Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының проблемаларын зерттеу
КІРІСПЕ
1 ҰЛТТЫҚ .МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы. Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық.межелеудің теориялық негізі
1.2 Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық.межелеудің тарихтық.құқықтық тұрғыдан зерттелу дәрежесі
1.3 Қаз АССР .нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО құрамындағы құқықтық жағдайы
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ.МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БАРЫСЫ
2.1 Ұлттық.межелеу ісіне басшылықтың ұйымдастырылуы
2.2 Қазақ Ревкомы және Қазақстанның тұтастығын сақтау мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУМАҚТЫҚ ТҰТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан
дыру жолындағы қызметі
3.2 Орал облысы және Қостанай уезінің, Семей және Ақмола облыстарының Қазақстанға қайта қосылуы
3.3 Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының аяқталуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҰЛТТЫҚ .МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы. Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық.межелеудің теориялық негізі
1.2 Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық.межелеудің тарихтық.құқықтық тұрғыдан зерттелу дәрежесі
1.3 Қаз АССР .нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО құрамындағы құқықтық жағдайы
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ.МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БАРЫСЫ
2.1 Ұлттық.межелеу ісіне басшылықтың ұйымдастырылуы
2.2 Қазақ Ревкомы және Қазақстанның тұтастығын сақтау мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУМАҚТЫҚ ТҰТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан
дыру жолындағы қызметі
3.2 Орал облысы және Қостанай уезінің, Семей және Ақмола облыстарының Қазақстанға қайта қосылуы
3.3 Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының аяқталуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы халықаралық қауымдастықтың толық мүшесіне айналып, демократиялық және құқықтық мемлекет құрды. Бұл оңайға түскен жоқ, еліміз қаншама қиын-қыстау жолдан өтті.
Бұл тақырыпты ашудың алдында 1-ден, мемлекеттік аумақ деген ұғымның мәнін ашып алайық. Мемлекеттік аумақ белгілі бір мемлекеттің егемендігіне қарасты жер шарының бір бөлігі. Мемлекеттік аумақтың құрам дас бөліктері болып құрғақтағы, судағы, жер қойнауындағы және әуедегі кеңістіктері жатады.
Әрбір мемлекет өз аумағында толыққанды егемендік билікке ие және ол ерекше аумақтық үстемдік сипатта болады. Мемлекеттік аумақ мемлекеттік шекарамен анықталады. Мемлекеттік шекара - бір мемлекеттің аумағын екінші мемлекеттің немесе ашық теңізден бөліп тұратын сызықтар, ол мемлекеттің аумақтық үстемдігінің шегі.
Заң ғылымында мемлекеттік аумақтың тұтастығы ұғымы бар. Мемлекет тік аумақтың тұтастығы оның аумағын зорлықпен бөлшектеуге немесе басып алуға және оның бір бөлшегін бөліп алуға тыйым салу болып табыла ды[17,1]. Қазақстан Республикасы аумақтық тұтастықтың және мемлекеттік шекараға қол сұғылмайтындығының халықаралық принциптерін негізге алады.
Республиканың аумақтық тұтастығы еліміздің Конституциясында бекітілген. Онда «Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді»[17,2],- делінген
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Конституцияның осы бабына ресми түсінік бергенде: «Мемлекет аумағы осы мемлекет өмір сүретін және егемен мемлекет ретінде істейтін кеңістік шегін білдіреді, бұл билік осы аумақтағы ең жоғары және біртұтас тәуелсіз билік болып табылады»[17,3] –дей келе аумақтық тұтастық, қол сұғылмау және бөлінбеуге кіретін ұғымдарды анықтап берді.
Бұл тақырыпты ашудың алдында 1-ден, мемлекеттік аумақ деген ұғымның мәнін ашып алайық. Мемлекеттік аумақ белгілі бір мемлекеттің егемендігіне қарасты жер шарының бір бөлігі. Мемлекеттік аумақтың құрам дас бөліктері болып құрғақтағы, судағы, жер қойнауындағы және әуедегі кеңістіктері жатады.
Әрбір мемлекет өз аумағында толыққанды егемендік билікке ие және ол ерекше аумақтық үстемдік сипатта болады. Мемлекеттік аумақ мемлекеттік шекарамен анықталады. Мемлекеттік шекара - бір мемлекеттің аумағын екінші мемлекеттің немесе ашық теңізден бөліп тұратын сызықтар, ол мемлекеттің аумақтық үстемдігінің шегі.
Заң ғылымында мемлекеттік аумақтың тұтастығы ұғымы бар. Мемлекет тік аумақтың тұтастығы оның аумағын зорлықпен бөлшектеуге немесе басып алуға және оның бір бөлшегін бөліп алуға тыйым салу болып табыла ды[17,1]. Қазақстан Республикасы аумақтық тұтастықтың және мемлекеттік шекараға қол сұғылмайтындығының халықаралық принциптерін негізге алады.
Республиканың аумақтық тұтастығы еліміздің Конституциясында бекітілген. Онда «Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді»[17,2],- делінген
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Конституцияның осы бабына ресми түсінік бергенде: «Мемлекет аумағы осы мемлекет өмір сүретін және егемен мемлекет ретінде істейтін кеңістік шегін білдіреді, бұл билік осы аумақтағы ең жоғары және біртұтас тәуелсіз билік болып табылады»[17,3] –дей келе аумақтық тұтастық, қол сұғылмау және бөлінбеуге кіретін ұғымдарды анықтап берді.
1. Бейсембаев Ленин и Казахстан
2. Сәрсембаев М.Н. Международное право. Учебное пособие.Алматы., 1999 стр 471
3. Бугай И.Н. Чрезвычайные органы советскойй власти : ревкомы 1918 –
1921 г.г. М.Наука. 1990
4. Варейкис И.,Зеленский и. Национальное-государственное
размежевание Средней Азии.Ташкент, 1924
5. Гордиенко А.А. Создание советской национальной государственности
в Средней Азии. М., 1959 .
6. Декларация прав народов России.. 2 октябрь1917г. Хрестоматия по
новейшей ист. Казахстана Алматы. 2002
7. Зиманов С. З. Ленин и советская национальная государственность в
Казахстане. Алма-Ата, 1970
8. Зиманов С.З. От освободительных идей к советской
государственности в Бухаре и Хиве. Алма-Ата. 1976
9. Зиманов С.З. Даулетова С., Исмагулов М. Казахский революционный
комитет. Алма-Ата, 1981.
10. Егемен Қазақстан, 2002 ж. 24 сәуір Протоколы Рев. Комитета по
управлению Казахским краем. (1919-1920 г.г.)
11. Егемен Қазақстан .2002 ,11 қыркүйек. Қазақ-өзбек шкеарасы хақында,
ҚР Сыртқы істер министрлігінің түсіндірмесі.
12. Исаев И.А. История государства и права России. 2- ое изд. Москва.,
2001. 608-609 стр.
13. История государства и права Советскоог Казахстана Т-1. (1917-1925
г.г) под ред. д.ю.н. С.Зиманова и к.ю.н М.А.Биндера
14. Ижанов З. Қостанай уезі қалай Челябіге өтіп кете жаздады. Егемен
Қазақстан. 2002., 24 сәуір.
15. История государственности государства и права Киргизской ССР. 1970
16. История коммунистических организации Средней Азии. М .1959.
17. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңы.
(1993, 13 қаңтар)Алматы .,1993 1-бап.
18. Қазыбек М.,Маймақов Г. Құпия кеңестер, Алматы, Санат, 1999
19. Қойкелдиев М. М.Шоқай және Түркістан. А.1998 ,29-б
20. Қойкелдиев. Алаш қозғалысы.Алматы, 1997
21. К. Маркс, Фр. Энгельс Таңдамалы шығармалар жинағы. 3-томдық.
Алма- Ата; 1957. 251 б.
21. Қазыбек М., Маймақов Г.Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы.
Алматы. 2005.
22. Казахстан : этапы государственности. А., 1997
23. Қазақ совет энциклопедиясы., 1977. 10-том
24. Мұстафа Шоқай таңдамалы шығармалар.1-том. Алматы.1998.
25. Ленин В.И.Т.Ш.Ж. 24 том. М.138 б.
26. Ленин В.И. О праве нации на самопределение. П.С.С 25-т.
27. Ленин В.И. К вопросу о национальностях или об «автономизации»
П.С.С Т-45
28. В.И.Ленин «О культурно-национальной» автономии. Т.Ш.Ж. 24 Т
29. Нусупбеков А. Воссоединение казахских земель в едином Казахском советском государстве.А. 1953
30. Образование КАЗ АССР Сборник документов и материалов. Алма-Ата; 1957.216
31. Объединение казахских земель в КССР.Алма-Ата ,1953
32. Петухова Н.Е. Создание областных бюро ЦК РКП (б) и некоторые
стороны их деятельности.,(1920-1922 г.г.)Вопросы истории
КПСС.1965
33. Рыскулов Т. Выступление на XIIсъезде РКП (б) по национальному вопросу.
34. Рыскулов Т.. Собрание сочинений в трех томах. А., 1997
2. Сәрсембаев М.Н. Международное право. Учебное пособие.Алматы., 1999 стр 471
3. Бугай И.Н. Чрезвычайные органы советскойй власти : ревкомы 1918 –
1921 г.г. М.Наука. 1990
4. Варейкис И.,Зеленский и. Национальное-государственное
размежевание Средней Азии.Ташкент, 1924
5. Гордиенко А.А. Создание советской национальной государственности
в Средней Азии. М., 1959 .
6. Декларация прав народов России.. 2 октябрь1917г. Хрестоматия по
новейшей ист. Казахстана Алматы. 2002
7. Зиманов С. З. Ленин и советская национальная государственность в
Казахстане. Алма-Ата, 1970
8. Зиманов С.З. От освободительных идей к советской
государственности в Бухаре и Хиве. Алма-Ата. 1976
9. Зиманов С.З. Даулетова С., Исмагулов М. Казахский революционный
комитет. Алма-Ата, 1981.
10. Егемен Қазақстан, 2002 ж. 24 сәуір Протоколы Рев. Комитета по
управлению Казахским краем. (1919-1920 г.г.)
11. Егемен Қазақстан .2002 ,11 қыркүйек. Қазақ-өзбек шкеарасы хақында,
ҚР Сыртқы істер министрлігінің түсіндірмесі.
12. Исаев И.А. История государства и права России. 2- ое изд. Москва.,
2001. 608-609 стр.
13. История государства и права Советскоог Казахстана Т-1. (1917-1925
г.г) под ред. д.ю.н. С.Зиманова и к.ю.н М.А.Биндера
14. Ижанов З. Қостанай уезі қалай Челябіге өтіп кете жаздады. Егемен
Қазақстан. 2002., 24 сәуір.
15. История государственности государства и права Киргизской ССР. 1970
16. История коммунистических организации Средней Азии. М .1959.
17. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңы.
(1993, 13 қаңтар)Алматы .,1993 1-бап.
18. Қазыбек М.,Маймақов Г. Құпия кеңестер, Алматы, Санат, 1999
19. Қойкелдиев М. М.Шоқай және Түркістан. А.1998 ,29-б
20. Қойкелдиев. Алаш қозғалысы.Алматы, 1997
21. К. Маркс, Фр. Энгельс Таңдамалы шығармалар жинағы. 3-томдық.
Алма- Ата; 1957. 251 б.
21. Қазыбек М., Маймақов Г.Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы.
Алматы. 2005.
22. Казахстан : этапы государственности. А., 1997
23. Қазақ совет энциклопедиясы., 1977. 10-том
24. Мұстафа Шоқай таңдамалы шығармалар.1-том. Алматы.1998.
25. Ленин В.И.Т.Ш.Ж. 24 том. М.138 б.
26. Ленин В.И. О праве нации на самопределение. П.С.С 25-т.
27. Ленин В.И. К вопросу о национальностях или об «автономизации»
П.С.С Т-45
28. В.И.Ленин «О культурно-национальной» автономии. Т.Ш.Ж. 24 Т
29. Нусупбеков А. Воссоединение казахских земель в едином Казахском советском государстве.А. 1953
30. Образование КАЗ АССР Сборник документов и материалов. Алма-Ата; 1957.216
31. Объединение казахских земель в КССР.Алма-Ата ,1953
32. Петухова Н.Е. Создание областных бюро ЦК РКП (б) и некоторые
стороны их деятельности.,(1920-1922 г.г.)Вопросы истории
КПСС.1965
33. Рыскулов Т. Выступление на XIIсъезде РКП (б) по национальному вопросу.
34. Рыскулов Т.. Собрание сочинений в трех томах. А., 1997
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҰЛТТЫҚ –МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы- Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық-межелеудің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..12
1.2 Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық-межелеудің тарихтық-құқықтық тұрғыдан
зерттелу
дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
1.3 Қаз АССР –нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО
құрамындағы құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ-МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29
2.1 Ұлттық-межелеу ісіне басшылықтың
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... .. 29
2.2 Қазақ Ревкомы және Қазақстанның тұтастығын сақтау мәселелері ... ... .
35
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУМАҚТЫҚ ТҰТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...40
3.1 Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан
дыру жолындағы қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
3.2 Орал облысы және Қостанай уезінің, Семей және Ақмола облыстарының
Қазақстанға қайта
қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .44
3.3 Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының аяқталуы ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
КІРІСПЕ
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы халықаралық қауымдастықтың толық
мүшесіне айналып, демократиялық және құқықтық мемлекет құрды. Бұл оңайға
түскен жоқ, еліміз қаншама қиын-қыстау жолдан өтті.
Бұл тақырыпты ашудың алдында 1-ден, мемлекеттік аумақ деген ұғымның
мәнін ашып алайық. Мемлекеттік аумақ белгілі бір мемлекеттің егемендігіне
қарасты жер шарының бір бөлігі. Мемлекеттік аумақтың құрам дас бөліктері
болып құрғақтағы, судағы, жер қойнауындағы және әуедегі кеңістіктері
жатады.
Әрбір мемлекет өз аумағында толыққанды егемендік билікке ие және ол
ерекше аумақтық үстемдік сипатта болады. Мемлекеттік аумақ мемлекеттік
шекарамен анықталады. Мемлекеттік шекара - бір мемлекеттің аумағын екінші
мемлекеттің немесе ашық теңізден бөліп тұратын сызықтар, ол мемлекеттің
аумақтық үстемдігінің шегі.
Заң ғылымында мемлекеттік аумақтың тұтастығы ұғымы бар. Мемлекет
тік аумақтың тұтастығы оның аумағын зорлықпен бөлшектеуге немесе басып
алуға және оның бір бөлшегін бөліп алуға тыйым салу болып табыла ды[17,1].
Қазақстан Республикасы аумақтық тұтастықтың және мемлекеттік шекараға қол
сұғылмайтындығының халықаралық принциптерін негізге алады.
Республиканың аумақтық тұтастығы еліміздің Конституциясында
бекітілген. Онда Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
бөлінбеуін қамтамасыз етеді[17,2],- делінген
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Конституцияның осы
бабына ресми түсінік бергенде: Мемлекет аумағы осы мемлекет өмір сүретін
және егемен мемлекет ретінде істейтін кеңістік шегін білдіреді, бұл билік
осы аумақтағы ең жоғары және біртұтас тәуелсіз билік болып табылады[17,3]
–дей келе аумақтық тұтастық, қол сұғылмау және бөлінбеуге кіретін ұғымдарды
анықтап берді. Аумақтық тұтастық мызғымас конституциялық норма, ол аса
қасиетті ұғым. Себебі ол мемлекеттің егемендігін, ұлттық қауіпсіздігін және
негізгі материалдық байлықтарын айқындаушы шарт болып табылады.
Қазақстанның бүгінгі аумақтық тұтастығы Қазақ хандығы дәуірінде
қалыптасып, халқымыз оның тұтастығын ондаған жылдарға созылған сұра пыл
соғыстар кезінде де сақтап отырды. Патшалық Ресейдің отаршылдығы кезеңінде
Қазақстан мемлекеттілігін жоғалтып қана қойған жоқ, сонымен қатар оның
аумақтық тұтастығынан да айрылды. Қазақстан жерлері патша лық Ресейдің
әртүрлі әкімшілік орталықтарына бағынышты болып қалды.
Қазақ жерлерін тұтастығын қалпына келтіруге алғаш рет 1917-1918 ж.
Алашорда үкіметі талпыныс жасады. Алаш қайраткерлері ең алдымен Қазақ
станның аумақтық тұтастығын тарихи-этнографиялық тұрғыдан түгендеп берді
және оны бір тудың астына біріктіруге нақты қадамдар жасады. Бірақ
Алдашорда үкіметінің тарих сахнасынан кетуіне байланысты оның жоспар лары
орындалмай қалды.
Қазақ жерлерін біріктіруде алғашқы шешуші қадам РКФСР Халкомы
кеңесінің 1919 ж. 10 шілдедегі декретімен қабылданған Қазақ өлкесін
басқару жөніндегі революциялық комитет туралы уақытша Ережеде жасалды. Осы
Ереженің №3 параграфында Қазақ өлкесінің аумағын анық тағанға дейін
Түркістан республикасымен, Қазақ съезімен және орталық Кеңес өкіметімен
келісе отырып, ревкомның қарауына Астрахан губерния сындағы қазақ аумақтары
және мына облыстар: Орал, Торғай, Семей және Ақмола облыстары кіреді[10,14-
б]-деп көрсетілген..
Мұнда қазақ жерлері түгел қамтылмағанымен, оның көпшілік аумағы
қарастырылған, соның ішінде Астрахан губерниясындағы қазақ аумақ-тарының
Қазревкомға қарауына берілуінің маңызы зор болды. Өкінішке орай, Астрахан
губерниясындағы қазақ аумақтары Қазақстан құрамына толық өте алмай қалды.
Басында дұрыс қойылған мәселе кейін дұрыс шешімін таба алмады. Қазревком өз
тұрғысында қазақ жерлерін қайтарып алу барысында біраз әрекеттер жасады.
Соның ішінде шешуші табыстары-ның бірі Қостанай уезін Ресей Федерациясының
Челябинск губерниясының құрамынан бөліп алып, Қазақстан құрамында сақтап
қалуға қол жеткізуі.
Сондай-ақ Орал облысының тағдыры қыл үстінде тұрды. Әсіресе солшыл
ұлтшылдыққа ұрынған Орал облысының большевиктік басшылығы осы облысты
Қазақстаннан бөліп әкетіп, РКФСР құрамына қосып алуға барынша әрекет
жасады, алайда ол әрекеті сәтсіз аяқталды. Жергілікті шовинист басшылардың
бұл әрекетін Мәскеудің өзі де қолдамады.
Қазақстан жерлерінің тұтастығының қалыптасу барысында Орынбор
губерниясы мен Орынбор қаласының алғаш еліміздің құрамына кіргізіліп, кейін
оның құрамынан шығарылуы да Орталыққа тәуелділігімізді көрсетеді.
Қазақ жерлерінің тұтастығын қалыптастыруда ерекше кезең болған
уақиға БОАК пн РКФСР Халкомының 1920 ж. 26 тамыздағы Автономиялы Қазақ
Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы декреті болып табылады.
Декретте жаңадан құрылған Қазақ АКСР-нің құрамына Семей, Ақмола,
Торғай, Орал облыстары көрсетілген уездерімен, Закаспий облысының
Красноводск уезінің 4-5 адай болыстар, Астрахан губерниясының Синеморск
болыстығы, Бөкей ордасы тағы басқа жерлері кірді[30,251-б].
Бұл декрет Қазақстан аумағының тұтастығын қалыптастырудағы аса ірі
де елеулі тарихи оқиға болғанымен, ол еліміздің аумағын толық межелеп бере
алмады. Себебі Жетісу мен Сырдария облыстары Түркістан губерния-сының
құрамында, Ақмола, Семей облыстары Сібір Ревкомы құрамында қала берді.
Қазақстан мен Түркістан арасындағы шекараны анықтау тек 1925 ж. шешілді.
Осы облыстардың Қазақстан құрамына қосылуының тарихи маңызы өте зор болды.
1924 ж. межелеу нәтижесінде Орта Азияның саяси –географиялық картасы
түбірімен өзгерді. Түркістан Республикасы, Бұқар Халықтық Социалистік
Республикасы, Хорезм Халықтық Социалистік Республикасы сияқты мемлекеттік
құрылымдар таратылып, тарих сахна-сынан мәңгілікке кетті. Бұлар патшалық
Ресей заманындағы әкімшілік аумақтық құрылымнан мұраға қалған көп ұлтты
мемлекеттер еді. Осы тарихи процессте Түркістан АССР-нің құрамындағы Жетісу
және Сырдария облысының қазақтар мекендеген аумақтары ҚАССР-нің құрамына
өтті.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан аумақтарының және қазақ халқының
тұтастығы қалпына келтірілуі, қазақ жерлерін өзіне қайтару оңайлықпен
шешілген жоқ. Осы тарихи процесс қазақстандық тарих ғылымы тұрғысынан да,
тарихи-құқықтық ғылыми тұрғысынан да осы уақытқа дейін толық зерделенбеген.
Мысалы, Жетісу және Сырдария облыстарының Қазақстанға өтер кездегі талас
тартыстар мен дау-дамайлар, күрес барысы ерекше зерттеуді қажет етеді.
Себебі қазақ жерлері өзінен-өзі қайтарыла салған жоқ. Осы жолда көптеген
қазақ қайраткерлерінің тері төгілді. Бұл мәселе құқықтық ғылыми
әдебиеттерді мүлдем сөз болмады десек те болады. Мысалы 1924-1925 жылдары
Түркістан республикасынан бөліген аудандарды басқару жөніндегі Қазақ
Революциялық комитетінің атқарған қызметі жөнінде бірді бір әдебиетте
айтылмай келді. Бұл орган сол кезеңде аса маңызды тарихи іс-шараларды
жүзеге асырып, қазақ жерлері мен қазақ халқын тұтастандыруға бірден бір
атсалысқан мекеме болды. Еліміздің саяси-құқықтық тарихындағы осы
оқиғаларды зерттеудің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін маңызы өте зор.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысым
Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының проблемаларын зерттеуге
бағытта-лады. Бұл зерттеу еңбегімнің алдына мынадай мақсат қойылды: 1917-
1925 жылдар арасындағы зор күрделі тарихи кезеңде Қазақстан аумағының
тұтастығының қалыптасуына тарихи-құқықтық тұрғыдан талдау жасау. Орта
Азиядағы ұлттық-мемлекеттің межелеуге және басқа тарихи оқиғаларға
байланысты мұрағат құжаттарына, дерек көздеріне сүйеніп ғылыми зерттеу
жүргізіп, сараптама беру, осы тарихи құқықтық процесстің кезеңдері мен
ерекшеліктерін ашу.
Осы мақсатқа байланысты зерттеу еңбегінің алдына мынадай міндеттер
қойылды.
- мәселенің теориялық және методологиялық негізлерін анықтау, осы
тұрғыдан большевиктер партиясының ұлт мәселесі жөніндегі теориясы мен
практикасын бүгінгі сыни тұрғыдан таразалау;
- зерттелініп отырған мәселеге байланысты тарихи және тарихи-құқық тық
әдебиеттерге ғылыми тұрғыдан талдау жасау;
- Қазақ АССР-нің Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеуге байланысты
РКФСР мен КСРО құрамындағы құқықтық мәртебесін зерттеу;
- Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан-дыру
жолындағы қызметін саралау;
- Ақмола, Семей облыстарының Сібір Ревкомның қарамағынан Қазақ-станға
өтуінің мәселелерін зерделеу;
- Орынбор губерниясы мен Орынбор қаласының Қазақстанның құрамында болуы
және оның құрамынан шығарылуының тарихи-құқықтық мәселелерін зерттеу;
- Батыс Қазақстанның, Қостанай уезінің Қазақстанға өтуінің қиындық-тарын
көрсету,
- Қазақстан мен Түркменстан арасындағы шекара белгілеу мәселелерінің
барысын қарастыру т.б.мәселелер.
Зерттеудің дерек көздері: Еңбекті зерттеу мынадай: Сборник
законов СССР, Образоваине Казахской АССР. Сборник документов и материалов.
Алма-Ата: 1957., Юридический энциклопе дический словарь, С.Э. М.,1987.,
В.И.Ленин ш.т.ж. Т.24. М., М.Қазыбек., Ғ.Маймақов. Құпия кеңестер, М.Шокай.
Таңдамалы шығармалар, Т.Рысқұлов т.ш.ж. А, 1997., С.Зиманов, С.Дәулетова,
М.Исмагұлов. Казахский ревком. Алма-Ата, 1988. М.Қойкелдиев. Алаш
қозғалысы., Алматы.1998. Ғ.Маймақов. Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы.
2005 т.б. жинақтар мен тарихи еңбектерге сүйене отырып жазылды.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы: еліміздің тарихи-құқықтық ғылымын да
Қазақстанның мемлекет ретіндегі аумақтық тұтастығының қалыптасуы ның
тарихи бейнесі жасалынды. Бұл процесс Орта Азиядағы ұлттық-мемле кеттік
межелеумен байланыстыра отырып зерттелінді. Қазақ жерлері-нің басын
біріктіру процесіндегі кездескен қиындықтар мен жетістіктер жайлы дерек
материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы. Қазақ мемлекет тілігінің
қалыптасу кезеңін зерттеуде, талдауда тақырыптың мәнін ашып саралау, тарихи-
құқықтық ғылым үшін мәні зор. Тың да өзекті мәселе. Зерттеудің тарихи
тәжірибелері мен сабақтары тағылым аларлық. Бұл еңбектің материалдарын
мектепте және жоғарғы оқу орындарында құқық және тарих пәндерін оқытуда
пайдаланудың мәні бар деп есептеймін.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, Ұлттық-мемлекеттік межелеудің
теориялық негізі және тарихтық –құқықтық зерттелуі, Қазақстанның аумақтық
тұтастығының қалыптасу жолдары деген тараулар және Қорытынды, Пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ –МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы- Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық-межелеудің теориялық негізі
Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік
межелеудің теориялық негіздеріне В.И.Лениннің ұлт мәселесі
жөніндегі теориясы, Ресей Коммунистік (большевиктер ) партиясының
ұлттық бағдарламасы және саясаты жатты. Большевиктер
партиясының көсемі В.И.Ленин ұлт мәселесі жөнінде үлкен теория
жасады. Кезінде оны ұлт мәселесі туралы ілім деп те атады . В.И.Ленин
мен большевиктер партиясының ұлт саясатының негізінде кеңестік ұлттық –
мемлекеттік құрылыс саясаты жүзеге асырылды. Осы кеңестік ұлттық
мемлекеттік құрылыстың құрамдас бөліктері болып; кеңестік федерация;
кеңестік автономия; одақтас респуб лика; ұлттық мемлекеттік межелеу;
одақтық мемлекет пен одақтық респуб ликалардың, автономиялы республикалар
мен облыстардың өзара байла ныстары т.б табылады .
Бұл ұғымдар кеңестік дәуірінде ең өзекті мәселелер
болғанымен, бүгінгі күнде тарихи құқықтық терминге айналды. Бұл
ұғымдардың кейбі рінің қазіргі кезде де партиялық мәні жоғала қойған жоқ.
Олар негізінен ғылым үшін ғана қажеттілік болып қалды .
Енд большевиктер партиясының ұлт саясатының теориялық жақтарын
және олардың ұлттық-мемлекеттік құрылысқа қатыстылығын қарастырып көрелік
.
Большевиктер партиясы ең алдымен саяси билік үшін күресті. Олар
саяси билікке тек социалистік революция арқылы қол жеткізуге болатын-
дығын жақсы білді.Сол үшін де В.И.Ленин социалистік революция теориясын
жасады. Ресей көп ұлтты мемлекет болған соң большевиктер партиясы
ұлт мәселесін айналып өте алмады . В.И.Ленин ұлт мәселесінің де
теориясын жасады. Бірақ большевиктер ұлт мәселесін социалистік
революцияға, тап күресіне тәуелді мәселе ретінде қарады . Ұлттық
қозғалыстарды социалистік революцияның резерві деп санады . Осыдан
келіп ұлттардың бостандығын жариялай отырып, большевиктер партиясы
оны тек социалистік революция шешеді деп санады. Большевиктер
партиясы бір қолмен ұлттардың бостандығын, тәуелсіздігін, өз мемлекетіне
бере отырып, екінші қолымен ол тәуелсіздікті интернационализм ұраны
арқылы тұншықтырып та отырды. Алдымен автономиялы республиканы, содан
кейін одақтас республиканы большевиктер партиясы ұлттардың өзін-өзі
билеудің аяқталған формасы немесе егемендігінің үлгісі ретінде
барынша дәріптеді.Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында кеңестік ұлттық
- мемлекеттік құрылысы шамамен осындай схемамен жүргізілді.
Осылай КСРО құрылды, оның одақтық және автономиялы ұлттық респуб ликалар
мен облыстардан тұратын субъектілері құрылды .
Марксизмнің ұлт мәселесі жөніндегі теориясының негізін
қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс Коммунистік партияның Манифесінде
ұлт мәселесін шешудің негізі таптар күресінде жатқандығын негіздеп
берген еді. Олар бір индивидиумның екінші индивидиумды қанауының
жойылуына байланысты, бір ұлттың екінші ұлтты қанауы жойылады
[21,251 б,] деген тұжырым жасады .
К.Маркс пен Ф.Энгельстің бұл тұжырымдары марксизмнің ұлт мәселесі
жөніндегі теориясының іргетасының бірі болды . К.Маркс пен Ф.Энгельстің
Барлық елдің пролетарлары, бірігіңдер! деген жауын-герлік ұраны
да жұмысшы табының мүддесін көздеуге негізделген. Көп ұлтты
Ресейде (кейінірек КСРО-да ) ұлт мәселесінің теориясы мен
практикасы, ұлттық- мемлекеттік құрылысының негіздері В.И.Лениннің,
И.Сталиннің т.б больше виктер көсемдері мен қайраткерлерінің
еңбектерінде және большевик тер партиясының сьездері,
конференцияларының қаулылары мен қарар ларында дамып отырды .
1903 жылы РСДЖП-ның екінші сьезінде В.И.Лениннің басшылы
ғымен қабылданған партияның алғашқы бағдарламасында Мемлекет
құрамына кіретін ұлттардың бәрінің өзін - өзі билеу құқығы туралы
айтылды .
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында және соғыс
жылда- рында В.И.Ленин ұлт мәселесімен тереңдеп айналысты, оның
теориясы мен бағдарламасын жасады . Ұлт мәселесі жөніндегі сын
заметка-лар (1913 ж) Ұлттардың өзін - өзі билеу құқығы (1914ж)
кітаптары мен көптеген мақалаларын жазды . Жалпы ұлт мәселесіне
қатысты 100-ден аса еңбектер жазған .
Ұлттардың дамуының ұлттық қозғалыстың дербес, тәуелсіз
ұлт-тық – мемлекетке алып келетінін В.И.Ленин өзінің ұлттардың
дамуы туралы екі тенденция туралы қағидасында да дәлелдеп
берді. Дамушы капитализм,- деп жазды В.И.Ленин, - ұлт мәселесіндегі
екі тарихи тенден цияны біледі. Біріншісі: ұлттық өмір мен ұлттық
қозғалыстардың оянуы, ұлттық езгінің барлық түрлеріне қарсы күрес,
ұлттық мемлекет-тің құрылуы. Екіншісі: ұлттар арасындағы барлық
қатынастардың дамуы және жиіленуі, ұлттық оқшауланудың қирауы,
капиталдың, жалпы экономикалық өмірдің, саясаттың, ғылымның және т.б
интернационалдық бірлігінің жасалуы[26, 14 б.]. В.И.Лениннің осы
сөздерінде ұлттардың пайда болуынан бастап, дербес ұлттық
мемлекет құруға дейінгі жолы дәл және нақты көрсетілген. Бұл да
В.И.Лениннің ұлт мәселесі теориясына қосқан ірі үлестерінің
бірі .
1917 жылы Ресей империясының құрамындағы ұлттар мен халықтар да
өзін - өзі билеу құқығына ие болу жолында күрес жүргізді
.Алдымен Кеңес үкіметі Польша мен Финляндияның тәуелсіздігін
мойындады . Бұл екі мемлекеттің тәуелсіздік алуы басқа ұлттарға
да әсер етті . Прибалтика, Украина, Белоруссия, Повольже, Закавказье,
Қазақстан, Орта Азия, Қиыр шығыс халықтары қалыптасқан тарихи
мүмкіндікті пайдала-нып,өздерінің толық тәуелсіздігін жариялауға әрекет
етті. Бұл қалыптас-қан тарихи жағдайдан туындаған объективтік
құбылыс еді .
Эстония мен Латвия да Октябрь революциясынан соң бірден
–ақ кеңестер билігі орнады. 1918 жылы қарашада Эстония мен Латвияда
буржуазиялық ұлттық үкіметтер құрылды.1920 жылы ақпанда және тамызда
Кеңес үкіметі Эстония және Латвиямен бейбіт келісімге қол
қойды .
Литвада 1918 жылы ақпанда тәуелсіз Литва республикасы жариялан
ды. 1919 жылы қаңтарда Литваның буржуазиялық үкіметі қуылып, билік
кеңестерге өтті. 1919 жылы Польшаның әскерінің кіруіне орай
Литвада кеңес үкіметі құлады, буржуазиялық үкімет орнады. 1920
жылы жазда Кеңес үкіметі буржуазиялық Литвамен бейбіт
келісімге қол қойды .
Украина мен Белоруссияда толық тәуелсіздікке басқан
қадамдар сәтсіздікпен аяқталды.1917 жылы Украинада Орталық Рада
құрылды.1917 жылы маусымда Рада Украинаның автономиясын жариялады және
үкіметтің ролін атқарған Бас хатшылықты құрды.1918 жылы ақпанда Кеңес
әскері Киевті басып алды Орталық Рада құлады. Украинада Кеңес билігі
орнады. Ұзамай неміс әскерлері Киевті басып алып, Орталық Рада билігін
қайта орнатты.1919жылы наурызда тәуелсіз Украин Кеңестік Социалистік
Республикасының Конституциясы қабылданды .
1917 жылы тамызда Белорусь Ұлттық Радасы құрылды . 1917 жылы
Белорусь Радасы большевиктердің күшімен биліктен сырғытылды . 1918
жылы ақпанда неміс әскерлерінің көмегімен Белорусь Радасы
қайта билікке келді.1919 жылы қаңтарда тәуелсіз Белорусь Кеңестік
Социалистік Республикасы құрылды .Ұзамай оның конституциясы
қабылданды .
Украина мен Белорусь кеңестік республикалардың РКФСР мен
терезесі тең тәуелсіз социалистік республика болуы большевиктер
үшін ұлттардың кеңестік түрде өзін-өзі билеу құқығының жүзеге
асқандығының үлгісі еді .
Октябрь революциясынан кейін бірден – ақ Тифлисте құрылтай
жиналысына сайланған делегаттардың негізінде Закавказье Комиссариаты
құрылды. Оған көбіне грузин және әзірбайжан помещиктері мен интеллигент
тері кірді. Комиссариат Кеңес үкіметін мойындамады, большевиктердің
Құрылтай жиналысын қуып таратуын заңсыз деп таныды .
1918 жылы сәуірде Закавказье сеимі тәуелсіз Закавказье
Федера циялық Республикасын жариялады. Бірақ бұл федерация ұзақ өмір
сүрмеді. Оның орнына тәуелсіз Грузия, Армения және Әзірбайжан
республика-ларының құрылғаны жарияланды .
Әзірбайжанның Кеңестік Республикасының уақытша әскери
рево-люциялық комитеті билікті қолға алған соң, 1920 жылы 29 сәуірде
В.И.Ленинге жеделхат жолдап, әскери көмек сұрады .
Ресейдің Қиыр Шығысында 1920 жылы сәуірде Қиыр Шығыс республикасы
құрылды. РКФСР бұл республиканы 1920 жылы мамырда таныды.Қиыр Шығыс
республикасы мен РКФСР арасында шекара бөлінісі анықталды. Бұл
республиканың буржуазиялық – демократиялық сипаттағы өз
конституциясы қабылданды .
1918-1919 жылдары Омбыда Батыс Сібірді билеген адмирал
Колчак басқарған Сібір үкіметі орнады. Бұл үкімет 1920 жылы
Қызыл Армияның тегеуірінімен құлады .
Большевиктер партиясының мемлекеттік билікті қолға алған
соң ұлт мәселесіндегі ең алғашқы шарасы Ұлт істері өніндегі халық
комисса риатын құру болды. Оның басшысы болып И.Сталин бекітілді
1917 жылы екінші қарашада РКФСР Халком кеңесі төрағасы
В.И.Ленин және ұлт істері жөніндегі халық комисары И.Сталин
қол қойған Ресей халықтарының декларациясы жарияланды. Осыдан
соң1917 жылы 20 қазанда В.И.Ленин және И.Сталин қол қойған Халық
Комиссарлары Кеңесінің Ресейдің және Шығыстың барлық еңбекші
мұсылмандарына үндеуі жарияланды .
Большевиктер партиясының ұлт саясатындағы, ұлттық
мемлекеттік құрылыс саясатындағы жаңа бағыты РК(б) П – ның Х
съезінен бас талды деп санауға негіз бар. РК(б) П-ның Х
съезінде ұлт мәселесі жөніндегі баяндаманы И.Сталин
жасады.И.Сталиннің баяндамасы негізінде Партияның ұлт мәселесі
жөніндегі кезекті міндеттері деген қарар қабылдады . Осы
қарарда федерацияның әр түрінің қалыптасқандығы туралы
айтылды.
Кеңес Одағы құрылғаннан кейінгі ұлт мәселесін қараудың
үлкен кезеңі РК(б)П-ның ХІІ съезі болып табылады . Съезд
1923жылы 17-23 сәуірде өтті . Ұлт мәселесі туралы баяндаманы
И.Сталин жасады . И.Сталин баяндамасы Партиялық және мемлекеттік
құрылыстағы ұлттық моменттер туралы деп аталды. И.Сталин КСРО-
ның құрылуы туралы айта келіп :Бұл Одақтың негізі – еріктілік
және Одақ мүшелерінің құқықтық теңдігі деп көрсетті . И.Сталин
осылай КСРО – ның ұлттық - мемлекеттік құрылысының теориялық
негізін қалады. ХІІ съезде қойылған маңызды мәселелердің бірі
ұлттардың құқықтық теңдігін олардың нақты теңдігіне жеткізу
мәселесі болды .
РК(б)П-ның ХІІ съездінде ұлт мәселесінің Одақ
дәрежесіндегі теоретигі әрі практиктерінің бірі Түркістан
республикасының Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы
Т.Рысқұлов сөз сөйледі.
Ол өз сөзінде федералдық орталық пен шет аймақтардың
өзара байланысын нығайту мақсатында Одақтық органдар және ұлттарды
тең дәрежеде қамтамасыз ететін ерекше ұлттар палатасын
құруды ұсынды .
РК(б)П ХІІ съезі ұлт мәселесін , ұлттық – мемлекеттік
құрылысты теориялық және практикалық тұрғыдан қарастырған соңғы
партия съезі еді . РК(б) П ХІІ съезіндегі Сталиннің баяндамасы
және оның негізінде қабылданған қарар партия мен кеңес
үкіметі ұлт мәселе-сіне теориялық та, практикалық та тұрғыдан соңғы
нүкте қойды деп санау ға негіз бар ..
Сонымен жоғарыда айтылған жайттардан мынадай қорытынды тұжырымдар
жасауға болады: 1924 жылы жүзеге асқан Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік межелеудің негізінде В.И.Лениннің ұлт
мәселелері жөніндегі теориясының қағидалары, осының негізінде
жасалған РК(б)П-ның ұлттық саясат жатты. В.И.Лениннің, РК(б) П-нің
ұлт мәселесі туралы бағдарламасының қағидалары 1903 жылдан
1922 жылға дейін үлкен эволюция жолынан өтті. Қазан төңкерісіне
дейін ұлттардың дербес мемлекет болып шыққанға дейін өзін - өзі
билеу құқығын ту қылып көтерген большевиктер партиясы, Қазан төңкерісінен
кейін бұл ұраннан өлердей қорықты .
Себебі бұл ұрандар большевиктер партиясы үшін өзін-өзі мерт
қылумен пара-пар еді. Ресейді ұлттық белгісен қарай ондаған мемлекетке
бөліп жіберген болар еді. Бұл жолдағы нақты қадамдар Польша Финляндия,
Литва, Латвия, Эстонияның тікелей бөлініп кетуі, Армения, Грузия және
Әзірбайжанның 1920 жылы Кеңестік Ресейден тыс тәуелсіз буржуазиялық
мемлекеттер болуы, Украин Радасы мен Белорус Радасы, Қоқан (Түркістан)
автономиясы, Алашорда үкіметі т.б. толып жатқан ұлттық мемлекеттік
құрылымдардың пайда болуы, осының бәрі де большевиктер партиясының, кеңес
өкіметінің басшыларын шошытты. Мәселе қарудың күшімен шешілуге көшті.
Азамат соғысы басталды.
Азамат соғысының себептерінің бірі төңкеріс негізінде бұрынғы
қанаушы топтардың байлығы мен билігін зорлықпен тартып алу ғана емес,
ұлттардың толық дербестікке, егемендікке ұмтылуы да болды. Ұлттық мүдде,
ұлттық дербестікке ұмтылу шеткі аймақтардағы күрестің негізгі туына
айналды.
Осындай жағдайда большевиктер партиясы өзінің ұлттық саясатын
нақтылады. Кеңес өкіметі қарауындағы ұлттарды уысында ұстап қалу үшін
оларға кеңестік түрдегі ұлттық облыстық автономия; ұлттық одақтық
республика сияқты мемлекеттік құрылымдарды дүниеге әкелді.
1.2 Орта Азиямен Қазақстанды мемлекеттік межелеудің тарихи-құқықтық
тұрғыдан зерттелу дәрежесі.
Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық - мемлекеттік межелеу тақыры
бында көптеген тарихшы және құқықтанушы ғалымдар қалам тартты. Бұл
тақырыпты ғылыми тұрғыдан сараптау осы процесс басталған 1924 Орта Азия
мен Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік межелеудің тарихи – құқық тық
жылдың өзінде- ақ қолға алынған еді. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық –
мемлекеттік межелеуді ең алғашқы талдап – таразылаушылар Түркістан АКСР–ы,
Бұқар және Хорезм республикалары ның, Қазақ АКСР – ның басшы мемлекет және
партия қайраткерлері еді. Олар осы аса ірі дәрежедегі саяси науқанды
әзірлеуші, ұйымдастырушы және жүзеге асырушылар болды. Сонымен қатар олар
межелеу барысы туралы алдымен баспасөзде мақалалар жариялап, кейінірек
шығарылған кітаптары арқылы көпшілікке насихаттаған публицистер ретінде де
көрінді. И. Вареикис, И. Зеленский тұрғыдан зерттелу дәрежесі. Зеленский,
Ф. Ходжаев, С. Меңдешев, С. Қожанов т. б. ұлттық – мемлекеттік межелеуді
тікелей жүзеге асыруға қатысушылардың еңбектері осы процесті терең
зерттеуге негіз болады. Олардың еңбектерінің құндылығы сонда, бұл еңбектер
ұлттық – мемлекет ұлттық – мемлекеттік межелеудің практикалық жоспары
жасалған десе болады.Олар жүзеге асырған жұмыстарын кейде алдын-ала жоспар
түрінде, көбіне ізі суымай тұрып қағазға түсіріп көпшілікке жария етіп
отырды. Бұл қайраткерлердің еңбектері көбіне түсіндіру,осы ұлттық-
мемлекеттік межелеу процесінің маңызын дәріптеу және насихаттау, сол
арқылы Коммунистік партия мен В.И.Лениннің ұлттық саясатын мақтап
–марапаттау бағытында жазылды. Мұның өзі олар үшін партиялық және
әлеуметтік тапсырма да болатын. Орта Азиядағы ұлттық – мемлекеттік
межелеуді алғаш тереңдеп зерттеу шілер осы тарихи процесті жүзеге
асырушылар РК(б)П ОК – нің Орта Азия бюросының төрағасы және Түркістан
Компартиясы Орталық Комитетінің жауапты хатшысы И. Зеленский және И.
Варейкис болды. Көлемі жүз бетке жуық болатын осы кітап 1924 жылы тамыздың
соңына қарай жазылып бітсе керек. Оның көпшілігін И. Варейкистің еңбегі
құрайды. Бұл кітап сондай – ақ еңбек сол кезеңде түсіндіру, насихаттық
қызмет те атқарған. Авторлар ұлттық межелеудің маңызына тоқталып, оны
барынша лениндік ұлт саясатының табысы және жергілікті халықтар үшін аса
маңызды оқиға деп дәріптейді. И. Варейкис: Біз бұл жерде (КСРО – да) ұлт
мәселесін шешудің тұңғыш үлгісін көріп отырмыз; Ұлттық межелеу Орта
Азиядағы екінші революция, - деп жазады,- Бірыңғай ұлттардың Орта Азияға
бытырап, шашырап кеткен еңбекшілерінің өкілдерін қазіргі кезде біз біртұтас
кеңестік ұлттық мемлекеттілікке жинастырудамыз. Біз Орта Азияның әр
бұрышына шашылып кеткен өзбек, қазақ, қырғыз, түркімен, тәжік т. б. еңбекші
бұқарасын біртұтас бірыңғай республикаларға жинаудамыз, дұрысы жинауға
көмектесудеміз[4,18-б].
И. Варейкис пен И. Зеленскийдің еңбегінде Орта Азиядағы ұлттық
кеңестік социалистік республикасын құру тұжырымы жасалды және олар
негізінен бұл тұжырымды партияның орталық комитетінің ұлттық – мемлекеттік
межелеуге қатысты құжаттарынан алды. И. Варейкис пен И. Зеленскийдің
еңбегінің құндылығы оның осы бағыттағы алғашқы зерттеу ғана емес, онда осы
процестің ерекшеліктері, маңызы, ең бастысы мол тарихи деректер қамтуында.
И. Варейкис пен И. Зеленскийдің еңбегі таза партиялық, таптық көзқарас
тұрғысынан жазылды. Сондықтан олардың тұжырымдары да осы көзқарасқа
қызмет етті. И.Варейкис межелеудің, онан кейін құрылатын ұлттық
республикалардың болашағына сенбеді. Ол ұлттық – мемлекеттік межелеуді
КСРО деп аталатын үлкен Кеңестік пәтердің ішкі бөліктері ғана деп
санады. Бұл И. Варейкистің ғана емес бүкіл кеңестік ұлт саясатының бағыты
еді
И.Варейкис өз еңбегінде Орта Азия федерациясын құруды жақтады.
РКФСР, ЗКФСР сияқты Орта Азия республикаларының да федерациясын құруды
жақтай отырып, ол федерацияны тура қазір құруға болмайды, ол болашақтың ісі
деп, оны кейінге сүйікті атамекеніміздің ұлттық бірлігін бөлшектеу
мақсатында шетке сырғытты. Федерация жеке мемлекеттердің одағы, әзірше осы
жаңа мемлекеттер әлі де қалыптаспаса біз оны қалай құрамыз, - [4,39-
б]деп жазды И. Варейкис.
И.Варейкистің осы бағытын Мұстафа Шоқай кезінде қатты сынға алды.
Ең алдымен, М.Шоқай Орта Азиялық федерация идеясының қайдан шыққанын
анықтап берді. Ол өзінің Кеңестік Орта Азия федерациясынан Түркістан
ұлттық тәуелсіздік мемлекетіне деген мақаласында: 1924 жылы Мәскеу
большевиктері сүйікті атамекеніміздің ұлттық бірлігін бөлшектеу мақсатында
рулық республикалар мен автономиялы аймақтар құруды ойластырып жатқанда,
ұлттық намысы мен иманын жоғалтпаған Түркістан-дық ұлттық коммунистер
федерация идеясын көтерген болатын. Түркіс-тандық коммунистер осы федерация
идеясын Мәскеу қызыл империалис-терінің бөлшекте де билей бер деген
ұранына қарсы қойған.
Одан әрі М.Шоқай: Варейкис ол кезде де Орта Азия федерациясының
құрылып қалу себебін ақтап, ресми дәлелдер тапқан болатын. Айлакер
Варейкис: Қазіргі күнде Орта Азия федерациясын құру мәселесі тек
көзқарастарға ғана емес, сонымен қатар қаржыға да қатысты болып отыр.
Федерация дегеніміз жеке – жеке мемлекеттердің одағы. Осы одақты құрай-тын
жеке мемлекеттер болмайынша федерацияны қайтіп құрмақпыз! Сондықтан алдымен
федерацияға кіретін жеке мемлекеттерді құруымыз тиіс деп шықты. Варейкистің
пайымдауы негізінен дұрыс та. Күллі буржуазиялық мемлекеттердің заң
оқулықтары федерация туралы осылай түсіндіреді, - [24,157-б]деп жазды М.
Шоқай.
М.Шоқай Қалай дегенмен де, біз федерация идеясы Ұлттық республи-
калар идеясынан артық деген сенімдеміз. Біздің мұратымыз – бөлінбейтін
біртұтас Түркістан. Біз келешекте Түркістанымызды бөлінбес біртұтас ұлттық
мемлекет түрінде көргіміз келеді. Ту қылып отырған осы ұлттық міндеттің
орындалуы әбден мүмкін, ол бізге де нәсіп болатын шығар деген үміттеміз, -
деп жазды М.Шоқай[24,159-б].
М.Шоқайдың РК(б)П ОК – нің Орта Азия бюросы туралы пікірлері де
қызықты. Оның Орта Азия бюросы деген мақаласы бар. М. Шоқай Орта Азия
бюросының шын бет пердесін ашып көрсетті. Ол Ресей коммунистік партиясы
Орталық Комитеті тарапынан ол жердегі Тәуелсіз кеңес республикалары
партия комитеттері іс – қимылдарын бақылап отыру үшін арнаған бюроның
барлық мүшелерін тек Мәскеу тағайындайды. Оның барлық жауапты орындары –
мәселен бірінші және екінші хатшылары, үгіт –маңызды буынның басшылары –
Түркістанмен ешқандай байланысы жоқ, бұрын бұл өлкеге аяқ баспаған
адамдардың қолына ұстатылды. Тек көз алдау үшін олардың арасына Мәскеуге
шын берілген бірен – саран түркістан-дықтарды қосып қояды, -[24,160-б] деп
орталықтың ұлт саясатын да,Орта Азия бюро-сының жұмысын да қатты сынға
алады. 1925ж. Мәскеуден Сыртқы істер халық комиссариатының баспасынан
М.Немченко деген автордың Нацио-нальное размежевание Средней Азий атты
28 беттен тұратын кітапшасы шықты. Мазмұнына қарағанда кітапша Орта
Азиядағы ұлттық аумақтық межелеуді іс-жүзіне жүргізгенге дейін жазылып
бітіп, жарыққа 1925ж. шыққанға ұқсайды.
Қорыта айтқанда Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық межелеудің
тарихнамасы туралы мынадай түйіндер жасауға болады:
1-ден, Орта Азия мен Қазақстанды межелеу ісі өткен ғасырдың 50-
60ж.ж.Өзбекстан мен Ресей ғалымдары тарапынан біршама зерттелінді деуге
болады. Дегенмен бұл мәселе жеке тақырып ретінде алынып зерделенбеді.
Аталмыш мәселеге басқа тақырып аясында көбіне қысқа шолу сипатында
тоқталады. Сондықтан ғалымдар бұл мәселені көбіне Түркістан респуб
ликасының соңғы кезеңіне және Орта Азияда ұлттық республикаларды құру
процесіне тоқталу барысында қарастырды. Демек, межелеу мәселелері осы
тақырыптарға орай жалпы тұрғыдан зерттелді. Мұны жоғарыда талданған
ғалымдарШ.З.Уразаевтың, Х.Т.Тұрсыновтың, А.А.Гордиенконың, М.Х.Хаки-мовтың,
А.Ағзамхожаевтың еңбектеріне қатысты айтқан орынды. Оның үстіне бұл
әдебиеттерде сол кезеңдегі идеология мен саясатқа сәйкес партияның
принциптеріне қайшы келетін мәселелер әдейі қара бояумен көрсетілді немесе
олар туралы ештеме айтылмады. Бұл авторлар межелеу процесінің Қазақстанға
қатысты жақтарын тым аз қарастырды. Бұл олардың мүмкіндігіне кіре де
бермеді.
2-ден, Межелеуге қатысты ғылыми-зерттеу еңбек жазған қазақстандық
авторлар тым аз. Көрнекті ғалым А.Нүсіпбековтың 1953 ж. жарық көрген шағын
кітабынан басқа бұл салада еңбек жоқ дерлік. Оның үстіне бұл еңбек те
межелеуді жан-жақты қамти алмады. Аталмыш кітапта да экономикалық межелеу,
сондай-ақ межелеу барысындағы қайшылықтар, талас-тартыстар, айтыстар сөз
етілмеді. Оның да себебі бар,ол кезеңде сталиндік тоталитарлық бақылау мен
цензура барынша күшейіп тұрғандығын еске алған жон.
Өзбекстандық ғалымдар біз қарастырып отырған бұл тақырыпты саяси
–құқықтық тұрғыдан біршама зерттеді.Ал біздің республикамызда ұлттық
межелеу процесі саяси-құқықтық тұрғыдан әлі де зерделеніп зерттеле қойған
жоқ.. Күні бүгінге дейін ұлттық мемлекеттік межелеу біздің елімізде
негізінен таза тарихи тұрғыдан жазылып келді.. Сондықтан да бұл тақырыпты
тарихи –құқықтық тұрғыдан зерттеу аса маңызды да өзекті мәселе болмақ...
[21,25-б].
Осы айтылған себептердің өзі Орта Азия мен Қазақстанда 1924-
1925ж.ж.жүзеге асқан республикалар өміріндегі аса ірі саяси шаралар –ұлттық-
мемлекеттік межелеу процесін тарихи –құқықтық тұрғыдан зерттеудің мәні
үлкен екенін, оның өзектілігін көрсетеді. Шындығында ұлттық-мемлекеттік
межелеу процесі тарихи –құқықтық ғылымның да зерттеу объектісі жаңа ұлттық
республикалар мен автономиялы облыстар ,нақтылап айтқанда, мемлекеттер
құрылды, олардың аумақтары,шекаралары айқындалып, анықталды...
ҚАКСР-сы межелеу процесі басталынбастан бұрын құрылса да, оның
межелеу шараларына тікелей қатысы болды. Межелеу барысында Қазақстан ның
қазіргі аумақтық тұтастығы қалыптасып, қазақ халқының негізгі көпші лігі өз
Отанына – Қазақстанға бірікті.
1.3 Қаз АССР –нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО
құрамындағы құқықтық жағдайы
Қазақстанның РКФСР құрамындағы орнын анықтайтын құқықтық акті
лердің бірі – РФКСР Халкомының 1919 ж. 19 шілдедегі Қазақ өлкесін бас қару
жөніндегі Ревком туралы уақытша ереже атты декреті болып табыла ды. Оның 1-
ші бабында Жалпы қазақ съезі шақырылғанға және Қазақ өлке сінің автономия
жариялағанға дейінгі осы өлкені басқарудың жоғарғы әскери азаматтық
билікті жинақтаған Ревком құрылады делініп, Декретке Ревкомға бағынышты
Қазақстан шекарасы нақты көрсетілді. Декретте төмен дегідей Казревкомның
міндеттері мен өкілеттіліктері нақты анықталып көрсетілді:
1. Аумақтық кеңістігінің анықталу;
2. Қазақстанның БОАК жанындағы өкілдігінің анықталу;
3. Кеңес өкіметінің принциптерінің жергілікті халықтың дәстүрі, әдет-
ғұрыптарының ұштасуының құқықтық жағдайын ескеру;
4. Қазақстан Конституциясын дайындау туралы ұсыныс жасау;
5. Қазақ өлкесінің бюджетін құру және оның Ресей федерациясы бюджетіне
қатысты принциптерін көрсету;
Осылайша, 1919 ж. 19 шілдеде Казревкомды құру туралы декретте Қазақ
өлкесінің РКФСР мен ТКСР-ның алғашқы және болашақ Каз АССР-мен құқықтық
қатынасының негіздері қаланды.
1920 ж. 26 тамыздағы декреті:
1.Қаз АССР құрылғандығын ,
2.Қаз АССР –нің РКФСР-дің құрамдас бөлігі екендігін,
3.Қаз АССР –нің құрамына кіретін облыстар мен уездерді дәл анықтап
заңдастырды.
Сібір Ревкомы мен Қаз АССР ОАК төралқасы құрамына Қазақ Ревкомы
өкілдері кіретіндігі заңдастырылды. Қазақ Ревкомының өкілдері сол
өлкелердегі қазақтардың мүддесін қорғап, өз жұмыстарында Қазревкомға есеп
беріп отырды, оның директиваларын орындауға міндетті болды.
Осылайша, 1920 ж.26 тамыздағы декретте Қаз АСС-нің РКФСР
құрамындағы негізі қаланды.
Ендігі сәтте республиканың құқықтық жағдайын анықтайтын құжаттың
негізі Конституция қажет болды. Қазақ АССР-інің құқықтық жағдайы РКФСР
құрамындағы басқа республикалардың құқықтық жағдайына ұқсас болды. РКФСР
орталық органдарының шешімдері Қазақ АССР органдары үшін міндетті. Солар
Қазақ АССР –ының органдары үшін жоғарғы мемлекеттік органдар болып
табылады.
Кеңестік Конституция жергілікті билікке кең мүмкіндіктер беру
негізінде құрылған еді. Егер автономиялы республиканың ОАК қаулысы РКФСР
ОАК – ның шешімдері мен қаулыларымен сәйкес келмейтін болса, онда,
автономиялы республикалар өз қаулыларын тоқтата тұрып, ол жөнінде БОАК –ге
хабарлауы тиіс. Автономиялы республика ОАК мен Халкомдары БОАК мен РКФСР
ХАЛКОМ-дарына (бұл екеуі ең жоғарғы орган болып табылады) бағынышты.
1922 жылы 30 желтоқсанда СССР құрылды. Қазақ АССР оның құрамы на
РКФСР арқылы АССР ретінде кірді. Қазақ АССР мен РКФСР арасын дағы
құқықтық қатынастар терең орнатылмады. 1922 ж. 18 қазанда Қазақ АССР ОАК
Федерация орталықтарының декреттері мен қаулыларының күшіне енуінің
тәртібі деген қаулы қабылдады. Онда БОАК –ының қаулы лары Қазақстанда
міндетті, заңдық күші бар және ол орындалуға тиіс. Сонымен қатар ОАК
даярлаған декреттер мен қаулылар міндетті түрде БАОК келісімімен ғана заңды
күшіне ене алады. ОАК жергілікті жердің тұрмыстық әдет-ғұрыптық
ерекшеліктеріне қарай өзгерістер енгізуге құқылы.
Қазақстан мен РКФСР арасындағы жағдайда реттеп отыратын Мәскеу де
Қазақстанның Ұлт істері жанындағы өкілдігі болды. Ол Қазақстанның мүддесін
қорғады. Ортақ мәселелерді осы өкілдік арқылы шешіп отырды.
1918 ж. 11 мамырда Ұлт істері жөніндегі халкоматтың Қазақ бөлімі
құрылды. Бастығы Х.Тұнғаншин болды. 1922 ж. 30 желтоқсанда РКФСР-дің Ұлт
істері жөніндегі Халкомының орнына КСРО-ның Ұлттар палатасы құрылды. Ол
палата Қазақстан мен РКФСР арасындағы құқықтық қатынас тарды тең дәрежеде
шеше алмады.
РКФСР Халкомы кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұловтың 1926 ж.
Мәскеуде ұлт республикалары мен облыстарының басшы өкілдерімен өткізген
мәжілісінің материалдары Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы
құқықтық қатынастардың өз дәрежесінде шешілмегендігін нақты көрсетеді. Осы
мәжілісте сөз сөйлеген Қазақстан өкілі Ә Досов: Мәселені автономиялы
республикалардың құқықтық қарым-қатынасы айқын белгілене тіндей етіп қою
керек. Қазір біріккен халық комисариаттарында да Конститу цияны жаппай бұза
бастады деп адам төзуге болмайтын жағдай қалып тасқанын[33,511-б]
ашына айтты.
РКФСР орталық органдарының тұтастай автономиялы республикалар ды,
олардың автономиялылығын жоққа тән ету, өзіне бағындыру құлшы-нысы ерекше
басым болды.
Қорыта айтқанда, РКФСР мен Қазақ АССР арасындағы құқықтық қаты
настар жалпы тұрғыдан шешілгенімен, заңдылық көбіне сақтала бермеді. Мұның
өзі Қазақстанның автономиялы құқығына нұсқан келтірді. Бұл мәсе леде РКФСР
мен КСРО-ның автономиялы республикаларға деген құқықтық зорлығын осыдан-ақ
байқауға болады.
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ-МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БАРЫСЫ
2.1 Ұлттық-межелеу ісіне басшылықтың ұйымдастырылуы
Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік межелеу Мәскеудегі
орталықтың соның ішінде РК (б)П ОК –нің тікелей басшылығымен, жоспары мен
және жіті қадағалауымен жүргізілді.
1924 ж. 21 қаңтарда РК (б) П ОК –ның хатшысы әрі РК (б)П ОК-нің
Орта Азия бюросының төрағасы Я.Э. Рудзутакқа Ташкентте Түркмен АКСР-ның
Бұқар және Хорезм КСР-ларының жауапты қызметкерлерімен Орта Азияны
болашақта ұлттық принципіне қарай мемлекеттік межелеудің мүмкін дігі мен
мақсаттылығы туралы кеңес өткізу туралы тапсырма берді.Орта Азия бюросы осы
жұмысты ақырына дейін жүргізді.
Орта Азия үшін мұндай орган алғаш рет 1919 ж. басында Түркістан
істері жөнінде Ерекше Комиссия ретінде құрылды. Ортаазиялық бюроға
Я.Рудзутак, И.Зеленский, К.Бауман, И.Варейкис, Карклин сияқты орталық
өкілдерімен қатар, жергілікті халықтар өкілдері А.Икрамов, С.Қожанов,
А.Рахымбаев, Ф.Хожаев, Т.Рысқұлов т.б. кіріп, ауысып отырды.1924 ж. Бұқар
КП-сы ОК-ті, Хорезм КП ОК, Хиуа КП ОК, Түркістан КП ОК мәжіліс терінде
ұлттық кеңестік республикалар құру жөніндегі шешімді мақұлдады.
24-наурызда Түркістан ТКП комитетінің мәжілісінде Сырдария, Жетісу
облысының қазақтары Қазақ АССР-ның құрамына қосылу керек деген ұсынысына
өзбектер, түркімендер қарсы шықты. Оған Қожанов тойтарыс берді. 1924 жылы 2-
сәуірде ТКП-нің ОК-нің пленумы Орта Азияда ұлттық біртекті республика
туралы ұсынысты қабылдады. Оның мазмұны мынадай болды:
1.Түркістан АССР-і, Бұхар АССР-інің өзбектер мекендейтін аумағы
сондай-ақ Тәжік автономиялы, Өзбек КСР республикалар құру керек деп санады.
2. Түркістан КП ОКП Хорезм республикасы Амудария облысымен тым
шалғайда жататынын ескеріп Қарақалпақтар мекендейтін аймағына автоно-мия
беруін жақтап, бұдан былай оның ерекше аумаққа республика болып қала беруін
мойындайды.
3. Түркістан АССР-нің қазақтар мекендейтін аудандары, қырғыздарға
автономия беруді, қамтамасыз ету арқылы Қырғыз Қазақ АССР-не өтуге тиіс,
4. Жаңадан құрылған республикалар: (Өзбек, Түркімен КСР-лары) және
өмір сүріп отырған Хорезм ХКР-ын Орта Азия аумағында партия жолы бойынша
РК ОКА-ның Орта Азия бюросының басшылығымен жаңа эконо мика жолы бойынша
Орта Азиялық экономикалық кеңес арқылы өткізілуі тиіс.
5. Көрсетілген әр республика оларды мекендейтін халықтардың еркімен
РКФСР немесе КСРО құрамына кіруі тиіс.
6. Ташкент қаласы, РК ОК-нің орта бюросы және Орта Азия эконо
миялық кеңесі орналасқан орын ретінде өзбек СССР құрамына кіреді.
1924 жылы сәуірде Қазақ автономиясының бюросы Орта Азияның меже леу
туралы мәселесін қарап, Түркістан АКСР құрамындағы қазақтар мекен дейтін
Сырдария және Жетісу облыстарын Қазақ АКСР құрамына алу қажет тігі туралы
арнайы шешім қабылдады.
1924 жылы 5-ші сәуірде Түркістан, Бұхар, Хорезм республикасын меже
леу және ұлттық республикаларды құру туралы мәселе РК ОК саяси бюро сында
қаралды. 1924 жылы 28-ші сәуірде Орта Азия бюросының ұлттық мем лекеттік
межелеуді пісіп жетіледі деп есептеп ол туралы арнайы қаулы қабылдады.
Орта Азия бюросының қаулысыменен, үш республикасының өкілдерінен тұратын
ұлттық мемлеттік межелеудің мәселелерін алдын ала даярлайтын орталық
комисия құрылды. Осы кезеңнен бастап Орта Азиядағы ұлттық мемлекеттік
межелеуді даярлау, жүргізу де жоспарлы жұмыс жүзеге аса бастады. 1924 жылы
5-ші мамыр мәжілісінде қазақ, өзбек, түркімен комисиялары деп аталатын үш
қосалқы комиссия құрылды. Құрамына қыр ғыз халқының өкілдері кіргізілді.
Қосалқы комиссия бірден-ақ жұмысты қолға алды. Әр комиссия өз ұлтына өз
республикасына көбірек тартып қалуға тырысты. Шекараны айқындау,
экономикалық игіліктерді бөлу, болашақ республиканың астанасын облыстағы
орталықтарын Орта Азияны мекендеп жатқан халықтарын олардың ұлттық құрамына
қарай кіріп жатқан, аумағымен қоса қай республиканың құрамына беру сияқты
аса күрделі де, даулы мәселерді шешу үшін қосалқы комиссиялар орталық
комиссияға ұсыныс білдіруге тиіс болды. 1924 жылы РКП ОК-ң Орта Бюросы
орталық комиссиясының және қосалқы комиссияның жұмыстарын қоыртындылап
төмендегідей қорытынды қабылдады: Бұл қаулыда - қазақ жерлері туралы
комиссия ұсынысы өзгерді. Түркістан, Бұхар және Хорезм республикалар ұлттық
аумақтық белгісіне қарай межелеудің барысында жаңадан бөлінетін ұлттық
аумақтық бірлестіктің федерациясын құрмау қажеттілігі мойындалсын. КСРО-ға
тікелей кіретін тәуелсіз КСРО –лар құқығындағы Өзбек және Түркімен
республикалары, Өзбек республикасы құрамындағы Тәжік автономиялы облысы
құралсын. Түркістан республикасын мекендейтін қазақтар қазіргі өмір сүріп
отырған Қазақ республикасына қосылсын.
1924 ж. мамыр айында ұлттық-мемлекеттік межелеуді дайындау бары
сында үлкен қайшылықты оқиға болды. Хорезм республикасы басшылығы ұлттық-
мемлекеттік межелеуге ашық қарсылық көрсетті.Олар түркмен, өзбек,
қарақалпақ сияқты ұлттық белгісіне қарай,оларды жаңа ұлттық респуб
ликаларға бөлу дұрыс емес. Тіптен олар Түркістан республикасының Аму дария
бөлігін Хорезмге қосуды талап етті.
Хорезм басшылар Көне Хорезм символы болып табылатын өздерінің
мемлекеттілігін жоғалтқысы келмеді. Шамасы келсе соны сақтап қалуға
тырысты. Сондықтан да елді ұлттық межелеу арқылы жойып жіберуге ашық қарсы
шықты.Хорезм республикасы басшыларының бұл күресі Мәскеудің саясатына өз
әсерін тигізбей қоймады.
РК (б) П –і Хорезм КП-ның АК –нің шешімімен санаспай тұра алмады.
Сондықтан өз шешімінде орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелуді тек
Түркістан және Бұқар республикалары шеңберінде жүргізіп, оған Хорезмді
қоспады.Саяси Бюро 1924 ж. 12 маусымында қабылдаған қаулысында Түркімен
және Өзбек тәуелсіз кеңес республикалары құрылсын, Түркістан-ның қазақтары
Қазақ АКСР-не біріктірілсін, РКФСР құрамындағы Қара қырғыз автономиялы
облысы және Өзбек КСР-і құрамындағы тәжік автоно миялы облысы құрылсын
деген шешім шығарды. Қаулыда Хорезм респуб ликасын межелеу туралы сөз
болмады. Бұл Мәскеудің жасаған тактикасы еді. Ұзамай Хорезм басшылары өз
бағыттарын өзгертуге, ұлттық-мемлекеттік межелеуді жақтауға мәжбүр болды.
Ортаазиялық бюроның мүшесі, Түркістан КП жауапты хатшысы И.Варейкис
кәсіпқой революционер, табанды басшы, Азиядағы ұлттық-мемлекеттік
межелеудің авторларының әрі оны жүзеге асырушылардың бірі болды. И.Варейкис
баспасөзде межелеу жайлы үнемі жариялап тұрды. 1924 ж. И.Зеленскиймен
бірігіп, Орта Азияны ұлттық межелеу туралы кітап жазып, тамыз айында
Ташкентте басып шығарды.
1924 ж. Орта Азияны ұлттық-межелеу туралы деген көлемді мақаласы
Туркестанская правдада жарық көрді. Онда И.Варейкис: біз Орта Азия ның
ұлттық құрылысындағы аса үлкен реформаның, шынында нағыз револю- цияның
қарсаңында тұрмыз-деп[4.39-б] жазды.
Варейкис осы мақаласында Түркістан, Бұқар өзбектерінен Өзбек Респуб
ликасын, Түркістан, Бұқар, Хорезм түркмендерінен Түркімен Республика сын
құру керек деген ұсыныс айтқан еді. Түркістанның жартысын алып жатқан
қазақтар мекендеген аудандар КАЗ АКСР-нің құрамына өтеді.
РКФСР құрамында болуы үшін қырғыздар өз автономиялы облысын құрады.
Тәжік автономиялы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҰЛТТЫҚ –МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы- Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық-межелеудің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..12
1.2 Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық-межелеудің тарихтық-құқықтық тұрғыдан
зерттелу
дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
1.3 Қаз АССР –нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО
құрамындағы құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ-МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29
2.1 Ұлттық-межелеу ісіне басшылықтың
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... .. 29
2.2 Қазақ Ревкомы және Қазақстанның тұтастығын сақтау мәселелері ... ... .
35
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУМАҚТЫҚ ТҰТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...40
3.1 Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан
дыру жолындағы қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
3.2 Орал облысы және Қостанай уезінің, Семей және Ақмола облыстарының
Қазақстанға қайта
қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .44
3.3 Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының аяқталуы ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
КІРІСПЕ
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы халықаралық қауымдастықтың толық
мүшесіне айналып, демократиялық және құқықтық мемлекет құрды. Бұл оңайға
түскен жоқ, еліміз қаншама қиын-қыстау жолдан өтті.
Бұл тақырыпты ашудың алдында 1-ден, мемлекеттік аумақ деген ұғымның
мәнін ашып алайық. Мемлекеттік аумақ белгілі бір мемлекеттің егемендігіне
қарасты жер шарының бір бөлігі. Мемлекеттік аумақтың құрам дас бөліктері
болып құрғақтағы, судағы, жер қойнауындағы және әуедегі кеңістіктері
жатады.
Әрбір мемлекет өз аумағында толыққанды егемендік билікке ие және ол
ерекше аумақтық үстемдік сипатта болады. Мемлекеттік аумақ мемлекеттік
шекарамен анықталады. Мемлекеттік шекара - бір мемлекеттің аумағын екінші
мемлекеттің немесе ашық теңізден бөліп тұратын сызықтар, ол мемлекеттің
аумақтық үстемдігінің шегі.
Заң ғылымында мемлекеттік аумақтың тұтастығы ұғымы бар. Мемлекет
тік аумақтың тұтастығы оның аумағын зорлықпен бөлшектеуге немесе басып
алуға және оның бір бөлшегін бөліп алуға тыйым салу болып табыла ды[17,1].
Қазақстан Республикасы аумақтық тұтастықтың және мемлекеттік шекараға қол
сұғылмайтындығының халықаралық принциптерін негізге алады.
Республиканың аумақтық тұтастығы еліміздің Конституциясында
бекітілген. Онда Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
бөлінбеуін қамтамасыз етеді[17,2],- делінген
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Конституцияның осы
бабына ресми түсінік бергенде: Мемлекет аумағы осы мемлекет өмір сүретін
және егемен мемлекет ретінде істейтін кеңістік шегін білдіреді, бұл билік
осы аумақтағы ең жоғары және біртұтас тәуелсіз билік болып табылады[17,3]
–дей келе аумақтық тұтастық, қол сұғылмау және бөлінбеуге кіретін ұғымдарды
анықтап берді. Аумақтық тұтастық мызғымас конституциялық норма, ол аса
қасиетті ұғым. Себебі ол мемлекеттің егемендігін, ұлттық қауіпсіздігін және
негізгі материалдық байлықтарын айқындаушы шарт болып табылады.
Қазақстанның бүгінгі аумақтық тұтастығы Қазақ хандығы дәуірінде
қалыптасып, халқымыз оның тұтастығын ондаған жылдарға созылған сұра пыл
соғыстар кезінде де сақтап отырды. Патшалық Ресейдің отаршылдығы кезеңінде
Қазақстан мемлекеттілігін жоғалтып қана қойған жоқ, сонымен қатар оның
аумақтық тұтастығынан да айрылды. Қазақстан жерлері патша лық Ресейдің
әртүрлі әкімшілік орталықтарына бағынышты болып қалды.
Қазақ жерлерін тұтастығын қалпына келтіруге алғаш рет 1917-1918 ж.
Алашорда үкіметі талпыныс жасады. Алаш қайраткерлері ең алдымен Қазақ
станның аумақтық тұтастығын тарихи-этнографиялық тұрғыдан түгендеп берді
және оны бір тудың астына біріктіруге нақты қадамдар жасады. Бірақ
Алдашорда үкіметінің тарих сахнасынан кетуіне байланысты оның жоспар лары
орындалмай қалды.
Қазақ жерлерін біріктіруде алғашқы шешуші қадам РКФСР Халкомы
кеңесінің 1919 ж. 10 шілдедегі декретімен қабылданған Қазақ өлкесін
басқару жөніндегі революциялық комитет туралы уақытша Ережеде жасалды. Осы
Ереженің №3 параграфында Қазақ өлкесінің аумағын анық тағанға дейін
Түркістан республикасымен, Қазақ съезімен және орталық Кеңес өкіметімен
келісе отырып, ревкомның қарауына Астрахан губерния сындағы қазақ аумақтары
және мына облыстар: Орал, Торғай, Семей және Ақмола облыстары кіреді[10,14-
б]-деп көрсетілген..
Мұнда қазақ жерлері түгел қамтылмағанымен, оның көпшілік аумағы
қарастырылған, соның ішінде Астрахан губерниясындағы қазақ аумақ-тарының
Қазревкомға қарауына берілуінің маңызы зор болды. Өкінішке орай, Астрахан
губерниясындағы қазақ аумақтары Қазақстан құрамына толық өте алмай қалды.
Басында дұрыс қойылған мәселе кейін дұрыс шешімін таба алмады. Қазревком өз
тұрғысында қазақ жерлерін қайтарып алу барысында біраз әрекеттер жасады.
Соның ішінде шешуші табыстары-ның бірі Қостанай уезін Ресей Федерациясының
Челябинск губерниясының құрамынан бөліп алып, Қазақстан құрамында сақтап
қалуға қол жеткізуі.
Сондай-ақ Орал облысының тағдыры қыл үстінде тұрды. Әсіресе солшыл
ұлтшылдыққа ұрынған Орал облысының большевиктік басшылығы осы облысты
Қазақстаннан бөліп әкетіп, РКФСР құрамына қосып алуға барынша әрекет
жасады, алайда ол әрекеті сәтсіз аяқталды. Жергілікті шовинист басшылардың
бұл әрекетін Мәскеудің өзі де қолдамады.
Қазақстан жерлерінің тұтастығының қалыптасу барысында Орынбор
губерниясы мен Орынбор қаласының алғаш еліміздің құрамына кіргізіліп, кейін
оның құрамынан шығарылуы да Орталыққа тәуелділігімізді көрсетеді.
Қазақ жерлерінің тұтастығын қалыптастыруда ерекше кезең болған
уақиға БОАК пн РКФСР Халкомының 1920 ж. 26 тамыздағы Автономиялы Қазақ
Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы декреті болып табылады.
Декретте жаңадан құрылған Қазақ АКСР-нің құрамына Семей, Ақмола,
Торғай, Орал облыстары көрсетілген уездерімен, Закаспий облысының
Красноводск уезінің 4-5 адай болыстар, Астрахан губерниясының Синеморск
болыстығы, Бөкей ордасы тағы басқа жерлері кірді[30,251-б].
Бұл декрет Қазақстан аумағының тұтастығын қалыптастырудағы аса ірі
де елеулі тарихи оқиға болғанымен, ол еліміздің аумағын толық межелеп бере
алмады. Себебі Жетісу мен Сырдария облыстары Түркістан губерния-сының
құрамында, Ақмола, Семей облыстары Сібір Ревкомы құрамында қала берді.
Қазақстан мен Түркістан арасындағы шекараны анықтау тек 1925 ж. шешілді.
Осы облыстардың Қазақстан құрамына қосылуының тарихи маңызы өте зор болды.
1924 ж. межелеу нәтижесінде Орта Азияның саяси –географиялық картасы
түбірімен өзгерді. Түркістан Республикасы, Бұқар Халықтық Социалистік
Республикасы, Хорезм Халықтық Социалистік Республикасы сияқты мемлекеттік
құрылымдар таратылып, тарих сахна-сынан мәңгілікке кетті. Бұлар патшалық
Ресей заманындағы әкімшілік аумақтық құрылымнан мұраға қалған көп ұлтты
мемлекеттер еді. Осы тарихи процессте Түркістан АССР-нің құрамындағы Жетісу
және Сырдария облысының қазақтар мекендеген аумақтары ҚАССР-нің құрамына
өтті.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан аумақтарының және қазақ халқының
тұтастығы қалпына келтірілуі, қазақ жерлерін өзіне қайтару оңайлықпен
шешілген жоқ. Осы тарихи процесс қазақстандық тарих ғылымы тұрғысынан да,
тарихи-құқықтық ғылыми тұрғысынан да осы уақытқа дейін толық зерделенбеген.
Мысалы, Жетісу және Сырдария облыстарының Қазақстанға өтер кездегі талас
тартыстар мен дау-дамайлар, күрес барысы ерекше зерттеуді қажет етеді.
Себебі қазақ жерлері өзінен-өзі қайтарыла салған жоқ. Осы жолда көптеген
қазақ қайраткерлерінің тері төгілді. Бұл мәселе құқықтық ғылыми
әдебиеттерді мүлдем сөз болмады десек те болады. Мысалы 1924-1925 жылдары
Түркістан республикасынан бөліген аудандарды басқару жөніндегі Қазақ
Революциялық комитетінің атқарған қызметі жөнінде бірді бір әдебиетте
айтылмай келді. Бұл орган сол кезеңде аса маңызды тарихи іс-шараларды
жүзеге асырып, қазақ жерлері мен қазақ халқын тұтастандыруға бірден бір
атсалысқан мекеме болды. Еліміздің саяси-құқықтық тарихындағы осы
оқиғаларды зерттеудің бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін маңызы өте зор.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысым
Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасуының проблемаларын зерттеуге
бағытта-лады. Бұл зерттеу еңбегімнің алдына мынадай мақсат қойылды: 1917-
1925 жылдар арасындағы зор күрделі тарихи кезеңде Қазақстан аумағының
тұтастығының қалыптасуына тарихи-құқықтық тұрғыдан талдау жасау. Орта
Азиядағы ұлттық-мемлекеттің межелеуге және басқа тарихи оқиғаларға
байланысты мұрағат құжаттарына, дерек көздеріне сүйеніп ғылыми зерттеу
жүргізіп, сараптама беру, осы тарихи құқықтық процесстің кезеңдері мен
ерекшеліктерін ашу.
Осы мақсатқа байланысты зерттеу еңбегінің алдына мынадай міндеттер
қойылды.
- мәселенің теориялық және методологиялық негізлерін анықтау, осы
тұрғыдан большевиктер партиясының ұлт мәселесі жөніндегі теориясы мен
практикасын бүгінгі сыни тұрғыдан таразалау;
- зерттелініп отырған мәселеге байланысты тарихи және тарихи-құқық тық
әдебиеттерге ғылыми тұрғыдан талдау жасау;
- Қазақ АССР-нің Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеуге байланысты
РКФСР мен КСРО құрамындағы құқықтық мәртебесін зерттеу;
- Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастан-дыру
жолындағы қызметін саралау;
- Ақмола, Семей облыстарының Сібір Ревкомның қарамағынан Қазақ-станға
өтуінің мәселелерін зерделеу;
- Орынбор губерниясы мен Орынбор қаласының Қазақстанның құрамында болуы
және оның құрамынан шығарылуының тарихи-құқықтық мәселелерін зерттеу;
- Батыс Қазақстанның, Қостанай уезінің Қазақстанға өтуінің қиындық-тарын
көрсету,
- Қазақстан мен Түркменстан арасындағы шекара белгілеу мәселелерінің
барысын қарастыру т.б.мәселелер.
Зерттеудің дерек көздері: Еңбекті зерттеу мынадай: Сборник
законов СССР, Образоваине Казахской АССР. Сборник документов и материалов.
Алма-Ата: 1957., Юридический энциклопе дический словарь, С.Э. М.,1987.,
В.И.Ленин ш.т.ж. Т.24. М., М.Қазыбек., Ғ.Маймақов. Құпия кеңестер, М.Шокай.
Таңдамалы шығармалар, Т.Рысқұлов т.ш.ж. А, 1997., С.Зиманов, С.Дәулетова,
М.Исмагұлов. Казахский ревком. Алма-Ата, 1988. М.Қойкелдиев. Алаш
қозғалысы., Алматы.1998. Ғ.Маймақов. Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы.
2005 т.б. жинақтар мен тарихи еңбектерге сүйене отырып жазылды.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы: еліміздің тарихи-құқықтық ғылымын да
Қазақстанның мемлекет ретіндегі аумақтық тұтастығының қалыптасуы ның
тарихи бейнесі жасалынды. Бұл процесс Орта Азиядағы ұлттық-мемле кеттік
межелеумен байланыстыра отырып зерттелінді. Қазақ жерлері-нің басын
біріктіру процесіндегі кездескен қиындықтар мен жетістіктер жайлы дерек
материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы. Қазақ мемлекет тілігінің
қалыптасу кезеңін зерттеуде, талдауда тақырыптың мәнін ашып саралау, тарихи-
құқықтық ғылым үшін мәні зор. Тың да өзекті мәселе. Зерттеудің тарихи
тәжірибелері мен сабақтары тағылым аларлық. Бұл еңбектің материалдарын
мектепте және жоғарғы оқу орындарында құқық және тарих пәндерін оқытуда
пайдаланудың мәні бар деп есептеймін.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, Ұлттық-мемлекеттік межелеудің
теориялық негізі және тарихтық –құқықтық зерттелуі, Қазақстанның аумақтық
тұтастығының қалыптасу жолдары деген тараулар және Қорытынды, Пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ –МЕМЛЕКЕТТІК МЕЖЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТАРИХТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Большевиктер партиясының ұлттық бағдарламасы- Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық-межелеудің теориялық негізі
Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік
межелеудің теориялық негіздеріне В.И.Лениннің ұлт мәселесі
жөніндегі теориясы, Ресей Коммунистік (большевиктер ) партиясының
ұлттық бағдарламасы және саясаты жатты. Большевиктер
партиясының көсемі В.И.Ленин ұлт мәселесі жөнінде үлкен теория
жасады. Кезінде оны ұлт мәселесі туралы ілім деп те атады . В.И.Ленин
мен большевиктер партиясының ұлт саясатының негізінде кеңестік ұлттық –
мемлекеттік құрылыс саясаты жүзеге асырылды. Осы кеңестік ұлттық
мемлекеттік құрылыстың құрамдас бөліктері болып; кеңестік федерация;
кеңестік автономия; одақтас респуб лика; ұлттық мемлекеттік межелеу;
одақтық мемлекет пен одақтық респуб ликалардың, автономиялы республикалар
мен облыстардың өзара байла ныстары т.б табылады .
Бұл ұғымдар кеңестік дәуірінде ең өзекті мәселелер
болғанымен, бүгінгі күнде тарихи құқықтық терминге айналды. Бұл
ұғымдардың кейбі рінің қазіргі кезде де партиялық мәні жоғала қойған жоқ.
Олар негізінен ғылым үшін ғана қажеттілік болып қалды .
Енд большевиктер партиясының ұлт саясатының теориялық жақтарын
және олардың ұлттық-мемлекеттік құрылысқа қатыстылығын қарастырып көрелік
.
Большевиктер партиясы ең алдымен саяси билік үшін күресті. Олар
саяси билікке тек социалистік революция арқылы қол жеткізуге болатын-
дығын жақсы білді.Сол үшін де В.И.Ленин социалистік революция теориясын
жасады. Ресей көп ұлтты мемлекет болған соң большевиктер партиясы
ұлт мәселесін айналып өте алмады . В.И.Ленин ұлт мәселесінің де
теориясын жасады. Бірақ большевиктер ұлт мәселесін социалистік
революцияға, тап күресіне тәуелді мәселе ретінде қарады . Ұлттық
қозғалыстарды социалистік революцияның резерві деп санады . Осыдан
келіп ұлттардың бостандығын жариялай отырып, большевиктер партиясы
оны тек социалистік революция шешеді деп санады. Большевиктер
партиясы бір қолмен ұлттардың бостандығын, тәуелсіздігін, өз мемлекетіне
бере отырып, екінші қолымен ол тәуелсіздікті интернационализм ұраны
арқылы тұншықтырып та отырды. Алдымен автономиялы республиканы, содан
кейін одақтас республиканы большевиктер партиясы ұлттардың өзін-өзі
билеудің аяқталған формасы немесе егемендігінің үлгісі ретінде
барынша дәріптеді.Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында кеңестік ұлттық
- мемлекеттік құрылысы шамамен осындай схемамен жүргізілді.
Осылай КСРО құрылды, оның одақтық және автономиялы ұлттық респуб ликалар
мен облыстардан тұратын субъектілері құрылды .
Марксизмнің ұлт мәселесі жөніндегі теориясының негізін
қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс Коммунистік партияның Манифесінде
ұлт мәселесін шешудің негізі таптар күресінде жатқандығын негіздеп
берген еді. Олар бір индивидиумның екінші индивидиумды қанауының
жойылуына байланысты, бір ұлттың екінші ұлтты қанауы жойылады
[21,251 б,] деген тұжырым жасады .
К.Маркс пен Ф.Энгельстің бұл тұжырымдары марксизмнің ұлт мәселесі
жөніндегі теориясының іргетасының бірі болды . К.Маркс пен Ф.Энгельстің
Барлық елдің пролетарлары, бірігіңдер! деген жауын-герлік ұраны
да жұмысшы табының мүддесін көздеуге негізделген. Көп ұлтты
Ресейде (кейінірек КСРО-да ) ұлт мәселесінің теориясы мен
практикасы, ұлттық- мемлекеттік құрылысының негіздері В.И.Лениннің,
И.Сталиннің т.б больше виктер көсемдері мен қайраткерлерінің
еңбектерінде және большевик тер партиясының сьездері,
конференцияларының қаулылары мен қарар ларында дамып отырды .
1903 жылы РСДЖП-ның екінші сьезінде В.И.Лениннің басшылы
ғымен қабылданған партияның алғашқы бағдарламасында Мемлекет
құрамына кіретін ұлттардың бәрінің өзін - өзі билеу құқығы туралы
айтылды .
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында және соғыс
жылда- рында В.И.Ленин ұлт мәселесімен тереңдеп айналысты, оның
теориясы мен бағдарламасын жасады . Ұлт мәселесі жөніндегі сын
заметка-лар (1913 ж) Ұлттардың өзін - өзі билеу құқығы (1914ж)
кітаптары мен көптеген мақалаларын жазды . Жалпы ұлт мәселесіне
қатысты 100-ден аса еңбектер жазған .
Ұлттардың дамуының ұлттық қозғалыстың дербес, тәуелсіз
ұлт-тық – мемлекетке алып келетінін В.И.Ленин өзінің ұлттардың
дамуы туралы екі тенденция туралы қағидасында да дәлелдеп
берді. Дамушы капитализм,- деп жазды В.И.Ленин, - ұлт мәселесіндегі
екі тарихи тенден цияны біледі. Біріншісі: ұлттық өмір мен ұлттық
қозғалыстардың оянуы, ұлттық езгінің барлық түрлеріне қарсы күрес,
ұлттық мемлекет-тің құрылуы. Екіншісі: ұлттар арасындағы барлық
қатынастардың дамуы және жиіленуі, ұлттық оқшауланудың қирауы,
капиталдың, жалпы экономикалық өмірдің, саясаттың, ғылымның және т.б
интернационалдық бірлігінің жасалуы[26, 14 б.]. В.И.Лениннің осы
сөздерінде ұлттардың пайда болуынан бастап, дербес ұлттық
мемлекет құруға дейінгі жолы дәл және нақты көрсетілген. Бұл да
В.И.Лениннің ұлт мәселесі теориясына қосқан ірі үлестерінің
бірі .
1917 жылы Ресей империясының құрамындағы ұлттар мен халықтар да
өзін - өзі билеу құқығына ие болу жолында күрес жүргізді
.Алдымен Кеңес үкіметі Польша мен Финляндияның тәуелсіздігін
мойындады . Бұл екі мемлекеттің тәуелсіздік алуы басқа ұлттарға
да әсер етті . Прибалтика, Украина, Белоруссия, Повольже, Закавказье,
Қазақстан, Орта Азия, Қиыр шығыс халықтары қалыптасқан тарихи
мүмкіндікті пайдала-нып,өздерінің толық тәуелсіздігін жариялауға әрекет
етті. Бұл қалыптас-қан тарихи жағдайдан туындаған объективтік
құбылыс еді .
Эстония мен Латвия да Октябрь революциясынан соң бірден
–ақ кеңестер билігі орнады. 1918 жылы қарашада Эстония мен Латвияда
буржуазиялық ұлттық үкіметтер құрылды.1920 жылы ақпанда және тамызда
Кеңес үкіметі Эстония және Латвиямен бейбіт келісімге қол
қойды .
Литвада 1918 жылы ақпанда тәуелсіз Литва республикасы жариялан
ды. 1919 жылы қаңтарда Литваның буржуазиялық үкіметі қуылып, билік
кеңестерге өтті. 1919 жылы Польшаның әскерінің кіруіне орай
Литвада кеңес үкіметі құлады, буржуазиялық үкімет орнады. 1920
жылы жазда Кеңес үкіметі буржуазиялық Литвамен бейбіт
келісімге қол қойды .
Украина мен Белоруссияда толық тәуелсіздікке басқан
қадамдар сәтсіздікпен аяқталды.1917 жылы Украинада Орталық Рада
құрылды.1917 жылы маусымда Рада Украинаның автономиясын жариялады және
үкіметтің ролін атқарған Бас хатшылықты құрды.1918 жылы ақпанда Кеңес
әскері Киевті басып алды Орталық Рада құлады. Украинада Кеңес билігі
орнады. Ұзамай неміс әскерлері Киевті басып алып, Орталық Рада билігін
қайта орнатты.1919жылы наурызда тәуелсіз Украин Кеңестік Социалистік
Республикасының Конституциясы қабылданды .
1917 жылы тамызда Белорусь Ұлттық Радасы құрылды . 1917 жылы
Белорусь Радасы большевиктердің күшімен биліктен сырғытылды . 1918
жылы ақпанда неміс әскерлерінің көмегімен Белорусь Радасы
қайта билікке келді.1919 жылы қаңтарда тәуелсіз Белорусь Кеңестік
Социалистік Республикасы құрылды .Ұзамай оның конституциясы
қабылданды .
Украина мен Белорусь кеңестік республикалардың РКФСР мен
терезесі тең тәуелсіз социалистік республика болуы большевиктер
үшін ұлттардың кеңестік түрде өзін-өзі билеу құқығының жүзеге
асқандығының үлгісі еді .
Октябрь революциясынан кейін бірден – ақ Тифлисте құрылтай
жиналысына сайланған делегаттардың негізінде Закавказье Комиссариаты
құрылды. Оған көбіне грузин және әзірбайжан помещиктері мен интеллигент
тері кірді. Комиссариат Кеңес үкіметін мойындамады, большевиктердің
Құрылтай жиналысын қуып таратуын заңсыз деп таныды .
1918 жылы сәуірде Закавказье сеимі тәуелсіз Закавказье
Федера циялық Республикасын жариялады. Бірақ бұл федерация ұзақ өмір
сүрмеді. Оның орнына тәуелсіз Грузия, Армения және Әзірбайжан
республика-ларының құрылғаны жарияланды .
Әзірбайжанның Кеңестік Республикасының уақытша әскери
рево-люциялық комитеті билікті қолға алған соң, 1920 жылы 29 сәуірде
В.И.Ленинге жеделхат жолдап, әскери көмек сұрады .
Ресейдің Қиыр Шығысында 1920 жылы сәуірде Қиыр Шығыс республикасы
құрылды. РКФСР бұл республиканы 1920 жылы мамырда таныды.Қиыр Шығыс
республикасы мен РКФСР арасында шекара бөлінісі анықталды. Бұл
республиканың буржуазиялық – демократиялық сипаттағы өз
конституциясы қабылданды .
1918-1919 жылдары Омбыда Батыс Сібірді билеген адмирал
Колчак басқарған Сібір үкіметі орнады. Бұл үкімет 1920 жылы
Қызыл Армияның тегеуірінімен құлады .
Большевиктер партиясының мемлекеттік билікті қолға алған
соң ұлт мәселесіндегі ең алғашқы шарасы Ұлт істері өніндегі халық
комисса риатын құру болды. Оның басшысы болып И.Сталин бекітілді
1917 жылы екінші қарашада РКФСР Халком кеңесі төрағасы
В.И.Ленин және ұлт істері жөніндегі халық комисары И.Сталин
қол қойған Ресей халықтарының декларациясы жарияланды. Осыдан
соң1917 жылы 20 қазанда В.И.Ленин және И.Сталин қол қойған Халық
Комиссарлары Кеңесінің Ресейдің және Шығыстың барлық еңбекші
мұсылмандарына үндеуі жарияланды .
Большевиктер партиясының ұлт саясатындағы, ұлттық
мемлекеттік құрылыс саясатындағы жаңа бағыты РК(б) П – ның Х
съезінен бас талды деп санауға негіз бар. РК(б) П-ның Х
съезінде ұлт мәселесі жөніндегі баяндаманы И.Сталин
жасады.И.Сталиннің баяндамасы негізінде Партияның ұлт мәселесі
жөніндегі кезекті міндеттері деген қарар қабылдады . Осы
қарарда федерацияның әр түрінің қалыптасқандығы туралы
айтылды.
Кеңес Одағы құрылғаннан кейінгі ұлт мәселесін қараудың
үлкен кезеңі РК(б)П-ның ХІІ съезі болып табылады . Съезд
1923жылы 17-23 сәуірде өтті . Ұлт мәселесі туралы баяндаманы
И.Сталин жасады . И.Сталин баяндамасы Партиялық және мемлекеттік
құрылыстағы ұлттық моменттер туралы деп аталды. И.Сталин КСРО-
ның құрылуы туралы айта келіп :Бұл Одақтың негізі – еріктілік
және Одақ мүшелерінің құқықтық теңдігі деп көрсетті . И.Сталин
осылай КСРО – ның ұлттық - мемлекеттік құрылысының теориялық
негізін қалады. ХІІ съезде қойылған маңызды мәселелердің бірі
ұлттардың құқықтық теңдігін олардың нақты теңдігіне жеткізу
мәселесі болды .
РК(б)П-ның ХІІ съездінде ұлт мәселесінің Одақ
дәрежесіндегі теоретигі әрі практиктерінің бірі Түркістан
республикасының Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы
Т.Рысқұлов сөз сөйледі.
Ол өз сөзінде федералдық орталық пен шет аймақтардың
өзара байланысын нығайту мақсатында Одақтық органдар және ұлттарды
тең дәрежеде қамтамасыз ететін ерекше ұлттар палатасын
құруды ұсынды .
РК(б)П ХІІ съезі ұлт мәселесін , ұлттық – мемлекеттік
құрылысты теориялық және практикалық тұрғыдан қарастырған соңғы
партия съезі еді . РК(б) П ХІІ съезіндегі Сталиннің баяндамасы
және оның негізінде қабылданған қарар партия мен кеңес
үкіметі ұлт мәселе-сіне теориялық та, практикалық та тұрғыдан соңғы
нүкте қойды деп санау ға негіз бар ..
Сонымен жоғарыда айтылған жайттардан мынадай қорытынды тұжырымдар
жасауға болады: 1924 жылы жүзеге асқан Орта Азия мен
Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік межелеудің негізінде В.И.Лениннің ұлт
мәселелері жөніндегі теориясының қағидалары, осының негізінде
жасалған РК(б)П-ның ұлттық саясат жатты. В.И.Лениннің, РК(б) П-нің
ұлт мәселесі туралы бағдарламасының қағидалары 1903 жылдан
1922 жылға дейін үлкен эволюция жолынан өтті. Қазан төңкерісіне
дейін ұлттардың дербес мемлекет болып шыққанға дейін өзін - өзі
билеу құқығын ту қылып көтерген большевиктер партиясы, Қазан төңкерісінен
кейін бұл ұраннан өлердей қорықты .
Себебі бұл ұрандар большевиктер партиясы үшін өзін-өзі мерт
қылумен пара-пар еді. Ресейді ұлттық белгісен қарай ондаған мемлекетке
бөліп жіберген болар еді. Бұл жолдағы нақты қадамдар Польша Финляндия,
Литва, Латвия, Эстонияның тікелей бөлініп кетуі, Армения, Грузия және
Әзірбайжанның 1920 жылы Кеңестік Ресейден тыс тәуелсіз буржуазиялық
мемлекеттер болуы, Украин Радасы мен Белорус Радасы, Қоқан (Түркістан)
автономиясы, Алашорда үкіметі т.б. толып жатқан ұлттық мемлекеттік
құрылымдардың пайда болуы, осының бәрі де большевиктер партиясының, кеңес
өкіметінің басшыларын шошытты. Мәселе қарудың күшімен шешілуге көшті.
Азамат соғысы басталды.
Азамат соғысының себептерінің бірі төңкеріс негізінде бұрынғы
қанаушы топтардың байлығы мен билігін зорлықпен тартып алу ғана емес,
ұлттардың толық дербестікке, егемендікке ұмтылуы да болды. Ұлттық мүдде,
ұлттық дербестікке ұмтылу шеткі аймақтардағы күрестің негізгі туына
айналды.
Осындай жағдайда большевиктер партиясы өзінің ұлттық саясатын
нақтылады. Кеңес өкіметі қарауындағы ұлттарды уысында ұстап қалу үшін
оларға кеңестік түрдегі ұлттық облыстық автономия; ұлттық одақтық
республика сияқты мемлекеттік құрылымдарды дүниеге әкелді.
1.2 Орта Азиямен Қазақстанды мемлекеттік межелеудің тарихи-құқықтық
тұрғыдан зерттелу дәрежесі.
Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық - мемлекеттік межелеу тақыры
бында көптеген тарихшы және құқықтанушы ғалымдар қалам тартты. Бұл
тақырыпты ғылыми тұрғыдан сараптау осы процесс басталған 1924 Орта Азия
мен Қазақстанды ұлттық – мемлекеттік межелеудің тарихи – құқық тық
жылдың өзінде- ақ қолға алынған еді. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық –
мемлекеттік межелеуді ең алғашқы талдап – таразылаушылар Түркістан АКСР–ы,
Бұқар және Хорезм республикалары ның, Қазақ АКСР – ның басшы мемлекет және
партия қайраткерлері еді. Олар осы аса ірі дәрежедегі саяси науқанды
әзірлеуші, ұйымдастырушы және жүзеге асырушылар болды. Сонымен қатар олар
межелеу барысы туралы алдымен баспасөзде мақалалар жариялап, кейінірек
шығарылған кітаптары арқылы көпшілікке насихаттаған публицистер ретінде де
көрінді. И. Вареикис, И. Зеленский тұрғыдан зерттелу дәрежесі. Зеленский,
Ф. Ходжаев, С. Меңдешев, С. Қожанов т. б. ұлттық – мемлекеттік межелеуді
тікелей жүзеге асыруға қатысушылардың еңбектері осы процесті терең
зерттеуге негіз болады. Олардың еңбектерінің құндылығы сонда, бұл еңбектер
ұлттық – мемлекет ұлттық – мемлекеттік межелеудің практикалық жоспары
жасалған десе болады.Олар жүзеге асырған жұмыстарын кейде алдын-ала жоспар
түрінде, көбіне ізі суымай тұрып қағазға түсіріп көпшілікке жария етіп
отырды. Бұл қайраткерлердің еңбектері көбіне түсіндіру,осы ұлттық-
мемлекеттік межелеу процесінің маңызын дәріптеу және насихаттау, сол
арқылы Коммунистік партия мен В.И.Лениннің ұлттық саясатын мақтап
–марапаттау бағытында жазылды. Мұның өзі олар үшін партиялық және
әлеуметтік тапсырма да болатын. Орта Азиядағы ұлттық – мемлекеттік
межелеуді алғаш тереңдеп зерттеу шілер осы тарихи процесті жүзеге
асырушылар РК(б)П ОК – нің Орта Азия бюросының төрағасы және Түркістан
Компартиясы Орталық Комитетінің жауапты хатшысы И. Зеленский және И.
Варейкис болды. Көлемі жүз бетке жуық болатын осы кітап 1924 жылы тамыздың
соңына қарай жазылып бітсе керек. Оның көпшілігін И. Варейкистің еңбегі
құрайды. Бұл кітап сондай – ақ еңбек сол кезеңде түсіндіру, насихаттық
қызмет те атқарған. Авторлар ұлттық межелеудің маңызына тоқталып, оны
барынша лениндік ұлт саясатының табысы және жергілікті халықтар үшін аса
маңызды оқиға деп дәріптейді. И. Варейкис: Біз бұл жерде (КСРО – да) ұлт
мәселесін шешудің тұңғыш үлгісін көріп отырмыз; Ұлттық межелеу Орта
Азиядағы екінші революция, - деп жазады,- Бірыңғай ұлттардың Орта Азияға
бытырап, шашырап кеткен еңбекшілерінің өкілдерін қазіргі кезде біз біртұтас
кеңестік ұлттық мемлекеттілікке жинастырудамыз. Біз Орта Азияның әр
бұрышына шашылып кеткен өзбек, қазақ, қырғыз, түркімен, тәжік т. б. еңбекші
бұқарасын біртұтас бірыңғай республикаларға жинаудамыз, дұрысы жинауға
көмектесудеміз[4,18-б].
И. Варейкис пен И. Зеленскийдің еңбегінде Орта Азиядағы ұлттық
кеңестік социалистік республикасын құру тұжырымы жасалды және олар
негізінен бұл тұжырымды партияның орталық комитетінің ұлттық – мемлекеттік
межелеуге қатысты құжаттарынан алды. И. Варейкис пен И. Зеленскийдің
еңбегінің құндылығы оның осы бағыттағы алғашқы зерттеу ғана емес, онда осы
процестің ерекшеліктері, маңызы, ең бастысы мол тарихи деректер қамтуында.
И. Варейкис пен И. Зеленскийдің еңбегі таза партиялық, таптық көзқарас
тұрғысынан жазылды. Сондықтан олардың тұжырымдары да осы көзқарасқа
қызмет етті. И.Варейкис межелеудің, онан кейін құрылатын ұлттық
республикалардың болашағына сенбеді. Ол ұлттық – мемлекеттік межелеуді
КСРО деп аталатын үлкен Кеңестік пәтердің ішкі бөліктері ғана деп
санады. Бұл И. Варейкистің ғана емес бүкіл кеңестік ұлт саясатының бағыты
еді
И.Варейкис өз еңбегінде Орта Азия федерациясын құруды жақтады.
РКФСР, ЗКФСР сияқты Орта Азия республикаларының да федерациясын құруды
жақтай отырып, ол федерацияны тура қазір құруға болмайды, ол болашақтың ісі
деп, оны кейінге сүйікті атамекеніміздің ұлттық бірлігін бөлшектеу
мақсатында шетке сырғытты. Федерация жеке мемлекеттердің одағы, әзірше осы
жаңа мемлекеттер әлі де қалыптаспаса біз оны қалай құрамыз, - [4,39-
б]деп жазды И. Варейкис.
И.Варейкистің осы бағытын Мұстафа Шоқай кезінде қатты сынға алды.
Ең алдымен, М.Шоқай Орта Азиялық федерация идеясының қайдан шыққанын
анықтап берді. Ол өзінің Кеңестік Орта Азия федерациясынан Түркістан
ұлттық тәуелсіздік мемлекетіне деген мақаласында: 1924 жылы Мәскеу
большевиктері сүйікті атамекеніміздің ұлттық бірлігін бөлшектеу мақсатында
рулық республикалар мен автономиялы аймақтар құруды ойластырып жатқанда,
ұлттық намысы мен иманын жоғалтпаған Түркістан-дық ұлттық коммунистер
федерация идеясын көтерген болатын. Түркіс-тандық коммунистер осы федерация
идеясын Мәскеу қызыл империалис-терінің бөлшекте де билей бер деген
ұранына қарсы қойған.
Одан әрі М.Шоқай: Варейкис ол кезде де Орта Азия федерациясының
құрылып қалу себебін ақтап, ресми дәлелдер тапқан болатын. Айлакер
Варейкис: Қазіргі күнде Орта Азия федерациясын құру мәселесі тек
көзқарастарға ғана емес, сонымен қатар қаржыға да қатысты болып отыр.
Федерация дегеніміз жеке – жеке мемлекеттердің одағы. Осы одақты құрай-тын
жеке мемлекеттер болмайынша федерацияны қайтіп құрмақпыз! Сондықтан алдымен
федерацияға кіретін жеке мемлекеттерді құруымыз тиіс деп шықты. Варейкистің
пайымдауы негізінен дұрыс та. Күллі буржуазиялық мемлекеттердің заң
оқулықтары федерация туралы осылай түсіндіреді, - [24,157-б]деп жазды М.
Шоқай.
М.Шоқай Қалай дегенмен де, біз федерация идеясы Ұлттық республи-
калар идеясынан артық деген сенімдеміз. Біздің мұратымыз – бөлінбейтін
біртұтас Түркістан. Біз келешекте Түркістанымызды бөлінбес біртұтас ұлттық
мемлекет түрінде көргіміз келеді. Ту қылып отырған осы ұлттық міндеттің
орындалуы әбден мүмкін, ол бізге де нәсіп болатын шығар деген үміттеміз, -
деп жазды М.Шоқай[24,159-б].
М.Шоқайдың РК(б)П ОК – нің Орта Азия бюросы туралы пікірлері де
қызықты. Оның Орта Азия бюросы деген мақаласы бар. М. Шоқай Орта Азия
бюросының шын бет пердесін ашып көрсетті. Ол Ресей коммунистік партиясы
Орталық Комитеті тарапынан ол жердегі Тәуелсіз кеңес республикалары
партия комитеттері іс – қимылдарын бақылап отыру үшін арнаған бюроның
барлық мүшелерін тек Мәскеу тағайындайды. Оның барлық жауапты орындары –
мәселен бірінші және екінші хатшылары, үгіт –маңызды буынның басшылары –
Түркістанмен ешқандай байланысы жоқ, бұрын бұл өлкеге аяқ баспаған
адамдардың қолына ұстатылды. Тек көз алдау үшін олардың арасына Мәскеуге
шын берілген бірен – саран түркістан-дықтарды қосып қояды, -[24,160-б] деп
орталықтың ұлт саясатын да,Орта Азия бюро-сының жұмысын да қатты сынға
алады. 1925ж. Мәскеуден Сыртқы істер халық комиссариатының баспасынан
М.Немченко деген автордың Нацио-нальное размежевание Средней Азий атты
28 беттен тұратын кітапшасы шықты. Мазмұнына қарағанда кітапша Орта
Азиядағы ұлттық аумақтық межелеуді іс-жүзіне жүргізгенге дейін жазылып
бітіп, жарыққа 1925ж. шыққанға ұқсайды.
Қорыта айтқанда Орта Азия мен Қазақстанды ұлттық межелеудің
тарихнамасы туралы мынадай түйіндер жасауға болады:
1-ден, Орта Азия мен Қазақстанды межелеу ісі өткен ғасырдың 50-
60ж.ж.Өзбекстан мен Ресей ғалымдары тарапынан біршама зерттелінді деуге
болады. Дегенмен бұл мәселе жеке тақырып ретінде алынып зерделенбеді.
Аталмыш мәселеге басқа тақырып аясында көбіне қысқа шолу сипатында
тоқталады. Сондықтан ғалымдар бұл мәселені көбіне Түркістан респуб
ликасының соңғы кезеңіне және Орта Азияда ұлттық республикаларды құру
процесіне тоқталу барысында қарастырды. Демек, межелеу мәселелері осы
тақырыптарға орай жалпы тұрғыдан зерттелді. Мұны жоғарыда талданған
ғалымдарШ.З.Уразаевтың, Х.Т.Тұрсыновтың, А.А.Гордиенконың, М.Х.Хаки-мовтың,
А.Ағзамхожаевтың еңбектеріне қатысты айтқан орынды. Оның үстіне бұл
әдебиеттерде сол кезеңдегі идеология мен саясатқа сәйкес партияның
принциптеріне қайшы келетін мәселелер әдейі қара бояумен көрсетілді немесе
олар туралы ештеме айтылмады. Бұл авторлар межелеу процесінің Қазақстанға
қатысты жақтарын тым аз қарастырды. Бұл олардың мүмкіндігіне кіре де
бермеді.
2-ден, Межелеуге қатысты ғылыми-зерттеу еңбек жазған қазақстандық
авторлар тым аз. Көрнекті ғалым А.Нүсіпбековтың 1953 ж. жарық көрген шағын
кітабынан басқа бұл салада еңбек жоқ дерлік. Оның үстіне бұл еңбек те
межелеуді жан-жақты қамти алмады. Аталмыш кітапта да экономикалық межелеу,
сондай-ақ межелеу барысындағы қайшылықтар, талас-тартыстар, айтыстар сөз
етілмеді. Оның да себебі бар,ол кезеңде сталиндік тоталитарлық бақылау мен
цензура барынша күшейіп тұрғандығын еске алған жон.
Өзбекстандық ғалымдар біз қарастырып отырған бұл тақырыпты саяси
–құқықтық тұрғыдан біршама зерттеді.Ал біздің республикамызда ұлттық
межелеу процесі саяси-құқықтық тұрғыдан әлі де зерделеніп зерттеле қойған
жоқ.. Күні бүгінге дейін ұлттық мемлекеттік межелеу біздің елімізде
негізінен таза тарихи тұрғыдан жазылып келді.. Сондықтан да бұл тақырыпты
тарихи –құқықтық тұрғыдан зерттеу аса маңызды да өзекті мәселе болмақ...
[21,25-б].
Осы айтылған себептердің өзі Орта Азия мен Қазақстанда 1924-
1925ж.ж.жүзеге асқан республикалар өміріндегі аса ірі саяси шаралар –ұлттық-
мемлекеттік межелеу процесін тарихи –құқықтық тұрғыдан зерттеудің мәні
үлкен екенін, оның өзектілігін көрсетеді. Шындығында ұлттық-мемлекеттік
межелеу процесі тарихи –құқықтық ғылымның да зерттеу объектісі жаңа ұлттық
республикалар мен автономиялы облыстар ,нақтылап айтқанда, мемлекеттер
құрылды, олардың аумақтары,шекаралары айқындалып, анықталды...
ҚАКСР-сы межелеу процесі басталынбастан бұрын құрылса да, оның
межелеу шараларына тікелей қатысы болды. Межелеу барысында Қазақстан ның
қазіргі аумақтық тұтастығы қалыптасып, қазақ халқының негізгі көпші лігі өз
Отанына – Қазақстанға бірікті.
1.3 Қаз АССР –нің ұлттық мемлекеттік межелеу қарсаңындағы РКФСР мен КСРО
құрамындағы құқықтық жағдайы
Қазақстанның РКФСР құрамындағы орнын анықтайтын құқықтық акті
лердің бірі – РФКСР Халкомының 1919 ж. 19 шілдедегі Қазақ өлкесін бас қару
жөніндегі Ревком туралы уақытша ереже атты декреті болып табыла ды. Оның 1-
ші бабында Жалпы қазақ съезі шақырылғанға және Қазақ өлке сінің автономия
жариялағанға дейінгі осы өлкені басқарудың жоғарғы әскери азаматтық
билікті жинақтаған Ревком құрылады делініп, Декретке Ревкомға бағынышты
Қазақстан шекарасы нақты көрсетілді. Декретте төмен дегідей Казревкомның
міндеттері мен өкілеттіліктері нақты анықталып көрсетілді:
1. Аумақтық кеңістігінің анықталу;
2. Қазақстанның БОАК жанындағы өкілдігінің анықталу;
3. Кеңес өкіметінің принциптерінің жергілікті халықтың дәстүрі, әдет-
ғұрыптарының ұштасуының құқықтық жағдайын ескеру;
4. Қазақстан Конституциясын дайындау туралы ұсыныс жасау;
5. Қазақ өлкесінің бюджетін құру және оның Ресей федерациясы бюджетіне
қатысты принциптерін көрсету;
Осылайша, 1919 ж. 19 шілдеде Казревкомды құру туралы декретте Қазақ
өлкесінің РКФСР мен ТКСР-ның алғашқы және болашақ Каз АССР-мен құқықтық
қатынасының негіздері қаланды.
1920 ж. 26 тамыздағы декреті:
1.Қаз АССР құрылғандығын ,
2.Қаз АССР –нің РКФСР-дің құрамдас бөлігі екендігін,
3.Қаз АССР –нің құрамына кіретін облыстар мен уездерді дәл анықтап
заңдастырды.
Сібір Ревкомы мен Қаз АССР ОАК төралқасы құрамына Қазақ Ревкомы
өкілдері кіретіндігі заңдастырылды. Қазақ Ревкомының өкілдері сол
өлкелердегі қазақтардың мүддесін қорғап, өз жұмыстарында Қазревкомға есеп
беріп отырды, оның директиваларын орындауға міндетті болды.
Осылайша, 1920 ж.26 тамыздағы декретте Қаз АСС-нің РКФСР
құрамындағы негізі қаланды.
Ендігі сәтте республиканың құқықтық жағдайын анықтайтын құжаттың
негізі Конституция қажет болды. Қазақ АССР-інің құқықтық жағдайы РКФСР
құрамындағы басқа республикалардың құқықтық жағдайына ұқсас болды. РКФСР
орталық органдарының шешімдері Қазақ АССР органдары үшін міндетті. Солар
Қазақ АССР –ының органдары үшін жоғарғы мемлекеттік органдар болып
табылады.
Кеңестік Конституция жергілікті билікке кең мүмкіндіктер беру
негізінде құрылған еді. Егер автономиялы республиканың ОАК қаулысы РКФСР
ОАК – ның шешімдері мен қаулыларымен сәйкес келмейтін болса, онда,
автономиялы республикалар өз қаулыларын тоқтата тұрып, ол жөнінде БОАК –ге
хабарлауы тиіс. Автономиялы республика ОАК мен Халкомдары БОАК мен РКФСР
ХАЛКОМ-дарына (бұл екеуі ең жоғарғы орган болып табылады) бағынышты.
1922 жылы 30 желтоқсанда СССР құрылды. Қазақ АССР оның құрамы на
РКФСР арқылы АССР ретінде кірді. Қазақ АССР мен РКФСР арасын дағы
құқықтық қатынастар терең орнатылмады. 1922 ж. 18 қазанда Қазақ АССР ОАК
Федерация орталықтарының декреттері мен қаулыларының күшіне енуінің
тәртібі деген қаулы қабылдады. Онда БОАК –ының қаулы лары Қазақстанда
міндетті, заңдық күші бар және ол орындалуға тиіс. Сонымен қатар ОАК
даярлаған декреттер мен қаулылар міндетті түрде БАОК келісімімен ғана заңды
күшіне ене алады. ОАК жергілікті жердің тұрмыстық әдет-ғұрыптық
ерекшеліктеріне қарай өзгерістер енгізуге құқылы.
Қазақстан мен РКФСР арасындағы жағдайда реттеп отыратын Мәскеу де
Қазақстанның Ұлт істері жанындағы өкілдігі болды. Ол Қазақстанның мүддесін
қорғады. Ортақ мәселелерді осы өкілдік арқылы шешіп отырды.
1918 ж. 11 мамырда Ұлт істері жөніндегі халкоматтың Қазақ бөлімі
құрылды. Бастығы Х.Тұнғаншин болды. 1922 ж. 30 желтоқсанда РКФСР-дің Ұлт
істері жөніндегі Халкомының орнына КСРО-ның Ұлттар палатасы құрылды. Ол
палата Қазақстан мен РКФСР арасындағы құқықтық қатынас тарды тең дәрежеде
шеше алмады.
РКФСР Халкомы кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұловтың 1926 ж.
Мәскеуде ұлт республикалары мен облыстарының басшы өкілдерімен өткізген
мәжілісінің материалдары Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы
құқықтық қатынастардың өз дәрежесінде шешілмегендігін нақты көрсетеді. Осы
мәжілісте сөз сөйлеген Қазақстан өкілі Ә Досов: Мәселені автономиялы
республикалардың құқықтық қарым-қатынасы айқын белгілене тіндей етіп қою
керек. Қазір біріккен халық комисариаттарында да Конститу цияны жаппай бұза
бастады деп адам төзуге болмайтын жағдай қалып тасқанын[33,511-б]
ашына айтты.
РКФСР орталық органдарының тұтастай автономиялы республикалар ды,
олардың автономиялылығын жоққа тән ету, өзіне бағындыру құлшы-нысы ерекше
басым болды.
Қорыта айтқанда, РКФСР мен Қазақ АССР арасындағы құқықтық қаты
настар жалпы тұрғыдан шешілгенімен, заңдылық көбіне сақтала бермеді. Мұның
өзі Қазақстанның автономиялы құқығына нұсқан келтірді. Бұл мәсе леде РКФСР
мен КСРО-ның автономиялы республикаларға деген құқықтық зорлығын осыдан-ақ
байқауға болады.
2 ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДЫ ҰЛТТЫҚ-МЕЖЕЛЕУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ БАРЫСЫ
2.1 Ұлттық-межелеу ісіне басшылықтың ұйымдастырылуы
Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік межелеу Мәскеудегі
орталықтың соның ішінде РК (б)П ОК –нің тікелей басшылығымен, жоспары мен
және жіті қадағалауымен жүргізілді.
1924 ж. 21 қаңтарда РК (б) П ОК –ның хатшысы әрі РК (б)П ОК-нің
Орта Азия бюросының төрағасы Я.Э. Рудзутакқа Ташкентте Түркмен АКСР-ның
Бұқар және Хорезм КСР-ларының жауапты қызметкерлерімен Орта Азияны
болашақта ұлттық принципіне қарай мемлекеттік межелеудің мүмкін дігі мен
мақсаттылығы туралы кеңес өткізу туралы тапсырма берді.Орта Азия бюросы осы
жұмысты ақырына дейін жүргізді.
Орта Азия үшін мұндай орган алғаш рет 1919 ж. басында Түркістан
істері жөнінде Ерекше Комиссия ретінде құрылды. Ортаазиялық бюроға
Я.Рудзутак, И.Зеленский, К.Бауман, И.Варейкис, Карклин сияқты орталық
өкілдерімен қатар, жергілікті халықтар өкілдері А.Икрамов, С.Қожанов,
А.Рахымбаев, Ф.Хожаев, Т.Рысқұлов т.б. кіріп, ауысып отырды.1924 ж. Бұқар
КП-сы ОК-ті, Хорезм КП ОК, Хиуа КП ОК, Түркістан КП ОК мәжіліс терінде
ұлттық кеңестік республикалар құру жөніндегі шешімді мақұлдады.
24-наурызда Түркістан ТКП комитетінің мәжілісінде Сырдария, Жетісу
облысының қазақтары Қазақ АССР-ның құрамына қосылу керек деген ұсынысына
өзбектер, түркімендер қарсы шықты. Оған Қожанов тойтарыс берді. 1924 жылы 2-
сәуірде ТКП-нің ОК-нің пленумы Орта Азияда ұлттық біртекті республика
туралы ұсынысты қабылдады. Оның мазмұны мынадай болды:
1.Түркістан АССР-і, Бұхар АССР-інің өзбектер мекендейтін аумағы
сондай-ақ Тәжік автономиялы, Өзбек КСР республикалар құру керек деп санады.
2. Түркістан КП ОКП Хорезм республикасы Амудария облысымен тым
шалғайда жататынын ескеріп Қарақалпақтар мекендейтін аймағына автоно-мия
беруін жақтап, бұдан былай оның ерекше аумаққа республика болып қала беруін
мойындайды.
3. Түркістан АССР-нің қазақтар мекендейтін аудандары, қырғыздарға
автономия беруді, қамтамасыз ету арқылы Қырғыз Қазақ АССР-не өтуге тиіс,
4. Жаңадан құрылған республикалар: (Өзбек, Түркімен КСР-лары) және
өмір сүріп отырған Хорезм ХКР-ын Орта Азия аумағында партия жолы бойынша
РК ОКА-ның Орта Азия бюросының басшылығымен жаңа эконо мика жолы бойынша
Орта Азиялық экономикалық кеңес арқылы өткізілуі тиіс.
5. Көрсетілген әр республика оларды мекендейтін халықтардың еркімен
РКФСР немесе КСРО құрамына кіруі тиіс.
6. Ташкент қаласы, РК ОК-нің орта бюросы және Орта Азия эконо
миялық кеңесі орналасқан орын ретінде өзбек СССР құрамына кіреді.
1924 жылы сәуірде Қазақ автономиясының бюросы Орта Азияның меже леу
туралы мәселесін қарап, Түркістан АКСР құрамындағы қазақтар мекен дейтін
Сырдария және Жетісу облыстарын Қазақ АКСР құрамына алу қажет тігі туралы
арнайы шешім қабылдады.
1924 жылы 5-ші сәуірде Түркістан, Бұхар, Хорезм республикасын меже
леу және ұлттық республикаларды құру туралы мәселе РК ОК саяси бюро сында
қаралды. 1924 жылы 28-ші сәуірде Орта Азия бюросының ұлттық мем лекеттік
межелеуді пісіп жетіледі деп есептеп ол туралы арнайы қаулы қабылдады.
Орта Азия бюросының қаулысыменен, үш республикасының өкілдерінен тұратын
ұлттық мемлеттік межелеудің мәселелерін алдын ала даярлайтын орталық
комисия құрылды. Осы кезеңнен бастап Орта Азиядағы ұлттық мемлекеттік
межелеуді даярлау, жүргізу де жоспарлы жұмыс жүзеге аса бастады. 1924 жылы
5-ші мамыр мәжілісінде қазақ, өзбек, түркімен комисиялары деп аталатын үш
қосалқы комиссия құрылды. Құрамына қыр ғыз халқының өкілдері кіргізілді.
Қосалқы комиссия бірден-ақ жұмысты қолға алды. Әр комиссия өз ұлтына өз
республикасына көбірек тартып қалуға тырысты. Шекараны айқындау,
экономикалық игіліктерді бөлу, болашақ республиканың астанасын облыстағы
орталықтарын Орта Азияны мекендеп жатқан халықтарын олардың ұлттық құрамына
қарай кіріп жатқан, аумағымен қоса қай республиканың құрамына беру сияқты
аса күрделі де, даулы мәселерді шешу үшін қосалқы комиссиялар орталық
комиссияға ұсыныс білдіруге тиіс болды. 1924 жылы РКП ОК-ң Орта Бюросы
орталық комиссиясының және қосалқы комиссияның жұмыстарын қоыртындылап
төмендегідей қорытынды қабылдады: Бұл қаулыда - қазақ жерлері туралы
комиссия ұсынысы өзгерді. Түркістан, Бұхар және Хорезм республикалар ұлттық
аумақтық белгісіне қарай межелеудің барысында жаңадан бөлінетін ұлттық
аумақтық бірлестіктің федерациясын құрмау қажеттілігі мойындалсын. КСРО-ға
тікелей кіретін тәуелсіз КСРО –лар құқығындағы Өзбек және Түркімен
республикалары, Өзбек республикасы құрамындағы Тәжік автономиялы облысы
құралсын. Түркістан республикасын мекендейтін қазақтар қазіргі өмір сүріп
отырған Қазақ республикасына қосылсын.
1924 ж. мамыр айында ұлттық-мемлекеттік межелеуді дайындау бары
сында үлкен қайшылықты оқиға болды. Хорезм республикасы басшылығы ұлттық-
мемлекеттік межелеуге ашық қарсылық көрсетті.Олар түркмен, өзбек,
қарақалпақ сияқты ұлттық белгісіне қарай,оларды жаңа ұлттық респуб
ликаларға бөлу дұрыс емес. Тіптен олар Түркістан республикасының Аму дария
бөлігін Хорезмге қосуды талап етті.
Хорезм басшылар Көне Хорезм символы болып табылатын өздерінің
мемлекеттілігін жоғалтқысы келмеді. Шамасы келсе соны сақтап қалуға
тырысты. Сондықтан да елді ұлттық межелеу арқылы жойып жіберуге ашық қарсы
шықты.Хорезм республикасы басшыларының бұл күресі Мәскеудің саясатына өз
әсерін тигізбей қоймады.
РК (б) П –і Хорезм КП-ның АК –нің шешімімен санаспай тұра алмады.
Сондықтан өз шешімінде орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелуді тек
Түркістан және Бұқар республикалары шеңберінде жүргізіп, оған Хорезмді
қоспады.Саяси Бюро 1924 ж. 12 маусымында қабылдаған қаулысында Түркімен
және Өзбек тәуелсіз кеңес республикалары құрылсын, Түркістан-ның қазақтары
Қазақ АКСР-не біріктірілсін, РКФСР құрамындағы Қара қырғыз автономиялы
облысы және Өзбек КСР-і құрамындағы тәжік автоно миялы облысы құрылсын
деген шешім шығарды. Қаулыда Хорезм респуб ликасын межелеу туралы сөз
болмады. Бұл Мәскеудің жасаған тактикасы еді. Ұзамай Хорезм басшылары өз
бағыттарын өзгертуге, ұлттық-мемлекеттік межелеуді жақтауға мәжбүр болды.
Ортаазиялық бюроның мүшесі, Түркістан КП жауапты хатшысы И.Варейкис
кәсіпқой революционер, табанды басшы, Азиядағы ұлттық-мемлекеттік
межелеудің авторларының әрі оны жүзеге асырушылардың бірі болды. И.Варейкис
баспасөзде межелеу жайлы үнемі жариялап тұрды. 1924 ж. И.Зеленскиймен
бірігіп, Орта Азияны ұлттық межелеу туралы кітап жазып, тамыз айында
Ташкентте басып шығарды.
1924 ж. Орта Азияны ұлттық-межелеу туралы деген көлемді мақаласы
Туркестанская правдада жарық көрді. Онда И.Варейкис: біз Орта Азия ның
ұлттық құрылысындағы аса үлкен реформаның, шынында нағыз револю- цияның
қарсаңында тұрмыз-деп[4.39-б] жазды.
Варейкис осы мақаласында Түркістан, Бұқар өзбектерінен Өзбек Респуб
ликасын, Түркістан, Бұқар, Хорезм түркмендерінен Түркімен Республика сын
құру керек деген ұсыныс айтқан еді. Түркістанның жартысын алып жатқан
қазақтар мекендеген аудандар КАЗ АКСР-нің құрамына өтеді.
РКФСР құрамында болуы үшін қырғыздар өз автономиялы облысын құрады.
Тәжік автономиялы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz