Математикадан оқушылардың шығармашылық қызметін қамтамасыз ететін сыныптан тыс жұмыстар өткізу
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
1.2. Оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстың алатын орны .
1.3. Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
ІІ.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТАР МЕН ЕСЕПТІҢ РОЛІ
2.1.Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оқушының қызығушылығын арттыратын тақырыптың таңдалуы
2.2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы логикалық есептің ролі
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БӨЛІМ
І.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
1.2. Оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамытудағы мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстың алатын орны .
1.3. Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
ІІ.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТАР МЕН ЕСЕПТІҢ РОЛІ
2.1.Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оқушының қызығушылығын арттыратын тақырыптың таңдалуы
2.2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы логикалық есептің ролі
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БӨЛІМ
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп қоғамның алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Қазіргі кезде математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру – бүгінгі жоғары және орта мектептерде математиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің педагогикалық мәселелерінің бірі.
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет, шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның формалары (П.П.Блонский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің шығармашылық қабілеттің дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері (П.Я.Гальперин, А.В.Запорежец, Д.Б.Эльконин), тұлғаның шығармашылық қабілетінің психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубенштейн, т.б.) жан-жақты зерттелген.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов, М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов, В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов, М.А.Данилов, Т.И.Шамова) мазмұнды еңбектерінде талдаған.
«Қазақстан - 2030» атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ұзақ мерзімді басылымдардың ең негізгілерінің бірі – жоғары интеллектуалды жастарды жан-жақтылыққа тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейлерінің көтерілуіне үлес қосу. Сондықтан, ұстаз – мұғалімдер қауымының алдында өте үлкен міндет жүктеледі. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын талап етеді.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп қоғамның алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Қазіргі кезде математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру – бүгінгі жоғары және орта мектептерде математиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің педагогикалық мәселелерінің бірі.
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет, шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның формалары (П.П.Блонский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің шығармашылық қабілеттің дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері (П.Я.Гальперин, А.В.Запорежец, Д.Б.Эльконин), тұлғаның шығармашылық қабілетінің психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубенштейн, т.б.) жан-жақты зерттелген.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов, М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов, В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов, М.А.Данилов, Т.И.Шамова) мазмұнды еңбектерінде талдаған.
«Қазақстан - 2030» атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ұзақ мерзімді басылымдардың ең негізгілерінің бірі – жоғары интеллектуалды жастарды жан-жақтылыққа тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейлерінің көтерілуіне үлес қосу. Сондықтан, ұстаз – мұғалімдер қауымының алдында өте үлкен міндет жүктеледі. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын талап етеді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық
қабілетін дамытудағы мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстың алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3. Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... .
ІІ.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТАР МЕН ЕСЕПТІҢ РОЛІ
2.1.Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оқушының қызығушылығын
арттыратын тақырыптың таңдалуы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы логикалық есептің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Түлектік жұмыстың тақырыбы: Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп
қоғамның алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи
мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік
деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына
жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет
жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы
бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Қазіргі кезде математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру – бүгінгі
жоғары және орта мектептерде математиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің
педагогикалық мәселелерінің бірі.
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет, шығармашылық
қабілеттің құрылымы мен оның формалары (П.П.Блонский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубенштейн, т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің
шығармашылық қабілеттің дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері
(П.Я.Гальперин, А.В.Запорежец, Д.Б.Эльконин), тұлғаның шығармашылық
қабілетінің психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубенштейн, т.б.) жан-жақты
зерттелген.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы
ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов,
М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов,
М.А.Данилов, Т.И.Шамова) мазмұнды еңбектерінде талдаған.
Қазақстан - 2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ұзақ
мерзімді басылымдардың ең негізгілерінің бірі – жоғары интеллектуалды
жастарды жан-жақтылыққа тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейлерінің
көтерілуіне үлес қосу. Сондықтан, ұстаз – мұғалімдер қауымының алдында өте
үлкен міндет жүктеледі. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі
әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын талап етеді.
Оқушының белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлауға
қабілетті болуын қажет етеді. Сондықтан да мектептегі оқу процесінің
негізгі мақсаты – арнайы педагогикалық әдістермен жүйелі түрде оқушылардың
шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін
қалыптастыру, оқушының табиғи дарындарын пайдалана отырып, өз бетінше білім
алудың негізін салу болып табылады. Шығармашылық – негізгі білім
болғандықтан, оқушының білім деңгейіне сүйене отырып олармен дайындық
жұмыстарын жоспарлы түрде ұйымдастыру қажет. Білімге деген ынтасын,
қызығушылығын, тұрақтылығын қалыптастыру жолдарын әр түрлі тапсырмаларды
орындату арқылы бақылап отыру қажет.
Оқушылардың бойында шығармашылық қабілетті дамыту жалпы білім беретін
пәндерді оқып үйрену кезінде және оқу-еңбек процесінде алған білімдерінің
негізінде жүзеге асады. Шығармашылық қабілетті дамытудың маңызды шарты
адамның табандылығы болып табылады. Табанды болмай тұрып, ізденістің болуы
мүмкін емес. Мектеп оқушыларының бойында осы қасиеттерді дамыту қажет.
Білім сапасына қойылатын қазіргі заман талабының бастысы – бұл баланың
интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Оқушы қабілеті дегеніміз – оның педагогикалық ықпал аясындағы білім алу
әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның шығармашылық қабілетінің
дамуына әсерін тигізеді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың
бірі – жаңа технология негіздері болып табылады. Сонымен қатар оқушының
ақпарат құралдарымен жұмыс істей білуін активтендіру негізінде
педагогикалық технология мен компьютерлік технологияны бірігіп пайдаланудың
ролі зор.
Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамыту
мәселесін (Б.А.Тұрғынбаева, Қ.И.Қаңлыбаев, Г.Т.Жақыпбекова және т.б.)
диссертациялық еңбектерінен көреміз.
Еліміздегі оқыту жүйесінің дүниежүзілік мәні бар оқытуға гуманизациялық
тұрғыдан келу мәселесіне бағыт ұстанған кезінде оқушыларды математика
пәніне қызықтыру проблемасы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы
түлектік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі – оқушылардың математикадан
сыныптан тыс жұмысына сүйеніп, жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып,
олардың әртүрлі деңгейдегі шығармашылығын дамыту, сол арқылы ақыл-ойының
кемелденуіне мүмкіндіктер туғызу. Зерттеу тақырыбы бойынша диссертациялар,
монографиялар, ғылыми-әдістемелік мақалалармен танысып, мектеп практикасына
талдау жасалды. Жалпы білім беретін мектепте математикадан сыныптан тыс
жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін Математикадан
сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту атты
зерттеу тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Математикадан оқушылардың шығармашылық қызметін қамтамасыз
ететін сыныптан тыс жұмыстар өткізудің мазмұнын анықтап, оның әдістемелік
жолдарын көрсету.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектепте математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Математикадан сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың
математикаға қызығушылығын арттыру арқылы олардың шығармашылық қабілетін
дамыту әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер шығармашылық қабілет түсінігі
компоненттерін анықтай отыра, математикадан сыныптан тыс жұмыстардың әр
кезеңінде оларды оқушылардың бойына оқу мүмкіндіктері мен талаптарына сай
қалыптастырып отырса, онда оқушылардың шығармашылық қабілеті артуымен қатар
математикалық білім сапасы да арта түседі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік міндеттері:
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі мәселелерді тұжырымдауға және оны
шешуге мүмкіндік берді:
оқушылардың шығармашылық қабілеті түсінігі мен оның компоненттерін анықтап,
жүйелеу;
шығармашылықтың даму белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
қызығу, ынта, қабілеттілік, шығармашылық ұғымдарының математиканы оқытудағы
сипаты мен байланысын, олардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарындағы
әсерін сипаттау;
математиканың сыныптан тыс жұмыстарында шығармашылық қызметті тиімді
ұйымдастыру мен оны іске асырудың әдістемесін ұсыну;
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқыту процесінде сыныптан тыс жұмыстардың оқу
материалдары оқушылардың ойлау әрекетіне үйлесімді күш түсіру арқылы
олардың шығармашылық қызметін дамытады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: таным теориясы, адам әрекеттерінің теориясы,
адам мен қоғамның табиғатпен бірлігі мен қарым-қатынасы туралы
диалектикалық ілім, сонымен бірге оқытуды гуманизациялау идеясы.
Зерттеудің негізгі көздері: математикалық білім берудің және логикалық
ойлауды дамытудың мәселелері жөніндегі философтардың , психологтардың,
педагогтардың, математиктердің еңбектері, Қазақстан Республикасының білім
беру саясаты төңірегіндегі нормативтік құжаттар: Білім туралы заң
(2007ж), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (11.10.2004ж, №1459);
Қазақстан Рспубликасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты, т.б.
Зерттеу әдістері:
зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан талдау жасалды;
Қазақстан Республикасы көлеміндегі мұғалімдердің сыныптан тыс жұмысына
байланысты педагогикалық іс-тәжірибесін әңгімелесу, мектептерде
ұйымдастырылған әр алуан шараларға қатысу арқылы үйреніп, оны талдау және
жалпылау;
Мектеп оқушылары және мектепті бітірушілермен жеке және ұжымдық формада
әңгімелесу, анкета жүргізу, тест жүргізу, т.б;
Педагог математиктермен, оқу-ағарту жұмысын ұйымдастырушылармен
әңгімелесіп, кеңінен пікір алысу.
Зерттеу жүргізілген тірек оқу орындары: Алматы қаласындағы №128 М.Әуезов
атындағы орта мектеп, Алматы облысы, Іле ауданы, Междуреченск ауылындағы
№16 Ю.А.Гагарин атындағы орта мектеп.
Зерттеу құрылымы. Зерттеу құрылымдары бір-бірімен логикалық байланыста
бірнеше кезеңде өткізілді.
Бірінші (2007-2008ж.ж.) – ізденіс кезеңі. Бұл кезеңде зерттеу міндеттеріне
сәйкес философиялық, педагогикалық, әдістемелік, математиканың әдістемелік
мәселелеріне арналған әдебиеттерге талдау жасау негізінде зерттеу
тақырыбының жағдайын айқындау жүзеге асырылды; математика циклындағы
пәндерді оқып-үйрену үрдісінде оқушыларда математикалық түсініктердің
қалыптасу деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін эксперименттердің
жоспары және болжамы жасалды, зерттеудің нақты міндеттері белгіленді; нақты
құжаттарды іріктеп алу мақсатында ізденіс тәжірибесі іске асырылды, мектеп
оқушыларының математикалық білім, білік және дағдыларын мүмкіндігінше
жоғары деңгейде қалыптастыруға жағдай жасайтын әдістеме негізінде
анықталды.
Екінші (2008-2009ж.ж.) – қалыптастыру кезеңі. Бұл кезеңде орта және жоғары
сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерінің даму деңгейін анықтайтын
арнайы жасалған жұмыс негізінде олардың шығармашылық қабілеттерінің
бастапқы деңгейі анықталды, шығармашылықты дамытуға арналған әдістемелер
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Үшінші (2009ж) – теориялық және эксперименттік зерттеулердің нәтижелері
талданды және қорытындыланды.
Зерттеудің мазмұнына енгізілген ғылыми-әдістемелік жаңалықтар:
оқушылардың шығармашылық қабілетінің мөлшері, даму белгілері анықталып,
математикадан сыныптан тыс жұмыстарды жүйелі және мақсатты түрде барлық
оқушыларға жүргізу қажеттігі негізделді;
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған математикадан
сыныптан тыс жұмыстар әдістемелік жағынан жетілдірілді, шығармашылық
қабілеттің табиғатын анықтайтын дидактикалық шарттар ұсынылды.
математиканың сыныптан тыс жұмыстарының тиімді түрлерін оқушылардың өз
бетіндік жұмыстарымен үйлестіріп, оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың әдістемесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Математикадан сыныптан тыс жұмыстар және
өз бетіндік шығармашылық қабілетін дамытудың қажеттігі әдістемелік тұрғыдан
алғанда оның оқушылардың жоғары сапалы білім алуына мәні зор екені
анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған мәліметтер мектептерде оқытылып
жатқан математика пәнінің бағдарламасына сәйкес сыныптан тыс жұмыстарды
өткізу барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға тікелей әсерін
тигізеді және жалпы математикадан білімді дұрыс меңгеруге көмектеседі.
Түлектік жұмыста ұсынылатын негізгі қағидалар: математикадан сыныптан тыс
жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістемесінің
тиімділігін айқындайтын эксперимент жұмыстарының нәтижелері.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі мынада:
зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілетін жұмыстың теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан негізделуінде;
зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне бара-бар әдістер кешенінің
қолданылуында;
Қазақстан Республикасының оқыту теориясы мен тәжірибесіндегі қойылған
проблеманың қазіргі қалпына мақсатты бағытталған сараптама-талдаудың
жасалуында;
негізгі жағдайлар мен ғылыми қорытындылардың педагогикалық және әдістемелік
заңдылықтарға сүйенуінде;
оқытудың нәтижелілігінің обьективтілігінде және олардың сапалық тұрғыдан
сипатталуында;
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың тиімділігін арттыратын мәлімет экспериментік тәжірибеден
өткендігінде.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Түлектік жұмыс бір-біріне логикалық түрде
байланысқан кіріспеден, дербес екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырып және оның көкейкестілігі негізделген, ғылыми болжам
ұсынылған, зерттеу жұмысының мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы көрсетіліп, зерттеудің әдіснамалық негізі анықталған.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың әдістемесі мен оның міндеттері тарауында зерттеу проблемасы
бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалған; математиканы оқыту әдістемесі бойынша
оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін
дамыту жолдары қарастырылған. Сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастыру негізінде
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары зерттелді. Дәстүрлі және
қазіргі қоғамның дамуына сай деңгейдегі сыныптан тыс жұмыстардың
ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасалды.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға арналған тақырыптар мен есептің ролі тарауында оқушылардың
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамыту үшін
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда өтілетін тақырыптар мен қызықты,
логикалық есептерді шығару қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу қорытындылары жалпыланған және жүйеленген, сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту туралы ғылыми-
педагогикалық ұсыныстар келтірілген.
Қосымшада түлектік жұмысқа байланысты материалдар келтірілген. Онда:
эксперимент өткізу кезінде пайдаланылған сабақтың түрлері және сыныптан тыс
жұмыстарда пайдаланылатын математикалық кештердің үлгілері көрсетілген.
І ТАРАУ Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың әдістемесі мен оның міндеттері
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
Қазіргі таңдағы әлеуметтік, экономикалық талап-тілектерге сай рухани
бай, білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады. Тұлғаның шығармашылығын адамның
кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді. Адам әлеуметтік
жүйеде тәрбиеленіп, дамиды, қоғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы
қалыптасады, нығаяды. Тұлға – сана иесі. Шығармашыл тұлға – жасампаз тұлға.
Өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады. Тұлға іс-әрекеті, өзіне және
айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілетін жүзеге асыру
арқылы қалыптасады. Сондықтан баланың табиғи бейімділігін дамытып, тұрақты,
әлеуметтік құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке
педагогикалық басшылық етудің маңызы зор. Шығармашылық бағыттың дамуы
адамның тұлға сезінуі мен айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты.
Шығармашылық бағыттың дамуына денсаулығы, психикалық қызметтің дамуы,
негізгі шарты - әлеуметтік даму жағдайы негіз болады.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды, себебі,
шығармашылық – бала дамуының қалыпты жағдайы. Алайда шығармашылыққа
бейімділік бірте-бірте жоғала бастайды., ол балаға да, қоғамға да кері әсер
етеді. Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық мақсаттарын
жүзеге асыру барысында өз жолын ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз
алға жылжып отырады.
Шығармашыл тұлға шығармашылық іс-әрекетте болады, іс-әрекеттің барлық
түрінде шығармашылықпен дамиды. Балалық кезеңде шығармашылық бағыт оқу
тәрбие үрдісінде тиімді дамиды. Нәтижесінде баланың білімі, белгілі бір
қабілеттері артады. Ол әр алуан жолмен, әсіресе, эстетикалық тәрбие
құралдары арқылы жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбие педагогикалық үрдіс ретінде оқушының болмысқа және
өнерге көзқарасын қалыптастырады. Болмыс пен өнер адам өмірінде үлкен роль
атқарады. Сонымен шығармашылық тұлға болу дегеніміз – дүниені тану және
жаңарту арқылы тұлғаның болмысқа қарасты айқындалуы.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығару, ойлап табу дегенге саяды.
Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну
керек. Философиялық сөздікте шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи
қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп
түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңадан
ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі
Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Зерттеле келе шығармашылыққа
берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары шығармашылық
сөзімен, жаңалықпен қатар бастамашыл, белсенділік ұғымдары астарлас
қолданылып жүр.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Шығармашылық
– бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда, тіршіліктің
көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл-санасында, іс-әрекетінде,
ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи үрдістері үздіксіз жүріп,
белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық үрдістерін табиғат өзі
басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына,
айналысатын ісіне байланысты. Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның
өз даралығын, өз қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың
мәнін аша отырып оның әрекет ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға
болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды. Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді.
Мысалы, И.Лирнер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім
табуды белгілейді. А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі
көрегендікке балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай
білу қабілеттерін атайды. Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес,
шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың
жылдамдығы, ұшқырлығы, икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
Республика мектептерінің алдына оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға барлық мүмкіндіктер жасау мақсаты алға қойылып отыр. Мектеп –
қоғамның талаптарына байланысты өзгеретін және қоғамның барлық мүшелеріне
қызмет жасайтын ерекше әлеуметтік құрылым. Мектептің айналысатын мәселесі
жөнінде әр дәуірдің адамдарының көзқарасы мен түсінігі түрліше сипатта
болды. Әлеуметік прогресс неғұрлым жоғарылаған сайын осы прогресті
қамтамасыз етудегі мектептің орны мен міндеті солғұрлым күштірек болмақ.
Қазір Республикамыздың мектептері өтпелі кезеңде тұр, ол дүние жүзінің
алдыңғы қатарлы мектептерінің озық тәжірибесін үйреніп оқытуды ұйымдастыру
түрі жөнінен де, білім беру сапасы жөнінен де жаңа жоғары деңгейге
көтеріліп келеді, ол ескі әдіс-тәсілдермен бұдан былай оқыта алмайды.
Оқушылардың оқу саласындағы шығармашылық қабілеті жөнінде (ТМД
көлемінде) А.Е.Әбілқасымованың, М.Ахметованың, Г.Д.Балктың,
И.И.Дырченконың, И.К.Қадыровтың, В.Н.Сергеевтың, Г.А.Тонянның,
М.И.Махмутовтың, А.М.Матюшкинның, П.И.Пидкасистидың т.б. мазмұнды
еңбектері бар. Сонымен бірге математиканы оқыту әдістемесінде және әсіресе
сыныптан тыс жұмыстарға байланысты оқушылардың шығармашылық қабілеті туралы
түсініктің өзі осы күнге дейін әртүрлі сипатта түсіндіріліп келеді.
Ежелгі Рим философтарының түсіндірілулерінде білімді игеруде
оқушылардың белсенді шығармашылығы айтарлықтай рөл атқарады деген пікір
айтылады. Оқытуды күшейту құралы ретіндегі оқушылардың шығармашылық
ізденімпаздығы туралы пікір Я.А.Коменскийдің еңбектерінде, сонан соң
И.Г.Песталоцци мен А.Дистервергтің еңбектерінде тереңдетіледі. Мәселен,
А.Дистерверг оқыту барысында баланың шығармашылық ізденімпаздығы оның ақыл-
ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді.
Математикалық шығармашылық қабілет туралы белгілі француз математигі
А.Пуанкаре өзінің терең ойларын қалдырды. Ғылым және әдіс деген
кітабында шығармашылық кезіндегі математиктің ойында болып жататын
күрделі процестер мен құбылыстарды психологиялық тұрғыдан түсіндіруге
әрекеттенеді.
Математиканы оқытудың психологиясы мен педагогикасы жайында көптеген
шетел авторларының еңбектері бар, олардың ішінде Д.Пойа, Дж.Брунер, А.Фуше,
Ж.Адамар, Г.Биргкоф еңбектерінің мәні зор. Математикалық шығармашылықтың
заңдарын ашу туралы мәселені алға қойған американың математигі Д.Пойа
математикалық ашылыстарда бақылау, жалпылау, болжам, эксперимент, дәлелдеу
сияқты кезеңдердің болатынын атап көрсетті. Математикалық шығармашылықта
қолданылатын зерттеу әдістері басқа жаратылыстану ғылымындағы
эксперименттік әдістермен бірдей екенін дәлелдеді Д.Пойа.
К.Д.Ушинский еңбектерінде оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін
дамытатын оқыту әдістері айтарлықтай жетілдірілген. Алайда С.Т.Шацский (20)
мен М.Н.Скаткиннің зерттеулері көрсеткендей, бұқаралық мектеп 50-жылдарға
дейін догматизмнің үлесі басым болған көрнекі құралдармен түсіндіріп,
оқытылған.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқушылардың оқудағы шығармашылық
қабілетінің дамуы мен белсенділігін қалыптастыру проблемаларын практикада
шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді:
1) Шығармашылық іс-әрекеттің табиғаты жөнінен дербес екенін білдіретін
өз бетіндік жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу
арқылы;
2) Шығармашылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы;
3) Іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы;
4) Оқытуға әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы;
5) Оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы.
Психология ғылымында математикалық қабілеттілік проблемалардың
комплексі ретінде қарастырылады. Осы заманғы психологиялық зерттеулерде
математикалық қабілетке қатысты
1) есептер шешуге байланысты ойлау тәсілдерінің ерекшеліктерін
анықтауға ұмтылу;
2) математикалық қабілеттің құрылымына талдау жасауға ұмтылу сияқты
екі бағыт бар.
Ғалым-математиктер мен педагогтар, әдіскерлердің оқушылардың
математикалық қабілеті мен шығармашылығы жөнінде жазған еңбектері, олардың
мәні құрылымына жасалған талдаулар зерттеушілерді белгілі бір қорытындылар
жасауға келтіреді. Олар бөліп қарастырған математикалық қабілет пен
шығармашылық бір мезгілде күрделі білім беру, қабілеттіліктен басқа
компоненттер: қабылдаудың ерекшелігі, түсінік және т.б. шын ойлау
тәсілдеріне жақын, бұларды мектеп математикасын шығармашылықпен меңгерген
оқушының қалай қолданғандығына байланысты.
Ғалым-педагогтардың математикалық қабілет пен шығармашылық
қызметінің құрылымына жасаған талдаулары халыққа білім беру жөнінде
қоғамның мектеп алдына қойған талаптарымен тығыз байланысты. А.Н.Колмогоров
өзінің Математика мамандығы туралы еңбегінде математикалық қабілеттің
мәнді жақтарын бөліп көрсетеді:
Күрделі әріптік өрнектерді түрлендіре білетін алгебралық есептеулер
жүргізе білуді сипаттайтын алгоритмдік не есептеушілік қабілеттілік;
Дұрыс тармақталған логикалық ойдың тізбектелген өнері сиақты логикалық
тұрғыдан ойлай білу қабілеті;
Геометриялық елестету немесе геометриялық интуиция, математикалық
проблемаларды геометриялық тұрғыдан көрнекі етуге ұмтылу;
А.Н.Колмогоров математикалық шығармашылық қабілеттің табысты болуының
қажетті шарты математикаға деген қызығушылық пен еңбекқорлық деген
қорытындыға келді. Ол бөліп көрсеткен қабілеттіліктің түрі жай емес.
Математикалық ой қорытудың негізін құрайтын логикалық ойлау қабілеті
белгілі бір деңгейдегі: талдау жасай білу қабілеті абстракциялау, жалпылау,
арнайы бағытқа бұру, схемалау және т.б. көптеген қабілеттерден тұрады.
Б.В.Гнеденко – ғалым-математик, ықтималдықтар теориясы саласында
ғылымға зор үлес қосқан ірі маман, мектептегі математикалық білім беру
саласына әркез назар аударып отырған. Оның педагогикалық мақалаларының
мазмұны оқушыларға математиканы оқыту мен тәрбие берудің барынша әр алуан
мәселелеріне арналған. Ол қарастырған көп мәселелердің ішінде математикалық
қабілеттілік, математика сабақтарында оқушылардың ойлауы мен сөйлеуі,
дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру т.с.с. мәселелер кең көлемде
зерттелген. Б.В.Гневденко ойлау стилі туралы еңбектерінде көбінесе
А.Я.Хинчин еңбектеріне сүйенеді. Математикалық қабілеттің деңгейінің
болатынын, математикалық қабілетті үнемі жүйелі тәрбиелеудің ерекшеліктерін
зерттеген.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы мақаласында Б.В.Гнеденко
математиканы оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту
және соған байланысты маңызды көптеген мәселелерді көтереді. Шығармашылық
қабілеттің қиындығына назар аудара келіп, олардың пайда болуы мен
кездесетін түрінің көпжақтылығына, математикалық шығармашылықтың пайда
болуына, қызығушылықтың дербестік сипат алатынына, бейімділіктер, ойлаудың
көп қыр екенін дәлелдейді.
Б.В.Гнеденко шығармашылық процестің өзін оқушыларға көрсетудің
қажеттігін көрсетеді: Егер біз жаңаны жасаушыларды тәрбиелегіміз келсе,
онда жастар шығармашылық процестің өзін ақтық нәтиже алынған көрінбейтін
зор еңбекті көрсетуі керек.
Әдіскер-математик С.И.Шварцбурд оқушылардың математикаға
қызығушылығы, бейімділігі, қабілеттілігінің дамуымен байланысты
мәселелерді зерттей келіп оқушылардың математикалық дамуы деген
педагогикалық практикада кеңінен таралған жиынтық ұғымды теріске шығарды.
Осы ұғымның мазмұнын аша отырып, автор ол тек білім мен дағдының салдары
емес екенін атап өтеді: математикалық фактілер мен дағдылар уақыт өткен
сайын ұмытылады, егер дамуға қол жеткен болса, ол орнықты болып қалады.
Демек, математикалық қабілеттілік математика ғылымында жемісті қызмет және
жоғары мүмкіндікті қамтамасыз ететін адамның ерекше қасиеттерімен
сипатталады. Математикалық қабілет ұғымы жеке тұлғаның танымдық әрекетін
іске қосумен шектелмей, оның ерік жігерін де әрекетке келтіреді.
Қабілеттілік математикалық шығармашылықтың негізін құрайтын математикалық
ойлауға тікелей әсер етеді, қабілетті жеке математикалық және жалпы
қабілеттілік деп бөлуге болады.
А.Пуанкаре математикалық шығармашылықтағы барлық пікірді бүтіндей
қамту қабілетіне ерекше мән берді.
Н.А.Менчинская, Е.Н.Кабанова-Меллер, З.И.Калмыкова, В.И.Зыковалар
математикалық есептерді шешуге байланысты ойлау әдістерін зерттеді.
Қабілеттілік бүтіндей мәнді белгілермен аналитикалық-синтетикалық
әрекеттің табиғатымен сәйкес келеді, талдаудың жоғарғы формасын білдіреді.
Оқушылардың шығармашылық қабілетінің дамуында кеңістікті елестетудің
зор маңызы бар. И.С.Якиманская Адамның кеңістікпен байланыссыз ешбір
мәнді әрекеті жоқ - деп, жазды. Барынша әр алуан мамандық саласындағы
шығармашылық қызметтерінің дамуы үшін кеңістіктік түсінік пен елестету
қабілеттінің дамыған белгілі бір деңгейі қажет болады. Оқушылардың
техникалық қабілеттерінің психологиясының шығармашылыққа әсерін зерттегенде
кеңістіктік елес олардың құрылымының басты компоненттеріне жатады.
Кеңістіктік түсінік – бұл заттардың кеңістікте өте айқын бөлектеніп алынған
формасы, олардың өзара орналасуы, ұзындығы, кеңістіктегі орны т.с.с. уақыт
ішінде анықталмаған қасиеттері жөніндегі түсінік болып табылады, бұлар
оқушылардың шығармашылық әрекетінің негізгі сүйенетін тірек элементтері
болып табылады, өйткені оқушылар қолайсыз тұрған элементті қажетті жеріне
тапқырлықпен ауыстырып қояды.
Келтірілген негізгі математикалық қабілеттіліктер және олардың
комплексті түрде пайда болуы математикалық қабілет ұғымын құрайтын жеке
тұлғаның барлық психикалық қасиеттерін сипаттай алмайды және қарастырып
отырған шығармашылық қабілетті толық бейнелей алмайды, сондықтан оны бұдан
әрі анықтай түсу қажет болады. Мәселені зерттей келе математикалық
қабілеттің құрылымын дамыту, орта мектепте математикалық қабілетті дамыту
арқылы оқушылардың жоғары деңгейдегі әрекеті – шығармашылық қабілетті
дамыту болып табылады.
Қорыта келгенде танымдық белсенділік, қызығушылық, ізденімпаздық
және әртүрлі формадағы математикалық қабілетті жан-жақты жетілдіру арқылы
жоғары деңгейдегі шығармашылық қабілетті дамытуға болатынын психологтар мен
педагогтардың, әдіскерлер мен математиктердің еңбектерінен байқаймыз.
1.2. Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамытудағы
мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстардың ролі
Математиканың мектептік курсы оқушылардың ойлау қабілеті мен жалпы
білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші, әрі жауапты орын
алады. Математиканы мектепте оқыту:
а) оқушыларға қоршаған ортаны танып білудің математикаға тән құралдарын
меңгеруді үйретеді;
ә) оқушылардың техникалық білімін дамытуға және олардың практикалық
қызметке дамытуға көмектеседі; оқушылардың азаматтық қасиеттерінің жан-
жақты қалыптасуын қамтамасыз етеді;
б) оқушыларды математиканың практикалық қолданымымен таныстыра отырып,
олардың ғылыми техникалық прогрестің негізгі бағыттары мен маңызын түсінуге
көмектеседі;
в) оқушылардың логикалық ойлауы мен танымдық қызметтерін және кеңістік
туралы түсініктері – дамытуға шығармашалық қабілеттерін қалыптастыруға
ұйтқы болады;
г) оқушылардың зейіні мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілік,
дербестік пен жоспарлылық тәрізді еңбек мәдениетін дарытуға ықпал жасайды;
ғ) математика ғылымы оқушыларды отан сүйгіштік рухында тәрбиелеуге;
математика теориялары мен олардың дәлелдемелерінің әдемілігі эстетикалық
тәрбие беруге; математикалық обьектілердің материялығы оқушылардың дүниеге
ғылыми көзқарасын қалыптастыруға қолайлы жағдай туғызады.
Бұл айтылғандардан математиканы мектепте оқытудың мақсаттары мен
міндеттері туындайды.
Математиканы оқытудың мақсатын анықтаудың әдістемелік негізі
демократиялық қоғамның жан-жақты дамыған белсенді құрылысшысын
қалыптастыру, білімнің, дүниеге ғылыми көзқарас пен практиканың арасындағы
байланыс жайындағы ілім болып табылады. Қазіргі таңда жалпы білім беретін
орта мектепке қойылатын басты талаптар: Мектеп оқушыларының бойына Отанға
деген сүйіспеншілік, үлкендерді, ата-аналар мен мұғалімдерді сыйлау сезімін
дарытуға, жеткіншек ұрпақты оқу мен еңбектің сапасы үшін өздерінің мінез-
құлқы үшін жоғары жауапкершілік рухын тәрбиелеуге, оқушылардың өзін-өзі
басқаруын дамытуға экономиканы басқаруы сол арқылы өзін де, қоғамды да
байлыққа кенелтуі керек.
Бұл тұжырым математикалық білім берудің басты мақсаттарын анықтайды.
Математиканы оқытудың негізгі мақсаттары жалпы білім беру, тәрбиелік және
практикалық болып саналады.
Математиканы оқытудың жалпы білім беру мақсаты мұғалімге мынандай талаптар
қояды:
Мектеп бағдарламасы анықтайтын математикалық білімнің іскерлік пен
машықтың барлық жүйесін оқушылардың терең және саналы меңгеруін қамтамасыз
ету; математикалық тілді меңгеруге үйрету; оқушылардың нәрселер мен
құбылыстардың арасындағы қатынастарды өздігінен орнату іскерліктерін
шыңдау, стандарт емес есептерді шешуге проблемалық ахуалдарға бағдарлануды
үйрету; оқушылардың нақтылы шындықты математикалық әдістермен меңгеруге
көмектесу.
Математиканы оқытудың тәрбиелік мақсаты былай тұжырымдалады:
оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру, табиғатты ғылыми
жағынан танудың негізгі заңдылықтарының математикадағы көрінісін бейнелеу;
оқушыларға адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру (еңбексүйгіштік,
патриоттық, адамгершілік борышты сезіну, әдемілікті сезіну).
Оқушылардың математикалық ойлауын дамыту, математикалық мәдениетке
тәрбиелеу, оқушылардың математикаға деген ықыласының тиянақты болуын
қамтамасыз ету.
Математиканы оқытудың практикалық мақсаттарын былай тұжырымдауға
болады: оқушыларды алған теориялық білімдерін практикада қолдана білуге,
практикалық (мәселен, экономикалық қоршаған ортаға байланысты) есептерді
шығаруға, сондай-ақ математиканы физикаға, химияға т.б. жаратылыстану
пәндерде қолдана білуге үйрету; математикалық құрал-жабдықтарды (мәселен,
таблицаларды, графиктер мен логарифмдік сызғышты) пайдалануға баулу;
оқушылардың өздігінен білім алуына көмектесу.
Мектепте оқыту ісінде оқу пәнінің мазмұнының көлемін анықтаумен және
сабаққа қажетті материалды іріктеумен қатар оқыту әдістері де ерекше
маңызға ие.
Оқушылардың жас ерекшеліктері мен пәннің мазмұнына сәйкес таңдалған
әдіс білімнің саналы да, баянды болуын қамтамасыз етеді.
Оқу-тәрбие ісіне қатысты оқыту әдісі оқу процесінде мұғалім мен оқушылардың
өзара әрекеттеріне байланыстыра анықталады.
Оқыту әдісі дегеніміз – шәкірттердің белсенді танымдық қызметін қамтамасыз
ететін, мұғалім мен оқушының нысаналы, бірлескен әрекеттерінің нақты түрі.
Оқыту процесінде оның екі қырын: сабақ беру мен оқуды анықтап алған жөн.
Сабақ беру – мұғалімнің атқаратын қызметі, ол материалды баяндауды,
оқушылардың оқылатын нәрселер мен құбылыстарды бақылауын ұйымдастыруды,
оқушылардың оқып үйрену және білімін, икемділіктері мен машықтарын
тексеруді қамтиды.
Оқу – мұғалімнің жетекшілігімен орындалатын оқушылардың саналы
қызметі, ол белгілі бір нәрселер процестерді олардың қабылдауын және
мұғалімнің түсіндіруін тыңдауын, оқытылатын фактілерді, нәрселерді
құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстарды ұғып алуды, қабылдаған
фактілерді қорытындылауды, мұғалімнің тапсырмасы бойынша алған білімін
пысықтауды және қолдана білуді қамтиды.
Оқыту әдістері әр алуан және жыл сайын кемелденіп жетіліп тұрады,
себебі оқыту процесі ұдайы дамып, оқытудың жаңа құралдары қолданылады,
қоғамымыздың дамуына сәйкес оқушылардың да өркендеу деңгеці жоғарылайды.
Сондықтан әдістерін ұдайы жүйелеу және сараптау қажеттігі туады.
Әдістерді сараптау салыстырмалы сипатта болады, өйткені іс жүзінде
әдістер өзара бірлікте, комплексті түрде қолданылады.
Практикалық мақсаттарға сараптау қолайлы, бірақ оқушылардың танымдық
қасиеттерінің сипатын толық қамти алмайды. Оқушылардың танымдық
қызметтерінің дербестік дәрежесіне қарай, оқыту әдістерін сараптай отырып,
М.Н.Скаткин мен И.Я.Лернер оларды:
1) түсіндірме-иллюстрациялық немесе информациялық нұсқау;
2) қайта жаңғырту;
3) проблемалап баяндау;
4) эвристикалық немесе ішінара іздену;
5) зерттеу әдістерін айырып көрсетеді. Оқытудың жалпы әдістерінің әр
түрлі жағдайында мұғалім мен оқушылар қызметінің ерекшеліктерін
қарастырайық.
1) Түсіндірме-иллюстрациялық әдістің мәні дайын материалдарды әр түрлі
құралдардың көмегімен беруінде. Мұнда мұғалім белсенді роль атқарады да,
оқушының ролі бәсең – оның міндеті зейін қойып тыңдау және жазу.
Дайын информацияны берудің неғұрлым тараған тәсілдері – мұғалімнің ауызша
сөзі (әңгімелеу, әңгімелесу, түсіндіру, лекция), баспасөз (оқулық, қосымша
оқу құралдар және т.б.) және көрнекі құралдар (диа-кинофильмдер, дайын
графиктер және бейне проекторлар, компьютерлер т.б.).
Материалды ауызша баяндау тәсілдерінің бірі - әңгімелесу. Ол барлық
сыныптарда қолданылады. Әсіресе, әңгімелесу жаңа материалды баяндауға,
оларды баяндандыруға, тереңдетуге және жүйелеуге, оқушылардың білімін және
үй тапсырмаларын тексеруге қолайлы. Әңгімелесу барысында, мұғалім алдын-ала
дайындалған сұрақтар жүйесі бойынша жаңа материалды баяндауға қажетті
мәселелерді қайталап, кезектесетін ұғымдардың қасиеттері мен белгілеріне
оқушылардың назарын ұдайы аударып отырады, осылар арқылы оларды белгілі бір
заңдылықтарды анықтауға және сол заңдылықтарды тұжырымдауға әкеледі.
Сондықтан мұғалім әрдайым әңгімелесудің жоспарын жасап алғаны жөн.
Математиканы оқыту процесінде әңгімелеу арқылы негізінен тарихи
мәліметтерді, ғылыми жаңалықтарды, кейде материалдық кіріспесі
молқорытындысын баяндауға болады. Мәселен, әңгіме түрінде санның пайда
болуы, сан ұғымының алғашқы дамуы, өлшемдер жайында геометрияның шығуы,
математиканың басқа ғылымдармен байланысын, оның қолданымын, отандық немесе
шетелдік математиктер жайында айтуға болады. Бірақ теореманы дәлелдеуге
немесе қорытындыны баяндауға әңгімені пайдаланбайды. Сондықтан әңгімені
пайдалану мүмкіндігі шектеулі болғандықтан, мұғалімге ерекше жауапкершілік
жүктейді. Мұғалім материалды шешен тілмен көркем, қызық әңгімелеуі тиіс.
Математика сабақтарында әңгімелеудің бір түрі – түсіндіру жиі
пайдаланылады. Оны әсіресе, бір ұғымды немесе сөйлемді дәлелдегенде,
түсіндіргенде, негіздегенде қолданылады. Материалды түсіндіргенде пікір,
теоремаларды дәлелдеуде, есеп шығаруда, амалдардың қасиеттері мен
белгілерін баяндауда өте тиімді.
Оқыту барысында түсіндірудің әңгімелеумен үйлестіре пайдаланған
дұрыс. Мұнда мұғалім оқушылардың белсенділігі мен ынтасын қостау
мақсатымен, олардан өз пікірлерін айтуды, байқаған құбылыстарын
түсіндіруді, өз ойларының дұрыстығын дәлелдеуді талап еткен пайдалы.
Математиканы оқыту барысында лекция қолданылуы мүмкін. Негізінде
лекция әдісін теореманы дәлелдеу кезінде жиі пайдаланады. Алайда теореманы
дәлелдегенде немесе дәлелдеуді үйреткенде оқушылардың белсенді қатысуы,
оқушы мен мұғалімнің арасында ұдайы байланыс болуды талап етіледі. Лекция
кезінде бұл талаптар іске асырылмайды. Осыған орай, мектепте сирек, тар
шеңберде, атап айтқанда дәлелденген теореманы қайталағанда, курстың бір
тарауын немесе бір бөлімін қорытындылағанда, бұрын мәлім материалға
(мәселен ІХ сыныпта нақты сандар теориясын енгізгенде, сегіз жылдық
көлеміндегі сан туралы мағлұматтарға) шолу жасағанда пайдаланылады.
Түсіндірме-иллюстрациялық әдісте математикалық әдебиетпен жұмыс
істеуді пайдаланудың маңызы зор. Математикалық әдебиеттің тілі, баяндаудың
абстрактілігі, символиканың жиі дәлелдеудің дедуктивтик әдісін қолдануды,
оқып үйрену едәуір қиындық туғызады.Сондықтан мұғалімнің әр оқушыны
математикалық текстті өздігінен оқуға машықтандыруы тиіс. Мектеп
практикасында математикалық әдебиетпен жұмыс істеудің мына түрлері
ұсынылады: мұғалім түсіндірген материалды оқулықтан түсініктеме бере отырып
оқу, жеке теоремаларды өздігінен оқу, конспект жасау, баяендама, реферат
даярлау, математикадан ғылыми бұқаралық және қызықты әдебиетті өздігінен
немесе ұжым болып оқу.
Математиканы оқыту ісінде көрнекілік зор ақпараттық роль атқарады.
Алайда көрнекілікті шамадан тыс пайдалану оқушылардың абстрактілі ойлауын
тежейді.
2) Оқыту процесінде қайта жаңғырту әдісін пайдалану мұғалім көрсеткен
қағидаларды қайталауды және еске түсіруді көздейді. Математика
сабақтарында бұл әдіс елеулі орын алады, себебі белгілі бір
алгоритмдерді игермей пәнді меңгеру мүмкін емес. Ал алгоритмдерді
қолдануға машықтануға тек түсіндірмелі-иллюстрациялық және өзара қайта
жаңғырту әдістерін үйлестіргенде ғана қол жетеді.
Қайта жаңғырту әдісін қолданудың мақсаты – есеп шығаруға есептеулер мен
түсіндірулерді, салуларды орындауға қажетті іскерліктер машықтарды шыңдау.
Қайта жаңғырту әдісін сабақ үстінде пайдаланғанда оқытудың қай сатысында
есте сақтау қандай деңгейде болатыны қандай дәрежеде машықтану керектігі
алдын ала анықталуы тиіс. Мұнда ескерілетін жай, барлық фактілерді дәлме-
дәл қайта жаңғырту міндетті емес.
3) Математиканы оқытудың маңызды әдістерінің бірі проблемалап баяндау. Оның
мәні – мұғалім проблеманы өзі қойып, шешеді. Түсіндірме-иллюстрациялық
әдіске қарағанда бұл әдістің ерекшелігі – шешуі ұжымды түрде
іздестіріледі, талқылаулардың алуан нұсқалары қарастырылады. Яғни
мұндағы басты проблема теореманы дәлелдегенде оны қалай дәлелдеу емес,
дәлелдеуді іздестіру, іздестіруге оқушыларды қалай тарту мәселесі. Бұл
әдістің негізгі жетістігі дербестікке, шығармашылық еңбекке, фактілерді
бағалауға тәрбиелейді, проблемалап баяндау әдісін қолданғанда мұғалім –
ақпараттың негізгі көзі болып табылады. Сондықтан бұл әдіс оқушылардың
белсенділігін ұдайы қамтамасыз ете алмауы мүмкін.
4) Оқыту процесінде оқушылардың белсенді танымдық қызметін пәрменді
ұйымдастыруға эвристикалық әдіс көмектеседі. Бұл әдісті қолданғанда
оқушылар өздерінің алдарына қойылған проблемаларды шешіп, шағын
жаңалықтар ашады. Эвристикалық әдіске тән сипат – мұғалім мен
оқушылардың арасында тура, кері байланыстың болуы. Мұның нәтижесінде,
мұғалім жаңа материалды сыныптың қалай игергенін байқауға, кез-келген
оқушының, өз қабілеті мен инициативасын көрсетуге жағдай туғызуға,
ынтасыздарды жұмысқа тартуға мүмкіндік алады.
Эвристикалық әдіс эвристикалық әңгімемен қатар эвристикалық зертханалық
жұмысты қамтиды.
Теореманы дәлелдегенде эвристикалық әдісті аналитикалық әдіспен
үйлестіре жүргізу өте пайдалы.
Эвристикалық әдісті қолданғанда берілетін сұрақтар жүйесі логикалық
жағынан мінсіз, материалдық мазмұнымен дәлелдеуін түгел қамтуы тиіс және
қысқа, әрі анық болуы керек. Сондықтан мұғалім эвристикалық сұрақтарды
алдын ала дайындап алғаны жөн.
5) Математиканы оқыту процесінде қолданылатын әдістердің бірі – зерттеу
әдісі. Бұл әдіс белгілі дәрежеде әмбебап әдіс болып есептеледі. Өйткені
ол жаңа материалды өткенде де, қайталағанда да, білім тексергенде де,
сыныптан тыс сабақтарда да қолданылады. Сонымен бірге, бұл әдіске бүкіл
сабақты немесе оның бір бөлігі кейде бірнеше күнді немесе аптаны арнауға
болады. Зерттеу әдісін факультативтік сабақтарда да қолданудың пайдасы
зор. Зерттеу әдісін қолдануға V-VІІ сыныптарда мынандай тапсырмалар
беруге болады: бөлменің ауданы мен көлемін есептеңдер. Өлшеу дәлдіктерін
көрсетіңдер және т.б. Зерттеу әдісін қолдану оқушылардан дербестікті
талап ететін оқушылардың зерттеулері, ғылыми зерттеу сияқты, теориялық
білімді қолдануды, есеп шығаруды, қажет болса модель жасауды, зерттеу
жоспарын құруды бір-бірімен үйлестіруді талап етеді. Тіпті кей
жағдайларда оқушының өзі проблеманы тұжырымдап, негіздеуі мүмкін. Осыған
орай, қосымша әдебиетті пайдалануға машықтанады. Сөйтіп, зерттеу әдісі
оқушыдан дербестікті барынша талап етеді. Сонымен бірге, зерттеу әдісін
қолдану көп уақытты қажет ететінін ескеру қажет.
Оқыту әдістерін таңдау. Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушылардың білім
алуын, тәрбиелі болуын және өсуін қамтамасыз ететін оқыту әдістерін таңдау.
Оқыту әдістерін мұғалім өзі таңдап қолданады. Әрбір әдісті өз орнында,
басқа әдістермен үйлестіре қолданса және оқу материалының мазмұны мен
оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай таңдалса ғана, ол әдіс өз міндетін
толық атқарады. Ал мұғалімнің жеке басының әсері – оқытудың әсіресе
оқушыларды тәрбиелеудің аса маңызды факторы.
Математиканы оқыту әдісін таңдағанда мына шарттар ескерілуі керек: 1)
оқытудың заңдылықтары мен принциптері; 2) оқытудың мақсаты мен міндеті; 3)
ғылымның, осы пәннің мазмұны мен әдістері; 4) оқушылардың оқып үйрену
мүмкіндіктері (жасы, даярлық дәрежесі, сынып ұжымының ерекшеліктері); 5)
сыртқы жағдайлардың ерекшеліктері (географиялық, өндірістік ортасы және
т.б.) 6) мұғалімнің өз мүмкіндіктері.
Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің жұмысы төмендегі кестеде
көрсетіледі:
1.Өз пәні бойыншаӨз пәнін бағдарламадан да жоғары, терең жан-жақты
білімі біледі, әр түрлі білім саласындағы арнайы,
әдістемелік және ғылыми-көпшілік әдебиеттерге еркін
бағыт ұстай алады.
2.Өз пәніне Өз пәнін қызыға оқытады, ұнатады және біледі
көзқарасы
3.Жұмыстағы Жаңа идеяларды іздеумен ерекшеленеді, педагогикалық
жаңалықты сезінуіміндеттердің тосын шешімдерін іздестіруге ұмтылады
4.Оқу жұмысын Тақырып бойынша сабақ жүйесін, олардың құрылымын
жоспарлай білуі шығармашылқпен жоспарлайды, оқытудың формасы мен
әдістерін оқушылар мен сыныптың ерекшеліктерін
ескере отырып түрлендіреді
5.Оқытудың Оқытудың қазіргі педагогикалық-психологиялық
психологиялық-педтұжырымдамаларын еркін бағдарлай біледі, оларды өз
агогикалық педагогикалық қызметтерінде негіз ретінде пайдалады
неіздерін білу
6.Педагогикалық Балалармен қарым-қатынаста, оларға талап қоюда
әдеп шектен шықпайды
7.Оқыту Оқушылардың ерекшеліктерін ұдайы зерттейді және
процесінде оқыту талаптарына жеке тұрғыдан келуді қамтамасыз
оқушыларға жеке етеді; тапсырманың көлемі мен күрделілігін
тұрғыдан келу саралайды, сабақта үлгерімі нашар оқушыларға
тұрақты түрде көмек көрсетеді, үй тапсырмасының
орындалуын тиянақты, тұрақты бақылайды, сонымен
қатар оқу дайындығы деңгейі күшті, орташа оқушыларды
назардан тыс қалдырмайды
8.Оқушылардың оқуОқушылардың оқу жұмысын тиімді ұйымдастыра білу
жұмысына дағдыларын табанды түрде қалыптастырады (оқудағы
дағдыларын дамытуөзін-өзі бақылау, оқу жұмысын тиімді жоспарлау, оқу,
бойынша жұмыс жазу санаудағы нақты қарқын) және оған жеке тұрғыдан
келуді іске асырады
9.Оқушылардың Сабақ берудің формалары мен әдістеріне белсенді
ойлау қабілетін дамытушылық ықпал етеді, оқушыларды оқыған
дамыту бойынша материалдағы маңыздыны ажыратуға үйретеді,
жұмыс оқушыларға жеке тұрғыдан келуді қамтамасыз етеді
10.Оқушылардың Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру арнайы
пәнге тәсілдерді қолданады; оқытылатын ұғымдарды
қызығушылығын салыстырады, олардың практикалық маңызын және т.с.с.
дамыту көрсетеді; оқытудың әр алуан әдістерін қолданады;
сыныптан тыс іс-шаралар ұйымдастырады; оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда жеке
тұрғыдан келуді қамтамасыз етеді
11.Оқушылардың Бақылаудың шарттарын тиянақты оқиды, оларды
білім сапасын, практикада орынды қолданады; тек білімді ғана
білігі мен емес, сондай-ақ практикалық жане эксперименттік
дағдыларын білім мен дағдыларды да бағалаудың шынайлығын
бағалай білу қамтамасыз етеді; бағаларды далелдейді;
оқушылардың тоқсандық білім дайындығын шынайы
бағалау үшін жеткілікті түрде ағымдағы бағалар
санын жинактайды.
Ғылым мен техниканың тез қарқынмен дамуы, адамдардың мәдени
дәрежесінің өсуі халық ағарту ісіне күн сайын жаңа міндеттер жүктейді.
Политехникалық және жалпы білім беру жүйесінде математиканың атқаратын ролі
аз емес. Сондықтан оқушылардың математикаға дайындығын жан-жақты жетілдіру
– орта мектептің аса маңызды міндеттерінің бірі. Бұл міндетті шешуде
мектептегі математика курсының күнделікті практикалық өмір талабына сай
жаңа мазмұнда оқытылуы жеткіліксіз. Ол үшін оқыту процесінде сабақ берудің
барынша тиімді әдістерін жинақтап, оқушылардың өз бетіндік және
шығармашылық қабілетін арттырумен бірге сыныптан тыс жү ргізілетін
жұмыстарды пәрменді де сапалы жүргізу қажет.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар - жалпы білім
беретін мектептердегі оқу-тәрбие процесінің маңызды құрамдас бөлігі. Оның
мақсатына математика пәні бойынша оқушыларды шығармашылық қабілеттері мен
дербестіктерін жан-жақты дамыту. Сонымен бірге, бұл жұмыс оқушылардың бос
уақыттарын ұтымды ұймдастыруға, мұғалімдердің шығармашылық қызметін
шыңдауға жол ашады. Мектептегі оқу, үлгірім сапасы оқушылардың пәнге
қалай қызыққанына тікелей байланысты. Сыныптан тыс жұмыстардың
маңызды міндеттері оқушылардың:
а) танымдық белсенділігі мен шығармашылық қабілеттерін пәнге ынтасын
қалыптастыру;
ә) дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру;
в) қоғамдық пайдалы қызметтерін қамтамасыз ететін (мысалы,
математикалық кабинеттер жабдықтау, әр түрлі көрнекі құралдар жасау
жане т.с.с) білім, іскерлік және машықтарын қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың логикалық ой-өрісін арттыруда, оларды математикаға
қызықтыруда математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ерекше
маңызы бар. Бұрын қалыптасқан дәстүр бойынша сыныптан тыс жұмыстар пәнге
қызығатын қабілеті оқушыларды ғана қамтитын еді. Ал, қазір барлық
оқушылардың оқу процесіндегі инициативасын, шығармашылық іскерлігін арттыру
мақсатындағы сыныптан тыс жұмыстардың түрлерін жүргізу қажеттігі туды.
Белгілі бір себептермен бағдарламалық материалды жүйелі түрде меңгере
алмаған немесе білімінде олқылықтар көп үлгермеушілерді жекелей оқыту
тәжірибесі де қалыптасты. Сыныптан тыс жұмыстардың әртүрлі бағытта
жүргізілуіне байланысты оның мақсаты, мазмұны, өткізу формалары да өзгерді.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың негізгі мақсаты –
біріншіден, оқушылардың математикаға деген тұрақты қызығушылығын
арттыру,екіншіден, бағдарлама материалын жан-жақтылы терең білу, үшіншіден,
оқушыларды өзіндік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының ең қарапайым
дағдыларына баулу. Бұлардың барлығы 45 минуттық сабақта жүзеге асыру мүмкін
емес. Сондықтан олар көбінесе сабақтан тыс уақытта жүзеге асады. Математика
сабақтарында жүргізілетін оқу тәрбие жұмысы және сыныптан тыс жұмыстар
өзара тығыз байланыста болады, өйткені бұлар бірін-бірі толықтырады.
Сыныптан тыс жұмыстарды мазмұны жағынан екі топқа бөлуге болады. Оның
біріншісіне, ерекше жағдайларда сабақтан тыс жүргізілетін оқу жұмыстары
жатады. Ол сабақпен тығыз байланыстырылып, оқушыларды бағдарлама
талаптарына сай білім, іскерлік және машықтармен қаруландыруға бағытталған.
Оған негізінен үлгірімі төмен немесе сабақты көп жіберетін оқушылармен
қатар, кейбір тақырыптар бойынша қосымша есеп шешуге, хабарлама жасауға
немесе реферат жазуға ынта білдірген үлгірімі жоғары оқушыларда
қатыстырылады. Бұл топтарда сыныптан тыс жұмыстарды жүргізудің негізгі түрі
– консультация.
Екінші топтағы сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны сабақпен байланысты
болғанымен, оқушылардың білімдері мен іскерліктерін тереңдете, әрі кеңейте
отырып, мектеп бағдарламасы шеңберінен шығып кетеді. Мұндағы мақсат –
оқушылардың дүниетанымын кеңейту, шығармашылық қызметке баулу, ізденушілік
қызметтерін тәрбиелеу. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың жеке,
бұқаралық және топтық түрлері бар.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек жүргізілетін негізгі топтық түрі –
математикалық үйірме. Мұны ұйымдастыру және жүргізу үстінде мұғалімнің
дербестігі айқын. Алайда оқыту теориясында үйірме жұмысын сараптаудың дәл
алғы шарттары берілмеген. Соған қарамастан, математикадан үйірме жұмысын
жүргізудің кейбір типтері қалыптасқан. Үйірме жұмысы алдымен кең тынысты
шараларды жүзеге асыруға бағытталуы тиіс, сонда ғана ол оқушылардың ынта-
ықыласын толық қанағатандыра алады. Үйірме жұмысын негізінен теориялық
(ғылыми-бұқаралық) және практикалық (конкурстық, олимпиадалық, ойын
есептері) бағыттарда жүргізуге болады. Мұнда бір ескеретін жай мұғалім
үйірмеде қарастырылатын теориялық және практикалық мәселелердің
сабақтастығын нығайтуы тиіс, онсыз оқушылардың ынтасын дамытып, одан әрі
арттыруы мүмкін емес. Теориялық бағыттағы үйірме жұмысы мұғалімнің немесе
оқушының белгілі тақырып бойынша әңгімесін, лекциясын не баяндамасын
қамтып, аптасына бір рет жүргізіледі. Әрбір жұмыстың ұзақтығы 1-1,5
сағаттан аспағаны дұрыс. Сонымен бірге, практикалық бағыттағы үйірме
жұмысында негізінен әр түрлі мазмұндағы есептер шешіп, сыныпаралық және
ауданаралық олимпиадаларға даярланады. Баяндамаларда немесе лекцияларда
айтылған теориялық қағидаларды пысықтай түсу үшін әр алуан қиын есептерді
және практикалық мазмұндағы конкурстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық
қабілетін дамытудағы мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстың алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3. Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... .
ІІ.ТАРАУ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТАР МЕН ЕСЕПТІҢ РОЛІ
2.1.Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оқушының қызығушылығын
арттыратын тақырыптың таңдалуы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы логикалық есептің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Түлектік жұмыстың тақырыбы: Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп
қоғамның алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи
мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік
деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына
жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет
жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы
бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Қазіргі кезде математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру – бүгінгі
жоғары және орта мектептерде математиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің
педагогикалық мәселелерінің бірі.
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет, шығармашылық
қабілеттің құрылымы мен оның формалары (П.П.Блонский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубенштейн, т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің
шығармашылық қабілеттің дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері
(П.Я.Гальперин, А.В.Запорежец, Д.Б.Эльконин), тұлғаның шығармашылық
қабілетінің психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубенштейн, т.б.) жан-жақты
зерттелген.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы
ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов,
М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов,
М.А.Данилов, Т.И.Шамова) мазмұнды еңбектерінде талдаған.
Қазақстан - 2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ұзақ
мерзімді басылымдардың ең негізгілерінің бірі – жоғары интеллектуалды
жастарды жан-жақтылыққа тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейлерінің
көтерілуіне үлес қосу. Сондықтан, ұстаз – мұғалімдер қауымының алдында өте
үлкен міндет жүктеледі. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі
әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын талап етеді.
Оқушының белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлауға
қабілетті болуын қажет етеді. Сондықтан да мектептегі оқу процесінің
негізгі мақсаты – арнайы педагогикалық әдістермен жүйелі түрде оқушылардың
шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін
қалыптастыру, оқушының табиғи дарындарын пайдалана отырып, өз бетінше білім
алудың негізін салу болып табылады. Шығармашылық – негізгі білім
болғандықтан, оқушының білім деңгейіне сүйене отырып олармен дайындық
жұмыстарын жоспарлы түрде ұйымдастыру қажет. Білімге деген ынтасын,
қызығушылығын, тұрақтылығын қалыптастыру жолдарын әр түрлі тапсырмаларды
орындату арқылы бақылап отыру қажет.
Оқушылардың бойында шығармашылық қабілетті дамыту жалпы білім беретін
пәндерді оқып үйрену кезінде және оқу-еңбек процесінде алған білімдерінің
негізінде жүзеге асады. Шығармашылық қабілетті дамытудың маңызды шарты
адамның табандылығы болып табылады. Табанды болмай тұрып, ізденістің болуы
мүмкін емес. Мектеп оқушыларының бойында осы қасиеттерді дамыту қажет.
Білім сапасына қойылатын қазіргі заман талабының бастысы – бұл баланың
интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Оқушы қабілеті дегеніміз – оның педагогикалық ықпал аясындағы білім алу
әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның шығармашылық қабілетінің
дамуына әсерін тигізеді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың
бірі – жаңа технология негіздері болып табылады. Сонымен қатар оқушының
ақпарат құралдарымен жұмыс істей білуін активтендіру негізінде
педагогикалық технология мен компьютерлік технологияны бірігіп пайдаланудың
ролі зор.
Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамыту
мәселесін (Б.А.Тұрғынбаева, Қ.И.Қаңлыбаев, Г.Т.Жақыпбекова және т.б.)
диссертациялық еңбектерінен көреміз.
Еліміздегі оқыту жүйесінің дүниежүзілік мәні бар оқытуға гуманизациялық
тұрғыдан келу мәселесіне бағыт ұстанған кезінде оқушыларды математика
пәніне қызықтыру проблемасы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы
түлектік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі – оқушылардың математикадан
сыныптан тыс жұмысына сүйеніп, жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып,
олардың әртүрлі деңгейдегі шығармашылығын дамыту, сол арқылы ақыл-ойының
кемелденуіне мүмкіндіктер туғызу. Зерттеу тақырыбы бойынша диссертациялар,
монографиялар, ғылыми-әдістемелік мақалалармен танысып, мектеп практикасына
талдау жасалды. Жалпы білім беретін мектепте математикадан сыныптан тыс
жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін Математикадан
сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту атты
зерттеу тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Математикадан оқушылардың шығармашылық қызметін қамтамасыз
ететін сыныптан тыс жұмыстар өткізудің мазмұнын анықтап, оның әдістемелік
жолдарын көрсету.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектепте математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Математикадан сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың
математикаға қызығушылығын арттыру арқылы олардың шығармашылық қабілетін
дамыту әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер шығармашылық қабілет түсінігі
компоненттерін анықтай отыра, математикадан сыныптан тыс жұмыстардың әр
кезеңінде оларды оқушылардың бойына оқу мүмкіндіктері мен талаптарына сай
қалыптастырып отырса, онда оқушылардың шығармашылық қабілеті артуымен қатар
математикалық білім сапасы да арта түседі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік міндеттері:
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі мәселелерді тұжырымдауға және оны
шешуге мүмкіндік берді:
оқушылардың шығармашылық қабілеті түсінігі мен оның компоненттерін анықтап,
жүйелеу;
шығармашылықтың даму белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
қызығу, ынта, қабілеттілік, шығармашылық ұғымдарының математиканы оқытудағы
сипаты мен байланысын, олардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарындағы
әсерін сипаттау;
математиканың сыныптан тыс жұмыстарында шығармашылық қызметті тиімді
ұйымдастыру мен оны іске асырудың әдістемесін ұсыну;
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқыту процесінде сыныптан тыс жұмыстардың оқу
материалдары оқушылардың ойлау әрекетіне үйлесімді күш түсіру арқылы
олардың шығармашылық қызметін дамытады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: таным теориясы, адам әрекеттерінің теориясы,
адам мен қоғамның табиғатпен бірлігі мен қарым-қатынасы туралы
диалектикалық ілім, сонымен бірге оқытуды гуманизациялау идеясы.
Зерттеудің негізгі көздері: математикалық білім берудің және логикалық
ойлауды дамытудың мәселелері жөніндегі философтардың , психологтардың,
педагогтардың, математиктердің еңбектері, Қазақстан Республикасының білім
беру саясаты төңірегіндегі нормативтік құжаттар: Білім туралы заң
(2007ж), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (11.10.2004ж, №1459);
Қазақстан Рспубликасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты, т.б.
Зерттеу әдістері:
зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан талдау жасалды;
Қазақстан Республикасы көлеміндегі мұғалімдердің сыныптан тыс жұмысына
байланысты педагогикалық іс-тәжірибесін әңгімелесу, мектептерде
ұйымдастырылған әр алуан шараларға қатысу арқылы үйреніп, оны талдау және
жалпылау;
Мектеп оқушылары және мектепті бітірушілермен жеке және ұжымдық формада
әңгімелесу, анкета жүргізу, тест жүргізу, т.б;
Педагог математиктермен, оқу-ағарту жұмысын ұйымдастырушылармен
әңгімелесіп, кеңінен пікір алысу.
Зерттеу жүргізілген тірек оқу орындары: Алматы қаласындағы №128 М.Әуезов
атындағы орта мектеп, Алматы облысы, Іле ауданы, Междуреченск ауылындағы
№16 Ю.А.Гагарин атындағы орта мектеп.
Зерттеу құрылымы. Зерттеу құрылымдары бір-бірімен логикалық байланыста
бірнеше кезеңде өткізілді.
Бірінші (2007-2008ж.ж.) – ізденіс кезеңі. Бұл кезеңде зерттеу міндеттеріне
сәйкес философиялық, педагогикалық, әдістемелік, математиканың әдістемелік
мәселелеріне арналған әдебиеттерге талдау жасау негізінде зерттеу
тақырыбының жағдайын айқындау жүзеге асырылды; математика циклындағы
пәндерді оқып-үйрену үрдісінде оқушыларда математикалық түсініктердің
қалыптасу деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін эксперименттердің
жоспары және болжамы жасалды, зерттеудің нақты міндеттері белгіленді; нақты
құжаттарды іріктеп алу мақсатында ізденіс тәжірибесі іске асырылды, мектеп
оқушыларының математикалық білім, білік және дағдыларын мүмкіндігінше
жоғары деңгейде қалыптастыруға жағдай жасайтын әдістеме негізінде
анықталды.
Екінші (2008-2009ж.ж.) – қалыптастыру кезеңі. Бұл кезеңде орта және жоғары
сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерінің даму деңгейін анықтайтын
арнайы жасалған жұмыс негізінде олардың шығармашылық қабілеттерінің
бастапқы деңгейі анықталды, шығармашылықты дамытуға арналған әдістемелер
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
Үшінші (2009ж) – теориялық және эксперименттік зерттеулердің нәтижелері
талданды және қорытындыланды.
Зерттеудің мазмұнына енгізілген ғылыми-әдістемелік жаңалықтар:
оқушылардың шығармашылық қабілетінің мөлшері, даму белгілері анықталып,
математикадан сыныптан тыс жұмыстарды жүйелі және мақсатты түрде барлық
оқушыларға жүргізу қажеттігі негізделді;
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған математикадан
сыныптан тыс жұмыстар әдістемелік жағынан жетілдірілді, шығармашылық
қабілеттің табиғатын анықтайтын дидактикалық шарттар ұсынылды.
математиканың сыныптан тыс жұмыстарының тиімді түрлерін оқушылардың өз
бетіндік жұмыстарымен үйлестіріп, оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың әдістемесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Математикадан сыныптан тыс жұмыстар және
өз бетіндік шығармашылық қабілетін дамытудың қажеттігі әдістемелік тұрғыдан
алғанда оның оқушылардың жоғары сапалы білім алуына мәні зор екені
анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған мәліметтер мектептерде оқытылып
жатқан математика пәнінің бағдарламасына сәйкес сыныптан тыс жұмыстарды
өткізу барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға тікелей әсерін
тигізеді және жалпы математикадан білімді дұрыс меңгеруге көмектеседі.
Түлектік жұмыста ұсынылатын негізгі қағидалар: математикадан сыныптан тыс
жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістемесінің
тиімділігін айқындайтын эксперимент жұмыстарының нәтижелері.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі мынада:
зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілетін жұмыстың теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан негізделуінде;
зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне бара-бар әдістер кешенінің
қолданылуында;
Қазақстан Республикасының оқыту теориясы мен тәжірибесіндегі қойылған
проблеманың қазіргі қалпына мақсатты бағытталған сараптама-талдаудың
жасалуында;
негізгі жағдайлар мен ғылыми қорытындылардың педагогикалық және әдістемелік
заңдылықтарға сүйенуінде;
оқытудың нәтижелілігінің обьективтілігінде және олардың сапалық тұрғыдан
сипатталуында;
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың тиімділігін арттыратын мәлімет экспериментік тәжірибеден
өткендігінде.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Түлектік жұмыс бір-біріне логикалық түрде
байланысқан кіріспеден, дербес екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырып және оның көкейкестілігі негізделген, ғылыми болжам
ұсынылған, зерттеу жұмысының мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы көрсетіліп, зерттеудің әдіснамалық негізі анықталған.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың әдістемесі мен оның міндеттері тарауында зерттеу проблемасы
бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалған; математиканы оқыту әдістемесі бойынша
оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін
дамыту жолдары қарастырылған. Сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастыру негізінде
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары зерттелді. Дәстүрлі және
қазіргі қоғамның дамуына сай деңгейдегі сыныптан тыс жұмыстардың
ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасалды.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға арналған тақырыптар мен есептің ролі тарауында оқушылардың
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамыту үшін
математикадан сыныптан тыс жұмыстарда өтілетін тақырыптар мен қызықты,
логикалық есептерді шығару қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу қорытындылары жалпыланған және жүйеленген, сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту туралы ғылыми-
педагогикалық ұсыныстар келтірілген.
Қосымшада түлектік жұмысқа байланысты материалдар келтірілген. Онда:
эксперимент өткізу кезінде пайдаланылған сабақтың түрлері және сыныптан тыс
жұмыстарда пайдаланылатын математикалық кештердің үлгілері көрсетілген.
І ТАРАУ Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың әдістемесі мен оның міндеттері
1.1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі
Қазіргі таңдағы әлеуметтік, экономикалық талап-тілектерге сай рухани
бай, білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады. Тұлғаның шығармашылығын адамның
кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді. Адам әлеуметтік
жүйеде тәрбиеленіп, дамиды, қоғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы
қалыптасады, нығаяды. Тұлға – сана иесі. Шығармашыл тұлға – жасампаз тұлға.
Өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады. Тұлға іс-әрекеті, өзіне және
айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілетін жүзеге асыру
арқылы қалыптасады. Сондықтан баланың табиғи бейімділігін дамытып, тұрақты,
әлеуметтік құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке
педагогикалық басшылық етудің маңызы зор. Шығармашылық бағыттың дамуы
адамның тұлға сезінуі мен айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты.
Шығармашылық бағыттың дамуына денсаулығы, психикалық қызметтің дамуы,
негізгі шарты - әлеуметтік даму жағдайы негіз болады.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды, себебі,
шығармашылық – бала дамуының қалыпты жағдайы. Алайда шығармашылыққа
бейімділік бірте-бірте жоғала бастайды., ол балаға да, қоғамға да кері әсер
етеді. Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық мақсаттарын
жүзеге асыру барысында өз жолын ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз
алға жылжып отырады.
Шығармашыл тұлға шығармашылық іс-әрекетте болады, іс-әрекеттің барлық
түрінде шығармашылықпен дамиды. Балалық кезеңде шығармашылық бағыт оқу
тәрбие үрдісінде тиімді дамиды. Нәтижесінде баланың білімі, белгілі бір
қабілеттері артады. Ол әр алуан жолмен, әсіресе, эстетикалық тәрбие
құралдары арқылы жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбие педагогикалық үрдіс ретінде оқушының болмысқа және
өнерге көзқарасын қалыптастырады. Болмыс пен өнер адам өмірінде үлкен роль
атқарады. Сонымен шығармашылық тұлға болу дегеніміз – дүниені тану және
жаңарту арқылы тұлғаның болмысқа қарасты айқындалуы.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығару, ойлап табу дегенге саяды.
Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну
керек. Философиялық сөздікте шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи
қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп
түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңадан
ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі
Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Зерттеле келе шығармашылыққа
берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары шығармашылық
сөзімен, жаңалықпен қатар бастамашыл, белсенділік ұғымдары астарлас
қолданылып жүр.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Шығармашылық
– бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда, тіршіліктің
көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл-санасында, іс-әрекетінде,
ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи үрдістері үздіксіз жүріп,
белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық үрдістерін табиғат өзі
басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына,
айналысатын ісіне байланысты. Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның
өз даралығын, өз қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың
мәнін аша отырып оның әрекет ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға
болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды. Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді.
Мысалы, И.Лирнер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім
табуды белгілейді. А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі
көрегендікке балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай
білу қабілеттерін атайды. Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес,
шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың
жылдамдығы, ұшқырлығы, икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
Республика мектептерінің алдына оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға барлық мүмкіндіктер жасау мақсаты алға қойылып отыр. Мектеп –
қоғамның талаптарына байланысты өзгеретін және қоғамның барлық мүшелеріне
қызмет жасайтын ерекше әлеуметтік құрылым. Мектептің айналысатын мәселесі
жөнінде әр дәуірдің адамдарының көзқарасы мен түсінігі түрліше сипатта
болды. Әлеуметік прогресс неғұрлым жоғарылаған сайын осы прогресті
қамтамасыз етудегі мектептің орны мен міндеті солғұрлым күштірек болмақ.
Қазір Республикамыздың мектептері өтпелі кезеңде тұр, ол дүние жүзінің
алдыңғы қатарлы мектептерінің озық тәжірибесін үйреніп оқытуды ұйымдастыру
түрі жөнінен де, білім беру сапасы жөнінен де жаңа жоғары деңгейге
көтеріліп келеді, ол ескі әдіс-тәсілдермен бұдан былай оқыта алмайды.
Оқушылардың оқу саласындағы шығармашылық қабілеті жөнінде (ТМД
көлемінде) А.Е.Әбілқасымованың, М.Ахметованың, Г.Д.Балктың,
И.И.Дырченконың, И.К.Қадыровтың, В.Н.Сергеевтың, Г.А.Тонянның,
М.И.Махмутовтың, А.М.Матюшкинның, П.И.Пидкасистидың т.б. мазмұнды
еңбектері бар. Сонымен бірге математиканы оқыту әдістемесінде және әсіресе
сыныптан тыс жұмыстарға байланысты оқушылардың шығармашылық қабілеті туралы
түсініктің өзі осы күнге дейін әртүрлі сипатта түсіндіріліп келеді.
Ежелгі Рим философтарының түсіндірілулерінде білімді игеруде
оқушылардың белсенді шығармашылығы айтарлықтай рөл атқарады деген пікір
айтылады. Оқытуды күшейту құралы ретіндегі оқушылардың шығармашылық
ізденімпаздығы туралы пікір Я.А.Коменскийдің еңбектерінде, сонан соң
И.Г.Песталоцци мен А.Дистервергтің еңбектерінде тереңдетіледі. Мәселен,
А.Дистерверг оқыту барысында баланың шығармашылық ізденімпаздығы оның ақыл-
ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді.
Математикалық шығармашылық қабілет туралы белгілі француз математигі
А.Пуанкаре өзінің терең ойларын қалдырды. Ғылым және әдіс деген
кітабында шығармашылық кезіндегі математиктің ойында болып жататын
күрделі процестер мен құбылыстарды психологиялық тұрғыдан түсіндіруге
әрекеттенеді.
Математиканы оқытудың психологиясы мен педагогикасы жайында көптеген
шетел авторларының еңбектері бар, олардың ішінде Д.Пойа, Дж.Брунер, А.Фуше,
Ж.Адамар, Г.Биргкоф еңбектерінің мәні зор. Математикалық шығармашылықтың
заңдарын ашу туралы мәселені алға қойған американың математигі Д.Пойа
математикалық ашылыстарда бақылау, жалпылау, болжам, эксперимент, дәлелдеу
сияқты кезеңдердің болатынын атап көрсетті. Математикалық шығармашылықта
қолданылатын зерттеу әдістері басқа жаратылыстану ғылымындағы
эксперименттік әдістермен бірдей екенін дәлелдеді Д.Пойа.
К.Д.Ушинский еңбектерінде оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін
дамытатын оқыту әдістері айтарлықтай жетілдірілген. Алайда С.Т.Шацский (20)
мен М.Н.Скаткиннің зерттеулері көрсеткендей, бұқаралық мектеп 50-жылдарға
дейін догматизмнің үлесі басым болған көрнекі құралдармен түсіндіріп,
оқытылған.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқушылардың оқудағы шығармашылық
қабілетінің дамуы мен белсенділігін қалыптастыру проблемаларын практикада
шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді:
1) Шығармашылық іс-әрекеттің табиғаты жөнінен дербес екенін білдіретін
өз бетіндік жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу
арқылы;
2) Шығармашылық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы;
3) Іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы;
4) Оқытуға әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы;
5) Оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы.
Психология ғылымында математикалық қабілеттілік проблемалардың
комплексі ретінде қарастырылады. Осы заманғы психологиялық зерттеулерде
математикалық қабілетке қатысты
1) есептер шешуге байланысты ойлау тәсілдерінің ерекшеліктерін
анықтауға ұмтылу;
2) математикалық қабілеттің құрылымына талдау жасауға ұмтылу сияқты
екі бағыт бар.
Ғалым-математиктер мен педагогтар, әдіскерлердің оқушылардың
математикалық қабілеті мен шығармашылығы жөнінде жазған еңбектері, олардың
мәні құрылымына жасалған талдаулар зерттеушілерді белгілі бір қорытындылар
жасауға келтіреді. Олар бөліп қарастырған математикалық қабілет пен
шығармашылық бір мезгілде күрделі білім беру, қабілеттіліктен басқа
компоненттер: қабылдаудың ерекшелігі, түсінік және т.б. шын ойлау
тәсілдеріне жақын, бұларды мектеп математикасын шығармашылықпен меңгерген
оқушының қалай қолданғандығына байланысты.
Ғалым-педагогтардың математикалық қабілет пен шығармашылық
қызметінің құрылымына жасаған талдаулары халыққа білім беру жөнінде
қоғамның мектеп алдына қойған талаптарымен тығыз байланысты. А.Н.Колмогоров
өзінің Математика мамандығы туралы еңбегінде математикалық қабілеттің
мәнді жақтарын бөліп көрсетеді:
Күрделі әріптік өрнектерді түрлендіре білетін алгебралық есептеулер
жүргізе білуді сипаттайтын алгоритмдік не есептеушілік қабілеттілік;
Дұрыс тармақталған логикалық ойдың тізбектелген өнері сиақты логикалық
тұрғыдан ойлай білу қабілеті;
Геометриялық елестету немесе геометриялық интуиция, математикалық
проблемаларды геометриялық тұрғыдан көрнекі етуге ұмтылу;
А.Н.Колмогоров математикалық шығармашылық қабілеттің табысты болуының
қажетті шарты математикаға деген қызығушылық пен еңбекқорлық деген
қорытындыға келді. Ол бөліп көрсеткен қабілеттіліктің түрі жай емес.
Математикалық ой қорытудың негізін құрайтын логикалық ойлау қабілеті
белгілі бір деңгейдегі: талдау жасай білу қабілеті абстракциялау, жалпылау,
арнайы бағытқа бұру, схемалау және т.б. көптеген қабілеттерден тұрады.
Б.В.Гнеденко – ғалым-математик, ықтималдықтар теориясы саласында
ғылымға зор үлес қосқан ірі маман, мектептегі математикалық білім беру
саласына әркез назар аударып отырған. Оның педагогикалық мақалаларының
мазмұны оқушыларға математиканы оқыту мен тәрбие берудің барынша әр алуан
мәселелеріне арналған. Ол қарастырған көп мәселелердің ішінде математикалық
қабілеттілік, математика сабақтарында оқушылардың ойлауы мен сөйлеуі,
дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру т.с.с. мәселелер кең көлемде
зерттелген. Б.В.Гневденко ойлау стилі туралы еңбектерінде көбінесе
А.Я.Хинчин еңбектеріне сүйенеді. Математикалық қабілеттің деңгейінің
болатынын, математикалық қабілетті үнемі жүйелі тәрбиелеудің ерекшеліктерін
зерттеген.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы мақаласында Б.В.Гнеденко
математиканы оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту
және соған байланысты маңызды көптеген мәселелерді көтереді. Шығармашылық
қабілеттің қиындығына назар аудара келіп, олардың пайда болуы мен
кездесетін түрінің көпжақтылығына, математикалық шығармашылықтың пайда
болуына, қызығушылықтың дербестік сипат алатынына, бейімділіктер, ойлаудың
көп қыр екенін дәлелдейді.
Б.В.Гнеденко шығармашылық процестің өзін оқушыларға көрсетудің
қажеттігін көрсетеді: Егер біз жаңаны жасаушыларды тәрбиелегіміз келсе,
онда жастар шығармашылық процестің өзін ақтық нәтиже алынған көрінбейтін
зор еңбекті көрсетуі керек.
Әдіскер-математик С.И.Шварцбурд оқушылардың математикаға
қызығушылығы, бейімділігі, қабілеттілігінің дамуымен байланысты
мәселелерді зерттей келіп оқушылардың математикалық дамуы деген
педагогикалық практикада кеңінен таралған жиынтық ұғымды теріске шығарды.
Осы ұғымның мазмұнын аша отырып, автор ол тек білім мен дағдының салдары
емес екенін атап өтеді: математикалық фактілер мен дағдылар уақыт өткен
сайын ұмытылады, егер дамуға қол жеткен болса, ол орнықты болып қалады.
Демек, математикалық қабілеттілік математика ғылымында жемісті қызмет және
жоғары мүмкіндікті қамтамасыз ететін адамның ерекше қасиеттерімен
сипатталады. Математикалық қабілет ұғымы жеке тұлғаның танымдық әрекетін
іске қосумен шектелмей, оның ерік жігерін де әрекетке келтіреді.
Қабілеттілік математикалық шығармашылықтың негізін құрайтын математикалық
ойлауға тікелей әсер етеді, қабілетті жеке математикалық және жалпы
қабілеттілік деп бөлуге болады.
А.Пуанкаре математикалық шығармашылықтағы барлық пікірді бүтіндей
қамту қабілетіне ерекше мән берді.
Н.А.Менчинская, Е.Н.Кабанова-Меллер, З.И.Калмыкова, В.И.Зыковалар
математикалық есептерді шешуге байланысты ойлау әдістерін зерттеді.
Қабілеттілік бүтіндей мәнді белгілермен аналитикалық-синтетикалық
әрекеттің табиғатымен сәйкес келеді, талдаудың жоғарғы формасын білдіреді.
Оқушылардың шығармашылық қабілетінің дамуында кеңістікті елестетудің
зор маңызы бар. И.С.Якиманская Адамның кеңістікпен байланыссыз ешбір
мәнді әрекеті жоқ - деп, жазды. Барынша әр алуан мамандық саласындағы
шығармашылық қызметтерінің дамуы үшін кеңістіктік түсінік пен елестету
қабілеттінің дамыған белгілі бір деңгейі қажет болады. Оқушылардың
техникалық қабілеттерінің психологиясының шығармашылыққа әсерін зерттегенде
кеңістіктік елес олардың құрылымының басты компоненттеріне жатады.
Кеңістіктік түсінік – бұл заттардың кеңістікте өте айқын бөлектеніп алынған
формасы, олардың өзара орналасуы, ұзындығы, кеңістіктегі орны т.с.с. уақыт
ішінде анықталмаған қасиеттері жөніндегі түсінік болып табылады, бұлар
оқушылардың шығармашылық әрекетінің негізгі сүйенетін тірек элементтері
болып табылады, өйткені оқушылар қолайсыз тұрған элементті қажетті жеріне
тапқырлықпен ауыстырып қояды.
Келтірілген негізгі математикалық қабілеттіліктер және олардың
комплексті түрде пайда болуы математикалық қабілет ұғымын құрайтын жеке
тұлғаның барлық психикалық қасиеттерін сипаттай алмайды және қарастырып
отырған шығармашылық қабілетті толық бейнелей алмайды, сондықтан оны бұдан
әрі анықтай түсу қажет болады. Мәселені зерттей келе математикалық
қабілеттің құрылымын дамыту, орта мектепте математикалық қабілетті дамыту
арқылы оқушылардың жоғары деңгейдегі әрекеті – шығармашылық қабілетті
дамыту болып табылады.
Қорыта келгенде танымдық белсенділік, қызығушылық, ізденімпаздық
және әртүрлі формадағы математикалық қабілетті жан-жақты жетілдіру арқылы
жоғары деңгейдегі шығармашылық қабілетті дамытуға болатынын психологтар мен
педагогтардың, әдіскерлер мен математиктердің еңбектерінен байқаймыз.
1.2. Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қабілетін дамытудағы
мұғалім мен сыныптан тыс жұмыстардың ролі
Математиканың мектептік курсы оқушылардың ойлау қабілеті мен жалпы
білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші, әрі жауапты орын
алады. Математиканы мектепте оқыту:
а) оқушыларға қоршаған ортаны танып білудің математикаға тән құралдарын
меңгеруді үйретеді;
ә) оқушылардың техникалық білімін дамытуға және олардың практикалық
қызметке дамытуға көмектеседі; оқушылардың азаматтық қасиеттерінің жан-
жақты қалыптасуын қамтамасыз етеді;
б) оқушыларды математиканың практикалық қолданымымен таныстыра отырып,
олардың ғылыми техникалық прогрестің негізгі бағыттары мен маңызын түсінуге
көмектеседі;
в) оқушылардың логикалық ойлауы мен танымдық қызметтерін және кеңістік
туралы түсініктері – дамытуға шығармашалық қабілеттерін қалыптастыруға
ұйтқы болады;
г) оқушылардың зейіні мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілік,
дербестік пен жоспарлылық тәрізді еңбек мәдениетін дарытуға ықпал жасайды;
ғ) математика ғылымы оқушыларды отан сүйгіштік рухында тәрбиелеуге;
математика теориялары мен олардың дәлелдемелерінің әдемілігі эстетикалық
тәрбие беруге; математикалық обьектілердің материялығы оқушылардың дүниеге
ғылыми көзқарасын қалыптастыруға қолайлы жағдай туғызады.
Бұл айтылғандардан математиканы мектепте оқытудың мақсаттары мен
міндеттері туындайды.
Математиканы оқытудың мақсатын анықтаудың әдістемелік негізі
демократиялық қоғамның жан-жақты дамыған белсенді құрылысшысын
қалыптастыру, білімнің, дүниеге ғылыми көзқарас пен практиканың арасындағы
байланыс жайындағы ілім болып табылады. Қазіргі таңда жалпы білім беретін
орта мектепке қойылатын басты талаптар: Мектеп оқушыларының бойына Отанға
деген сүйіспеншілік, үлкендерді, ата-аналар мен мұғалімдерді сыйлау сезімін
дарытуға, жеткіншек ұрпақты оқу мен еңбектің сапасы үшін өздерінің мінез-
құлқы үшін жоғары жауапкершілік рухын тәрбиелеуге, оқушылардың өзін-өзі
басқаруын дамытуға экономиканы басқаруы сол арқылы өзін де, қоғамды да
байлыққа кенелтуі керек.
Бұл тұжырым математикалық білім берудің басты мақсаттарын анықтайды.
Математиканы оқытудың негізгі мақсаттары жалпы білім беру, тәрбиелік және
практикалық болып саналады.
Математиканы оқытудың жалпы білім беру мақсаты мұғалімге мынандай талаптар
қояды:
Мектеп бағдарламасы анықтайтын математикалық білімнің іскерлік пен
машықтың барлық жүйесін оқушылардың терең және саналы меңгеруін қамтамасыз
ету; математикалық тілді меңгеруге үйрету; оқушылардың нәрселер мен
құбылыстардың арасындағы қатынастарды өздігінен орнату іскерліктерін
шыңдау, стандарт емес есептерді шешуге проблемалық ахуалдарға бағдарлануды
үйрету; оқушылардың нақтылы шындықты математикалық әдістермен меңгеруге
көмектесу.
Математиканы оқытудың тәрбиелік мақсаты былай тұжырымдалады:
оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру, табиғатты ғылыми
жағынан танудың негізгі заңдылықтарының математикадағы көрінісін бейнелеу;
оқушыларға адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру (еңбексүйгіштік,
патриоттық, адамгершілік борышты сезіну, әдемілікті сезіну).
Оқушылардың математикалық ойлауын дамыту, математикалық мәдениетке
тәрбиелеу, оқушылардың математикаға деген ықыласының тиянақты болуын
қамтамасыз ету.
Математиканы оқытудың практикалық мақсаттарын былай тұжырымдауға
болады: оқушыларды алған теориялық білімдерін практикада қолдана білуге,
практикалық (мәселен, экономикалық қоршаған ортаға байланысты) есептерді
шығаруға, сондай-ақ математиканы физикаға, химияға т.б. жаратылыстану
пәндерде қолдана білуге үйрету; математикалық құрал-жабдықтарды (мәселен,
таблицаларды, графиктер мен логарифмдік сызғышты) пайдалануға баулу;
оқушылардың өздігінен білім алуына көмектесу.
Мектепте оқыту ісінде оқу пәнінің мазмұнының көлемін анықтаумен және
сабаққа қажетті материалды іріктеумен қатар оқыту әдістері де ерекше
маңызға ие.
Оқушылардың жас ерекшеліктері мен пәннің мазмұнына сәйкес таңдалған
әдіс білімнің саналы да, баянды болуын қамтамасыз етеді.
Оқу-тәрбие ісіне қатысты оқыту әдісі оқу процесінде мұғалім мен оқушылардың
өзара әрекеттеріне байланыстыра анықталады.
Оқыту әдісі дегеніміз – шәкірттердің белсенді танымдық қызметін қамтамасыз
ететін, мұғалім мен оқушының нысаналы, бірлескен әрекеттерінің нақты түрі.
Оқыту процесінде оның екі қырын: сабақ беру мен оқуды анықтап алған жөн.
Сабақ беру – мұғалімнің атқаратын қызметі, ол материалды баяндауды,
оқушылардың оқылатын нәрселер мен құбылыстарды бақылауын ұйымдастыруды,
оқушылардың оқып үйрену және білімін, икемділіктері мен машықтарын
тексеруді қамтиды.
Оқу – мұғалімнің жетекшілігімен орындалатын оқушылардың саналы
қызметі, ол белгілі бір нәрселер процестерді олардың қабылдауын және
мұғалімнің түсіндіруін тыңдауын, оқытылатын фактілерді, нәрселерді
құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстарды ұғып алуды, қабылдаған
фактілерді қорытындылауды, мұғалімнің тапсырмасы бойынша алған білімін
пысықтауды және қолдана білуді қамтиды.
Оқыту әдістері әр алуан және жыл сайын кемелденіп жетіліп тұрады,
себебі оқыту процесі ұдайы дамып, оқытудың жаңа құралдары қолданылады,
қоғамымыздың дамуына сәйкес оқушылардың да өркендеу деңгеці жоғарылайды.
Сондықтан әдістерін ұдайы жүйелеу және сараптау қажеттігі туады.
Әдістерді сараптау салыстырмалы сипатта болады, өйткені іс жүзінде
әдістер өзара бірлікте, комплексті түрде қолданылады.
Практикалық мақсаттарға сараптау қолайлы, бірақ оқушылардың танымдық
қасиеттерінің сипатын толық қамти алмайды. Оқушылардың танымдық
қызметтерінің дербестік дәрежесіне қарай, оқыту әдістерін сараптай отырып,
М.Н.Скаткин мен И.Я.Лернер оларды:
1) түсіндірме-иллюстрациялық немесе информациялық нұсқау;
2) қайта жаңғырту;
3) проблемалап баяндау;
4) эвристикалық немесе ішінара іздену;
5) зерттеу әдістерін айырып көрсетеді. Оқытудың жалпы әдістерінің әр
түрлі жағдайында мұғалім мен оқушылар қызметінің ерекшеліктерін
қарастырайық.
1) Түсіндірме-иллюстрациялық әдістің мәні дайын материалдарды әр түрлі
құралдардың көмегімен беруінде. Мұнда мұғалім белсенді роль атқарады да,
оқушының ролі бәсең – оның міндеті зейін қойып тыңдау және жазу.
Дайын информацияны берудің неғұрлым тараған тәсілдері – мұғалімнің ауызша
сөзі (әңгімелеу, әңгімелесу, түсіндіру, лекция), баспасөз (оқулық, қосымша
оқу құралдар және т.б.) және көрнекі құралдар (диа-кинофильмдер, дайын
графиктер және бейне проекторлар, компьютерлер т.б.).
Материалды ауызша баяндау тәсілдерінің бірі - әңгімелесу. Ол барлық
сыныптарда қолданылады. Әсіресе, әңгімелесу жаңа материалды баяндауға,
оларды баяндандыруға, тереңдетуге және жүйелеуге, оқушылардың білімін және
үй тапсырмаларын тексеруге қолайлы. Әңгімелесу барысында, мұғалім алдын-ала
дайындалған сұрақтар жүйесі бойынша жаңа материалды баяндауға қажетті
мәселелерді қайталап, кезектесетін ұғымдардың қасиеттері мен белгілеріне
оқушылардың назарын ұдайы аударып отырады, осылар арқылы оларды белгілі бір
заңдылықтарды анықтауға және сол заңдылықтарды тұжырымдауға әкеледі.
Сондықтан мұғалім әрдайым әңгімелесудің жоспарын жасап алғаны жөн.
Математиканы оқыту процесінде әңгімелеу арқылы негізінен тарихи
мәліметтерді, ғылыми жаңалықтарды, кейде материалдық кіріспесі
молқорытындысын баяндауға болады. Мәселен, әңгіме түрінде санның пайда
болуы, сан ұғымының алғашқы дамуы, өлшемдер жайында геометрияның шығуы,
математиканың басқа ғылымдармен байланысын, оның қолданымын, отандық немесе
шетелдік математиктер жайында айтуға болады. Бірақ теореманы дәлелдеуге
немесе қорытындыны баяндауға әңгімені пайдаланбайды. Сондықтан әңгімені
пайдалану мүмкіндігі шектеулі болғандықтан, мұғалімге ерекше жауапкершілік
жүктейді. Мұғалім материалды шешен тілмен көркем, қызық әңгімелеуі тиіс.
Математика сабақтарында әңгімелеудің бір түрі – түсіндіру жиі
пайдаланылады. Оны әсіресе, бір ұғымды немесе сөйлемді дәлелдегенде,
түсіндіргенде, негіздегенде қолданылады. Материалды түсіндіргенде пікір,
теоремаларды дәлелдеуде, есеп шығаруда, амалдардың қасиеттері мен
белгілерін баяндауда өте тиімді.
Оқыту барысында түсіндірудің әңгімелеумен үйлестіре пайдаланған
дұрыс. Мұнда мұғалім оқушылардың белсенділігі мен ынтасын қостау
мақсатымен, олардан өз пікірлерін айтуды, байқаған құбылыстарын
түсіндіруді, өз ойларының дұрыстығын дәлелдеуді талап еткен пайдалы.
Математиканы оқыту барысында лекция қолданылуы мүмкін. Негізінде
лекция әдісін теореманы дәлелдеу кезінде жиі пайдаланады. Алайда теореманы
дәлелдегенде немесе дәлелдеуді үйреткенде оқушылардың белсенді қатысуы,
оқушы мен мұғалімнің арасында ұдайы байланыс болуды талап етіледі. Лекция
кезінде бұл талаптар іске асырылмайды. Осыған орай, мектепте сирек, тар
шеңберде, атап айтқанда дәлелденген теореманы қайталағанда, курстың бір
тарауын немесе бір бөлімін қорытындылағанда, бұрын мәлім материалға
(мәселен ІХ сыныпта нақты сандар теориясын енгізгенде, сегіз жылдық
көлеміндегі сан туралы мағлұматтарға) шолу жасағанда пайдаланылады.
Түсіндірме-иллюстрациялық әдісте математикалық әдебиетпен жұмыс
істеуді пайдаланудың маңызы зор. Математикалық әдебиеттің тілі, баяндаудың
абстрактілігі, символиканың жиі дәлелдеудің дедуктивтик әдісін қолдануды,
оқып үйрену едәуір қиындық туғызады.Сондықтан мұғалімнің әр оқушыны
математикалық текстті өздігінен оқуға машықтандыруы тиіс. Мектеп
практикасында математикалық әдебиетпен жұмыс істеудің мына түрлері
ұсынылады: мұғалім түсіндірген материалды оқулықтан түсініктеме бере отырып
оқу, жеке теоремаларды өздігінен оқу, конспект жасау, баяендама, реферат
даярлау, математикадан ғылыми бұқаралық және қызықты әдебиетті өздігінен
немесе ұжым болып оқу.
Математиканы оқыту ісінде көрнекілік зор ақпараттық роль атқарады.
Алайда көрнекілікті шамадан тыс пайдалану оқушылардың абстрактілі ойлауын
тежейді.
2) Оқыту процесінде қайта жаңғырту әдісін пайдалану мұғалім көрсеткен
қағидаларды қайталауды және еске түсіруді көздейді. Математика
сабақтарында бұл әдіс елеулі орын алады, себебі белгілі бір
алгоритмдерді игермей пәнді меңгеру мүмкін емес. Ал алгоритмдерді
қолдануға машықтануға тек түсіндірмелі-иллюстрациялық және өзара қайта
жаңғырту әдістерін үйлестіргенде ғана қол жетеді.
Қайта жаңғырту әдісін қолданудың мақсаты – есеп шығаруға есептеулер мен
түсіндірулерді, салуларды орындауға қажетті іскерліктер машықтарды шыңдау.
Қайта жаңғырту әдісін сабақ үстінде пайдаланғанда оқытудың қай сатысында
есте сақтау қандай деңгейде болатыны қандай дәрежеде машықтану керектігі
алдын ала анықталуы тиіс. Мұнда ескерілетін жай, барлық фактілерді дәлме-
дәл қайта жаңғырту міндетті емес.
3) Математиканы оқытудың маңызды әдістерінің бірі проблемалап баяндау. Оның
мәні – мұғалім проблеманы өзі қойып, шешеді. Түсіндірме-иллюстрациялық
әдіске қарағанда бұл әдістің ерекшелігі – шешуі ұжымды түрде
іздестіріледі, талқылаулардың алуан нұсқалары қарастырылады. Яғни
мұндағы басты проблема теореманы дәлелдегенде оны қалай дәлелдеу емес,
дәлелдеуді іздестіру, іздестіруге оқушыларды қалай тарту мәселесі. Бұл
әдістің негізгі жетістігі дербестікке, шығармашылық еңбекке, фактілерді
бағалауға тәрбиелейді, проблемалап баяндау әдісін қолданғанда мұғалім –
ақпараттың негізгі көзі болып табылады. Сондықтан бұл әдіс оқушылардың
белсенділігін ұдайы қамтамасыз ете алмауы мүмкін.
4) Оқыту процесінде оқушылардың белсенді танымдық қызметін пәрменді
ұйымдастыруға эвристикалық әдіс көмектеседі. Бұл әдісті қолданғанда
оқушылар өздерінің алдарына қойылған проблемаларды шешіп, шағын
жаңалықтар ашады. Эвристикалық әдіске тән сипат – мұғалім мен
оқушылардың арасында тура, кері байланыстың болуы. Мұның нәтижесінде,
мұғалім жаңа материалды сыныптың қалай игергенін байқауға, кез-келген
оқушының, өз қабілеті мен инициативасын көрсетуге жағдай туғызуға,
ынтасыздарды жұмысқа тартуға мүмкіндік алады.
Эвристикалық әдіс эвристикалық әңгімемен қатар эвристикалық зертханалық
жұмысты қамтиды.
Теореманы дәлелдегенде эвристикалық әдісті аналитикалық әдіспен
үйлестіре жүргізу өте пайдалы.
Эвристикалық әдісті қолданғанда берілетін сұрақтар жүйесі логикалық
жағынан мінсіз, материалдық мазмұнымен дәлелдеуін түгел қамтуы тиіс және
қысқа, әрі анық болуы керек. Сондықтан мұғалім эвристикалық сұрақтарды
алдын ала дайындап алғаны жөн.
5) Математиканы оқыту процесінде қолданылатын әдістердің бірі – зерттеу
әдісі. Бұл әдіс белгілі дәрежеде әмбебап әдіс болып есептеледі. Өйткені
ол жаңа материалды өткенде де, қайталағанда да, білім тексергенде де,
сыныптан тыс сабақтарда да қолданылады. Сонымен бірге, бұл әдіске бүкіл
сабақты немесе оның бір бөлігі кейде бірнеше күнді немесе аптаны арнауға
болады. Зерттеу әдісін факультативтік сабақтарда да қолданудың пайдасы
зор. Зерттеу әдісін қолдануға V-VІІ сыныптарда мынандай тапсырмалар
беруге болады: бөлменің ауданы мен көлемін есептеңдер. Өлшеу дәлдіктерін
көрсетіңдер және т.б. Зерттеу әдісін қолдану оқушылардан дербестікті
талап ететін оқушылардың зерттеулері, ғылыми зерттеу сияқты, теориялық
білімді қолдануды, есеп шығаруды, қажет болса модель жасауды, зерттеу
жоспарын құруды бір-бірімен үйлестіруді талап етеді. Тіпті кей
жағдайларда оқушының өзі проблеманы тұжырымдап, негіздеуі мүмкін. Осыған
орай, қосымша әдебиетті пайдалануға машықтанады. Сөйтіп, зерттеу әдісі
оқушыдан дербестікті барынша талап етеді. Сонымен бірге, зерттеу әдісін
қолдану көп уақытты қажет ететінін ескеру қажет.
Оқыту әдістерін таңдау. Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушылардың білім
алуын, тәрбиелі болуын және өсуін қамтамасыз ететін оқыту әдістерін таңдау.
Оқыту әдістерін мұғалім өзі таңдап қолданады. Әрбір әдісті өз орнында,
басқа әдістермен үйлестіре қолданса және оқу материалының мазмұны мен
оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай таңдалса ғана, ол әдіс өз міндетін
толық атқарады. Ал мұғалімнің жеке басының әсері – оқытудың әсіресе
оқушыларды тәрбиелеудің аса маңызды факторы.
Математиканы оқыту әдісін таңдағанда мына шарттар ескерілуі керек: 1)
оқытудың заңдылықтары мен принциптері; 2) оқытудың мақсаты мен міндеті; 3)
ғылымның, осы пәннің мазмұны мен әдістері; 4) оқушылардың оқып үйрену
мүмкіндіктері (жасы, даярлық дәрежесі, сынып ұжымының ерекшеліктері); 5)
сыртқы жағдайлардың ерекшеліктері (географиялық, өндірістік ортасы және
т.б.) 6) мұғалімнің өз мүмкіндіктері.
Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің жұмысы төмендегі кестеде
көрсетіледі:
1.Өз пәні бойыншаӨз пәнін бағдарламадан да жоғары, терең жан-жақты
білімі біледі, әр түрлі білім саласындағы арнайы,
әдістемелік және ғылыми-көпшілік әдебиеттерге еркін
бағыт ұстай алады.
2.Өз пәніне Өз пәнін қызыға оқытады, ұнатады және біледі
көзқарасы
3.Жұмыстағы Жаңа идеяларды іздеумен ерекшеленеді, педагогикалық
жаңалықты сезінуіміндеттердің тосын шешімдерін іздестіруге ұмтылады
4.Оқу жұмысын Тақырып бойынша сабақ жүйесін, олардың құрылымын
жоспарлай білуі шығармашылқпен жоспарлайды, оқытудың формасы мен
әдістерін оқушылар мен сыныптың ерекшеліктерін
ескере отырып түрлендіреді
5.Оқытудың Оқытудың қазіргі педагогикалық-психологиялық
психологиялық-педтұжырымдамаларын еркін бағдарлай біледі, оларды өз
агогикалық педагогикалық қызметтерінде негіз ретінде пайдалады
неіздерін білу
6.Педагогикалық Балалармен қарым-қатынаста, оларға талап қоюда
әдеп шектен шықпайды
7.Оқыту Оқушылардың ерекшеліктерін ұдайы зерттейді және
процесінде оқыту талаптарына жеке тұрғыдан келуді қамтамасыз
оқушыларға жеке етеді; тапсырманың көлемі мен күрделілігін
тұрғыдан келу саралайды, сабақта үлгерімі нашар оқушыларға
тұрақты түрде көмек көрсетеді, үй тапсырмасының
орындалуын тиянақты, тұрақты бақылайды, сонымен
қатар оқу дайындығы деңгейі күшті, орташа оқушыларды
назардан тыс қалдырмайды
8.Оқушылардың оқуОқушылардың оқу жұмысын тиімді ұйымдастыра білу
жұмысына дағдыларын табанды түрде қалыптастырады (оқудағы
дағдыларын дамытуөзін-өзі бақылау, оқу жұмысын тиімді жоспарлау, оқу,
бойынша жұмыс жазу санаудағы нақты қарқын) және оған жеке тұрғыдан
келуді іске асырады
9.Оқушылардың Сабақ берудің формалары мен әдістеріне белсенді
ойлау қабілетін дамытушылық ықпал етеді, оқушыларды оқыған
дамыту бойынша материалдағы маңыздыны ажыратуға үйретеді,
жұмыс оқушыларға жеке тұрғыдан келуді қамтамасыз етеді
10.Оқушылардың Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру арнайы
пәнге тәсілдерді қолданады; оқытылатын ұғымдарды
қызығушылығын салыстырады, олардың практикалық маңызын және т.с.с.
дамыту көрсетеді; оқытудың әр алуан әдістерін қолданады;
сыныптан тыс іс-шаралар ұйымдастырады; оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда жеке
тұрғыдан келуді қамтамасыз етеді
11.Оқушылардың Бақылаудың шарттарын тиянақты оқиды, оларды
білім сапасын, практикада орынды қолданады; тек білімді ғана
білігі мен емес, сондай-ақ практикалық жане эксперименттік
дағдыларын білім мен дағдыларды да бағалаудың шынайлығын
бағалай білу қамтамасыз етеді; бағаларды далелдейді;
оқушылардың тоқсандық білім дайындығын шынайы
бағалау үшін жеткілікті түрде ағымдағы бағалар
санын жинактайды.
Ғылым мен техниканың тез қарқынмен дамуы, адамдардың мәдени
дәрежесінің өсуі халық ағарту ісіне күн сайын жаңа міндеттер жүктейді.
Политехникалық және жалпы білім беру жүйесінде математиканың атқаратын ролі
аз емес. Сондықтан оқушылардың математикаға дайындығын жан-жақты жетілдіру
– орта мектептің аса маңызды міндеттерінің бірі. Бұл міндетті шешуде
мектептегі математика курсының күнделікті практикалық өмір талабына сай
жаңа мазмұнда оқытылуы жеткіліксіз. Ол үшін оқыту процесінде сабақ берудің
барынша тиімді әдістерін жинақтап, оқушылардың өз бетіндік және
шығармашылық қабілетін арттырумен бірге сыныптан тыс жү ргізілетін
жұмыстарды пәрменді де сапалы жүргізу қажет.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар - жалпы білім
беретін мектептердегі оқу-тәрбие процесінің маңызды құрамдас бөлігі. Оның
мақсатына математика пәні бойынша оқушыларды шығармашылық қабілеттері мен
дербестіктерін жан-жақты дамыту. Сонымен бірге, бұл жұмыс оқушылардың бос
уақыттарын ұтымды ұймдастыруға, мұғалімдердің шығармашылық қызметін
шыңдауға жол ашады. Мектептегі оқу, үлгірім сапасы оқушылардың пәнге
қалай қызыққанына тікелей байланысты. Сыныптан тыс жұмыстардың
маңызды міндеттері оқушылардың:
а) танымдық белсенділігі мен шығармашылық қабілеттерін пәнге ынтасын
қалыптастыру;
ә) дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру;
в) қоғамдық пайдалы қызметтерін қамтамасыз ететін (мысалы,
математикалық кабинеттер жабдықтау, әр түрлі көрнекі құралдар жасау
жане т.с.с) білім, іскерлік және машықтарын қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың логикалық ой-өрісін арттыруда, оларды математикаға
қызықтыруда математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ерекше
маңызы бар. Бұрын қалыптасқан дәстүр бойынша сыныптан тыс жұмыстар пәнге
қызығатын қабілеті оқушыларды ғана қамтитын еді. Ал, қазір барлық
оқушылардың оқу процесіндегі инициативасын, шығармашылық іскерлігін арттыру
мақсатындағы сыныптан тыс жұмыстардың түрлерін жүргізу қажеттігі туды.
Белгілі бір себептермен бағдарламалық материалды жүйелі түрде меңгере
алмаған немесе білімінде олқылықтар көп үлгермеушілерді жекелей оқыту
тәжірибесі де қалыптасты. Сыныптан тыс жұмыстардың әртүрлі бағытта
жүргізілуіне байланысты оның мақсаты, мазмұны, өткізу формалары да өзгерді.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың негізгі мақсаты –
біріншіден, оқушылардың математикаға деген тұрақты қызығушылығын
арттыру,екіншіден, бағдарлама материалын жан-жақтылы терең білу, үшіншіден,
оқушыларды өзіндік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының ең қарапайым
дағдыларына баулу. Бұлардың барлығы 45 минуттық сабақта жүзеге асыру мүмкін
емес. Сондықтан олар көбінесе сабақтан тыс уақытта жүзеге асады. Математика
сабақтарында жүргізілетін оқу тәрбие жұмысы және сыныптан тыс жұмыстар
өзара тығыз байланыста болады, өйткені бұлар бірін-бірі толықтырады.
Сыныптан тыс жұмыстарды мазмұны жағынан екі топқа бөлуге болады. Оның
біріншісіне, ерекше жағдайларда сабақтан тыс жүргізілетін оқу жұмыстары
жатады. Ол сабақпен тығыз байланыстырылып, оқушыларды бағдарлама
талаптарына сай білім, іскерлік және машықтармен қаруландыруға бағытталған.
Оған негізінен үлгірімі төмен немесе сабақты көп жіберетін оқушылармен
қатар, кейбір тақырыптар бойынша қосымша есеп шешуге, хабарлама жасауға
немесе реферат жазуға ынта білдірген үлгірімі жоғары оқушыларда
қатыстырылады. Бұл топтарда сыныптан тыс жұмыстарды жүргізудің негізгі түрі
– консультация.
Екінші топтағы сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны сабақпен байланысты
болғанымен, оқушылардың білімдері мен іскерліктерін тереңдете, әрі кеңейте
отырып, мектеп бағдарламасы шеңберінен шығып кетеді. Мұндағы мақсат –
оқушылардың дүниетанымын кеңейту, шығармашылық қызметке баулу, ізденушілік
қызметтерін тәрбиелеу. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың жеке,
бұқаралық және топтық түрлері бар.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек жүргізілетін негізгі топтық түрі –
математикалық үйірме. Мұны ұйымдастыру және жүргізу үстінде мұғалімнің
дербестігі айқын. Алайда оқыту теориясында үйірме жұмысын сараптаудың дәл
алғы шарттары берілмеген. Соған қарамастан, математикадан үйірме жұмысын
жүргізудің кейбір типтері қалыптасқан. Үйірме жұмысы алдымен кең тынысты
шараларды жүзеге асыруға бағытталуы тиіс, сонда ғана ол оқушылардың ынта-
ықыласын толық қанағатандыра алады. Үйірме жұмысын негізінен теориялық
(ғылыми-бұқаралық) және практикалық (конкурстық, олимпиадалық, ойын
есептері) бағыттарда жүргізуге болады. Мұнда бір ескеретін жай мұғалім
үйірмеде қарастырылатын теориялық және практикалық мәселелердің
сабақтастығын нығайтуы тиіс, онсыз оқушылардың ынтасын дамытып, одан әрі
арттыруы мүмкін емес. Теориялық бағыттағы үйірме жұмысы мұғалімнің немесе
оқушының белгілі тақырып бойынша әңгімесін, лекциясын не баяндамасын
қамтып, аптасына бір рет жүргізіледі. Әрбір жұмыстың ұзақтығы 1-1,5
сағаттан аспағаны дұрыс. Сонымен бірге, практикалық бағыттағы үйірме
жұмысында негізінен әр түрлі мазмұндағы есептер шешіп, сыныпаралық және
ауданаралық олимпиадаларға даярланады. Баяндамаларда немесе лекцияларда
айтылған теориялық қағидаларды пысықтай түсу үшін әр алуан қиын есептерді
және практикалық мазмұндағы конкурстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz