Сырым Датұлы баскдрған Кіші жүз қазақтарынын, көтерілісі

Көтерілістін, алғышарттары, себептері, қозғаушы күштері. Кіші жүздің негізгі бөлігі Ресейдің құрамына қосылғанымен, қазақ руларының патша үкіметінің аграрлық саясатына қарсылығы толастамады. 1773—1775 жылдардағы шаруалар соғысына қатысқан қазақтардың өз талаптарын жүзеге асыра алмауы, хандық биліктің біршама осы өңірде әлсіреуі би, старшын, сұлтан топтарының бір бөлігінің патша үкіметінід саясатын қолдамауы Петербург сарайын үрейлендірді. Кіші жүзде өзінің билігін күшейту үшін Ресей үкіметі Кіші жүзді әкімшілік басқаруда да бірқатар өзгерістер енгізді. Орынбор губерниясы таратылып Күші және оған іргелес орналасқан Орта жүздің кейбір өңірлері Симбирск және Уфа басқармасына бағындырылды. Патша үкіметінің Кіші жүздегі саясатын іске асыру Орынбор билеушілеріне жүктелді. Шекаралық істер комиссиясы да патша үкіметінің нұсқауларын жүзеге асыруды қамтамасыз етуді бақылады. Ал орыс помещиктерінің, Жайық қазақ әскерінің қазақтарға зомбылығы бұрынғы ала ауыздықты бұрынғыдан да өршітті. 1782—1783 жылдарда қыстың ауыр болуынан жұттан қазақтардың біраз малдарының шығын болуын қазақ әскерлері жергілікті халыққа қысым көрсеу үшін пайдаланды. Осының барлығы, әрине Кіші жүздегі саяси жағдайды шиеленістіріп жіберді.
Көтерілістің басты қозғаушы күші — қарапайым көшпенділер болды. Сонымен қатар азаттық қозғалысқа патша үкіметінің қысымына шыдамаған би, старшын және батырлар қатынасты. Көтерілісшілер құрамында Кіші жүздің басты руларының барлығы да ат салысты: Шекті, Төртқара, Қаракесек, Шөмекей, Кете, Алаш, Серкеш, Таз, Байбақты, Беріш, Табын, Жағалбайлы, Қызылқұрт, т. б. Көтерілісшілердің басты мақсаты — ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру, Орал қазақ әскерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату, Нұралы хан мен оның сарайындағы ақсүйектердің озбырлығына шек қою. Патша қазақ әскерінің озбырлығына қарсылықты басқарған, бағыт бергендердің ішінде старшындар Қадыр, Садыр және басқа орта буынға жататын ру билеушілері. Алайда жылдан астам мерзімге созылған патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған осы ірі көтерілістің халық таныған басшысы Байбақты руының старшыны, батыр Сырым Датұлы болды. Сырымның аты 1774 жылдан, яғни Путачев көтерілісі өршіп тұрған кезеңнен орыс тіліндегі деректерде жиі кездеседі. Алайда батырды "қара сүйектен" шыққан деуге қиын. Хан Нұралының өзі Сырымның апасына үйленуіне қарағанда Датұлы көрнекті және ауқатты топқа жатуы мүмкін. 1775 жылы шаруалар көтерілісін жаныштаған А. Суворовтың граф П. Панинге жолдаған хатында Сырым Датұлы патша үкіметіне қарсы күрескен топтардың басшысы деп сипатталған.