Шағын кәсіпкерліктің тиімді, әрі жылдам дамуы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi, қызметi
1.2 Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру негіздері
1.3 Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
ұйымдық . құқықтық формалары
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын орны
2.2 ОҚО.да шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы,
экономикалық көрсеткіштері
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.2 Шағын кәсіпкерлік субьектілерін мемлекет тарапынан
қолдау механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi, қызметi
1.2 Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру негіздері
1.3 Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
ұйымдық . құқықтық формалары
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын орны
2.2 ОҚО.да шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы,
экономикалық көрсеткіштері
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.2 Шағын кәсіпкерлік субьектілерін мемлекет тарапынан
қолдау механизмі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі таңда тоқтап тұрған өндіріс орындарын іске қосып, жаңа кәсіпорындар ашу, отандық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызды жандандырудағы ең басты, әрі ең негізгі міндеттердің бірі. Отандық кәсіпкерлік дамыған жағдайда ғана экономикамыз өсіп, сауда қарым-қатынасы ілгерілеп, халықтың жағдайы жақсарады. Демек халықтың әл-ауқатын көтеріп, тұрмысын түзейтін бірден-бір жол - ол кәсіпкерлік қызметін дамыту. Бұл сала нарықтық қатынастарды тұрғылықты түрде өрлетіп, алға жетелеп отыратын қуатты буын. Орта дәрежедегі кәсіпкерлер мемлекеттің өсіп-өркендеуіне оң ықпал ететіндіктен, бүгінгі таңдағы экономикада шағын бизнеске басты орын берілетінін әлемдік тәжірибе айқын көрсетіп отыр.
Экономикалық белсенділіктің негізгі факторы ретінде шағын кәсіпкерліктің дамуы көптеген мемлекеттерде орын алған. Шағын бизнестің үлесіне барлық жұмыспен қамтылған адамдардың 50-60%, жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді, ал өндірілген өнімдер мен қызметтер ЖҰӨ-нің тең жартысын құрайды. Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - капитал салымдарының тез орын толтыруы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, жұмыспен қамту деңгейінің жоғарылығы, сұраныс өзгерісіне икемділігі.
Бұл сектор экономикалық қатынастар жағдайында дамыған елдердің маңызды құрылымдық звеносы болып табылатындығы, әлемдік тәжірибеде айқын көрсетілуде. Шағын бизнес кәсіпорындарының ынталы түрде жұмыс атқару қажеттілігі бірқатар белсенді тенденцияларға байланысты туындап отыр, оның ішінде еңбек күшінің мамандандырылуы мен бөлінуі, өндірістің диверсификациялануы, жоғары сапалы тауарларға деген сұраныстың артуы, демографиялық факторлардың өсуі және т.б. Конституциялық ережеге сай: «Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға, жеке мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік іс үшін пайдалануға құқылы». Сондықтан мемлекет кәсіпкерлік ісімен еркін айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап отырады.
Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың көрегенді экономикалық саясатының арқасында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар әлеуметтік-экономикалық табыстарға қол жеткізді.
Экономикалық белсенділіктің негізгі факторы ретінде шағын кәсіпкерліктің дамуы көптеген мемлекеттерде орын алған. Шағын бизнестің үлесіне барлық жұмыспен қамтылған адамдардың 50-60%, жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді, ал өндірілген өнімдер мен қызметтер ЖҰӨ-нің тең жартысын құрайды. Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - капитал салымдарының тез орын толтыруы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, жұмыспен қамту деңгейінің жоғарылығы, сұраныс өзгерісіне икемділігі.
Бұл сектор экономикалық қатынастар жағдайында дамыған елдердің маңызды құрылымдық звеносы болып табылатындығы, әлемдік тәжірибеде айқын көрсетілуде. Шағын бизнес кәсіпорындарының ынталы түрде жұмыс атқару қажеттілігі бірқатар белсенді тенденцияларға байланысты туындап отыр, оның ішінде еңбек күшінің мамандандырылуы мен бөлінуі, өндірістің диверсификациялануы, жоғары сапалы тауарларға деген сұраныстың артуы, демографиялық факторлардың өсуі және т.б. Конституциялық ережеге сай: «Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға, жеке мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік іс үшін пайдалануға құқылы». Сондықтан мемлекет кәсіпкерлік ісімен еркін айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап отырады.
Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың көрегенді экономикалық саясатының арқасында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар әлеуметтік-экономикалық табыстарға қол жеткізді.
1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
2.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Дағдарыстан жаңару мен дамуға.
3.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.
4. Тэпман Л.Н. Предпринимательское управление. Зарубежный опыт: Учебное пособие. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 220 с.]
5. О.С. Сабден, А.Н. Токсанова Управление малым предпринимательством. 2001 г, 12 с
6. Друкер П.Ф.Эффективное управление. Экономические задачи и оптимальные решения: пер. С англ.- М.: ФАИР-ПРЕСС, 1998.-288с.
7.О.С. Сабден, А.Н. Токсанова Управление малым предпринимательством. 2001 г, 12 с
8.Қазақстан Республикасының “Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы заңы” N 154 З-ХП 4 шілде 1992 жыл.
9. Предпринимательство в республике Казахстан. Окаев К.О и др, Алматы: Экономика, 2000г, 7 с
10.Грибов В.Д. Менеджмент в малом бизнесе:Учебное пособие.-М.:Финансы и статистика, 1999.-128с.
11.О.Қалдыбаев, А.Утаров, Г. Мауленқұлова Г Кәсіпкерліктің негіздері мен құқықтары және шағын бизнес. Ұлағат Академиясы. 2003ж-190 б.
12.А.В. Бусыгин. Предпринимательство. Учебник.-М.: Дело, 1999.-640 с.
13. Кошанов А.К., Жатканбаев Е.Б., Рамазанов А.А. и др. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан. - Алматы: Казак, университет, 2001. - 188 с.
14. Грибов В.Д. Менеджмент в малом бизнесе: Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1999. - 128 с.
15.“Шағын кәсіпкерлікті жан - жақты қолдау қажет” Ізденіс 2004
16. Исследование бизнес-климата, предпринимательства в Южных областях Казахстана - Южно-Казахстанской, Алматинской, Жамбылской, Кызылординской и в г. Алматы. А:2004
17.Кенжегузин М.К. Казахстанская модель устойчевого социально-экономического развития. 2005г. .
18. Крутик А.Б, Горенбургов М.А. Малое предпринимательство и бизнес-коммуникации.
19. Электронный бизнес в Казахстане,http:/www.kazinet.kif.kz/
20.Каренов Р.С, Дюсембаев А.Д., Андарова Р.К. Региональная экономика: (проблемы, концепции, решения). - Алматы: Ғылым, 1997. - 224 с.
21.Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. -М.: Экономика, 1994. - 495 с.
22.К.Б. Бердалиев Қазақстан экономикасын басқару негіздері // Оқу құралы. Алматы, Экономика 2001ж. 17 б.
23. Мамыров Н.К. Социально- экономическое развитие Казахстана. Алматы 1999г
24.Социально-экономическое положение Южно-Казахстанской области (стратегический сборник) – Шымкент: Южно-Казахстанское областное управление статистики. Шымкент. 2003г.
25. К. Шокаманов, Тенденции человеческого развития в Казахстане, Алматы 2001г. 281, 282, 299, 301с
26.Сабденов О. Экономическая политика переходного периода на рубеже ХХI века. Алматы. 2007.
27. Мынбаев С. Большие перспективы малого бизнеса // Промышленность Казахстана. - 2005. - №2(29). - С. 10-13.
28.Аскаров Е. Перспективы развития машиностроения // Промышленность Казахстана. -2005. - №2(29). - С. 42-45.
29.Сабден. О.С. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. – Астана: Елорда, 2001.-308
30. "Кәсiпкерлiк қызмет ету еркiндiгiне мемлекеттiк кепiлiн жүзеге асыру бойынша қосымша шаралар туралы" ҚР Президентiнiң Жарлығы, 14.06.2006.
2.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Дағдарыстан жаңару мен дамуға.
3.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.
4. Тэпман Л.Н. Предпринимательское управление. Зарубежный опыт: Учебное пособие. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 220 с.]
5. О.С. Сабден, А.Н. Токсанова Управление малым предпринимательством. 2001 г, 12 с
6. Друкер П.Ф.Эффективное управление. Экономические задачи и оптимальные решения: пер. С англ.- М.: ФАИР-ПРЕСС, 1998.-288с.
7.О.С. Сабден, А.Н. Токсанова Управление малым предпринимательством. 2001 г, 12 с
8.Қазақстан Республикасының “Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы заңы” N 154 З-ХП 4 шілде 1992 жыл.
9. Предпринимательство в республике Казахстан. Окаев К.О и др, Алматы: Экономика, 2000г, 7 с
10.Грибов В.Д. Менеджмент в малом бизнесе:Учебное пособие.-М.:Финансы и статистика, 1999.-128с.
11.О.Қалдыбаев, А.Утаров, Г. Мауленқұлова Г Кәсіпкерліктің негіздері мен құқықтары және шағын бизнес. Ұлағат Академиясы. 2003ж-190 б.
12.А.В. Бусыгин. Предпринимательство. Учебник.-М.: Дело, 1999.-640 с.
13. Кошанов А.К., Жатканбаев Е.Б., Рамазанов А.А. и др. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан. - Алматы: Казак, университет, 2001. - 188 с.
14. Грибов В.Д. Менеджмент в малом бизнесе: Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1999. - 128 с.
15.“Шағын кәсіпкерлікті жан - жақты қолдау қажет” Ізденіс 2004
16. Исследование бизнес-климата, предпринимательства в Южных областях Казахстана - Южно-Казахстанской, Алматинской, Жамбылской, Кызылординской и в г. Алматы. А:2004
17.Кенжегузин М.К. Казахстанская модель устойчевого социально-экономического развития. 2005г. .
18. Крутик А.Б, Горенбургов М.А. Малое предпринимательство и бизнес-коммуникации.
19. Электронный бизнес в Казахстане,http:/www.kazinet.kif.kz/
20.Каренов Р.С, Дюсембаев А.Д., Андарова Р.К. Региональная экономика: (проблемы, концепции, решения). - Алматы: Ғылым, 1997. - 224 с.
21.Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. -М.: Экономика, 1994. - 495 с.
22.К.Б. Бердалиев Қазақстан экономикасын басқару негіздері // Оқу құралы. Алматы, Экономика 2001ж. 17 б.
23. Мамыров Н.К. Социально- экономическое развитие Казахстана. Алматы 1999г
24.Социально-экономическое положение Южно-Казахстанской области (стратегический сборник) – Шымкент: Южно-Казахстанское областное управление статистики. Шымкент. 2003г.
25. К. Шокаманов, Тенденции человеческого развития в Казахстане, Алматы 2001г. 281, 282, 299, 301с
26.Сабденов О. Экономическая политика переходного периода на рубеже ХХI века. Алматы. 2007.
27. Мынбаев С. Большие перспективы малого бизнеса // Промышленность Казахстана. - 2005. - №2(29). - С. 10-13.
28.Аскаров Е. Перспективы развития машиностроения // Промышленность Казахстана. -2005. - №2(29). - С. 42-45.
29.Сабден. О.С. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. – Астана: Елорда, 2001.-308
30. "Кәсiпкерлiк қызмет ету еркiндiгiне мемлекеттiк кепiлiн жүзеге асыру бойынша қосымша шаралар туралы" ҚР Президентiнiң Жарлығы, 14.06.2006.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ,
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi,
қызметi ... ... ... ... ... 13
1.2 Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .18
1.3 Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
ұйымдық - құқықтық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 ҚР-да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын
орны ... ... ... .26
2.2 ОҚО-да шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы,
экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..38
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік мәселелері және оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Шағын кәсіпкерлік субьектілерін мемлекет тарапынан
қолдау
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе
Қазіргі таңда тоқтап тұрған өндіріс орындарын іске қосып, жаңа
кәсіпорындар ашу, отандық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызды
жандандырудағы ең басты, әрі ең негізгі міндеттердің бірі. Отандық
кәсіпкерлік дамыған жағдайда ғана экономикамыз өсіп, сауда қарым-қатынасы
ілгерілеп, халықтың жағдайы жақсарады. Демек халықтың әл-ауқатын көтеріп,
тұрмысын түзейтін бірден-бір жол - ол кәсіпкерлік қызметін дамыту. Бұл сала
нарықтық қатынастарды тұрғылықты түрде өрлетіп, алға жетелеп отыратын
қуатты буын. Орта дәрежедегі кәсіпкерлер мемлекеттің өсіп-өркендеуіне оң
ықпал ететіндіктен, бүгінгі таңдағы экономикада шағын бизнеске басты орын
берілетінін әлемдік тәжірибе айқын көрсетіп отыр.
Экономикалық белсенділіктің негізгі факторы ретінде шағын
кәсіпкерліктің дамуы көптеген мемлекеттерде орын алған. Шағын бизнестің
үлесіне барлық жұмыспен қамтылған адамдардың 50-60%, жаңа жұмыс орындарының
70-80% келеді, ал өндірілген өнімдер мен қызметтер ЖҰӨ-нің тең жартысын
құрайды. Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - капитал салымдарының тез орын
толтыруы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, жұмыспен қамту
деңгейінің жоғарылығы, сұраныс өзгерісіне икемділігі.
Бұл сектор экономикалық қатынастар жағдайында дамыған елдердің маңызды
құрылымдық звеносы болып табылатындығы, әлемдік тәжірибеде айқын
көрсетілуде. Шағын бизнес кәсіпорындарының ынталы түрде жұмыс атқару
қажеттілігі бірқатар белсенді тенденцияларға байланысты туындап отыр, оның
ішінде еңбек күшінің мамандандырылуы мен бөлінуі, өндірістің
диверсификациялануы, жоғары сапалы тауарларға деген сұраныстың артуы,
демографиялық факторлардың өсуі және т.б. Конституциялық ережеге сай:
Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға, жеке мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік іс үшін пайдалануға құқылы. Сондықтан мемлекет
кәсіпкерлік ісімен еркін айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап
отырады.
Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы
техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып
табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын
адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ел
президенті Н.Ә. Назарбаевтың көрегенді экономикалық саясатының арқасында
соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар әлеуметтік-экономикалық
табыстарға қол жеткізді. Минералды – шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық
экономикаға қайта құру кезеңінің дағдарысына төтеп беруге және
экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Бірақ қазіргі өсім сапасы қанағаттанарлық дәрежеде емес, себебі ол отандық
жоғары технологиялар есебінен жүзеге асырылмай жатуын ескере отырып,
Н.Ә.Назарбаев осы жылы жолдаған жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта
кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті. Жалпы
өркениетті елдердің қай-қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық -
әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын кәсіпкерлік нысандарына ерекше көңіл
аударылады. Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы күші болып табылады.
Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.
Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті
дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді
тапсырамын.
Оны “Бизнестің жол картасы-2020” деп атауды ұсынамын.
Бұл бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын
және орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу
болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы
тиіс:
-несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
-шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
-бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
- кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы және
әлеуметтік жұмыс орындары.
“Бизнестің жол картасы-2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер мен
инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Үкімет әкімдермен бірлесіп үшжылдық бюджет аясында әр өңірдің экономикалық
әлеуетін есептеулерге негізделген жылдар бойынша бөлшектелген
қаржыландырудың жалпы лимитін әзірлеуі тиіс. Бұл қаражат өңірлерге
беріледі.
Әкімдер бағдарлама бойынша қаржыландырылатын шағын және орта бизнес
жобалары үшін толық жауапты болады.
Үкіметке ӘКК-ні жергілікті атқарушы органдарға беруді тапсырамын, олар іс
жүзінде бизнесті дамыту жөніндегі өңірлік корпорациялар болады.
Отандық тауарлар – 2020 Жоспарын жүзеге асырудың табыстылық индикаторы.
Біздің шикізаттық емес экспорттаушыларды қолдау индустрияландырудың шешуші
бағыты болуға тиіс.
Қазақстан өнеркәсібі экспорттық рыноктарға отандық брендтердің кең ауқымды
тізбегімен ұсынылуы керек.
Сондықтан Үкіметтің міндеті – экспорттаушыларға негізгі құралдарды сатып
алуды қаржыландыруды, экспортқа сервистік қолдау көрсетуді,
экспорттаушыларға гранттар мен экспорттық саудалық қаржыландыруды
қарастыратын біртұтас қолдау жүйесін жасау.
Өңірлік даму реформаларынсыз біз жедел әртараптандыруға қол жеткізе
алмаймыз. Сондықтан бізге экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыруды
бастау қажет. Қазақстанның батысында мұнай-газ секторын, химия өнеркәсібін,
жабдықтар өндірісі мен көліктік қуаттарды дамыту керек.
Орталықта, солтүстікте, оңтүстік пен шығыста – кен-металлургия кешені,
атом, химия өнеркәсібі және аграрлық индустрия дамытылуы тиіс.
Ішкі сұраныс базасындағы секторларды дәстүрлі индустриялар жанынан, сондай-
ақ қуатты кадрлық әлеуеті бар Алматы мен Астана қалаларында дамыту қажет.
Жоғары экспорттық әлеуеті бар шикізаттық емес сектор мен АӨК-ні елдің
солтүстік және оңтүстік өңірлерінде дамыту орынды.
Болашақ экономикасының секторы Алматы мен Астанада дамуы тиіс.
Біздің елордамыз, экономикасы бәсекеге қабілетті, ел азаматтары мен
туристер үшін тартымды қала – Астананы одан әрі дамытуға айрықша маңыз
берілетін болады.
2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары
Экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға
тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндетті шешу қажет болады:
біріншіден, бизнес-ахуалды елеулі жақсарту;
екіншіден, қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
үшіншіден, сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру.
Үкіметке 2011 жылы бизнесті тіркеуге және бизнесті жүргізуге байланысты
операциялық шығындарды 30%-ға, ал 2015 жылы тағы да 30%-ға қысқартуды
жүзеге асыру қолға алынып отыр.
Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін
көтерілуі тиіс.
2020 жылы Қазақстан бизнес-ахуалы ең қолайлы деген 50 елдің қатарына енуі
керек.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің маңызы зор.
Отандық қор рыногын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық
Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші
қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс.
Отандық қаржы жүйесіндегі реттеулер дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары
мен қатерлеріне сәйкесінше сай болуы керек.
Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы міндеттемелері үлесінің оның
міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де бәсекеге қабілетті
өндірістер құруға бағытталуы керек.
Банктерді ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау
қажет.
Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің
барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек.
Біз банктердің дағдарыс кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер
экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі
түрде жәрдемдесуі тиіс.
Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін өзіндік бір “қауіпсіздік көпшігіне”
айналды. Оның ендігі міндеті – тұрақтылық пен өркендеудің кепілі болу.
Үкімет бюджеттің шикізаттық емес кірістер әлеуетін ұлғайтумен байыпты
айналысуы тиіс.
Осы онжылдықтың соңында бюджеттің мұнайлық емес тапшылығы ІЖӨ-нің 3
пайызынан аспауы керек. Одан кейінде оны нөлге дейін жеткізу қажет.
Үстіміздегі жылдан бастап республикалық бюджетке кепілді трансферт
абсолюттік мөлшерде – 8 миллиард доллар көлемінде бекітілетін болады.
Бұл трансферт ең алдымен индустрияландыруды жүзеге асыру мақсаттарына
бағытталуы тиіс.
Бюджетке Ұлттық қордан ешқандай займдар, өзге де ешқандай қосымша
трансферттер болмайды.
Осы көзқарастарды ескере келгенде, Ұлттық қордың активтері 2020 жылға қарай
90 миллиард долларға дейін өсуі тиіс, мұның өзі ІЖӨ-нің 30%-дан кем емес
мөлшерін құрайды.
Тұтастай алғанда 2020 жылға қарай біз экономиканы жеделдете
әртараптандырудың төмендегідей негізгі нәтижелеріне қол жеткізуге тиіспіз.
ІЖӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 13%-дан кем емес мөлшерін құрауы тиіс.
Экспорттың жалпы көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27-ден 45%-ға
дейін ұлғаюы тиіс. Еңбек өнімділігі өңдеу өнеркәсібінде 2 есе, ауыл
шаруашылығында кем дегенде 4 есе артуы керек.
ІЖӨ-нің энергия сыйымдылығы 25%-дан кем емес мөлшерде төмендеуі тиіс.
Кәсіпорындардың инновациялық активтерінің үлесі 4-тен 20 %-ға дейін өсуі
керек. 2015 жылдың өзінде-ақ аграрлық саланың экспорттық әлеуеті 4-тен 8%-
ға дейін ұлғайып, құрылыстың ішкі қажеттіліктерінің 80%-ы қазақстандық
құрылыс материалдарымен қамтамасыз етілуі тиіс. (1,2,3 -3,5б(
Үкіметтің, барлық деңгейлердегі әкімдердің алдында тұрған нақты міндеттер
міне, осындай. Біз сұрайтындар да міне, осылар. Сондықтан барлық
компаниялар мен кәсіпорындар басшыларының жауапкершіліктерін арттыру қажет.
Бұл жаһандық мәселе, мемлекеттілік мәселесі, тәуелсіздік мәселесі.
Бес жылда Үкімет металлургия өнімдерінің өндірісі мен экспортының екі
еселенуін, химия өнімдері өндірісінің үш еселенуін қамтамасыз етуі керек.
2015 жылға қарай бюджет кірістері, шикізатқа тәуелділікті төмендете
отырып, жаңа жобалар есебінен 300-400 миллиард теңгеге өсіп шығуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі: Шағын кәсіпкерлік нысандары тұрғындарды
жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік статусын
жоғарылатумен қатар нарықтағы қажеттіліктің қанағаттануына, бәсекелестік
нарықтық қатынастардың дамуына, товар ассортиментінің көбейіп, толуына
жергілікті шикізат ресурстарының пайдалануына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік
функциялары оны дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына
жатқызуға және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға
негіз береді. Кәсіпкерлік қызметтің динамикасын зерттеу, оны болжау
қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Сондықтан да шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген
мәселелердің көтерілуі оның экономикадағы ролінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпкерліктің тиімді, әрі жылдам
дамуы үшін оны ұйымдастыру формаларына кедергі болып жатқан мәселелерді
анықтап, оларды талдай отырып, оңды ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуының
негізгі тенденцияларын, оны дамыту проблемалары мен шешудің мүмкін болатын
жолдарын көрсету. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста төмендегі мәселелер
бойынша талдау жүргізілді:
- Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызмет етуінің негіздері;
- Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму ерекшеліктері;
- Шағын бизнестің макро және микродеңгейдегі даму жағдайын талдау;
- Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған проблемаларды айқындау
және оларды шешу жолдарын қарастыру;
- Кәсіпкерлік қызметті дамытудағы мемлекеттің ролін айқындау;
- Кәсіпкерлікті қолдаудың әлемдік тәжірибелерін қарастыра отырып, Қазақстан
жағдайында мемлекеттік қолдау шараларын көрсету.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық
негіздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстандағы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму жағдайына талдау жасалынады.
Үшінші тарауда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
қарастырылады.
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ,
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi, қызметi
Көп жыл бойы түрлі мемлекеттердің ғалымдары шағын кәсіпкерлікке
анықтама беруге тырысуда.
АҚШ Конгресіндегі Комитетке 700-ден аса шағын бизнес анықтамалары
ұсынылды. Кейбір мамандар адам саны 100 адамнан тұратын кәсіпорындарды
шағын бизнес нысаны деп есептеу керек десе, біреулері 50-ден 1000 жұмысшысы
бар, ал үшіншілері 100-ден 1500 жұмыскерлері бар кәсіпорындарды шағын
бизнес нысаны деп есептеуді ұсынады. Кейбір зерттеулерде шағын бизнеске
жұмыскерлердің саны капитал айналымы, өндіріс көлемі сияқты көрсеткіштердің
орнына нарықтағы үлес, кәсіпорындардың негізін салушылардың басқаруы, шешім
қабылдау процесіне ірі кәсіпорынның әсерінің болмауы сияқты сипаттамалар
арқылы анықтау керек дейді.
Республикада шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қызмет жасауына қажетті
ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық шарттарды қалыптаструдың
алғашқы қадамдар жасалуда.
Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің мәнін тереңірек түсінуге Қазақ
КСР-індегі шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы
заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді.
Қазақстан жағдайында шағын кәсіпкерлікке шетелдік тәжірибені ескере
отырып, келесідей мінездеме жасай аламыз. Бір немесе бірнеше инвесторлардан
құрылған, географиялық шектелген зонада (аймақта) қызмет етіп, шектелген
нарық үлесін иеленетін, басқарылу сипаты икемділікпен, шешім қабылдауда
ресмиліктің жоқтығымен, жұмысшылардың басқару, өндіріс сферасында да
жұмысшылардың өзара алмастырылымдығы жоғарылығымен ерекшеленетін
кәсіпорындарды шағын кәсіпорын нысандары деп есептейміз. 1990 жылдың тамыз
айында Кеңес Одағы министірлер Кеңесінің жарлығымен шағын кәсіпорындарды
құру және дамыту шаралары туралы Қабылданған заңның негізінде Қазақ ССР-нің
Министрлер Кеңесі N432 жарлығын қабылдау арқылы шағын кәсіпорындарды
классификациалау негізіне жұмыс істейтіндердің саны алынған. Онда:
-өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 200-ге дейін;
-ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 100 адамға
дейін;
-өндірістік сфераның басқа салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға
дейін;
-бөлшек саудада: жұмыс істейтіндер саны 15 адамға дейін жұмыс істей алатын
кәсіпорындар шағын деп есептелінеді делінген.
Ал бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 8 сәуірінен N499
жарғысына сәйкес келесідей:
-өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 50-ге дейін;
-ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 20 адамға
дейін;
-көлік пен байланыс салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға дейін;
-бөлшек саудада жұмыс істейтіндер саны 30 адамға дейін жұмыс істей алатын
кәсіпорындар шағын деп есептелініп отыр.
Жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде
қалыптасатын макроортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты
анықтамалардың түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш
кәсіпорындардың құрылу мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және
кәсіпорындардың ауқымы мен ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын
толық ашу үшін әр түрлі анықтамалар жасауға өздігінен қажеттілік туындайды.
Шағын немесе орта кәсіпкерлікпен айналысатын кез - келген кәсіпорынды бір
ғана критерий бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада орта
кәсіпорын ретінде саналатын кез - келген бір кәсіпорын өзге салаларда
шағын немесе ірі кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне
кәсіпорынның ауқымына әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым
жылдамдығының мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр
түрлі болып келуімен түсіндіріледі. Сондықтан шағын және орта
кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың кәсіпкерлік қызметтері жайында
дұрысырақ мәлімет беретін сандық және сапалық көрсеткіштерді толық ескерген
жөн. Сандық көрсеткіштер кәсіпорындардағы жұмысшылар санын, сату (айналым)
көлемін және активтердің баланстық құнын; ал сапалық көрсеткіштер шағын
және орта бизнестің қызмет көрсету саласы мен өндірілген тауардың (қызмет,
жұмыс) өзіндік ерекшеліктерін сипаттайды. Осыған байланысты, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламада
шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілері үшін олардың қызмет көрсету
саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан тауарлары мен қызметтерінің
маңыздылығын ескере отырып, бірыңғайдан гөрі әртүрлі жеңілдіктерді қолдану
және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру керектігіне мән берілу керек.
Сондай-ақ, мұндай шаралар кәсіпкерлік қызметті қолдау мен дамытуға
бағытталған аймақтық бағдарламаларда да қолға алыну қажет. (4,5 -11,15б(
Қазақстан кәсіпкерліктің меншік түріне байланысты екі түрі жеке
кәсіпкерлік пен мемлекеттік кәсіпкерлік белгілі. Жеке кәсіпкерліктің өзі
иеленуіне қарай дербес, бірлескен, жұбайылық, жанұялық, серіктестік,
қоғамдық, көлеміне қарай шағын, орта, ірі кәсіпкерлік болып бөлінеді. Шағын
кәсіпкерлік нысаны жұмысшылар саны 50-ге дейін, активтерінің жалпы құны 60
мың АЕК жоғары емес, орта кәсіпкерлік– жұмысшылар саны 250-ге дейін, жылдық
активтері 352 мың АЕК дейін, ірі кәсіпкерлік жұмысшылар саны 250 және одан
жоғары, жылдық активтері 525 мың АЕК нысандары болып бөлінеді.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының пайда болып, қалыптасуы мемлекет
тарапынан кәсіпкерліктің барлық түрлерін дамыту мен қолдау шараларына ие
болып отырғандығын көрсетіп отыр.
Шағын кәсіпорындардың аймақтардағы жұмыссыздық мәселесін шешуге,
бәсекелес ортаны қалыптастыруға, қаржы рыногын жандандыруға, тұрғындардың
сатып алушылық қабілетін жоғарылатуға, ірі кәсіпкерліктің дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Сондықтан шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мәселелері
ерекше әлеуметтік-экономикалық маңызға ие болып отыр.
Кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан ірі және шағын кәсіпорындардың
арасында толық бір тұтас, өзара байланысты көптеген құбылысты сипаттайды.
lрі кәсіпорындар жаппай өндіріс пен бұйымдардың номенклатурасының тұрақты
жағдайында қызмет етіп, көтерме сатушылармен жұмыс істейді. Ал шағын
кәсіпорындар өндіріс қалдықтарын екіншілей шикізаттарды пайдаланып, белгілі
бір нарықтық сегментте сатушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға,
өнімдерді аз партиямен өндіруге бағытталады. Әр қайсысы өздерінің
функцияларын атқара отырып, олар бірін-бірі толықтырады. Шағын кәсіпорын
нысандары ірі фирмаларға қарағанда қызметі әлде қайда жоғары болатын
сферада жұмыс істейді. Оларға сауда, сервистік қызмет, материалдармен
жабдықтау сияқты жұмыстар жатады. Автомобиль өндірісімен ірі кәсіпорындар
айналысса, ал оларды жөндеу, техникалық қызмет көрсету жұмыстарын шағын
кәсіпорын нысандары әлдеқайда тиімді орындайды. Шағын кәсіпорын нысандары
өнім номенклатурасын жылдам өзгерте алуы мен технология, қызмет ету
саласында жаңалыққа бейімділігімен ерекшеленеді.
Тікелей өндіріс саласындағы кәсіпкерлік нарыққа арнап дәстүрлі немесе
инновациялық тауарлардың өндірісі мен жеткізілуіне негізделуі мүмкін. Кез-
келген формадағы кәсіпкерлік қызметтің практикасының құрамында инновациялық
үрдіс болады. Жоғарыдағы кәсіпкерлік қызметтің бөлінісі, дәстүрлі
тауарлардың нарыққа шығарылуы мен өндірісі өндірісті ұйымдастыру,
өндірістің техникалық элементтері немесе өнгдірілетін тауардың сапалық
сипаттамасның өзгеруімен жүзеге асатындығы туралы көзқарасқа негізделеді.
1 кесте
Шағын және iрi кәсiпорындардың салыстырмалы талдамасы
N Критерийлер мен Ірi кәсiпкерлiк Шағын кәсiпкерлiк
көрсеткiштер нысандары нысандары
1 Өндiрiс пен өнеркәсiп, Шағын кәсiпкерлiк
қызмет көрсету отын-энергетикалық кешеннысандары
саласы
2 Өндiрiлетiн өнiм Жаппай өндiрiс Майда немесе жекелеген
сипаттамасы өндiрiс
3 Жаңалықты Жаңалықтарды әлде қайда lрi кәсiпорын
қабылдау аз қабылдайды дарға қарағанда 24 есе көп
мүмкiндiгi жаңалық енгiзедi
4 Стратегияны 6-10 жыл 0,5-1 жыл
өзгерту уақыты
5 Қызмет ету lрi қалалар мен lрi қалалар мен шағын
сферасы өндiрiстiк кешендер қалалар
6 Кәсiпкерлiк Нарықтың басым бөлiгiн Бәсекелiк ортаны кұшейтедi
ортаны жаулап алудың арқасында
қалыптастыру бәсекенi шектейдi
7 Кәсiпорынды құру Үлкен қаржылық шығындар Тiркеу кезiнде шығындардың
және тiркеу мен тiркеу аз болуы
бойынша процедурасының ұзақтығы
8 Жаңа жұмыс Жаңа жұмыс орында рын Жаңа жұмыс орындары жылдам
орындарын құру қарқыны әлдеқайда құрылады (3есе тез)
қалыптастыру төмен
9 Жұмыс күшін шеберЖұмыскерлердiң Мамандардың өзара
пайдалану мамандануының бiр алмасуының жоғары болуынан
мұмкiндiгi жақтылығынан төмен жұмыс кұшi жоғары болады
болады
10 Басқару құрылымы Басқару құрылымы үлкен Басқару аппаратында
болғандықтан басқару жұмыскерлер аз болып
күрделi басқару икемдi болады
11 Басқару Құрылтайшылар мен Менеджерлер мен
жұйесiндегi менеджерлердiң құрылтайшылардың қызметiн
көзқарастардың қызығушылықтарында бiр тұлға атқаратындықтан
үйлесуi қарама-қайшылықтың болуыкелiспеушiлiк болмайды
Орта кәсіпорындарына келетін болсақ, олар шағын кәсіпкерліктен өсе
келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше сұрауларын қанағаттандыратын теңдесі
жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды өндірумен шұғылданады. Бұл
кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық қажеттіліктердің әр алуандылығы
мен тұтынушылардың ерекше спецификалық, кейде сирек кездесетін және типтік
емес сұраныстарының бар болуының арқасында пайда болды.
Ірі кәсіпорындар шағын және орта кәсіпорындармен өзара байланысып,
шағын және орта өндірістік кәсіпорындардың дамуы мен табысты қызмет етуіне
белсенді түрде көмектесе алады.
Сызба 1. Шағын бизнес субъектілері.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне ойынхана және шоу-бизнес, наркотикалық
заттар және прекурсорларды алмастыруға байланысты, психотропты заттар және
акцизделетін өнімдерді жүзеге асыратын қызмет сфераларындағы коммерциялық
ұйымдар жатпайды.
Экономикалық белсенділіктің ерекше формасы ретінде кәсіпкерлік –
экономиканың әрі мемлекеттік әрі жеке секторында іске асуы мүмкін. Осы
негізде мынадай деп бөлінеді:
а) мемлекеттік кәсіпкерлік
ә) жеке кәсіпкерлік
Мемлекеттік кәсіпкерлік (заңнамаға сай) мемлекеттік мүлікті басқаруда
өкілетті болған немесе жергілікті басқару органдары (муниципалды мекеме)
сынды мемлекеттік басқару органдары тарапынан құрылған мекеме атынан
экономикалық белсенділікті іске асырудың формасы деп есептеледі. Осы тектес
мекеме меншігі, мемлекеттік немесе муниципалды меншік бөлігін, бюджеттік
қаржы, т.б. көздер бөлігін ерекшелеу формасы. Мұндай мекемелердің маңызды
ерекшелігіне олардың өз меншігіндегі мүлік бойынша міндеттемелеріне жаңа
беретіндігі жатады (олардың міндеттемелері бойынша мемлекет жауап бермейді,
олар да мемлекеттік міндеттемелер бойынша жауап бермейді).
Жеке кәсіпкерлік, кәсіпкер немесе мекеме (егер де осы сипатта
тіркелген жағдайда) экономикалық белсенділікті жүзеге асырудың формасы
болып табылады. Әлбетте, мемлекеттік пен жеке кәсіпкерліктің әрбірі өзіндік
сипатқа ие болады, алайда іске асырудың негізгі принциптері ұқсас болып
келеді.
1.2. Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру негіздері.
Шағын кәсiпорын нысандарының негізделуі бойынша құрылуының бiрнеше
ыңғайлары бар: жаңа кәсiпорынды ашу, бар бизнес нысанын сатып алу,
франчайзинг және отбасылық бизнес.
Көбiнесе кәсiпкерлер өзiнiң iсiн жаңа өнiм мен қызмет түрiн өндiру
идеясы пайда болған жағдайда бастаса, ал кейбiреулерi өз iсiн ашу арқылы
жағдайын жақсартуды көздейдi. өз iсiн бастамас бұрын болашақ кәсiпкер
қандай мәселелердi шешу қажеттiгiн қарастырып өтейiк. Кәсiпкерлiк қызметтiң
артықшылықтары да, кемшiлiктер де бар. Ең алдымен кемшiлiктерiне
тоқталайық. Жаңа кәсiпорынды ашу тәуекелдiлiкке, көптеген қиындықтар мен
әмiршiлдiк сипаттағы кедергiлер мен байланысты. Бизнес табысты болған сайын
салықпен, реттегiш нұсқаулармен, лицензиялар мен көп уақыт жұмыс iстеудi
қажет етедi.
Жаңа кәсiпорынды құру күрделi жағдайлармен байланысты. Кәсiпорындар
пайда болған мәселелерге байланысты шешiм қабылдау, жауапкершiлiктi өз
мойнына алу, күнiне 12-16 сағат демалыссыз жұмыс iстеудi талап етедi.
Тәуекелдiлiктiң жоғары деңгейi, белгiсiздiк жағдай, демалыссыз, қызу жұмыс
психологиялық және физиологиялық стрестi тудырады. Құрылатын жаңа кәсiпорын
сыртқы әсерлердiң күштi қысымының астында болады. Кәсiпорындар салық
жүйесiнiң жиi қайта қаралуы, тұтынушыларды өзiне қарату арқылы бәсекелес
кәсiпорындардың нарықтығы үлесiн жаулап алуға тырысуы, түрлi реттегiш
ұйымдардың бiтпейтiн тексерулерi сияқты күштi қысымның астында болады.
Ал ендi өз ісіңiздiң иесi болудың артықшылықтарын қарастырып өтейiк:
lс-әрекетiңiздегi еркiндiк. Күн тәртiбiнiң қандай болатынын, уақытты
қалай пайдаланатынын, қандай жобаларда жұмыс iстейтiнiн кәсiпкердiң өзi
шешiп, анықтайды.
Жағдайыңызды жақсарту. Жаңа кәсiпорынды құрудағы басты мақсат жағдайды
жақсарту деп есептейдi. Бiр қызығы жағдайын жақсарту мақсатында емес, жаңа
өнiм өндiрiсiн ойлап тауып, соны өндiруге ұмтылған кәсiпкерлер әлдеқайда
табыстырақ болады.
Алға қойған мақсаттарға жету. Кәсiпорынның жүргiзiп отырған саясатына
қарама - қайшы болатын жаңалықты қатардағы жұмыскерлердiң енгiзуге
мүмкiндiгi шектеулi болады.
Кәсiпорынның басшылары жаңалықты енгiзуге бейiм емес болғандықтан түрлi
идеяларға ыждахатсыздықпен қарайды. Шағын бизнестiң басты артықшылығы
тәуелсiздiкке ие болуында. Тек қана жұмысты таңдап қоймай қызметкерлердi
таңдауда да тәуелсiздiкке ие бола алады. Кәсiпорын жұмысшысының мамандық,
дәрежесi бiлiмi сай келмейтiн жұмысты iстеуге құқы болмаса, кәсiпкер кез-
келген сферадағы қызметтi таңдай алады..
Кәсiпкер өз iсiн бастамас бұрын белгiлi бiр дайындық сатыларынан өтуi
керек. Жұмыс iстеп тұрған кәсiпорынды сатып алу арқылы кәсiпорынның негiзiн
салу бiздiң экономикамызда кең таралмаған. Шет елде бұл бизнеске енудiң ең
кең тараған түрi болып есептеледi. Оның келесiдей артықшылықтары бар:
➢ жаңа кәсiпорынды құрғанға қарағанда тәуекелдiк пен анықталмағандық
деңгейi төмен;
➢ бизнестiң инфрақұрылымы қалыптасқан, басқа контрагенттермен қарым-
қатынас қалыптастырылған;
➢ жасалатын қелiсiмге қарай жаңа кәсiпорынды құрғаннан гөрi әлдеқайда
төмен бағаға сатып алуға болады.
Сызба 2. Шағын бизнестің негiздері.
Республикамызда шағын кәсiпорынды құрудың кең тараған формасына
франчайзинг пен жанұялық бизнестi айта аламыз. Франчайзинг компания өзiнiң
мүшелерiне фирманың атын, сауда маркiсiн, өнiмiн, технологияны пайдалану
құқын бередi. Франчайз жаңа кәсiпорынның ашылуы мен қызметiндегi
тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетуге мүмкiндiк бередi. Франчайзингтiк келiсiм
жаңа бизнеске кәсiпорынның жинаған көп жылдық тәжiрбиесiн пайдалануға
мүмкiндiк беретiн болғандықтан шет елдегi әр бiр он екiншi кәсiпорын
франчайзингтiк формада болады.
Франчайзингтiк қатынастардың 3 түрi белгiлi:
- өнiм өндiрушi немесе қызмет көрсетушi франчайзингтiк фирма өнiм өндiру
немесе қызмет көрсету жөнiндегi өзiнiң құқығын бередi;
- өнiм өндiрушi франчайзер өз өнiмiн көтерме сатудағы құқығын бередi;
- көтерме сатушы франчайзер товарларды бөлшек саудамен сату құқығын бередi.
Бизнестi ұйымдастырудың франчайзингтiк формасы келесiдей
артықшылықтарды иеленедi:
-франчайзер бизнестi ұйымдастыру мен басқаруға қажеттi маманды өздерi
оқытып, дайындайды, үйретедi;
-франчайзер жанама түрде қаржылай қолдау көрсетедi. Алынған тауардың өтем
ақысының мерзiмiн жоюға, банктен несие алуда кепiлдеме болу мәселесiн
шешуге көмектеседi. Нарықта өзiн жақсы танымал еткен, тұтынушылары көп
франчайзердiң атын, сауда маркасын пайдалануға мүмкiндiк беруi маркетингтiк
көмек болып саналады. Себебi франчайзи фирмаға тауарларын сату үшін жарнама
жасаудың қажеттiгi жоқ, онымен франчайзер фирма айналысады. Франчайзингтiк
қатынастардың негiзгi кемшiлiгiне франчайзерлiк құн, фирманың келешекте
өсуiнiң, келiсiмшарт мерзiмiнiң шектеулiгi жатады. Франчайзинктiк құнға
франчайзер фирманың аты, сауда маркасы, өнiмдi технологиялар мен ноу-хауды
пайдаланғаны үшін франчайзи төлейтiн төлемi кiредi.
Фирманың өсуiнiң алғашқы шарты оның қызметiнiң аймақтық шегарасының
кеңеюi болып табылады. Франчайзи келiсiм шартта келiсiлген аймақта ғана
қызмет ете алады. өз бетiнше жұмыс iстегiсi келетiн кәсiпкерлер үшін
тәуелсiздiктiң шектеулiгi, жоғарыдағылардың басқаруы, бақылап отыруы
күрделi фактор болып табылады. Көрсетiлген кемшiлiктерге қарамастан дүние
жүзiнде франчайзерлiк фирма толық құқықты форма болып табылды. Соңғы
жылдары оның кең түрде таралу тенденциясы байқалып отыр. АҚШ-та
франчайзерлiк жүйе арқылы өнiм өндiру мен қызмет көрсету 758 млрд $ құрап
отыр. 2177 франчайзердiң 542000 франчайзилерi бар болса, 374
франчайзердiң шет елдерде 35000 франчайзилерi бар.
Шағын кәсiпорын құрудың төртiншi жолы жанұялық кәсіпкерлік. Жанұялық
кәсіпкерлік бұл бiр жанұя мұшелерiнiң күшiмен қызмет етуге негiзделген
кәсіпкерлік.
Кез-келген жанұялық кәсіпкерліктi құру бұл әр адамның өз алдына қойған
мақсаты. Жанұя мен кәсіпкерлік арасындағы символ. Жанұяның мақсаты
балаларын тәрбиелеп мүшелерiнiң жағдайын жасау болса, кәсіпкерліктiң
мақсаты өндiрiс, қызмет көрсету арқылы пайда табу. Бұл мақсаттар өзара
үйлесiмдiлiкте де, қарама - қайшылықта да болуы мүмкiн. Жанұялық
кәсіпкерліктiң басты артықшылығы бұл қандай болмасын қиындықтарға
қарамастан туысқандық байланыстардың мықтылығы кәсіпкерліктi арықарай
жүргiзуге көмектеседi. Шет елдегi кейбiр жанұялық кәсiпорындар бәсекеге
қарағанда маркетингтiк артықшылықтарды иелену үшін құралады. lске деген
берiмдiлiк, этикалық нормалар, тұтынушыларға деген жеке жауапкершiлiк,
жұмыскерлерге деген қамқорлықтың жоғары болуы басты артықшылығы болып
табылады. (6,7 -16,25б(
Жанұялық кәсiпорындардың тұтынушыларға қызметтi жоғарғы деңгейде
көрсету дәстүрi бiр ұрпақтан келесi ұрпаққа берiлiп отырады. Экономикасы
өркендеген елдердегi кәсiпорындардың 80-90% жанұялық кәсіпкерлік қатарына
топтастырылуының себебi тегiн емес.
Жанұялық кәсіпкерлік кәсiпорындары өлшемi, өндiретiн өнiмi, қызметi
жөнiнде түрлi сипатта болады. Жанұялық кәсіпкерлікке қатыстыру дәрежесi
бойынша:
➢ Кәсіпкерлік толығымен жанұяның бақылауы мен басқаруында болатын;
➢ Кәсіпкерліктi жанұя бақылап мамандандырылған менеджерлер
басқаратын;
➢ Жанұя бақылауында болмайтын кәсіпкерлік болып бөлiнедi.
Толығымен жанұялық бақылауы мен басқаруында болатын кәсiпорындар мен
кәсіпкерліктiң басқа формаларының арасындағы айырмашылығын қарастырып
өтейiк. Мұнда кәсiби менеджерлер қысқа мерзiмдi жоспар жасаумен шектелiп,
кәсіпкерліктегi жағдайлармен сәтсiздiктердiң зардабын аз сезiнедi, фирмаға
деген берiлгендiктiң толық дәрежесiн иеленiп жалақының жоғары болуы,
қызметтiк жоғарылау сияқты
1.3. Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ұйымдық -құқықтық формалары.
ҚР Азаматтың кодексіне сай кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырушылық-
құқықтық формалары белгіленген. Қазақстанда кәсіпкерліктің 3 негізгі
формасы бар. Олардың артықшылықтары мен кемшіліктері 1-кестеде келтірілген.
2 кесте
Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формаларының артықшылықтары мен кемшіліктері
Кәсіпкерлік Артықшылықтары Кемшіліктері
формалары
Жеке Оңай құрылу, іс-әрекетте Толық мүліктік жауапкершілік,
кәсіпкерлік айтарлықтай еркіндікке және өзқаржылық құралдардың
табысына толығымен иелік жасаушектеулігі, кредиттеу
мүмкіндігінің шектеулігі,
үстірт мамандану
Шаруашылық Қызмет ұйымдастырудың Барлық мүшелердің мүліктік
серіктестік қарапайымдылығы, кең қаржылық жауапкершілігі, басқаруда
мүмкіндіктер, маманданудың серіктестер мүдделерінің
жоғарылау деңгейі, өндірісті тоғысу ықтималы, бір иесінің
кеңейтуге қосымша қол үзуінде фирманың ыдырау
инвестицияларды тарту және қаупі
технологиялық базаны дамыту
Акционерлік Капитал тартудың кең ұйымдастырушыларының
қоғам мүмкіндіктері, шектеулі күрделілігі, мемлекеттік
жауапкершілік, капиталдар тіркеу мен құрылымының
бірігуінің артықшылығы өзгеруі, қосарланған салық
салу, жиындарда басқару
мәселелерін шешуге үлкен
мөлшерде уақыт пен заттың
жұмсалуы
Бәрімізге белгілі шағын кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің орны
ерекше. Осындай келеңсіз кезендерде нарық заманы шағын кәсіпкерлік үкімет
органдарының және де жергілікті басшылардың қолдауынсыз аяғынан тұрып кете
алмайтындығын көрсетті.
Кәсіпкерлік қызметтің қандайы болмасын мемлекеттің экономикасы аясынан
өзіне тиісті орнын, дәреже-деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім. Ал
бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап дамуы, жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені, нарық
экономикасына көшудің бірден-бір жолы — мемлекет құрылымындағы әртүрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс, кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрлымдарын құру, дамыту болып
табылады. Демек, бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы
жекеменшік инвестициялар болып табылумен қатар, олардың басқару
бастамасында білікті және кәсіпкер тұруы қажет. Осыған орай,
мемлекетіміздің бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру
саясаты қандайда болмасын аядағы мемлекеттік меншікке негізделген
монополизмді жойып мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдардың дамып,
өркендеуіне бағытталған деп айта аламыз. Кәсіпкерлік халыққа қажетті
тауарлар, өнеркәсіп өнімдерін және басқа қызметтер жөніндегі қоғамдағы,
мемлекетіміздегі сұраныстар мен ұсыныстарды есепке ала отырып жүзеге
асырылатын қызмет болғандықтан ол тек кәсіпкерге ғана емес, халыққа да
тиімді болып табылады.
Жалпы Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде
белгіленген. Олар: ҚР азаматтары мен заңды тұлғалар, сондай-ақ шетелдік
жеке және заңды тұлға резиденттер болып табылады. Кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын жеке тұлға — азамат заңды тұлға құрып немесе құрмай-ақ айналыса
беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар, кооперативтер немесе әкімшілік-
аумақтық кәсіпкерлік қызметтері өз меншіктерінің негізінде заңды тұлға құру
арқылы кәсіпкерлікпен айналысады.
Мемлекет тарапынан кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік
берілген. Кәсіпкерлікті қолдау мен қорғауды мемлекет, мемлекет атынан
өкілетті органдар қамтамасыз етеді. Кәсіпкерлік қызметте әрбір жасалатын
әрекет жөнінде арнайы нормативтік-құқықтық акт қабылдау арқылы оны реттеу
сияқты қызметтер қажет емес.
Кәсіпкерліктің дамуына мол сенім, мемлекет тарапынан кепіл,
экономикалық негіз ретінде — жекеменшік нысаны, қүқықтық негізі ретінде —
заңдар бар. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар заңды тұлға
құрамай-ақ осы қызметпен айналысуға патент алған кезден бастап құқылы.
Патент бір мезгілде азаматтың кәсіпкер ретінде тіркелгені жөніндегі куәлік
және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық бсретін лицензия болып
табылады.
Ал шаруа (фермер) қожалығы құрамында: мердігерлік шарт және өзге
де азаматтық-қүқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын; көтерме
және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ
өндірілген, өнделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар; жұмыс істеп қызмет
көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан аспайтын
азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни қызметтерін заңды тұлға
құрмай-ақ жүзеге асырады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
ұйым — заңды тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық серіктестіктер, сенім
(командиттік) серіктестіктері, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер, өндірістік
кооперативтер жатады.
Сонымен ҚР-ғы кәсіпкерлік қызмет екі түрге бөлінеді деп айта аламыз.
Оны шағын және орта бизнес, яғни тек кәсіпкерлік, сондай-ақ мемлекеттік
кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің экономикалық негізінің заңды маңызын
білуге және реттеуге есебін тигізеді. Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы
белгіленеді, сондықтан олар оның құқықтық негізі болып табылады.
Мысалы, заң жүзінде кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда аталған
субъектілерден басқа да қызмет түрлері мен субъектілерге мыналар жатады:
• инновациялық қызмет;
• ойын кәсіпкерлігі;
• шоу кәсіпкерлігі;
• венчурлық фирмалар;
• шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымы.
Субъектілер:
• заңды тұлға құрайтын жеке адамдар;
• қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын;
• активтерінің жалпы құны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс
мың еселенген есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды тұлғалар болып саналады.
Негізінен меншік нысаны үшке бөлінеді:
• мемлекеттік (республикалық және коммуналдық);
• ұжымдық (кооперативтік, арендалық, акционерлік, қоғамдық
ұжымдар жоне т.б.);
• азаматтардың (өзіндік және жекеменшік).
Қазіргі кезде меншіктің екі түрі көбірек қалыптасқан: мемлекеттік
және жекеменшік. Жекеменшік азаматтардың мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
және олардың бірлестіктерінің меншігі болып табылады. Ал қоғамдық ұйымдар
мен діни бірлестіктерінің меншіктерін қайда қосуға болады деген сауалға,
жекеменшікке деп айта аламыз.
Бұрынғы заманнан қазіргі күнге дейін барлық мемлекеттерде
өндірістің дамуына маңызды роль ойнаған шағын кәсіпкерлік, қазіргі таңда да
өз ерекшелігін сақтап отыр. Бұрын қол өнер мен ұстаханаларға сүйенген шағын
кәсіпкерлік, бүгінде үлкен өнеркөсіптерге демеуші және халықты күнделікті
тұтыну заттарымен қамтамасыз етуші салаға айналып отыр. Алайда қазіргі
таңда мынау шағын және орта кәсіпкерлік субъектісі деп кесіп айту өте қиын.
Өйткені:
• көлеміне байланысты критерийлер әртүрлі әдебиеттерде түрлі-түрлі
көрсетілген;
• критерий әр мезгіл сайын ауысып отырады;
• мемлекеттерге және салаларына қарай да үлкен өзгешеліктер
баршылық;
Негізінен бір кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлік субъектісі болып саналу үшін
төмендегі төрт ерекшеліктердің ең аз дегенде екеуіне ие болуы қажет:
1) Кәсіпкерлікті басқарудың еркін болуы, көбінесе басқарушы әрі
кәсіпкерлік иесі болып табылады;
2) Капитал иесі көбінесе бір кісі немесе шағын топ;
3) Жұмысшылардың және кәсіпкердің бір мемлекетте болуына байланысты
өндіріс немесе қызмет көрсету жергілікті жерде жасалады, алайда бұл
өткізу де жергілікті жерде болады дегенді білдірмейді;
4) Сондай салада жұмыс істеген кәсіпорынмен салыстырғанда, фирманың көлемі
шағын болуы шарт.
Бұл көлем жұмысшылардың санымен, сату және табыс көлемімен, т.б.
салыстыру арқылы анықталады. Жоғарыда атап өткендей әр мемлекет
кәсіпкерліктің көлемін өздігінше есептейді. Мысалы, Германияда шағын
кәсіпкерлікке жатқызу үшін оның жұмысшылар саны 50 адамнан және жылдық
сауда саттық көлемі 50 млн. ДМ-тен аспауы қажет. Бельгия болса сауда саттық
көлемі 15 млн. Бельгия франкынан аспағаны шағын, 15-50 арасында болғаны
орта кәсіпкерлік болып есептелінеді. Францияда жұмысшылар саны 50-ден аз
болса шағын, 50-500 арасында болса орта. Жапонияда жұмысқа алынған санымен
жұмсалған қаражат есепке алынады. Жалпы жұмысшылар саны 300-ден төмен
болса, онда ол шағын кәсіпкерлік субъектісі қатарына жатқызылады. Ал АҚШ-
та болса келесідей:
Шағын кәсіпкерлік:
а) ең көп жұмысшылар саны 50;
ә) баланс жиынтығы ең көп 5 млн АҚШ долл.;
б) жылдық капитал мөлшері 7 млн долл.;
в) тәуелсіздік бір кәсіпкерліктің ең көп жүзден 25% акциясы басқа жеке
немесе заңды тұлғаныкі болуы мүмкін;
Орта кәсіпкерлік:
а) ең көп жұмысшылар саны 250;
ә) баланс жиынтығы ең көп 27 млн. АҚШ долл;
б) жылдық капитал мөлшері 40 млн. долл.;
в) тәуелсіз деңгейі шағын кәсіпкерлікпен бірдей.
Ал Қазақстанға келер болсақ, қазіргі таңда шағын және орта
кәсіпкерліктің нақты анықтамасы және деңгейін белгілейтін көрсеткіштер
шағын кәсіпкерлікте 50, орта кәсіпкерлікте 250 адамға дейін жұмысшылар
болады деп көрсетеді. Шағын және орта кәсіпкерлік - бұл ірі
кәсіпорындардың шағын түрі емес. Сонымен Қазақстанда кәсіпкерліктің ірге
тасын қалауға себеп болған және дамуының арқауы ретінде құқықтық базасы
болып себін тигізген заңдарды да атап өтейік: Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 2
желтоқсандағы "ҚР-дағы шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті
дамыту туралы" заңы; Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 15 желтоқсандағы "Меншік
туралы" заңы; Қазақ КСР-ның 1991 жылғы 10 ақпандағы "Кәсіпорындар туралы"
заңы; ҚР 1992 жылғы 4 шілдедегі "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
туралы" заң; ҚР Президенттінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық
серіктестігі туралы" заң күші бар Жарлығы; ҚР-ның 1997 жылғы 19 маусымдағы
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Заңы; ҚР Президентінің 1997
жылғы 6 наурыздағы "Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытуды ынталандыру
жөніндегі мемлекеттік шаралар туралы" заң күші бар Жарлығы; ҚР-ның 1998
жылғы 10 шілдедегі "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы. (8,9 -18,25б(
Қазақстанда кәсіпкерлікті нормативті-құқықтық қолдаудың үздіксіз
жетілдіріліп отыруы мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып
табылады.
1997 жылдан бастап Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың
белсенділігі арта түсті.” 1997 жылдың сәуір айында өкімет Жарлығымен шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қоры құрылып, 19 маусымда ”Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы” заң қабылданып, 1998 жылдың 27 сәуірінде ел
президенті ”Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметіндегі
еркіндік құқығын қорғау туралы” заңға қол қойды. 1998 жылдың сәуірінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен шағын
бизнесті қолдау агенттігі құрылды.
Экономиканың тұрақты, табысты дамуының құрамдас элементі болып табылатын
шағын және орта кәсіпорындарды аймақтық деңгейде басқаруға байланысты.
Аймақтардың өнеркәсіптік өндірістердің потенциалын шағын және орта
кәсіпорындарды құру және дамыту арқылы тиімді пайдалану тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының жоғарылауының және тұрақты әлеуметтік-
экономикалық өсімнің негізі болып табылады
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1 ҚР-да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын орны
Экономикасы жаңа дамып отырған елдер үшiн шағын кәсіпкерлікті
жандандыру шешушi рөл атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жол болып отыр.Шағын
кәсіпкерліктің дамуы жалпы iшкi өнiмнiң үлес салмағының артуына,
экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз
етілуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар республикамызда шағын кәсіпкерлікті
дамыту бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық
бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс
жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.
Жеке кәсiпкерлiк туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы N 124-111 Заңына
сәйкес заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны 50 адамнан
аспайтын дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын,
жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерiнiң орташа жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген 60000 еселенген айлық есептiк көрсеткiштен
аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылады.
Жеке кәсiпкерлiк туралы Қазақстан Республикасының Заңында
белгіленген жекелеген қызмет түрлерін жүргізетін (акцизделетiн өнiмдi
өндiрудi және (немесе) көтерме сатуы, ойын және шоу-бизнес саласындағы
қызметтi, радиоактивтi материалдардың айналымымен байланысты қызметтi,
аудиторлық қызметтi) дара кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк
субъектiлерi болып таныла алмайды.
Жеке тұлға – Қазақстан Республикасының азаматы, басқа мемлекеттің
азаматы, сондай-ақ азаматтығы жоқ адам.
Заңды тұлға – меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығында оқшау мүлкі бар және осы мүлікке өзінің міндеттемелері бойынша
жауап беретін, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерді сатып ала алатын және жүзеге асыра алатын, сотта талап қоюшы
және жауап беруші бола алатын ұйым. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе
сметасы болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерлік кәсіпорны – заңды тұлға түріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектісі.
Шағын кәсіпкерліктің жұмыс істейтін кәсіпорны – экономикалық қызметті
жүзеге асыратын немесе әлуетті жүзеге асыра алатын шағын кәсіпкерлік
кәсіпорны.
Шағын кәсіпкерліктің белсенді кәсіпорны – экономикалық қызметті
жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік кәсіпорны.
Жеке кәсіпкерлер – жеке тұлғалардың табыс алуға бағытталған, олардың
өз меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан, олардың тәуекелімен
және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметі.
Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуін салық органдары жүзеге
асырады.
Шаруа (фермер) қожалығы деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруге арналған ауыл шаруашылығы жерлерін
пайдалануға, сондай-ақ осы өнімді өңдеуге және өткізуге тікелей байланысты
адамдардың отбасылық-еңбек бірлестігі танылады.
Шығарған өнімдер барлық шығарылған өнім мен көрсетілген қызметтердің
өндірушінің бағасымен көрсетілетін құны.
Қызметкерлердің тізімдік саны – азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт
бойынша жұмыстарды орындайтын адамдардан басқа жеке еңбек шарты бойынша,
оның жасалу мерзіміне қарамастан жұмысқа қабылданған адамдар саны.
Енді осы көрсеткіштерге ҚР-ның статистикалық мәліметтерін негізге
ала отырып, аймақтар бойынша талдау жүргіземіз.
Төмендегі кестеде ҚР аймақтары бойынша белсенді шағын кәсіпкерлік
субьектілерінің 2006-2008 жылдар аралығындағы саны берілген.
3 кесте
Белсенді шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны , бірлік
Барлығы соның ішінде
шағын жеке шаруа
кәсіпкерлік кәсіпкер (фермерлік)
кәсіпорындары лер қожалық
тары
2006
Қазақстан 504824 50612 297234 156978
Республикасы
Ақмола 22514 1821 17236 3457
Ақтөбе 15347 1891 9456 4000
Алматы 60877 2555 21323 36999
Атырау 20880 1880 17692 1308
Батыс Қазақстан 16283 1176 12116 2991
Жамбыл 27185 1120 13416 12649
Қарағанды 31651 3171 23100 5380
Қостанай 29961 2111 22348 5502
Қызылорда 13732 1214 11368 1150
Маңғыстау 14170 1489 12213 468
Оңтүстік Қазақстан 98177 4624 31146 62407
Павлодар 21494 2394 16426 2674
Солтүстік Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ,
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi,
қызметi ... ... ... ... ... 13
1.2 Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .18
1.3 Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
ұйымдық - құқықтық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 ҚР-да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын
орны ... ... ... .26
2.2 ОҚО-да шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы,
экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..38
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік мәселелері және оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Шағын кәсіпкерлік субьектілерін мемлекет тарапынан
қолдау
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60
Кіріспе
Қазіргі таңда тоқтап тұрған өндіріс орындарын іске қосып, жаңа
кәсіпорындар ашу, отандық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызды
жандандырудағы ең басты, әрі ең негізгі міндеттердің бірі. Отандық
кәсіпкерлік дамыған жағдайда ғана экономикамыз өсіп, сауда қарым-қатынасы
ілгерілеп, халықтың жағдайы жақсарады. Демек халықтың әл-ауқатын көтеріп,
тұрмысын түзейтін бірден-бір жол - ол кәсіпкерлік қызметін дамыту. Бұл сала
нарықтық қатынастарды тұрғылықты түрде өрлетіп, алға жетелеп отыратын
қуатты буын. Орта дәрежедегі кәсіпкерлер мемлекеттің өсіп-өркендеуіне оң
ықпал ететіндіктен, бүгінгі таңдағы экономикада шағын бизнеске басты орын
берілетінін әлемдік тәжірибе айқын көрсетіп отыр.
Экономикалық белсенділіктің негізгі факторы ретінде шағын
кәсіпкерліктің дамуы көптеген мемлекеттерде орын алған. Шағын бизнестің
үлесіне барлық жұмыспен қамтылған адамдардың 50-60%, жаңа жұмыс орындарының
70-80% келеді, ал өндірілген өнімдер мен қызметтер ЖҰӨ-нің тең жартысын
құрайды. Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - капитал салымдарының тез орын
толтыруы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, жұмыспен қамту
деңгейінің жоғарылығы, сұраныс өзгерісіне икемділігі.
Бұл сектор экономикалық қатынастар жағдайында дамыған елдердің маңызды
құрылымдық звеносы болып табылатындығы, әлемдік тәжірибеде айқын
көрсетілуде. Шағын бизнес кәсіпорындарының ынталы түрде жұмыс атқару
қажеттілігі бірқатар белсенді тенденцияларға байланысты туындап отыр, оның
ішінде еңбек күшінің мамандандырылуы мен бөлінуі, өндірістің
диверсификациялануы, жоғары сапалы тауарларға деген сұраныстың артуы,
демографиялық факторлардың өсуі және т.б. Конституциялық ережеге сай:
Әрбір тұлға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға, жеке мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік іс үшін пайдалануға құқылы. Сондықтан мемлекет
кәсіпкерлік ісімен еркін айналысуға кепілдік береді және оны қорғап, қолдап
отырады.
Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы
техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып
табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын
адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Ел
президенті Н.Ә. Назарбаевтың көрегенді экономикалық саясатының арқасында
соңғы жылдары Қазақстан Республикасы бірқатар әлеуметтік-экономикалық
табыстарға қол жеткізді. Минералды – шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық
экономикаға қайта құру кезеңінің дағдарысына төтеп беруге және
экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Бірақ қазіргі өсім сапасы қанағаттанарлық дәрежеде емес, себебі ол отандық
жоғары технологиялар есебінен жүзеге асырылмай жатуын ескере отырып,
Н.Ә.Назарбаев осы жылы жолдаған жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта
кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті. Жалпы
өркениетті елдердің қай-қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық -
әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын кәсіпкерлік нысандарына ерекше көңіл
аударылады. Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы күші болып табылады.
Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.
Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті
дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді
тапсырамын.
Оны “Бизнестің жол картасы-2020” деп атауды ұсынамын.
Бұл бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын
және орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу
болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы
тиіс:
-несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
-шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
-бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
- кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы және
әлеуметтік жұмыс орындары.
“Бизнестің жол картасы-2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер мен
инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Үкімет әкімдермен бірлесіп үшжылдық бюджет аясында әр өңірдің экономикалық
әлеуетін есептеулерге негізделген жылдар бойынша бөлшектелген
қаржыландырудың жалпы лимитін әзірлеуі тиіс. Бұл қаражат өңірлерге
беріледі.
Әкімдер бағдарлама бойынша қаржыландырылатын шағын және орта бизнес
жобалары үшін толық жауапты болады.
Үкіметке ӘКК-ні жергілікті атқарушы органдарға беруді тапсырамын, олар іс
жүзінде бизнесті дамыту жөніндегі өңірлік корпорациялар болады.
Отандық тауарлар – 2020 Жоспарын жүзеге асырудың табыстылық индикаторы.
Біздің шикізаттық емес экспорттаушыларды қолдау индустрияландырудың шешуші
бағыты болуға тиіс.
Қазақстан өнеркәсібі экспорттық рыноктарға отандық брендтердің кең ауқымды
тізбегімен ұсынылуы керек.
Сондықтан Үкіметтің міндеті – экспорттаушыларға негізгі құралдарды сатып
алуды қаржыландыруды, экспортқа сервистік қолдау көрсетуді,
экспорттаушыларға гранттар мен экспорттық саудалық қаржыландыруды
қарастыратын біртұтас қолдау жүйесін жасау.
Өңірлік даму реформаларынсыз біз жедел әртараптандыруға қол жеткізе
алмаймыз. Сондықтан бізге экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыруды
бастау қажет. Қазақстанның батысында мұнай-газ секторын, химия өнеркәсібін,
жабдықтар өндірісі мен көліктік қуаттарды дамыту керек.
Орталықта, солтүстікте, оңтүстік пен шығыста – кен-металлургия кешені,
атом, химия өнеркәсібі және аграрлық индустрия дамытылуы тиіс.
Ішкі сұраныс базасындағы секторларды дәстүрлі индустриялар жанынан, сондай-
ақ қуатты кадрлық әлеуеті бар Алматы мен Астана қалаларында дамыту қажет.
Жоғары экспорттық әлеуеті бар шикізаттық емес сектор мен АӨК-ні елдің
солтүстік және оңтүстік өңірлерінде дамыту орынды.
Болашақ экономикасының секторы Алматы мен Астанада дамуы тиіс.
Біздің елордамыз, экономикасы бәсекеге қабілетті, ел азаматтары мен
туристер үшін тартымды қала – Астананы одан әрі дамытуға айрықша маңыз
берілетін болады.
2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары
Экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға
тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндетті шешу қажет болады:
біріншіден, бизнес-ахуалды елеулі жақсарту;
екіншіден, қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
үшіншіден, сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру.
Үкіметке 2011 жылы бизнесті тіркеуге және бизнесті жүргізуге байланысты
операциялық шығындарды 30%-ға, ал 2015 жылы тағы да 30%-ға қысқартуды
жүзеге асыру қолға алынып отыр.
Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін
көтерілуі тиіс.
2020 жылы Қазақстан бизнес-ахуалы ең қолайлы деген 50 елдің қатарына енуі
керек.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің маңызы зор.
Отандық қор рыногын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық
Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші
қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс.
Отандық қаржы жүйесіндегі реттеулер дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары
мен қатерлеріне сәйкесінше сай болуы керек.
Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы міндеттемелері үлесінің оның
міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де бәсекеге қабілетті
өндірістер құруға бағытталуы керек.
Банктерді ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау
қажет.
Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің
барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек.
Біз банктердің дағдарыс кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер
экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі
түрде жәрдемдесуі тиіс.
Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін өзіндік бір “қауіпсіздік көпшігіне”
айналды. Оның ендігі міндеті – тұрақтылық пен өркендеудің кепілі болу.
Үкімет бюджеттің шикізаттық емес кірістер әлеуетін ұлғайтумен байыпты
айналысуы тиіс.
Осы онжылдықтың соңында бюджеттің мұнайлық емес тапшылығы ІЖӨ-нің 3
пайызынан аспауы керек. Одан кейінде оны нөлге дейін жеткізу қажет.
Үстіміздегі жылдан бастап республикалық бюджетке кепілді трансферт
абсолюттік мөлшерде – 8 миллиард доллар көлемінде бекітілетін болады.
Бұл трансферт ең алдымен индустрияландыруды жүзеге асыру мақсаттарына
бағытталуы тиіс.
Бюджетке Ұлттық қордан ешқандай займдар, өзге де ешқандай қосымша
трансферттер болмайды.
Осы көзқарастарды ескере келгенде, Ұлттық қордың активтері 2020 жылға қарай
90 миллиард долларға дейін өсуі тиіс, мұның өзі ІЖӨ-нің 30%-дан кем емес
мөлшерін құрайды.
Тұтастай алғанда 2020 жылға қарай біз экономиканы жеделдете
әртараптандырудың төмендегідей негізгі нәтижелеріне қол жеткізуге тиіспіз.
ІЖӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 13%-дан кем емес мөлшерін құрауы тиіс.
Экспорттың жалпы көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27-ден 45%-ға
дейін ұлғаюы тиіс. Еңбек өнімділігі өңдеу өнеркәсібінде 2 есе, ауыл
шаруашылығында кем дегенде 4 есе артуы керек.
ІЖӨ-нің энергия сыйымдылығы 25%-дан кем емес мөлшерде төмендеуі тиіс.
Кәсіпорындардың инновациялық активтерінің үлесі 4-тен 20 %-ға дейін өсуі
керек. 2015 жылдың өзінде-ақ аграрлық саланың экспорттық әлеуеті 4-тен 8%-
ға дейін ұлғайып, құрылыстың ішкі қажеттіліктерінің 80%-ы қазақстандық
құрылыс материалдарымен қамтамасыз етілуі тиіс. (1,2,3 -3,5б(
Үкіметтің, барлық деңгейлердегі әкімдердің алдында тұрған нақты міндеттер
міне, осындай. Біз сұрайтындар да міне, осылар. Сондықтан барлық
компаниялар мен кәсіпорындар басшыларының жауапкершіліктерін арттыру қажет.
Бұл жаһандық мәселе, мемлекеттілік мәселесі, тәуелсіздік мәселесі.
Бес жылда Үкімет металлургия өнімдерінің өндірісі мен экспортының екі
еселенуін, химия өнімдері өндірісінің үш еселенуін қамтамасыз етуі керек.
2015 жылға қарай бюджет кірістері, шикізатқа тәуелділікті төмендете
отырып, жаңа жобалар есебінен 300-400 миллиард теңгеге өсіп шығуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі: Шағын кәсіпкерлік нысандары тұрғындарды
жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік статусын
жоғарылатумен қатар нарықтағы қажеттіліктің қанағаттануына, бәсекелестік
нарықтық қатынастардың дамуына, товар ассортиментінің көбейіп, толуына
жергілікті шикізат ресурстарының пайдалануына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік
функциялары оны дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына
жатқызуға және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға
негіз береді. Кәсіпкерлік қызметтің динамикасын зерттеу, оны болжау
қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Сондықтан да шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген
мәселелердің көтерілуі оның экономикадағы ролінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын кәсіпкерліктің тиімді, әрі жылдам
дамуы үшін оны ұйымдастыру формаларына кедергі болып жатқан мәселелерді
анықтап, оларды талдай отырып, оңды ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуының
негізгі тенденцияларын, оны дамыту проблемалары мен шешудің мүмкін болатын
жолдарын көрсету. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста төмендегі мәселелер
бойынша талдау жүргізілді:
- Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызмет етуінің негіздері;
- Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму ерекшеліктері;
- Шағын бизнестің макро және микродеңгейдегі даму жағдайын талдау;
- Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған проблемаларды айқындау
және оларды шешу жолдарын қарастыру;
- Кәсіпкерлік қызметті дамытудағы мемлекеттің ролін айқындау;
- Кәсіпкерлікті қолдаудың әлемдік тәжірибелерін қарастыра отырып, Қазақстан
жағдайында мемлекеттік қолдау шараларын көрсету.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық
негіздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстандағы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму жағдайына талдау жасалынады.
Үшінші тарауда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
қарастырылады.
1.КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ,
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәнi, қызметi
Көп жыл бойы түрлі мемлекеттердің ғалымдары шағын кәсіпкерлікке
анықтама беруге тырысуда.
АҚШ Конгресіндегі Комитетке 700-ден аса шағын бизнес анықтамалары
ұсынылды. Кейбір мамандар адам саны 100 адамнан тұратын кәсіпорындарды
шағын бизнес нысаны деп есептеу керек десе, біреулері 50-ден 1000 жұмысшысы
бар, ал үшіншілері 100-ден 1500 жұмыскерлері бар кәсіпорындарды шағын
бизнес нысаны деп есептеуді ұсынады. Кейбір зерттеулерде шағын бизнеске
жұмыскерлердің саны капитал айналымы, өндіріс көлемі сияқты көрсеткіштердің
орнына нарықтағы үлес, кәсіпорындардың негізін салушылардың басқаруы, шешім
қабылдау процесіне ірі кәсіпорынның әсерінің болмауы сияқты сипаттамалар
арқылы анықтау керек дейді.
Республикада шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қызмет жасауына қажетті
ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық шарттарды қалыптаструдың
алғашқы қадамдар жасалуда.
Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің мәнін тереңірек түсінуге Қазақ
КСР-індегі шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы
заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді.
Қазақстан жағдайында шағын кәсіпкерлікке шетелдік тәжірибені ескере
отырып, келесідей мінездеме жасай аламыз. Бір немесе бірнеше инвесторлардан
құрылған, географиялық шектелген зонада (аймақта) қызмет етіп, шектелген
нарық үлесін иеленетін, басқарылу сипаты икемділікпен, шешім қабылдауда
ресмиліктің жоқтығымен, жұмысшылардың басқару, өндіріс сферасында да
жұмысшылардың өзара алмастырылымдығы жоғарылығымен ерекшеленетін
кәсіпорындарды шағын кәсіпорын нысандары деп есептейміз. 1990 жылдың тамыз
айында Кеңес Одағы министірлер Кеңесінің жарлығымен шағын кәсіпорындарды
құру және дамыту шаралары туралы Қабылданған заңның негізінде Қазақ ССР-нің
Министрлер Кеңесі N432 жарлығын қабылдау арқылы шағын кәсіпорындарды
классификациалау негізіне жұмыс істейтіндердің саны алынған. Онда:
-өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 200-ге дейін;
-ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 100 адамға
дейін;
-өндірістік сфераның басқа салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға
дейін;
-бөлшек саудада: жұмыс істейтіндер саны 15 адамға дейін жұмыс істей алатын
кәсіпорындар шағын деп есептелінеді делінген.
Ал бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 8 сәуірінен N499
жарғысына сәйкес келесідей:
-өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 50-ге дейін;
-ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 20 адамға
дейін;
-көлік пен байланыс салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға дейін;
-бөлшек саудада жұмыс істейтіндер саны 30 адамға дейін жұмыс істей алатын
кәсіпорындар шағын деп есептелініп отыр.
Жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде
қалыптасатын макроортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты
анықтамалардың түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш
кәсіпорындардың құрылу мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және
кәсіпорындардың ауқымы мен ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын
толық ашу үшін әр түрлі анықтамалар жасауға өздігінен қажеттілік туындайды.
Шағын немесе орта кәсіпкерлікпен айналысатын кез - келген кәсіпорынды бір
ғана критерий бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада орта
кәсіпорын ретінде саналатын кез - келген бір кәсіпорын өзге салаларда
шағын немесе ірі кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне
кәсіпорынның ауқымына әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым
жылдамдығының мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр
түрлі болып келуімен түсіндіріледі. Сондықтан шағын және орта
кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың кәсіпкерлік қызметтері жайында
дұрысырақ мәлімет беретін сандық және сапалық көрсеткіштерді толық ескерген
жөн. Сандық көрсеткіштер кәсіпорындардағы жұмысшылар санын, сату (айналым)
көлемін және активтердің баланстық құнын; ал сапалық көрсеткіштер шағын
және орта бизнестің қызмет көрсету саласы мен өндірілген тауардың (қызмет,
жұмыс) өзіндік ерекшеліктерін сипаттайды. Осыған байланысты, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламада
шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілері үшін олардың қызмет көрсету
саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан тауарлары мен қызметтерінің
маңыздылығын ескере отырып, бірыңғайдан гөрі әртүрлі жеңілдіктерді қолдану
және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру керектігіне мән берілу керек.
Сондай-ақ, мұндай шаралар кәсіпкерлік қызметті қолдау мен дамытуға
бағытталған аймақтық бағдарламаларда да қолға алыну қажет. (4,5 -11,15б(
Қазақстан кәсіпкерліктің меншік түріне байланысты екі түрі жеке
кәсіпкерлік пен мемлекеттік кәсіпкерлік белгілі. Жеке кәсіпкерліктің өзі
иеленуіне қарай дербес, бірлескен, жұбайылық, жанұялық, серіктестік,
қоғамдық, көлеміне қарай шағын, орта, ірі кәсіпкерлік болып бөлінеді. Шағын
кәсіпкерлік нысаны жұмысшылар саны 50-ге дейін, активтерінің жалпы құны 60
мың АЕК жоғары емес, орта кәсіпкерлік– жұмысшылар саны 250-ге дейін, жылдық
активтері 352 мың АЕК дейін, ірі кәсіпкерлік жұмысшылар саны 250 және одан
жоғары, жылдық активтері 525 мың АЕК нысандары болып бөлінеді.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының пайда болып, қалыптасуы мемлекет
тарапынан кәсіпкерліктің барлық түрлерін дамыту мен қолдау шараларына ие
болып отырғандығын көрсетіп отыр.
Шағын кәсіпорындардың аймақтардағы жұмыссыздық мәселесін шешуге,
бәсекелес ортаны қалыптастыруға, қаржы рыногын жандандыруға, тұрғындардың
сатып алушылық қабілетін жоғарылатуға, ірі кәсіпкерліктің дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Сондықтан шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мәселелері
ерекше әлеуметтік-экономикалық маңызға ие болып отыр.
Кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан ірі және шағын кәсіпорындардың
арасында толық бір тұтас, өзара байланысты көптеген құбылысты сипаттайды.
lрі кәсіпорындар жаппай өндіріс пен бұйымдардың номенклатурасының тұрақты
жағдайында қызмет етіп, көтерме сатушылармен жұмыс істейді. Ал шағын
кәсіпорындар өндіріс қалдықтарын екіншілей шикізаттарды пайдаланып, белгілі
бір нарықтық сегментте сатушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға,
өнімдерді аз партиямен өндіруге бағытталады. Әр қайсысы өздерінің
функцияларын атқара отырып, олар бірін-бірі толықтырады. Шағын кәсіпорын
нысандары ірі фирмаларға қарағанда қызметі әлде қайда жоғары болатын
сферада жұмыс істейді. Оларға сауда, сервистік қызмет, материалдармен
жабдықтау сияқты жұмыстар жатады. Автомобиль өндірісімен ірі кәсіпорындар
айналысса, ал оларды жөндеу, техникалық қызмет көрсету жұмыстарын шағын
кәсіпорын нысандары әлдеқайда тиімді орындайды. Шағын кәсіпорын нысандары
өнім номенклатурасын жылдам өзгерте алуы мен технология, қызмет ету
саласында жаңалыққа бейімділігімен ерекшеленеді.
Тікелей өндіріс саласындағы кәсіпкерлік нарыққа арнап дәстүрлі немесе
инновациялық тауарлардың өндірісі мен жеткізілуіне негізделуі мүмкін. Кез-
келген формадағы кәсіпкерлік қызметтің практикасының құрамында инновациялық
үрдіс болады. Жоғарыдағы кәсіпкерлік қызметтің бөлінісі, дәстүрлі
тауарлардың нарыққа шығарылуы мен өндірісі өндірісті ұйымдастыру,
өндірістің техникалық элементтері немесе өнгдірілетін тауардың сапалық
сипаттамасның өзгеруімен жүзеге асатындығы туралы көзқарасқа негізделеді.
1 кесте
Шағын және iрi кәсiпорындардың салыстырмалы талдамасы
N Критерийлер мен Ірi кәсiпкерлiк Шағын кәсiпкерлiк
көрсеткiштер нысандары нысандары
1 Өндiрiс пен өнеркәсiп, Шағын кәсiпкерлiк
қызмет көрсету отын-энергетикалық кешеннысандары
саласы
2 Өндiрiлетiн өнiм Жаппай өндiрiс Майда немесе жекелеген
сипаттамасы өндiрiс
3 Жаңалықты Жаңалықтарды әлде қайда lрi кәсiпорын
қабылдау аз қабылдайды дарға қарағанда 24 есе көп
мүмкiндiгi жаңалық енгiзедi
4 Стратегияны 6-10 жыл 0,5-1 жыл
өзгерту уақыты
5 Қызмет ету lрi қалалар мен lрi қалалар мен шағын
сферасы өндiрiстiк кешендер қалалар
6 Кәсiпкерлiк Нарықтың басым бөлiгiн Бәсекелiк ортаны кұшейтедi
ортаны жаулап алудың арқасында
қалыптастыру бәсекенi шектейдi
7 Кәсiпорынды құру Үлкен қаржылық шығындар Тiркеу кезiнде шығындардың
және тiркеу мен тiркеу аз болуы
бойынша процедурасының ұзақтығы
8 Жаңа жұмыс Жаңа жұмыс орында рын Жаңа жұмыс орындары жылдам
орындарын құру қарқыны әлдеқайда құрылады (3есе тез)
қалыптастыру төмен
9 Жұмыс күшін шеберЖұмыскерлердiң Мамандардың өзара
пайдалану мамандануының бiр алмасуының жоғары болуынан
мұмкiндiгi жақтылығынан төмен жұмыс кұшi жоғары болады
болады
10 Басқару құрылымы Басқару құрылымы үлкен Басқару аппаратында
болғандықтан басқару жұмыскерлер аз болып
күрделi басқару икемдi болады
11 Басқару Құрылтайшылар мен Менеджерлер мен
жұйесiндегi менеджерлердiң құрылтайшылардың қызметiн
көзқарастардың қызығушылықтарында бiр тұлға атқаратындықтан
үйлесуi қарама-қайшылықтың болуыкелiспеушiлiк болмайды
Орта кәсіпорындарына келетін болсақ, олар шағын кәсіпкерліктен өсе
келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше сұрауларын қанағаттандыратын теңдесі
жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды өндірумен шұғылданады. Бұл
кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық қажеттіліктердің әр алуандылығы
мен тұтынушылардың ерекше спецификалық, кейде сирек кездесетін және типтік
емес сұраныстарының бар болуының арқасында пайда болды.
Ірі кәсіпорындар шағын және орта кәсіпорындармен өзара байланысып,
шағын және орта өндірістік кәсіпорындардың дамуы мен табысты қызмет етуіне
белсенді түрде көмектесе алады.
Сызба 1. Шағын бизнес субъектілері.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне ойынхана және шоу-бизнес, наркотикалық
заттар және прекурсорларды алмастыруға байланысты, психотропты заттар және
акцизделетін өнімдерді жүзеге асыратын қызмет сфераларындағы коммерциялық
ұйымдар жатпайды.
Экономикалық белсенділіктің ерекше формасы ретінде кәсіпкерлік –
экономиканың әрі мемлекеттік әрі жеке секторында іске асуы мүмкін. Осы
негізде мынадай деп бөлінеді:
а) мемлекеттік кәсіпкерлік
ә) жеке кәсіпкерлік
Мемлекеттік кәсіпкерлік (заңнамаға сай) мемлекеттік мүлікті басқаруда
өкілетті болған немесе жергілікті басқару органдары (муниципалды мекеме)
сынды мемлекеттік басқару органдары тарапынан құрылған мекеме атынан
экономикалық белсенділікті іске асырудың формасы деп есептеледі. Осы тектес
мекеме меншігі, мемлекеттік немесе муниципалды меншік бөлігін, бюджеттік
қаржы, т.б. көздер бөлігін ерекшелеу формасы. Мұндай мекемелердің маңызды
ерекшелігіне олардың өз меншігіндегі мүлік бойынша міндеттемелеріне жаңа
беретіндігі жатады (олардың міндеттемелері бойынша мемлекет жауап бермейді,
олар да мемлекеттік міндеттемелер бойынша жауап бермейді).
Жеке кәсіпкерлік, кәсіпкер немесе мекеме (егер де осы сипатта
тіркелген жағдайда) экономикалық белсенділікті жүзеге асырудың формасы
болып табылады. Әлбетте, мемлекеттік пен жеке кәсіпкерліктің әрбірі өзіндік
сипатқа ие болады, алайда іске асырудың негізгі принциптері ұқсас болып
келеді.
1.2. Шағын кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру негіздері.
Шағын кәсiпорын нысандарының негізделуі бойынша құрылуының бiрнеше
ыңғайлары бар: жаңа кәсiпорынды ашу, бар бизнес нысанын сатып алу,
франчайзинг және отбасылық бизнес.
Көбiнесе кәсiпкерлер өзiнiң iсiн жаңа өнiм мен қызмет түрiн өндiру
идеясы пайда болған жағдайда бастаса, ал кейбiреулерi өз iсiн ашу арқылы
жағдайын жақсартуды көздейдi. өз iсiн бастамас бұрын болашақ кәсiпкер
қандай мәселелердi шешу қажеттiгiн қарастырып өтейiк. Кәсiпкерлiк қызметтiң
артықшылықтары да, кемшiлiктер де бар. Ең алдымен кемшiлiктерiне
тоқталайық. Жаңа кәсiпорынды ашу тәуекелдiлiкке, көптеген қиындықтар мен
әмiршiлдiк сипаттағы кедергiлер мен байланысты. Бизнес табысты болған сайын
салықпен, реттегiш нұсқаулармен, лицензиялар мен көп уақыт жұмыс iстеудi
қажет етедi.
Жаңа кәсiпорынды құру күрделi жағдайлармен байланысты. Кәсiпорындар
пайда болған мәселелерге байланысты шешiм қабылдау, жауапкершiлiктi өз
мойнына алу, күнiне 12-16 сағат демалыссыз жұмыс iстеудi талап етедi.
Тәуекелдiлiктiң жоғары деңгейi, белгiсiздiк жағдай, демалыссыз, қызу жұмыс
психологиялық және физиологиялық стрестi тудырады. Құрылатын жаңа кәсiпорын
сыртқы әсерлердiң күштi қысымының астында болады. Кәсiпорындар салық
жүйесiнiң жиi қайта қаралуы, тұтынушыларды өзiне қарату арқылы бәсекелес
кәсiпорындардың нарықтығы үлесiн жаулап алуға тырысуы, түрлi реттегiш
ұйымдардың бiтпейтiн тексерулерi сияқты күштi қысымның астында болады.
Ал ендi өз ісіңiздiң иесi болудың артықшылықтарын қарастырып өтейiк:
lс-әрекетiңiздегi еркiндiк. Күн тәртiбiнiң қандай болатынын, уақытты
қалай пайдаланатынын, қандай жобаларда жұмыс iстейтiнiн кәсiпкердiң өзi
шешiп, анықтайды.
Жағдайыңызды жақсарту. Жаңа кәсiпорынды құрудағы басты мақсат жағдайды
жақсарту деп есептейдi. Бiр қызығы жағдайын жақсарту мақсатында емес, жаңа
өнiм өндiрiсiн ойлап тауып, соны өндiруге ұмтылған кәсiпкерлер әлдеқайда
табыстырақ болады.
Алға қойған мақсаттарға жету. Кәсiпорынның жүргiзiп отырған саясатына
қарама - қайшы болатын жаңалықты қатардағы жұмыскерлердiң енгiзуге
мүмкiндiгi шектеулi болады.
Кәсiпорынның басшылары жаңалықты енгiзуге бейiм емес болғандықтан түрлi
идеяларға ыждахатсыздықпен қарайды. Шағын бизнестiң басты артықшылығы
тәуелсiздiкке ие болуында. Тек қана жұмысты таңдап қоймай қызметкерлердi
таңдауда да тәуелсiздiкке ие бола алады. Кәсiпорын жұмысшысының мамандық,
дәрежесi бiлiмi сай келмейтiн жұмысты iстеуге құқы болмаса, кәсiпкер кез-
келген сферадағы қызметтi таңдай алады..
Кәсiпкер өз iсiн бастамас бұрын белгiлi бiр дайындық сатыларынан өтуi
керек. Жұмыс iстеп тұрған кәсiпорынды сатып алу арқылы кәсiпорынның негiзiн
салу бiздiң экономикамызда кең таралмаған. Шет елде бұл бизнеске енудiң ең
кең тараған түрi болып есептеледi. Оның келесiдей артықшылықтары бар:
➢ жаңа кәсiпорынды құрғанға қарағанда тәуекелдiк пен анықталмағандық
деңгейi төмен;
➢ бизнестiң инфрақұрылымы қалыптасқан, басқа контрагенттермен қарым-
қатынас қалыптастырылған;
➢ жасалатын қелiсiмге қарай жаңа кәсiпорынды құрғаннан гөрi әлдеқайда
төмен бағаға сатып алуға болады.
Сызба 2. Шағын бизнестің негiздері.
Республикамызда шағын кәсiпорынды құрудың кең тараған формасына
франчайзинг пен жанұялық бизнестi айта аламыз. Франчайзинг компания өзiнiң
мүшелерiне фирманың атын, сауда маркiсiн, өнiмiн, технологияны пайдалану
құқын бередi. Франчайз жаңа кәсiпорынның ашылуы мен қызметiндегi
тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетуге мүмкiндiк бередi. Франчайзингтiк келiсiм
жаңа бизнеске кәсiпорынның жинаған көп жылдық тәжiрбиесiн пайдалануға
мүмкiндiк беретiн болғандықтан шет елдегi әр бiр он екiншi кәсiпорын
франчайзингтiк формада болады.
Франчайзингтiк қатынастардың 3 түрi белгiлi:
- өнiм өндiрушi немесе қызмет көрсетушi франчайзингтiк фирма өнiм өндiру
немесе қызмет көрсету жөнiндегi өзiнiң құқығын бередi;
- өнiм өндiрушi франчайзер өз өнiмiн көтерме сатудағы құқығын бередi;
- көтерме сатушы франчайзер товарларды бөлшек саудамен сату құқығын бередi.
Бизнестi ұйымдастырудың франчайзингтiк формасы келесiдей
артықшылықтарды иеленедi:
-франчайзер бизнестi ұйымдастыру мен басқаруға қажеттi маманды өздерi
оқытып, дайындайды, үйретедi;
-франчайзер жанама түрде қаржылай қолдау көрсетедi. Алынған тауардың өтем
ақысының мерзiмiн жоюға, банктен несие алуда кепiлдеме болу мәселесiн
шешуге көмектеседi. Нарықта өзiн жақсы танымал еткен, тұтынушылары көп
франчайзердiң атын, сауда маркасын пайдалануға мүмкiндiк беруi маркетингтiк
көмек болып саналады. Себебi франчайзи фирмаға тауарларын сату үшін жарнама
жасаудың қажеттiгi жоқ, онымен франчайзер фирма айналысады. Франчайзингтiк
қатынастардың негiзгi кемшiлiгiне франчайзерлiк құн, фирманың келешекте
өсуiнiң, келiсiмшарт мерзiмiнiң шектеулiгi жатады. Франчайзинктiк құнға
франчайзер фирманың аты, сауда маркасы, өнiмдi технологиялар мен ноу-хауды
пайдаланғаны үшін франчайзи төлейтiн төлемi кiредi.
Фирманың өсуiнiң алғашқы шарты оның қызметiнiң аймақтық шегарасының
кеңеюi болып табылады. Франчайзи келiсiм шартта келiсiлген аймақта ғана
қызмет ете алады. өз бетiнше жұмыс iстегiсi келетiн кәсiпкерлер үшін
тәуелсiздiктiң шектеулiгi, жоғарыдағылардың басқаруы, бақылап отыруы
күрделi фактор болып табылады. Көрсетiлген кемшiлiктерге қарамастан дүние
жүзiнде франчайзерлiк фирма толық құқықты форма болып табылды. Соңғы
жылдары оның кең түрде таралу тенденциясы байқалып отыр. АҚШ-та
франчайзерлiк жүйе арқылы өнiм өндiру мен қызмет көрсету 758 млрд $ құрап
отыр. 2177 франчайзердiң 542000 франчайзилерi бар болса, 374
франчайзердiң шет елдерде 35000 франчайзилерi бар.
Шағын кәсiпорын құрудың төртiншi жолы жанұялық кәсіпкерлік. Жанұялық
кәсіпкерлік бұл бiр жанұя мұшелерiнiң күшiмен қызмет етуге негiзделген
кәсіпкерлік.
Кез-келген жанұялық кәсіпкерліктi құру бұл әр адамның өз алдына қойған
мақсаты. Жанұя мен кәсіпкерлік арасындағы символ. Жанұяның мақсаты
балаларын тәрбиелеп мүшелерiнiң жағдайын жасау болса, кәсіпкерліктiң
мақсаты өндiрiс, қызмет көрсету арқылы пайда табу. Бұл мақсаттар өзара
үйлесiмдiлiкте де, қарама - қайшылықта да болуы мүмкiн. Жанұялық
кәсіпкерліктiң басты артықшылығы бұл қандай болмасын қиындықтарға
қарамастан туысқандық байланыстардың мықтылығы кәсіпкерліктi арықарай
жүргiзуге көмектеседi. Шет елдегi кейбiр жанұялық кәсiпорындар бәсекеге
қарағанда маркетингтiк артықшылықтарды иелену үшін құралады. lске деген
берiмдiлiк, этикалық нормалар, тұтынушыларға деген жеке жауапкершiлiк,
жұмыскерлерге деген қамқорлықтың жоғары болуы басты артықшылығы болып
табылады. (6,7 -16,25б(
Жанұялық кәсiпорындардың тұтынушыларға қызметтi жоғарғы деңгейде
көрсету дәстүрi бiр ұрпақтан келесi ұрпаққа берiлiп отырады. Экономикасы
өркендеген елдердегi кәсiпорындардың 80-90% жанұялық кәсіпкерлік қатарына
топтастырылуының себебi тегiн емес.
Жанұялық кәсіпкерлік кәсiпорындары өлшемi, өндiретiн өнiмi, қызметi
жөнiнде түрлi сипатта болады. Жанұялық кәсіпкерлікке қатыстыру дәрежесi
бойынша:
➢ Кәсіпкерлік толығымен жанұяның бақылауы мен басқаруында болатын;
➢ Кәсіпкерліктi жанұя бақылап мамандандырылған менеджерлер
басқаратын;
➢ Жанұя бақылауында болмайтын кәсіпкерлік болып бөлiнедi.
Толығымен жанұялық бақылауы мен басқаруында болатын кәсiпорындар мен
кәсіпкерліктiң басқа формаларының арасындағы айырмашылығын қарастырып
өтейiк. Мұнда кәсiби менеджерлер қысқа мерзiмдi жоспар жасаумен шектелiп,
кәсіпкерліктегi жағдайлармен сәтсiздiктердiң зардабын аз сезiнедi, фирмаға
деген берiлгендiктiң толық дәрежесiн иеленiп жалақының жоғары болуы,
қызметтiк жоғарылау сияқты
1.3. Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ұйымдық -құқықтық формалары.
ҚР Азаматтың кодексіне сай кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырушылық-
құқықтық формалары белгіленген. Қазақстанда кәсіпкерліктің 3 негізгі
формасы бар. Олардың артықшылықтары мен кемшіліктері 1-кестеде келтірілген.
2 кесте
Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формаларының артықшылықтары мен кемшіліктері
Кәсіпкерлік Артықшылықтары Кемшіліктері
формалары
Жеке Оңай құрылу, іс-әрекетте Толық мүліктік жауапкершілік,
кәсіпкерлік айтарлықтай еркіндікке және өзқаржылық құралдардың
табысына толығымен иелік жасаушектеулігі, кредиттеу
мүмкіндігінің шектеулігі,
үстірт мамандану
Шаруашылық Қызмет ұйымдастырудың Барлық мүшелердің мүліктік
серіктестік қарапайымдылығы, кең қаржылық жауапкершілігі, басқаруда
мүмкіндіктер, маманданудың серіктестер мүдделерінің
жоғарылау деңгейі, өндірісті тоғысу ықтималы, бір иесінің
кеңейтуге қосымша қол үзуінде фирманың ыдырау
инвестицияларды тарту және қаупі
технологиялық базаны дамыту
Акционерлік Капитал тартудың кең ұйымдастырушыларының
қоғам мүмкіндіктері, шектеулі күрделілігі, мемлекеттік
жауапкершілік, капиталдар тіркеу мен құрылымының
бірігуінің артықшылығы өзгеруі, қосарланған салық
салу, жиындарда басқару
мәселелерін шешуге үлкен
мөлшерде уақыт пен заттың
жұмсалуы
Бәрімізге белгілі шағын кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің орны
ерекше. Осындай келеңсіз кезендерде нарық заманы шағын кәсіпкерлік үкімет
органдарының және де жергілікті басшылардың қолдауынсыз аяғынан тұрып кете
алмайтындығын көрсетті.
Кәсіпкерлік қызметтің қандайы болмасын мемлекеттің экономикасы аясынан
өзіне тиісті орнын, дәреже-деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім. Ал
бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап дамуы, жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені, нарық
экономикасына көшудің бірден-бір жолы — мемлекет құрылымындағы әртүрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс, кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрлымдарын құру, дамыту болып
табылады. Демек, бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы
жекеменшік инвестициялар болып табылумен қатар, олардың басқару
бастамасында білікті және кәсіпкер тұруы қажет. Осыған орай,
мемлекетіміздің бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру
саясаты қандайда болмасын аядағы мемлекеттік меншікке негізделген
монополизмді жойып мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдардың дамып,
өркендеуіне бағытталған деп айта аламыз. Кәсіпкерлік халыққа қажетті
тауарлар, өнеркәсіп өнімдерін және басқа қызметтер жөніндегі қоғамдағы,
мемлекетіміздегі сұраныстар мен ұсыныстарды есепке ала отырып жүзеге
асырылатын қызмет болғандықтан ол тек кәсіпкерге ғана емес, халыққа да
тиімді болып табылады.
Жалпы Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде
белгіленген. Олар: ҚР азаматтары мен заңды тұлғалар, сондай-ақ шетелдік
жеке және заңды тұлға резиденттер болып табылады. Кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын жеке тұлға — азамат заңды тұлға құрып немесе құрмай-ақ айналыса
беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар, кооперативтер немесе әкімшілік-
аумақтық кәсіпкерлік қызметтері өз меншіктерінің негізінде заңды тұлға құру
арқылы кәсіпкерлікпен айналысады.
Мемлекет тарапынан кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік
берілген. Кәсіпкерлікті қолдау мен қорғауды мемлекет, мемлекет атынан
өкілетті органдар қамтамасыз етеді. Кәсіпкерлік қызметте әрбір жасалатын
әрекет жөнінде арнайы нормативтік-құқықтық акт қабылдау арқылы оны реттеу
сияқты қызметтер қажет емес.
Кәсіпкерліктің дамуына мол сенім, мемлекет тарапынан кепіл,
экономикалық негіз ретінде — жекеменшік нысаны, қүқықтық негізі ретінде —
заңдар бар. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар заңды тұлға
құрамай-ақ осы қызметпен айналысуға патент алған кезден бастап құқылы.
Патент бір мезгілде азаматтың кәсіпкер ретінде тіркелгені жөніндегі куәлік
және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық бсретін лицензия болып
табылады.
Ал шаруа (фермер) қожалығы құрамында: мердігерлік шарт және өзге
де азаматтық-қүқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын; көтерме
және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ
өндірілген, өнделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар; жұмыс істеп қызмет
көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан аспайтын
азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни қызметтерін заңды тұлға
құрмай-ақ жүзеге асырады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
ұйым — заңды тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық серіктестіктер, сенім
(командиттік) серіктестіктері, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер, өндірістік
кооперативтер жатады.
Сонымен ҚР-ғы кәсіпкерлік қызмет екі түрге бөлінеді деп айта аламыз.
Оны шағын және орта бизнес, яғни тек кәсіпкерлік, сондай-ақ мемлекеттік
кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің экономикалық негізінің заңды маңызын
білуге және реттеуге есебін тигізеді. Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы
белгіленеді, сондықтан олар оның құқықтық негізі болып табылады.
Мысалы, заң жүзінде кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда аталған
субъектілерден басқа да қызмет түрлері мен субъектілерге мыналар жатады:
• инновациялық қызмет;
• ойын кәсіпкерлігі;
• шоу кәсіпкерлігі;
• венчурлық фирмалар;
• шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымы.
Субъектілер:
• заңды тұлға құрайтын жеке адамдар;
• қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын;
• активтерінің жалпы құны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс
мың еселенген есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды тұлғалар болып саналады.
Негізінен меншік нысаны үшке бөлінеді:
• мемлекеттік (республикалық және коммуналдық);
• ұжымдық (кооперативтік, арендалық, акционерлік, қоғамдық
ұжымдар жоне т.б.);
• азаматтардың (өзіндік және жекеменшік).
Қазіргі кезде меншіктің екі түрі көбірек қалыптасқан: мемлекеттік
және жекеменшік. Жекеменшік азаматтардың мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
және олардың бірлестіктерінің меншігі болып табылады. Ал қоғамдық ұйымдар
мен діни бірлестіктерінің меншіктерін қайда қосуға болады деген сауалға,
жекеменшікке деп айта аламыз.
Бұрынғы заманнан қазіргі күнге дейін барлық мемлекеттерде
өндірістің дамуына маңызды роль ойнаған шағын кәсіпкерлік, қазіргі таңда да
өз ерекшелігін сақтап отыр. Бұрын қол өнер мен ұстаханаларға сүйенген шағын
кәсіпкерлік, бүгінде үлкен өнеркөсіптерге демеуші және халықты күнделікті
тұтыну заттарымен қамтамасыз етуші салаға айналып отыр. Алайда қазіргі
таңда мынау шағын және орта кәсіпкерлік субъектісі деп кесіп айту өте қиын.
Өйткені:
• көлеміне байланысты критерийлер әртүрлі әдебиеттерде түрлі-түрлі
көрсетілген;
• критерий әр мезгіл сайын ауысып отырады;
• мемлекеттерге және салаларына қарай да үлкен өзгешеліктер
баршылық;
Негізінен бір кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлік субъектісі болып саналу үшін
төмендегі төрт ерекшеліктердің ең аз дегенде екеуіне ие болуы қажет:
1) Кәсіпкерлікті басқарудың еркін болуы, көбінесе басқарушы әрі
кәсіпкерлік иесі болып табылады;
2) Капитал иесі көбінесе бір кісі немесе шағын топ;
3) Жұмысшылардың және кәсіпкердің бір мемлекетте болуына байланысты
өндіріс немесе қызмет көрсету жергілікті жерде жасалады, алайда бұл
өткізу де жергілікті жерде болады дегенді білдірмейді;
4) Сондай салада жұмыс істеген кәсіпорынмен салыстырғанда, фирманың көлемі
шағын болуы шарт.
Бұл көлем жұмысшылардың санымен, сату және табыс көлемімен, т.б.
салыстыру арқылы анықталады. Жоғарыда атап өткендей әр мемлекет
кәсіпкерліктің көлемін өздігінше есептейді. Мысалы, Германияда шағын
кәсіпкерлікке жатқызу үшін оның жұмысшылар саны 50 адамнан және жылдық
сауда саттық көлемі 50 млн. ДМ-тен аспауы қажет. Бельгия болса сауда саттық
көлемі 15 млн. Бельгия франкынан аспағаны шағын, 15-50 арасында болғаны
орта кәсіпкерлік болып есептелінеді. Францияда жұмысшылар саны 50-ден аз
болса шағын, 50-500 арасында болса орта. Жапонияда жұмысқа алынған санымен
жұмсалған қаражат есепке алынады. Жалпы жұмысшылар саны 300-ден төмен
болса, онда ол шағын кәсіпкерлік субъектісі қатарына жатқызылады. Ал АҚШ-
та болса келесідей:
Шағын кәсіпкерлік:
а) ең көп жұмысшылар саны 50;
ә) баланс жиынтығы ең көп 5 млн АҚШ долл.;
б) жылдық капитал мөлшері 7 млн долл.;
в) тәуелсіздік бір кәсіпкерліктің ең көп жүзден 25% акциясы басқа жеке
немесе заңды тұлғаныкі болуы мүмкін;
Орта кәсіпкерлік:
а) ең көп жұмысшылар саны 250;
ә) баланс жиынтығы ең көп 27 млн. АҚШ долл;
б) жылдық капитал мөлшері 40 млн. долл.;
в) тәуелсіз деңгейі шағын кәсіпкерлікпен бірдей.
Ал Қазақстанға келер болсақ, қазіргі таңда шағын және орта
кәсіпкерліктің нақты анықтамасы және деңгейін белгілейтін көрсеткіштер
шағын кәсіпкерлікте 50, орта кәсіпкерлікте 250 адамға дейін жұмысшылар
болады деп көрсетеді. Шағын және орта кәсіпкерлік - бұл ірі
кәсіпорындардың шағын түрі емес. Сонымен Қазақстанда кәсіпкерліктің ірге
тасын қалауға себеп болған және дамуының арқауы ретінде құқықтық базасы
болып себін тигізген заңдарды да атап өтейік: Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 2
желтоқсандағы "ҚР-дағы шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті
дамыту туралы" заңы; Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 15 желтоқсандағы "Меншік
туралы" заңы; Қазақ КСР-ның 1991 жылғы 10 ақпандағы "Кәсіпорындар туралы"
заңы; ҚР 1992 жылғы 4 шілдедегі "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
туралы" заң; ҚР Президенттінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық
серіктестігі туралы" заң күші бар Жарлығы; ҚР-ның 1997 жылғы 19 маусымдағы
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Заңы; ҚР Президентінің 1997
жылғы 6 наурыздағы "Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытуды ынталандыру
жөніндегі мемлекеттік шаралар туралы" заң күші бар Жарлығы; ҚР-ның 1998
жылғы 10 шілдедегі "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы. (8,9 -18,25б(
Қазақстанда кәсіпкерлікті нормативті-құқықтық қолдаудың үздіксіз
жетілдіріліп отыруы мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып
табылады.
1997 жылдан бастап Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың
белсенділігі арта түсті.” 1997 жылдың сәуір айында өкімет Жарлығымен шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қоры құрылып, 19 маусымда ”Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы” заң қабылданып, 1998 жылдың 27 сәуірінде ел
президенті ”Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметіндегі
еркіндік құқығын қорғау туралы” заңға қол қойды. 1998 жылдың сәуірінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен шағын
бизнесті қолдау агенттігі құрылды.
Экономиканың тұрақты, табысты дамуының құрамдас элементі болып табылатын
шағын және орта кәсіпорындарды аймақтық деңгейде басқаруға байланысты.
Аймақтардың өнеркәсіптік өндірістердің потенциалын шағын және орта
кәсіпорындарды құру және дамыту арқылы тиімді пайдалану тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының жоғарылауының және тұрақты әлеуметтік-
экономикалық өсімнің негізі болып табылады
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ
2.1 ҚР-да кәсіпкерліктің дамуы және оның экономикада алатын орны
Экономикасы жаңа дамып отырған елдер үшiн шағын кәсіпкерлікті
жандандыру шешушi рөл атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жол болып отыр.Шағын
кәсіпкерліктің дамуы жалпы iшкi өнiмнiң үлес салмағының артуына,
экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз
етілуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар республикамызда шағын кәсіпкерлікті
дамыту бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық
бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс
жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.
Жеке кәсiпкерлiк туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы N 124-111 Заңына
сәйкес заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны 50 адамнан
аспайтын дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын,
жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерiнiң орташа жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген 60000 еселенген айлық есептiк көрсеткiштен
аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылады.
Жеке кәсiпкерлiк туралы Қазақстан Республикасының Заңында
белгіленген жекелеген қызмет түрлерін жүргізетін (акцизделетiн өнiмдi
өндiрудi және (немесе) көтерме сатуы, ойын және шоу-бизнес саласындағы
қызметтi, радиоактивтi материалдардың айналымымен байланысты қызметтi,
аудиторлық қызметтi) дара кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк
субъектiлерi болып таныла алмайды.
Жеке тұлға – Қазақстан Республикасының азаматы, басқа мемлекеттің
азаматы, сондай-ақ азаматтығы жоқ адам.
Заңды тұлға – меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығында оқшау мүлкі бар және осы мүлікке өзінің міндеттемелері бойынша
жауап беретін, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерді сатып ала алатын және жүзеге асыра алатын, сотта талап қоюшы
және жауап беруші бола алатын ұйым. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе
сметасы болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерлік кәсіпорны – заңды тұлға түріндегі шағын кәсіпкерлік
субъектісі.
Шағын кәсіпкерліктің жұмыс істейтін кәсіпорны – экономикалық қызметті
жүзеге асыратын немесе әлуетті жүзеге асыра алатын шағын кәсіпкерлік
кәсіпорны.
Шағын кәсіпкерліктің белсенді кәсіпорны – экономикалық қызметті
жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік кәсіпорны.
Жеке кәсіпкерлер – жеке тұлғалардың табыс алуға бағытталған, олардың
өз меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан, олардың тәуекелімен
және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметі.
Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуін салық органдары жүзеге
асырады.
Шаруа (фермер) қожалығы деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруге арналған ауыл шаруашылығы жерлерін
пайдалануға, сондай-ақ осы өнімді өңдеуге және өткізуге тікелей байланысты
адамдардың отбасылық-еңбек бірлестігі танылады.
Шығарған өнімдер барлық шығарылған өнім мен көрсетілген қызметтердің
өндірушінің бағасымен көрсетілетін құны.
Қызметкерлердің тізімдік саны – азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт
бойынша жұмыстарды орындайтын адамдардан басқа жеке еңбек шарты бойынша,
оның жасалу мерзіміне қарамастан жұмысқа қабылданған адамдар саны.
Енді осы көрсеткіштерге ҚР-ның статистикалық мәліметтерін негізге
ала отырып, аймақтар бойынша талдау жүргіземіз.
Төмендегі кестеде ҚР аймақтары бойынша белсенді шағын кәсіпкерлік
субьектілерінің 2006-2008 жылдар аралығындағы саны берілген.
3 кесте
Белсенді шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны , бірлік
Барлығы соның ішінде
шағын жеке шаруа
кәсіпкерлік кәсіпкер (фермерлік)
кәсіпорындары лер қожалық
тары
2006
Қазақстан 504824 50612 297234 156978
Республикасы
Ақмола 22514 1821 17236 3457
Ақтөбе 15347 1891 9456 4000
Алматы 60877 2555 21323 36999
Атырау 20880 1880 17692 1308
Батыс Қазақстан 16283 1176 12116 2991
Жамбыл 27185 1120 13416 12649
Қарағанды 31651 3171 23100 5380
Қостанай 29961 2111 22348 5502
Қызылорда 13732 1214 11368 1150
Маңғыстау 14170 1489 12213 468
Оңтүстік Қазақстан 98177 4624 31146 62407
Павлодар 21494 2394 16426 2674
Солтүстік Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz