea as talking about passing away and going above
instead of plan dying" [Gordon, p.9]
"She came to an untimely end" [Hornby, p.284] "The ship and all its
crew were lost" [the same, p. 5 04]
3.Ауруларға, медециналық терминдерге арналған табу мен эвфемизмдер.
Мыс.'"'Hansen's disease - leprosy [Rawson, p.253]
"Irish mutton, French pig, Neapolitan disease- syphilis " [Rawson, p.p.
212,155,291]
"King's evil- scrofula " [Muller, p.261]
"St. John's evil- epilepsy" [Muller, p. 261]
"Bedlam" [Rawson, p.287], mental home, nut- house [Hornby, p.p.27,72]
"Infirm, mast, kink " [Hornby, p.p.436, 72, 466], underwit, deranged
[Muller, p.p.800, 204], nerd [Rawson, p.287]
"To Bedlam with him ! Is he man grown mad " [Rawson, p.287]
"One day he met a girl that was just his type, if you know what I mean.She
was a girl nerd " [Rawson, p. 267]
4.Анатомия мен физиологияға арналған табу мен эвфемизмдер.
А) Дене мүшелеріне қатысты
Мыс.rеаr, after [CO. D., р.р.930, 16]
Poswterior, derrier [the ABC of Dirty English, p.p.68, 170]
Bossom [Hornby p.p. 142,92] Masculine genitals- parts, cock, schooling,
rhubarb [Rawson, p.p.339, 328]
"If the sight of them aroused a desire in her bosom is it strangel
"[Dreiser p.97] Sometimes we call it a peter, " I whispered "
"Why do you call it a schooling? " "In parts of the upper south they
call it a
dong or a tool. Or a peter. " "I've heard Nathan call it his dork. Also
his putz "[Rawson, p.339]
Ә) табиғи қажеттіліктер "to urinate "- to make water, draw off, shoot a
lion, to go to bathroom, to сһеск plumbing [the ABC of D.E., p.p.
153,75,214,106,53 ]
"urine"-pass water [Muller, p.540]
"to deficate "- to make, do, see one’s aunt, see Mrs. Murray
[the ABC of D.E., p.p. 151,70,22,110,207]
"toilet"-water-clost, powder room, jakes, John, lav
[Hornby,p.p.446,148,453,457,476]
rest-room, comfort station, ladies" room, men’s room
[Muller, p.p. 198,150,419,642]
lounge, gentlemen’s room, ivy- cottage, back, cloakroom, dooah
[the ABC of D.E .p.p.149,249,100,132,24,55,73] bathroom, bog [C.o.D., p.p.
80,109]
"He looked about for a place to hide and rushed in to the lavatory "
[Saroyan, p.35]
б) Әйел физиологиясымен байланысты табу мен эвфемизмдер. "pregnancy" -
in а bad shape, in a bad way, in a delicate condition, in a delicate state
of health, in a family way, in a fix, in an interesting condition [the ABC
of D.E., p. 130] to be expecting [Muller, p.265]
"menstuation "- that time of a month, visit from one’s friend,
relations, bad week [the ABC of D.E., p.p. 237,248,197,24 ]
5. Әйел мен ер адам арасындағы қарым-қатынастарға арналған табу мен
звфемизмдер
Мыс."lover"- constant companion [the ABC of D.E .,p.57]
Bed-fellow, lay, fancy man partner [Hornby, p.p.71,478,244,106]
Sexual relations- intimacy, liaison [the same, p.p. 447,486]
"sexual intercourse"- how’s your father, have relations with somebody,
grant
the favor, to take turn in Cupid’s corner [the ABC of
D.E.p.p.128,118,109,235]
have it off, lie with, knock somebody up, knock about with somebody
[Hornby, p.p. 395,487,468]
to bed down [C.O.D., p.85 ] to make love [Muller, p.452]
"After they had made love, Will Adamson lay back in the latticed
moonlight,'' [Brethor, p. 130]
''The sly whoresons have got speedy trick to lay down ladies [the same,
p.233]
"She s knocking about with a married man" [Hornby, p.467]
"Sexual relations without marriage" -free love, celibacy, live together
[Hornby, p.497]
"I hear that Jane and Bill are living together" [Hornby,p.497]
"contraceptives " -anty-baby medicine [the ABC of D.E.,p.l8]
6. Моральдык- этикалық нормаларға кайшы келетін өрескел кылықтарға арналған
табу мен эвфемизмдер.
"prostitute "- Social E [the ABC of D.E., p.223]
lady of easy virtue, lady of leisure, lady of pleasure, lady of the
evening, lady of the night, lady of the scarlet, lady of the sisterhood,
impure,no better than she should be, nymph of darkness [the same, p.p.
140,130,164,167]
harlot, Jezebel [Hornby, p.p. 307,392]
a woman of a certain type [Muller, p.846]
E.g. "House of prostitute" - assignation house, sporting house, cat
house, fancy house, call house, house of delight, house of ill repute,
house of joy.
[the A.B.C. ofD.E., p. 128]
"Homosexual lesbian"- bi, not so much interested in the opposite sex,
one of those [the ABC of D.E., p.p.31,166,169]
a person of other orientation,
[Hornby, p.p.241,88,306,305] pervert, gueer, gay [Rawson,
p.p.293,319,170]
E.g. "...a pervert whom I can trust told me that he had made advances
to upwards of one hundred men " [Rawson, p.293]
"Some girls said I was queer and that she shouldn’t be friendly with
me"
"there’s no telling what bothers people. Take the residents of Gay
Street in West Seneka, New York. More than half of the families living
there petioned for a street name change. From now on they want to be
called
fawn Trail" [Rawson, p.p. 170,318]
"drug- addict"-junky, monkey [Hornby, p.p.460,42]
7.Бұл топқа қоғамда кездесетін әр түрлі жағдайлардағы табу мен эвфемизмдер.
А) вульгарный сѳздерді эвфемизмдермен алмастыру.
"bleach" -to feel sick [Hornby, p.291 ]
"sweat" -glare, perpire [the same, p.p.322,552]
"bowel"-innards, peptic [the same p.p.387,548]
E.g. "... We had never seen - he was one of those men whose faces never
perspired, but now it was shining tan ." [Lee, p.42]
Ә) Такт пен сезімталдық
"eat"-to partake of food, to partake of refreshment, to refresh
oneself [Ginsburg,p. 106] "dirty"- unclean, untidy [Muller,
p.p.797,808]
"nude "- be in a state of nature [Hormby, p.58,] altogether
[C.O.D.p.29]
birthday clothes [The ABC of D.E., p.32]
"lodger "- paying guest [Hornby, p.383]
"divorce"- separate [Muller, p.671]
E.g. "Tea that evening was partaken of an a fearsome silence " [Munro, p.
139]
"Naturally, I jumped out of the tub ,and before I had thought twice,
ran out in to the living room in my birthday suit" [Wells, p. 179]
"We were returning to Paris to set up separate residences"
[Hemingway, p.108]
б) Біреуді ренжітпеу үшін қолданылатын эвфемизмдер.
"old" -grey-beard, grey headed [Hornby, p.378], eldery, aged
[Muller, p.p.27,246], geezer Rawson, p. 171 ]
"fat"-stout, [C.O.D.,p.p. 1108,764], lard [Rawson, p.232]
"drunk " - marry, inebriated [Hornby, p.p. 28,447,435]
"black" -Afro- American, coloured people, spade, spook [Rawson,
p.p.267,371]
E.g. "I'm looking for a young woman of colour whose name is Sarah ", he
said. [Doctorow, p. 104]
I looked at Brew who was black as God is supposed to be white. "Man,-
Brew ", -1 said, ''you sure an ugly spook!” [Rawson, p. 371]
"The four Turlocks hated- Negroes and never hesitated in voicing their
disgust. "Goddamned spades, killed my cousim Captain Matt- one of them gets
out of line with me, he's dead". [Rawson, p.369]
в) Тәртіп бұзушылықка арналған табу мен звфемизмдер.
"prison" - big house [C.O.D., p. 56] in the nick [Hornby, p. 64]
”rape"- assault [C.O.D., p.56]
"steal"- abstraction, big, bone [C.O.D., p.p.5,7,111], rip off [Rawson,
p.329], dishonest manner [Muller, p.218]
E.g. "A quite southern town in Alabama was rocked by a young girVs
accusation of criminal assault". [Lee, p.39]
"They think we have come by this horse in some dishonest manner"
[Galperin, p.84] г) Саяси эвфемизмдер.
"a lie" - misinformation, terminological inexactitudes [Hornby,
p.p.34,435]
"to bribe "- approach, to grease somebody's palm [C.O.D., p.p.46, 111],
grease somebody's palms [Hornby, p.377]
"decieve"- bluff [C.O.D., p. 107]
"traitor" - quisling [Rawson, p.326]
"In private I should merely call him a liar. In the Press you should
use the words: reckless disregard for truth, and in Parliament- that you
regret he should have been so misinformed'' [Galsworthy, p.236]
"Mr. Karaeen found his dialogue with the Israelis dwindling away.
Palestinians were either dealt with as quisling who cooperated with the
occupation or they were banished to the margins, he said " [The Times
781999]
"henchman- a trusted underling, specifically, in politics, one who
does dirty work for his leader " [Rawson, p. 191 ]
E.g. "the word [henchman is only used pejoratively, nobody ever dims to
be
anybody else’s henchman " [Rawson, p. 191]
"sponger "-freeloader
E.g. "Congressmen are great freeloaders" [The Times, 761999]
"to dismiss"- give person the air, to sack.
E.g. Tony Blairs closest advisers have told him to sack at last half a
dozen ministers in a reshuble... [The Times, 751999]
"Foolish "- univise
E.g. "If the Conservative Party is so univise as to make the single
currency the issue of the general election , it wil be difficult, because
if I 'm asked my views, I will give them ", Mr. Maude said.[The Times
751999]
Жоғарыда талқыланған классификациялар табу мен эвфемизмдердің
қолданылып жүрген барлық сфераларына түгелдей тоқталмады. Жинаған,
меңгерген материалдарға сүйене отырып осы классификацияларды жасадым.
§2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің
алломорфылық және изоморфолық семантикалық
ерекшеліктері.
Бұл параграфта казақ және ағылшын табу мен эвфемизмдерге айналған
сөздер мен сөз тіркестерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына анализ
жүргізіледі.
Табу мен эвфемизмдер өте кең таралған лингвистік феномен болғандықтан
олардың басқа тілдердегі ерекшеліктерін табу мүмкін:
Ағылшын және қазақ тілдері бір лингвистикалық топқа жатпайды, сондықтан
да олар табу мен эвфемизмдерге қатысты көптеген ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын көп кездестірмейміз. Алайда өлімге қатысты табу мен
эвфемизмдердің изаморфолық ұқсатықтарын кездестіруге болады.
А) өлімге қатысты.
Ағылшын: Қазақша
the deceased Шетін болды
the lamented Опан болды.
the late Шығын болды.
Мысалы:
Қазақша үйдің қожасы миялы жағында бір ағайыны шетін болып, соның
жаназасына кеткен екен. (Исаков,221 б)
Ағылшын Қазақша
to pass on Өтті
to find a rest Жай табу
to close one's days Күні бітті
to be gone Кетті
asleep Ұйықтап кетті
to breathe one's last Демі бітті
Мысалдар:Ағ.І’m grieved to learn that your dear mother has passed on
[Hornby,p.l08]
атасы, атамның көзі және тұған әкем де мәңгілік жай тапқан. (Исаков,5156)
ә) Ѳлік және жерлеуге катысты.
Ағылшын Қазақша
Мысалдар. Ағ. lay smb. to rest Қою
below ground Жерлеу
bones Сүйек
remains Мәйіт.
He has laid to rest in the churchyard. [Hornby, p.477]
His mortal remains are bured. [Hornby, p.208]
Қаз. Марқұмның сүйегін жерлеуге алып кетті (Исаков 1006)
Әкемнің сүйегін алып қайтуға шамамыз келмей, қарғақұсқа жем болмасын
деп, тѳбеге жерледік. (Исаков,404б)
Табу мен эвфемизмдердің тағы бір кездесетін саласы-ұмытылған жоғарғы
тәңірлердің есімдері.
Мысалдар .Ағ. Prince of darkness, Prince of air. [Muller,p. 583]
Archfiend [C.O.D. ,p.48]
Қаз.теріс табан , сайтан
Табу мен эвфемизмдердің ендігі бір үлкен тобын қоғамда қалыптасқан
моральдык-этикалық нормаларға қайшы келетін өрескел қылықтар атап
айтканда:
А) Жезөкшелік.
Ағылшын Қазақша.
Fallen woman бұзылган
Party- girl көпшіл
queen азған
a loose woman бетімен кеткен.
Келесі бір топ әйел адамдарға тән табиғи физиологиялық процестердің
бірі
ә) бала кѳтеру.
Ағылшын Қазакша
to be expecting Бала күтуде
great with a child Жүкті
Мысалы Қаз. Рабиға жүкті болып қалған. (Исаков,258)
Құлаққа түрпідей тиетіндіктен қатын алды Бойға тиді, Ерлі бойлы
сияқты тіркестер де эвфемизмдерге орын беріп отырды.
Мысалы: Каз. Қондырды аяқтайды, үйленді.
Ағ.раіr off to lead smb, to alter, with benefit of clergy.
Эвфемизмдердің тағы бірдобына физиологиялық кеместілігі бар адамдарға
қолданылады.
Ағылшын Қазақша
portly жуан
plump салмақтай
ample местей
gammy кемтар
hard of hearing Тосаңдау ecтиді
Бірақ физиологиялық процестер қатысты табу мен эвфемизмдердің дерлік
барлығы семантикалық құрылымдары сәйкес келмейді.
Мысалдар:
Ағ. A portly city counciller [Hornby, p. 144]
He is beginning to plump up [Hornby p. 137]
Қаз. Жайлыбайдың әкесі Сарлыбай КиелбайТүйелі бай атанған төртбаң
келген, жұмыр жуан кісі еді.[Исаков 1326] Қазақбайдың әйелі Зәуре орта
бойлы, шұбар жүзді, салмақты адам. [Исаков 1926]
Корыта келе қазақ және ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің
барлығы дерлік сәйкес болмаса да, олар көбінесе дәлме дәл өлімге,
физиологиялық байланысты табу мен эвфемизмдер бір-біріне сәйкес
келетінлігін жоғарыда көрсетілген мысалдардан көруге болады.
§ 3 Эвфемизмдердің жасалу жолдары
Осыған дейінгі тарауларда әр түрлі тұрғыдан сөз болған сан-қилы
әлеуметтік себептердін негізінде қалыптасатын табу сѳздер мен оларды
алмастырып отыратын ерекше синонимдердің кез келген тілде кездесетін және
соңғылардың эвфемизм деген халықаралық терминмен аталатыны тілге тиек
етіліп, олардың жасалу жолдары жол-жөнекей ғана сөзге арқау болған еді.Ал
шын мәнісінде эвфемизмдердің жасалу жолдары да ерекше назар аударатын
негізгі мәселелердің бірі. Ендеше, ендігі әңгіме де сол туралы болмақ.
Эвфемизмдер табу сөздердің бет пердесі әрі олардың орнына еркін
қолданыла беретін баламасы болғандықтан, үнемі айналымда жүреді. Міне соның
салдарынан, бастапкы кезде онша байқалмағанмен олар бірте-бірте эвфемистік
мағынадан айырылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін табу сөздердің
дәрежесіне көтеріледі. Дәл осы кезде о бастағы құбылыс қайталанып табуға
айналған эвфемизмдер айналымнан қайта ығысып шығады да, өз орындарын
жаңадан пайда болған эвфемизмдерге жол беруге мәжбүр болады. Мұндай құбылыс
еш уакытта толастамай, уақыт өткен сайын шексіз қайталана береді. Бұл
пікірдің дұрыстығына нақты дәлел болатын бірер мысал мынадай: Американдық
ғалым Пол Диксон өз еңбегінде ағылшын тіліндегі әртүрлі сөздерде 1733
жылдан бастап, осы уақытқа дейін ресми тіркелген маскүнемдікті
бүркемелейтін эвфемизмдердің жалпы санының бұл күнде 2231-ге жеткенін әрі
олардың қатарының бұдан бұлай да ѳсе беретінін тілге тиек етеді [Қазақ
тілінің кыскаша этимологиялық сөздігі,124б]. Ал ондай эвфемизмдер баска
тілдерде де жеткілікті екені күмән туғызбайтыны шындық. Міне сондықтан да
табу мен эвфемизмдер кай тілде болмасын сѳздік құрамының өзгеріске ең жиі
ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста және кез келген тілде неологизм тудырудың ен
өнімді көздерінің бірі болып табылады.
Эвфемизмнің жасалу жолдары мен тәсілдері баска тілдер секілді қазақ
тілінде де сан алуан болып келеді. Мәселен, стилистика тұрғысынан,
эвфемизмдер метафора, метономия, синехдоха, символ, парафраза т.е.с.
троптарға бір табан жақын тұрады. Өйткені троптар секілді эвфемизмдер де
ауыспалы мағына тудыратын ең өнімді тәсілдердің бірі. Бірақ жоғарыда
аталған троптардан эвфемизмдер өздерінің қолданылу аясы, мақсаты және
атқаратын қызметінің бөлектілігімен ерекшеленеді. Бұл айтылғанның бұлжытпас
дәлелі ретінде белгілі ғалым Б.А.Лариннің мына бір пікірін келтірсек те
жеткілікті: "эвфемизмы имеют целью не оброзное представление
действительности как тропы поэтического языка, а затемнение, прикрытие
неприличных явлений жизни или некралных мыслей, намерений [Б.АЛарин 636].
Алайда осындай айырмашылықтарынын болуына қарамстан, метафора,
метаномия немесе баска троптар эвфемизмдерден мүлдем алшақтап кетпейді.
Оның басты себебі троптар сезімді селтеткізетін немесе айтайын деген ойды
әсерлі де бейнелі етіп жеткізетін кѳркемдегіш құрал ғана болып қоймай,
аратұра олар эвфемизмдердің де жүгін коса аркалап кетеді..
Демек, тілде таза поэтикаклық метафора, метаномия, синехдоха немесе
т.е.с. троптармен катар эвфемистік метонимиялар немесе эвфемистік мағынада
жұмсалатын баска троптар да қоса кездеседі. Міне сондыктан ендігі әңгіме де
солар туралы ѳрбімек.
§ 3.1. Эвфемистік метафоралар.
Метафора-бейнелі образ тудыратын троптардың ішіндегі аса жиі
қолданылатын өнімді де белсенді түрі. Қарапайым тілмен түсіндіргенде,
метафора-екі заттың белгілі бір ұқсастығының негізінде бірінің атауының
екіншісіне телініп, балама атау ретінде ауысып қолданылуы ой аңығырақ әрі
дәлелді болу үшін бірнеше мысал келтірейін:
Көп сөз-көмір, аз сөз-алтын (мақал). Бұл мысалдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz