Менеджмент пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені
1 . тақырып. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
2.Тақырып. Менеджменттің мәні мен қағидалары
3 .Тақырып. Басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
4.тақырып Менеджмент эволюциясы
5.тақырып. Қазіргі кезеңгі менеджмент тұжырымдамалары
6.тақырып. Қазақстандағы менеджменттің методологиялық негіздері
7.тақырып. Ұйым туралы түсінік және оның түрлері
8.тақырып. Ұйым мақсаттары және олардың классификациясы
9.тақырып. Ұйымның ішкі және сыртқы ортасы
11.тақырып. Басқарудың ұйымдастыру . құқықтық нысандары
12 . тақырып. Әрекеттестікті ұйымдастыру және өкілеттіліктер
13 . тақырып Менеджментті информациямен қамтамассыз ету
14 . тақырып. Менеджменттегі коммуникация
15.Тақырып. Менеджменттегі басқару шешімдері
16.Тақырып. Экономикалық басқару әдістері
17.Тақырып. Менеджменттегі басқару шешімдері
18.Тақырып. Рыноктық экономикадағы басқарудың қазіргі кездегі тәсілдері
2.Тақырып. Менеджменттің мәні мен қағидалары
3 .Тақырып. Басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
4.тақырып Менеджмент эволюциясы
5.тақырып. Қазіргі кезеңгі менеджмент тұжырымдамалары
6.тақырып. Қазақстандағы менеджменттің методологиялық негіздері
7.тақырып. Ұйым туралы түсінік және оның түрлері
8.тақырып. Ұйым мақсаттары және олардың классификациясы
9.тақырып. Ұйымның ішкі және сыртқы ортасы
11.тақырып. Басқарудың ұйымдастыру . құқықтық нысандары
12 . тақырып. Әрекеттестікті ұйымдастыру және өкілеттіліктер
13 . тақырып Менеджментті информациямен қамтамассыз ету
14 . тақырып. Менеджменттегі коммуникация
15.Тақырып. Менеджменттегі басқару шешімдері
16.Тақырып. Экономикалық басқару әдістері
17.Тақырып. Менеджменттегі басқару шешімдері
18.Тақырып. Рыноктық экономикадағы басқарудың қазіргі кездегі тәсілдері
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу барысында басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы мақсаттарға жету жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми дәлелденген шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге, кәсіпорындарды біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын пәні басқару үрдісіндегі адамдардың арасындағы қалыптасатын қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалық нәтижеге жету үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге өзіне тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының демографияның жиі жағдайын. Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың қолындағы жердің, техниканың малдың, материалдық құралдардың және ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға оңтайлы жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын нысаналы және келісімді жұмысын қамтамасыз ететін басқару іс-қызметінің ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа жетуге бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды. Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролды психология, педогогика, социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар, менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын пәні басқару үрдісіндегі адамдардың арасындағы қалыптасатын қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалық нәтижеге жету үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге өзіне тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда басқару қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының демографияның жиі жағдайын. Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың қолындағы жердің, техниканың малдың, материалдық құралдардың және ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға оңтайлы жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын нысаналы және келісімді жұмысын қамтамасыз ететін басқару іс-қызметінің ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа жетуге бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды. Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролды психология, педогогика, социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар, менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы пәндерді зерттеуге негіз болып табылады.
1. Управление организацией / Под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Соломатина. - М.: ИНФРА, 1998.
2. Попов Г.Х. Проблемы теории управления. - М.: Экономика, 1970.
3. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. Управление - это наука и искусство. - М., 1992.
4. Тейлор Ф.У. Принципы научного менеджмента / Пер. с англ.- М., 1991.
5. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
6. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге XX1 века // ВЕСТНИК CAMAN.- 1997.- №5.- С.3-8.
7 Эвланов Л.Г. Теория и практика принятия решений. - М.: Экономика, 1984.
8. Венделин А.Г. Подготовка и принятие управленческого решения. - М.: Экономика,1977.
9. Ларичев О.И. Теория и методы принятия решений. - М.: Логос, 2000.
10. Юкаева В. С. Управленческое решение: Учебное пособие, М., 1999.
11. Карданская Н.Л. Основы принятия управленческих решений. - М., 1998.
2. Попов Г.Х. Проблемы теории управления. - М.: Экономика, 1970.
3. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. Управление - это наука и искусство. - М., 1992.
4. Тейлор Ф.У. Принципы научного менеджмента / Пер. с англ.- М., 1991.
5. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
6. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге XX1 века // ВЕСТНИК CAMAN.- 1997.- №5.- С.3-8.
7 Эвланов Л.Г. Теория и практика принятия решений. - М.: Экономика, 1984.
8. Венделин А.Г. Подготовка и принятие управленческого решения. - М.: Экономика,1977.
9. Ларичев О.И. Теория и методы принятия решений. - М.: Логос, 2000.
10. Юкаева В. С. Управленческое решение: Учебное пособие, М., 1999.
11. Карданская Н.Л. Основы принятия управленческих решений. - М., 1998.
5. ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ
5.1 Дәріс сабақтарының атаулары, олардың мазмұны
1 – тақырып. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
1. Экономикалық ғылымдар жүйесінде басқару ғылымының пәні.
2. Менеджменттің теориялық және методологиялық негіздері.
3. Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер.
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек
белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу
барысында басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты
білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы мақсаттарға жету
жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми дәлелденген
шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге, кәсіпорындарды
біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда
осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар,
принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен
қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан
тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды
құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік
қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын
пәні басқару үрдісіндегі адамдардың арасындағы қалыптасатын
қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да
болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген
экономикалық нәтижеге жету үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы
түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп
түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге өзіне
тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда басқару
қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне
байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын
тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін
көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті
бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен
әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының демографияның жиі жағдайын.
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың
қолындағы жердің, техниканың малдың, материалдық құралдардың және
ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең
алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға оңтайлы
жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын нысаналы
және келісімді жұмысын қамтамасыз ететін басқару іс-қызметінің
ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа жетуге
бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына
негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды.
Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролды психология, педогогика,
социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар,
менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару
іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы пәндерді
зерттеуге негіз болып табылады.
Мененджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді.
Экономикалық әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны тейлоризм
деген ағыммен байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми мененджмент мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредеррик Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты
дәлелдеді.Ф.Тейлор кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп
менеджер нені жасауды дәл білу және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілімен
қалай жасауға болатынын зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек
кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды.Оның теориясын Гаррингтон
Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919),
Лилиан Гилберт (1861-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі
дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль,
Линдаль Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды.Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-
1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорытындыға келді:
басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі
бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылым
жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқынды белең алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі- Элтон Мейо (1880-1949)
болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін,еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахам Маслоу
(1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында мененджментте жаңа бағыт қалыптасты.Ол
ситуациялық әдіс деп аталады.Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұлмектеп
кәсіпорын, ұйымының жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты жағдайда
жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай ішкі және
сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін
шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады.
Басқару теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілер сол уақытта
қалыптасқан белгілі себептермен , жағдайлармен байланыстырылады.
Мысалы, басқару теориясының класикалық мектебі мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар саныныңөсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты.
Басқару ғылымы мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-
конгломераттар көлемі өсуі әсерімен , қырғи-қабақ соғыс, өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Ситуациялық тәсіл мектебінің пайда болуы экономика
мүмкіндіктерінің ұлғаюы әсерімен,елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық,
жоғарғы технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің
өсуі, жоғарғы біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімне
байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде
басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың –американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты
Семинар жоспары
1. Басқару әдістерінің жиынтығы.
2. Курстың мазмұны мен мәселелері. Менеджмент оқу пәнінің басқа
пәндерімен байланысы. Оның мамандар дайындаудағы мақсаттары мен
мәселелері.
3. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі.
Әдебиет
1. Управление организацией Под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А.
Соломатина. - М.: ИНФРА, 1998.
2. Попов Г.Х. Проблемы теории управления. - М.: Экономика, 1970.
3. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. Управление - это наука и
искусство. - М., 1992.
4. Тейлор Ф.У. Принципы научного менеджмента Пер. с англ.- М., 1991.
5. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
6. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге XX1
века ВЕСТНИК CAMAN.- 1997.- №5.- С.3-8.
2-Тақырып. Менеджменттің мәні мен қағидалары
1. Менеджмент туралы түсінік. Менеджмент мәселесі.
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті, инновация
менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы менеджменті,
халықаралық менеджмент және басқалар.
3. Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі.
4. Менеджер және оның функциялары.
Басқаратын және басқарарылатын жүйелердің басқарудың объектісі
мен субъектісінің салыстырмалық заңдылығы басқару сферасының
басқару объектісінің талабына сәйкес екенін көрсетеді. Солай, 70
жылдары Қытайда байқалған эконгомиканың дамуындағы сапалы өзгерістер
барлық атарбасының белгілі бір өзгеріске ұшырауын талап етті, бұл
1975 жылы жүзеге аса бастаған кешенді реформада өзінің көрінісін
тапты. Осының нәтижесінде Қытайдың экономикасы мен оны басқару
ғылыми-техникалық прогресстің талабына зерек болды, тұрақты дамудың
тенденциясын алды, реттелетін нарықтық қатынастарға өту дағдарыссыз
және сілкініссіз жүрді.
Егер жалпы заңдылық басқаруға тұтас түрде тән болса, ал жеке
заңдылық басқарудың бөлек жақтарын және жүйесін сипаттайды. Жеке
заңдылыққа басқару функцияларывның өзгеру заңдылығын, басқару
сатыларының санын оңтайлау заңдылығын басқару функцияларын
шоғырландыру заңдылығын және бақылаудың өрістелу заңдылығын
жатқызуға болады.
Басқару функциялардың өзгеру заңдылығы басқарудың әртүрлі
иерархиялық сталыраныда белгілі бір функциялардың артқанын және
келесі кейбіреулерінің азайғанын көрсетеді.
Басқару сатыларының санын оңтайлау заңдылығы басқарудың артық
буындарын қысқартуды ұйғарды. Бұл оның дереулігін және икемділігін
көтереді.
Басқару функцияларын шоғырландыру заңдылығы басқарудың әрбір
сатысы фһункцияның көбірек шоғырланғанына ұмтылады. Яғни, басқару
персоналдың сандарының өсуіне және өсіруіне бұл заңдылықты
барлық елдерде байқалатын бюрократтық аппарат санының өсуі туралы
деректер көрнекі суреттейді.
Бақылаудың өрістелу заңдылығы бағынғандардың саны мен және
олардың мүмкіншілігінше тиімді басқару іс-қызметін, іс-әрекетін
басшы жағынан бақылау арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Бұл
басшының қол астында 7-10 бағынған адамдар болса да оңтайлы деп
есептелінеді.
Басқарудың жалпы және жеке заңдылықтары объективті сипатта
болады және адамдардың басқару іс-қызметтерін үрдісінде жүзеге
асады.
Басқарудың принциптері – басқаруды ұйымдастыруға және оның
құрылымына, жүйесіне қойылатын негізгі талаптары анықтайтын
басшылықтың ережесі. Басқарудың заңдылығы сияқты оның принциптері де
жеке және жалпы болып екіге бөлінеді.
Басқарудың жалпы принциптері әмбебап сипатта болатындығымен және
басқарудың барлық сферасы мен халық шаруашылығының барлық салаларына
ықпалын тигізетіндігімен сипатталады.
Басқарудың жалпы принциптеріне мақсаттылық, жоспарлылық,
құзыреттілік, тәртіптілік, ынталандыру, иерархия№
Мақсаттылық принципі басқарудың бағдарламалы-мақсаттық мәнімен
анықталады және әрбір кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің алдына
айқын мақсатты қойғандығын ұйғарады. Бұл орайда мақсат нақты,
жетуге болатын және деректі анықталған шекті болуы керек, сонда
ғана бұл оның орындауға персоналдың күшін жұмылдырады және оның
жұмысына дұрыс мағына береді.
Мақсаттылық принцип мақсаттарды қоюды ғана емес, онымен қатар
олардың қажетті ресурстармен аралық қатынасына қатысты болғанын
ұйғарады. Бұл орайда, мақсаттардың оларға жетуге қажетті басты
ресурстармен байланысын қамтамасыз ету ғана емес, осы мақсаттарға
жетуге кедергі жасайтын ең әлсіз буынға назарды аударған жөн.
Басқарудың жоспарлау принципі де бағдарламалы-мақсатты басқарумен
байланысты және іс-қимылдың бағдарламасын жасауды, оны жүзеге
асыруды алдын-ала қарастырады.
Құзыреттілік принцип пен жердің басқару объектісі бойынша
білімнің болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қабылдаған уақытта
маманның құзыретті консультациясын дұрыс ұғыну қабылетінен
көрінеді. Құзыреттілік принцип басқарудың функциялары бойынша
еңбектің жатық бөлінісімен байланысты.
Басқарудың ажырамайтын принципі тәртіптілік, бұл басқарудың қандай
жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек. Тәртіптілік басшының
нұсқауын, лауазымды қызметтің міндеттерін, инструкцияларды, бұйрықтарды
және басқа директивтік құжаттарды сөзсіз орындағанды ұйғарады.
Ынталандыру принципі ең алдымен материалдық және моралдық
стимулдарды пайдаланудың негізінде еңбекті іс-жұмысқа сылтауратуды
ұйғарады. Материалдық ынталандыру жұммыскерлердің еңбек нәтижесіне
қарасты жеке экономикалық мүдделігіне негізделсе, ол моралдық
негізінен жұмыскерлерге психологиялық әсер көрсетуден тұрады.
Иерархия принципі басқару еңбектің тік бөлінісін көрсетеді, яғни
басқарудың сатыларын бөлінуін және басқарудың төменгі сатылардың
жоғарыдағыларға бағынғандығын көрсетеді.
Менеджмент басқару үрдісінде адамдардың өзара қатынасын
зерттейтін басқарудың маңызды бөлігі болып табылады. Менеджмент пен
басқарудың негізгі категорияларының мазмұны бірдей болады:
басқарудың субъектісі мен объектісі, тура және кері байланыс,
басқару жүйесі, қоршаған орта.
Менеджменттің әдістемелігі үрдістік, ахуалдық, жүйелі және
бағдарламалы-мақсатты тәсілдерге негізделеді:
⇨ Үрдістік тәсіл басқаруды негігі функциялардың Ұжоспарлау,
ұйымдастыр, ынталандыру және бақылау үздіксіз өзара әрекетінің
үрдісі ретінде қарастырғанды ұйғарады;
⇨ Ахуалдық тәсіл басқаруды жай жағдайда қарай болғанын талап
етеді;
⇨ Жүйелі тәсіл саланы тұтас ретінде және әрбір кәсіпорынды
толық жүйе ретінде қарауға және олардың іс-қимылының оңтайлы
параметрін анықтауға мүмкіншілік береді;
⇨ Бағдарламалы-мақсатты тәсіл мақсаттардың айқын анықталуын,
олардың қатарларының лайықты болуын және дәйектілікпен жүруін
күні бұрын ескереді.
Басқарудың заңдылығы – бұл басқару үрдісінде дұрыс байқалатын,
қайталанып отыратын және әртүрлі элементтермен және құбылыстардың
арасындағы мәнді өзара байланыстар№
Басқарудың принциптері – бұл басқаруды ұйымдастыруға, оның
құрылымына және жүйесіне қойылатсын негізгі талаптарды анықтайтын
басшылықтың ережесі.
СӨЖ тапсырмасы:-
Экономикалық жүйелердегі басқаруды жүзеге асыру үшін кері
байланыстардың маңызы. Үлкен жэүйелердің қасиеттері.
Тәртіптілік мектебінің негізгі мақсаты, оның өкілдері. Басқару
ғылымының ғылыми мектебінің сипаттамасы. Жағдайлық тәсіл, оның өкілдері
және басқару теориясын қосқан үлесі. Процестік тәсіл, оның сипаттамасы және
өкілдері. М. Мэскон бойынша басқару тәсілдерінің эволюциясы.
Менеджмент және кәсіпкерлік. Менеджмент бірігіп құрасырылған еңбектің
құрама бөлігі және Қазақстандағы меншіктің жаңа қарым-қатынастарын жүзеге
асыру құралы ретінде.
Өзін-өзі басқару концепциясы реттелінетін рыноктық экономикаға өтудің
ғылыми негізі ретінде.
Қазақстанн Республикасының қалыптасуы және дамуының стратегиясы.
Экономикалық даму стратегиясының кезеңдері. Реформаларды тереңдету бойынша
ҚР өкіметінің орта мерзімдік бағдарламасы.
Әдебиет:
1. Виханский О.С. Проблемы развития управления общественным производством.
- М., 1991.
2. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
3. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ.-
М.: Дело, 1992.
4. Менеджмент. Учебник для вузов М.М. Максимов, В.В. Игнатьев и др. - М.:
Банки и биржи,1998.
5. Кубаев К.Е. Развитие профессионального управления в Казахстане-
Вестник КазГАУ, 1998.- №3.- С.32-37.
3 -Тақырып. Басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
1. Жүйелер туралы түсінік және олардың қасиеттері. Басқарудың жүйе, құрылым
және процесс араларындағы қатынасы.
2. Жүйенің жұмыс істеу шарттары. Экономикалық жүйелердің ерекшеліктері.
3. Басқару жүйесі ретіндегі өндіріс туралы түсінік. Өндірісті басқарудағы
жүйелік тәсіл. Өндірісті басқару жүйесінің жұмыс істеуі және оны
құрастыру қағидалары.
Жүйенің жалпы теориясы - күрделі жүйенің іс-қимыл жасау (жұмыс істеу)
заңдылықтарын зерделейтін ғылым. Ол басқару және ұйымдастыру теориясының
әдістемелік негізі болып табылады. Басқару мен жүйелі талдау әдістемесі,
басқару процесіндегі құралдар ретінде оның қолданылу мүмкіндіктері мынаған
негізделген: жүйелілік нақты өмірде орын алатын барлық күрделі
объектілердің объективті ерекшелігін білдірмек.
Профессор Людвиг фон Берталанфи жүйелі тәсілдеменің әдістемесін
кеңінен баяндап беруші ғалым. Ол 1937 жылдың өзінде-ақ "Жүйенің жалпы
теориясын" алға шығарды.
Жүйені біріктіруші қасиеттерге ие, өзара ықпалдасушы компоненттерінің
жиынтығы деп ұғуға болады. Ал біріктіруші қасиет жеке алғанда осы
элементтердің бәріне бірдей тән емес. (Берталанфи анықтамасы).
Кез келген жүйенің ерекшеліктеріне жататындар:
― Тұтастық (оның элементерін құрайтын ерекшеліетер
жиынтығындағы жүйелердің ерекшеліктері).
― Құрылымдығы (жүйелерді оның құрылымын белгілеу арқылы
сипаттау мүмкіндігі)
― Иерархиялық (жүйенің әр бөлігі белгілі бір дәрежеде ө сапасы
болатын қосалқы жүйе ретінде көрінеді.)
Жүйе, ең алдымен, тұтас білім ретінде қарастырылады.
Жүйе қандай да бір ішкі байланыстары болмайтын кездейсоқ объектілердің
жиынтығы емес, ол бір-бірімен өзара байланысты және өзара ықпалдасу үстінде
болатын, сыртқы әсерге жауап қататын тұтас организм секілді.
Жүйе тұтастық тұрғысынан жеке пайда болатын элементтредің құрамында
болмайтын жаңа қасиетке, жаңа сапалы сипаттамаларға ие болмақ.
Тұтастық нәтижесінің, бірлескен жаңа қасиеттердің көз жеткізіп
иландыратын үлгісіне еңбек процесіндегі жай кооперацияны жатқызуға болады.
Жүйенің мүмкіндіктері оның құраушы элементтерінің жай жиынтық
мүмкіндіктеріне қарағанда әлдеқайда кең.
Барлық жүйелерді шартты түрде үш түрге бөлінуге болады:
― Техникалық;
― Биологиялық;
― Әлеуметтік, оның ішінде әлеуметтік экономикалық.
Бұл түрлердің өз заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктерін құрайтын
жақтар бар.
Менеджмент үшін әлементтік жүйенің маңызы аса зор. Кез келген
әлеуметтік жүйе әр келкі жүйелер болып табылады, оған белгісіздік тән.
Әсіресе, үлкен айырмашылықты әлеуметтік-экоонмикалық жүйеден
кездестіруге болады, оған өндірістік-шаруашылық кешендері (кәсіпорын,
салалар, аймақтар, тұтас экономика) қатысты. Бұлай болатын себебі, адам
оның ажырағысыз бөлігі болып табылады. Адам осы жүйелердің белсенді
қалыптастырушы, жүйелердегі байланыстар мен қатынастардың сипатын танытып,
оларды жұмыс істетеді әрі дамытады.
Әлеуметтік-экоонмикалық жүйенің басты рекшелігі - оның басты
компоненті адам болғандықтан бұл жүйенің негізінде адамдардың мүддесі
жатады.
Мұндай жүйе дербестікке ие элементтерден тұрады. Бұл оның жүйе
тармақтары мен қосалқы жүйе ретіндегі жүйе элементтерін анықтауға мүмкіндік
береді. Осылайша, жүйе тармағы жүйе элементі немесе осы элементтердің тобы
болып табылады. Әлдеқайда жоғары иерархиялық жүйелер қатынасындағы жүйе-
жүйенің тармағы бола алады.
Мәселен, кәсіпорын, бір жағынан, дербес жүйені білдіретін болса,
екінші жағынан оны салалардың жүйе тармағы ретінде қарастыруға болады.
Бұдан шығатын қорытынды: жүйе мен жүйе тармағы арасындағы айырмашылық
салыстырмалы түрде де, абсолюттік сипатта да бола берді.
Жүйе теориясы, егер сақталмаса басқару ісінің жүзеге асуы мүмкін
болмайтынын белгілейді.
Бұл жағдай экоонмикалық жүйеге де қатысты:
1. Жүйелер арасында, ең алдымен, басқарушы және басқарылушы жүйелер
арасында себеп-салдар байланысы болуы керек. Бұл мынаны білдіреді:
басқару ісі жүйе мен басқарылатын объекті өзгерістерге бірдей жауап
қайтарған жағдайда ғана мүмкіндік болады, яғни кері байланыс орнайды.
2. Жүйелердің динамикалылығы. Жүйе бір сапалы жағдайдан екіншісіне өте
алатындай қабілетке ие болуы керек яғни бір сапалы жағдайдан
екіншісіне өту барысында да өтуден кейін де ол жүйе ретінде қалуы
керек.
3. Жүйеде процесс ағымына әсер ете отырып, оны өзгерте алатындай
параметрдің бар болуы.
4. Жүйенің басқару ықпалын күшейте алатындай қабілті, яғни осы ықпалға
жауап қатып қана қоймай, оны тереңдететін қабілетке ие болуы керек.
5. Басқару ақпаратын табыстау, жинақтау және жаңғырту мүмкіндіктерін
қамтамасыз ету.
6. Жүйелердің тұтастай сипаты. Онсыз бақылау мен басқару мүмкін емес.
Жүйе деп басқару барлық басқару жүйелеріне ортақ аты аталған шарттар
орындалған да ғана мүмкін болады.
Өндірісті басқарудың жүйелі тәсілдемесі
Жүйелі тәсілдеме - коонмикалық ғылымда қолданылатын ғылыми зерттеудің
ең жемісті әдістерінің бірі.
Өзінің алғашқы мағынасында - грек тілінен аударғанда "жүйе" сөзі
көптеген элементтерден құралатын, бөліктреден тұратын бір бүтін тұтастық
ұғымын білдіреді.
Жүйенің бұлайша ұғындырылуы экоонмикалық тұтастыққа да қатысты;
өндіріс-пәндердің, саймандардың, еңбек түрлері мен түпкілікті өнімдердің
жиынтығы ретінде болады.
Өндіріс - бұл әлеуметтік-экоонмикалық жүйе. Экономикалық деп аталу
себебі, еңбек және материалдық ресурстарды ұштастыру нәтижесінде
материалдық игіліктер пайда болып, қоғамның өндірістік күштерінің ұдайы
өндірісі ұлғаяды. Оны басқаша былай анықтауға болады: "Белгілі бір қоғамдық-
тарихи жағдайларда қалыптасатын өндірістік қатынастардың тұрпатын
экономикалық жүйе деп ұғуға болады".
Әлеуметтік жүйе деп аталуы адамдар құрайтын ұйымға байланысты.
Экономикалық жүйеге басқа жүйелерге ұқсмайтын өзіндік ерекшеліктер тән.
Экономикалық жүйе әлеуметтік сипаттағы адам-машина жүйесі ретінде
қарастырылады. Ондағы негізгі рөлді материалдық және рухани өндіретін әрі
тұтынатын адам орындайды.
"Экономикалық жүйе кең мағынасындағы ұғымында қоғамдық өндірістің
жүйесі ретінде, яғни өндіріс күштері (табиғи және еңбек ресурстары, өндіріс
құралдары, өнім) мен өндірістік қатынастардың жиынтығы ретінде
түсіндіріледі" (акад. Н.П. Федоренко).
Экономикалық қатынас, байланыс, заңдылықтар, міне осы атлағандар
экономикалық жүйе болып табылады.
Жүйелі тәсілдеме арнайы ғылыми пәндердің мазмұнына жалпы теория
жүйесіне қызмет етеді, ал басқару ісі жалпылай түрде жүйелерді ретке
келтіруші ретінде анықталуы мүмкін.
Жүйелі тәсілдеме ХХ жүз жылдықта пайда болды деуге болады, әйтсе де,
ХVІІ және ХІХ ғасырларда ғылым әр түрлі жүйелерді зерделемеді деп бір жақты
ойлаға да болмайды. Әлбетте, астрономия Күн жүйесін, ал математика әр түрлі
санау жүйелерін зердледі. Жүйелі тәсілдеме әскери мақсаттарға қол жеткізу
үшін АҚШ-та алғаш рет қолданылды, алайда жүйелі тәсілдеме одан ары
азаматтық өндіріс саласындағы басқару қызметінің іс-тәжірибесінде кеңінен
қолданылды.
Жүйелі тісілдемені қолданудың негізіндегі басқару ісі үш тізбекті
кезеңді қамтиды:
- бірінші кезеңде салалар анықталады, басқару субъектілері қызметінің
ауқымы мен саласы нақтыланады. Қызметтің ақпараттық қажеттілігінің баламалы
салалары мен ауқымдары белгіленеді;
- екінші кезеңде қажетті зерттеулер жүзеге асырылады;
- үшінші кезеңде белгілі мәселелерді шешудің баламалы нұсқаулары
жасалып, әрбір міндет бойынша оңтайлы нұсқа таңдап алынады.
Жүйелі тәсілдеменің негізінде басқару ісі жүйелердің құрылымдық және
функциялық тұтастығын қамтамасыз етуге әрі жетілдіруге бағытталған.
Мақсатқа жеткізетін жолда кездесетін кедергілерді, кемшіліктерді анықтап,
жою. Мұнда ең алдымен басқарудағы жүйелі тәсілдеменің пинциптері алға
шығады. Нақты тәжірибеде ол қабылданған шешімдерді жан-жақты пысықтап, оны
жүзеге асыруы ықтимал барлық нұсқауларын талдайды. Әлеуметтік жүйеде бұл
принцип басқарушылық міндетті шешу процесінде саяси және мәдени мәселелерді
тығыз байланыстыруды ұйғарады.
Басқару процестері пайда болғалы бері жүйелі талдау кеңінен қолданылып
келеді. Экономиканы оның құрылымын, оның құрамдық бөліктерінің өзара қарым-
қатынасы мен өзара байланысын қоса ескеріп, біртұтас ретінде кешенді
зерделеуді, экономиканың жалпы жұмыс істеу процесінде олардың әрбіреуінің
рөлін анықтауды міне, осыны жүйелі тәсілдеме деп ұғу керек.
Эконмикадағы жүйелі тәсілдеме - басқару саласындағы ірі, кешенді
мәселенің ғылыми негізделген шешімін әзірлеу әдісі болып табылады.
Жүйелі тәсілдеменің философиялық негізі оның негізгі принциптерін
айқындап береді: жүйелердің динамикалығы, құбылыстардың байланысы, өзара
ықпалдастығы мен өзара байланысы; басты буын принциптерінің кешенділігі,
тұтастығы және иерархиялығы.
Процестер мен құбылыстардағы жүйелі тәсілдеме өзара байланыстардағы
зерделеудің екі формасын ұйғарады:
1. жай кездері қосалқы жүйелер немесе жүйе элементтерінің арасындағы
өзара байланыстар қандай да бір аспектіде, көбінесе эконмикалық
аспектіде зерттеледі;
2. әлдеқайда күрделі жағдайда көп аспектілі тәсілдеме қолданылады. Бұл
арада өзара байланыстар басқарудың саяси, экономикалық технологиялық,
құқықтық, әлеуметік-экологиялық және психологиялық аспектілері қоса
ескеріліп, зерттеледі.
Семинар жоспары:
1. Өндірісті басқару жүйесіндегі басқарудың объектісі мен субъектісінің ара
қатынасы. Өндірісті басқару жүйесіндегі басқару субъектісінің активтік
(белсенді) рөлі.
2. Экономикалық жүйелердегі басқаруды жүзеге асыру үшін кері байланыстардың
маңызы. Үлкен жүйелердің қасиеттері.
СӨЖ тапсырмасы:-
Еңбекті көлденең ждәне тік бағытта бөлу. Ұйымдағы басқару процесі.
Басқарудың негізгі деңгейлері. Басқарудың объектісі мен субъектісі.
Реттеу, Ұйымдастыру, үйлестіру, тексеру жөніндегі менеджмент
мәселелері. Белгіленген мақсатқа жету.
Технология факторының сыртқы аспектілері.
Ұйым құрылымы. Міндеттер сипаттамасы. Технология түсінігі оның
классификациясы, оны фирма табысына әсері. Басқаруға жағдайлық көзқарастағы
адам айнымалысының негізгі аспектілері.
Әдебиет:
1. Виханский О.С. Проблемы развития управления общественным производством.
- М., 1991.
2. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы: КазГАУ, 1994.
3. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. -
М.: Дело, 1992.
4. Хоскинг А. Курс предпринимательства. - М.: МО, 1993.
5. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге ХХI
века Вестник CAMAN.- 1997.- № 5.- С.3-8.
4-тақырып Менеджмент эволюциясы
1. Тарихи жағдайлары және менеджменттің дамуын дәуірге бөлу.
2. Басқаруды ғылым және зерттеудің дербес саласы ретінде тану.
3. Ф.У.Тейлор және оның Ғылыми менеджмент қағидалары кітабы.
4. Басқаруды ғылыми пәнге айналдырудың алғы – шарттары.
5. Ірі салалар мен кәсіпорындар, оларды басқарудағы формаланған тәсілдер.
Басқару туралы идеяның тамыры тереңде жатыр. Клод Ст. кіші-Джорждың
( басқару саласының американдық теоретигі). Басқару ойларының тарихы
атты кітабындағы Басқару континуумы тарауында біздің дәуірге дейінгі
5000 ж. бастап менеджменттің дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар
мәліметтер (қысқартылып алынды) төмендегідей.
Жылдары Жеке тұлға немесе Менеджменттің дамуына қосқан
этикалық топ негізгі үлестері
Біздің Шумерлер Жазу; фактілерді тіркеу
дәуірге д.
5000 ж.
4000 Мысырлықтар Жоспарлаудың, ұйымдастыркдың және
бақылаудың керек екендігін мойындайды
2600 Мысырлықтар Басқаруды орталықсыздандыру
1100 Қытайлар Ұйымдастырудың, жоспарлаудың, басшылықтың
және бақылаудың қажеттілігін мойындайды.
400 Сократ Менеджмент әмбебаптығының принциптерін
қалыптастырады.
900 Әл-Фараби Басшылыққа талап қояды.
1832 Чарльз Баббедж Ғылыми тәсілімдемеге ерекше мән береді;
мамандандырудың айырықша маңыздылығын
мойындайды; еңбекті бөлу; еңбек қозғалысы
мен уақыт шығынын зерттеу; өзіндік құндарды
есептеу
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған ХХ
ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бұл кезеңінде көптеген ғылыми
бағыттар пайда болды. Бұл бағыттардың көрнекті өкілдері : Фредерик
У.Тейлор, Анри Файоль, Мэри Р, Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь
Ансооф, Майкл Портер және т.б.
Басқару ғылымының эволюциясын дәлірек әрі терең түсіну үшін басқару
ойларының негізгі даму бағыттары туралы нақты ұғымға ие болу керек.
Ғылми менеджмент мектебі.
Классикалық ( ғылыми менеджерлеу мектебі) кез келген ұйымды
басқаруға жарайтын басқару принциптерін әзірлеуге ұмтылды.
Бұл мектеп ең алдымен Ф.Тейлордың есімімен байланыстырылып аталады
(ХХ ғ.басында). Оның негізгі теориялық ережелері Управление фабрикой
(1903 ж.); Принципы научного управления (1911 г.); Покпзания перед
специальной комиссией конгресса (1912 г.) еңбектерінде баяндалған.
Ол еңбек өнімділігін арттыру қожайынға да, жұмысшыға да мол өнім
әкеледі деп ұйғарған. Бұл үшін оның да, басқалардың да санасын ояту, яғни
олардың психикаларына төңкерңс жасау қажет.
Ф.Тейлор тұжырымдамасының негізгі ережелерін былайша бөліп көрсетуге
болады:
• Тәжірибеде қалыптасқан ескі жұмыс тәсілдерін алмастыра алатын ғылыми
фундаментті жасау, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыдан зерттеу;
• Ғылыми критерийлердің негізінде жұмысшыларды іріктеп, оларды
жаттықтыру және үйрету;
• Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми тұрғыдан әзірленген жүйесін іс жүзіне
енгізуде әкімшілік пен жұмысшылардың ынтымақтастығы;
• әкімшілік пен жұмысшыларға жауапкершілікті тең бөліп беру.
Классикалық мектепті зерттеудің негізін Анри-Файоль (1841-1925
ж.ж.) қалады.
Оның пікірі бойынша, әкімшілік өзіне мына функцияларды құрмақ:
- өндірістік,
- коммерциялық,
- қаржылық,
- кредиттік,
- есептік-бухгалтерлік,
- әкімшілік.
А.Файоль кез келген әкімшілік қызметте, оның пікірі бойынша қолдануға
жараайтын принциптерді әзірледі. Оған жататындар: еңбекті бөлу, билік, (
бедел әрі жауапкершілік), тәртіп, біртұтас басшылық, сыйақы, теңдік,
бастама (инициатива), корпаративтік рух.
Ол сонымен қатар маңызды принциптерді бөліп көрсетті: басшылық пен
бұйрықтың (әміршілдіктің) біртұтастығы.
Бұл арада Г.Эмерсонның Двенадцать принципов производительности
труда еңбегінде кәсіпорынды басқарудың мына принциптерін қарастырып,
қалыптастырды:
- әрбір басшы мен оның әр түрлі деңгейдегі бағыныштылары қол
жеткізуге ұмтылатын нақты белгіленген мақсаттар,
- алдағы кезеңнің мақсаттарын қоса ескеретін әрбір жаңа процесті
талдаудың мағнасы айқын тәсілімдемесі;
- білікті кеңес –арнайы білімдердің қажеттілігі.Шынайы білікті
кеңес тек алқалалық қана бола алады;
- тәртіп;
- қызметкерге дұрыс қарым-қатынас жасау;
- жылдам, сенімді, дәл және тұрақты есебі;
- диспетчерлеу –оперативтік басқару;
- нормалапр және кесте;
- жақсы нәтижелер арқылы қол жететін жағдайларды нормалау;
- жұмысты орындаудың барлық ережелдерін дәл бекітуді қамтамасыз
ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
- әрбір қызметкерді көтермелеуге бағытталған өнімділік үшін
сыйақы.
Форд моторс компаниясының негізін қалаған америкалық кәсіпкер
Генри Форд (1863-1947 ж.ж.) Мои достижения, моя жизнь
еңбегінде өз өндірісінің негізгі принциптерін қалыптастырды:
• Іскерлікте әкімшілік аз болсын, әкімшілікте іскерлік мол
болсын.
• Дайын өнімдерді алып-сату нақты іспен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, ол заң жолымен жобаға келмейтін ұрлықтың
әдетті түрі ретінде болады.
• Барлық адам тең деп санайтын қағидадан артық адамзатқа
зиянды әрі ақылға сыймайтын ұғым жоқ шығар, сірә.
• Біреудің ісіне қол сұғу-қылмыс, өйткені ол басқа бір
адамның үстінен арам жолмен пайда табумен бірдей әрі қара
күштің үстемдігін орнатады.
• Көптің пайдасына арналған жұмысты қарақан басыңның
қамынан жоғары қой. Пайдасы болмаса ешқандай жаманшылқ
жоқ.
Адамдық қарым-қатынастар мектебі
Басқару теориясындағы жаңа бағыттың негізін қалаған америткалық
ғалым –Элтон мэйо (1880-1949 ж.ж.) Ол жұмысшылардың тобымен бірлесіп 13
жылдай жүргізген тәжірибенің нәтижесінде мынадай қорытындыға келді:
жұмысшылардың еңбек жағдайы менәкімшіліктің әрекетіне ғана байланысты емес
, ол, сондай-ақ, жұмысшылар ортасының (фомальды емес шағын топтар деп
аталатын) психологиялық және әлеуметтік климатына да тәуелді болады.
Ф.Херцберг, Рл.Ликарт, Дуглас Макгрегор, Фоллет Мэри Паркер және
т.б. осы мектептің көрнекті өкілдері.
Бұл бағыттың негізгі ережесі –бейформалды шағын таптарға қатысты
анықтау және басқару іс-тәжірибесінде топтардың психологиялық және
әлеуметтік ерекшеліктерін анықтап, пайдалануға мүмкіндік беретін
әдістердің қажеттілігіне сендіру.
Жауапкершілікті жүктеу біршама деңгейде ұйымдағы уәждемемен
байланысты. Осы позиция тұрғысынан Д.Макгрегордың көзқарасы кеңінен
тараған. Оның сендіруі бойынша, басқаруды ұйымдастырыудың екі негізгі
тәсілдемесі бар.
Біріншісі- Х теориясы нормаланған процедурулар мен операцияларды
пайдаланатын мәжбүрлеу және көтермелеу ( қамшы және жылы-жұмсақ),
әдістерін қолдануға негізделген.
Екінші- У теориясы қызметкерлерді ынталандыруға, септігін тигізетін
олардың белсенділікпен бастамалар көтеруіне мүмкіндік беретін жағдай
тудыруға айырықша көңіл бөледі.
Жалпы қортындысында адамдық қарым-қатынастар мектебі адам
факторының есебіне және ұжымда тиісті психологиялық климат тудыруға баса
назар аударады.
Эмприкалық басқару мектебі
Бұл мектеп өкілдерінң мәлімдеуінше, басқару саласындағы ғылымдардың
негізгі міндеті- тәжірибе материалдарын жинап алу, қорытындылау әрі осының
негізінде басқарушының ұсыныстарын әзірлеу болып табылады.
Бұл мектеп басқаруды ұйымдастырудың мәселелерін нақты психикалық-
ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдан зерттеулер жүргізу бағытында
дамыды.
Эмприкалық мектеп өкілдерінің пікіріне сүйенсек, басқарушының еңбегі
кәсіпорынның басқа қызметкерлерінде болмайтын екі ерекшелікпен сипатталады.
Бірінші- басқарушы қолдағы бар ресурстардан тұтас бір бүтін жасауы
керек.
Екінші- ол әрбір шешімі мен әрекетінде болашаққа, яғни ұйымды
дамытудың келешегіне бағдарлануы қажет.
Бұл мектептің өкілдерінң пікіріне ден қоятын болсақ, басқарушы
техникалық немесе гуманитарлық бейіндегі бір жақты маман иесі болмауы
керек, яғни тар аяда шектеліп қалуына болмайды екен. Ол басқарудың іс
жүзінде жалпы ғылыми негізделіп, сынақтан (тексеруден) өткен әдістері мен
тәсілдерін меңгеру қажет.
Олар басқарушыға нақты ұсыныстар беруге талпынады.
Қортындысы. Басқарушылар басқарудың әр түрлі міндетті істерін
жүзеге асыруы үшін оларға нақты ұсыныстарды әзірлеу іс-тәжірибесін талдауда
Эмприкалық мектеп қажет, деп саналады. Оларды басқаруды кәсіби деңгейге
көтерудің қажеттілігін дәлелдеді.Сонымен қатар, Эмприкалық мектептің
өкілдері осы заманғы құрылыстың жаңа тұжарамдамаларын әзірлеуге жете көңіл
бөледі.
Әлеуметтік жүйелер мектебі
Әлеуметтік жүйелер мектебі ұйымның орта жағдайына әсерәін тигізетін, әр
қилы қажеттіліктерді, белгілі бір бағыты бар, ұйымда әлеуметтік
бағдарланған адасмдық қарым-қатынастар мектебінің тұжырымдарын
пайдаланады. Сонымен бірге, қажеттіліктерді қалыптастыруға өз ықпалын
тигізеді.
Бұл мектеп адамдардың ұйымдасуын өзара байланысты және өзара
ықпалдасатын факторлардың күрделі кешені ретінде, ал ұйымдағы адамды – оның
бір факторы ретінде қарастырады.
Әлеуметтік жүйелер мектебі кәсіпорынды өзара ықпалдасатын факторлардан
тұратын күрделі кешенді жүйе ретінде, ал ұйымдағы адамды-факторлардың бірі
ретінде қарастырды Алайда ол әлеуметтік өндірістік қатынасты өндірістік
процесті ұйымдастырумен бірдей қойып теңестіреді.
Жаңа мектеп
Жаңа деп аталатын мектеп ғылымға басқару әдістері мен дәл ғылымдардың
аппаратын енгізуге ұмтылумен сипатталады.
Жаңа мектептің өкілдері – Р.Акофф, Л.Берталанфи, С№Бир, Л.Клейн т.б. Бұл
мектептің қалыптасуы кибернетиканың пайда болуымен және операцияларды
зерттеумен байланысты. Бастапқыда операцияларды зерттеу сандық талдаудың
тәсілдерін әзірлеу ісіне тура келді.
Операцияларды зерттеу одан әрі дербес ғылым саласына айналды. Ол
екі негізгі бағытта дамыды.
Біріншісі басқару ісінде жиі кездесетін құбылыстардың математикалық
үлгілерін жасаумен байланысты болды. Оның ішінде, қорларды басқару,
ресурстарды бөлу, жаппай қызмет көрсету міндеттері, болжауға келмейтін
белгісіз жағдайда тәртіп стратегиясын таңдау сияқты құбылыстарды қамтиды.
Екінші бағыт жүйені зерделеуге көңіл бөледі. Бұл – жүйе
техникасын құруға алып келді.
Одан ары жаңа мектепке дербес ғылыми пән басқару шешімдерінің
теориясы қалыптасты.
Қорытындысы. Басқару теориясының жаңа мектебі ғылымға басқарудың
әдістері мен дәл ғылым аппаратттарын енгізуге ұмтылуымен сипатталады.Оны
басқару міндетін шешуде математикалық аппарттың пайдаланылатынан байқауға
болады.
Шетелдердегі басқару теориясының негізгі даму бағыттарын қысқаша
айтып өтсек, ол жақта басқаруды оңтайландырудың жаңа формалары мен
әдістері ұдайы іздестірілетінін байқауға болады.
Семинар жоспары:
Басқару ғылымының дамуына маңызды үлес қосқан негізгі тәсілдер.
Басқарудағы әртүрлі мектептерді бөлу позициясының тәсілі: ғылыми мектебі,
әкімшілік мектебі, адамдар арасындағы қарым – қатынастар мектебі,
тәртіптілік мектебі, басқару ғылыми мектебі немесе сандық әдістер мектебі.
ОСӨЖ тапсырмасы:
Ғылыми басқару мектебінің құрылуы мен дамуы, оның негізін салушылар.
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің өкілдері. Адамдар
арасындағы қарым – қатынастар мектебі, оның өкілдері. Тәртіптілік
мектебінің негізгі мақсаты, оның өкілдері. Басқару ғылыми мектебінің
сипаттамасы. Жағдайлық тәсіл, оның өкілдері және басқару теориясына қосқан
үлесі. Процестік тәсіл, оның сипаттамасы және өкілдері. М.Мескон бойынша
басқару тәсілдерінің эволюциясы.
Әдебиет:
1. Гончаров В.И. Менеджмент: Учебное пособие. - Мн.: Мисанта, 2003.
2. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. -
М.: Дело, 1998.
3. Казанцев А.К. и др. Практический менеджмент: в деловых играх,
хозяйственных ситуациях, задачах и тестах: Учеб. пособие. - М.: ИНФРА-М,
1998.
5-тақырып. Қазіргі кезеңгі менеджмент тұжырымдамалары
1. Қазіргі кезеңгі менеджменттің әлеуметтік – экономикалық
негіздері.
2. Меншік формалары мен менеджмент жүйесінің өзара байланысы.
3. Менеджмент пен мемлекеттік басқарудың қатынасы.
Басқару мен менеджментте бірдей категориялар пайдаланылады,
бұларға жататын ұғымдар мынадай – басқарудың объектісі мен
субъектісің, олардың арасындағы тура және кері байланысң, басқару
жүйесің, қоршаған ортаң.
Менеджмент пен басқарудың негізгі категорияларын кәсіпорындар
мен ұйымдар деңгейінде қарастырғанда, олардың іс-жұмысының
ерекшелігін және шаруашылық субъектілердің іс-қимылдарының жалпы
міндеттерін ескерген жөн.
Басқару объектісі – бұл бақарылатындардың барлығы, яғни сала,
кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және кері
байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне субъектіден
түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару субъектісіне
объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы туралы түсетін
ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және кері
байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын жүйелілік, ал
субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады. Басқару жүйесін
бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен басқарылатын
жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің параметрін
(немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Бұл орайда
басқарудың тиімділігі үшін критерийлер мен көрсеткіштер қажет,
олардың ішінде басқару объектісінің іс-қызметінің маңызды
паремтрін неғұрлым толық көрсететіндер (1 сурет).
Қоршаған орта
1 сурет – Басқарудың негізгі категорияларының өзара байланысы
Басқару субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес ықпалын
жүргізеді. Бұл үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару объектісіне
көрсетілген ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін анық білуі
керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне объектіге
ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі жағдайлары бойвынша
ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда басқару жүйесінде
тура және кері байланыс айқын түрде ұйымдастырылуы керек. Сонымен
ақырында, басқарудың қайсы бір экономикалық жүйесі болса да, онда
белгілі материалдық, еңбек, қаржы және басқа ресурстар болуы
керек.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өңдіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді.
Семинар жоспары:
Экономиканың нарықтық және мемлекеттік секторларындағы қызмет
сфераларының бөлінуі. Шаруашылық тиімділігін анықтаудағы ресурстық
потенциалды тәсіл.
СӨЖ тапсырмасы-
Шаруашылық серіктестері сипаттамалары, олардың түрлері.Акционерлік
қоғамдар. Еншілес және тәуелді шаруашылық серіктестері.
Ұйым бірлестіктері. Ассоциациялардың ұйымдастыру-құқықтық түрлері: холдинг
компаниялары мен қаржы-өнеркәсіп торптары, концерндер, концорциумдар,
трестер, синдикаттар, картельдер. Фирмаларды басқарудағы ерекшеліктер
Әдебиет:
1. Гончаров В.И. Менеджмент: Учебное пособие. – Мн.: Мисанта, 2003.
2. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. –
М.: Дело, 1998.
3. Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник. 2-е изд., перераб. И доп. – М.:
Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995.
4. Казанцев А.К. и др. Практический менеджмент: в деловых играх,
хозяйственных ситуациях, задачах и тестах: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-
М, 1998.
6-тақырып. Қазақстандағы менеджменттің методологиялық негіздері
1. Қазақстанда менеджменттің қалыптасуы мен дамуының саяси және
экономикалық алғы – шарттары, оның қазіргі заманғы өндірісінің
дамуындағы рөлі
2. Қазақстанда рыноктық қарым – қатынастарға өтудің негізгі бағыттары.
Реформаларды тездету мен тереңдетудің мақсаттары мен мәселелері.
3. Менеджменттің орны мен рөлі.
4. Экономика, саяси және басқарудың әрекеттестігі.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Мененджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқарусаласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
әл-Фараби (870-950) болды. ОЛ жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілдердің жалған көріпкелділігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр.Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1682-1766), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинақтарын олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғы-бұл әкімшілік, азаматтық және қылмыстық
құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар мен
қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс-құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының
қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрудағы
Әбілқайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның
далалық аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік
билікті ұстап тұрды. Алайда, Әбілқайыр хандығы орталықтанған мемлекет
болған жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
ХVІІІ ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына
келтірген көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды
роль атқарды. Өзінің онжылдық басқару кезінде ол мемлекетте біраз
өзгерістерді жүзеге асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады.
Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың қоғамдық-
мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін күресті,
қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірдің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев,
М.Шоқаев, Л.Мирзоян, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоғжанов, О. Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин,
Б.Майлин,І.Жансүгіров және т.б. Торғай облысында- Ә.Бөкейханов, Жетісуда-
М.Тынышпаев, Түркістанда- М.Шоқаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комисарлары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ
тұрғындарының мәселелерін толық шеше алмады.
Қазіргі заманғы мененджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын ХХ ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері,
өндірісті ұйымдастырушысы Қ.И.Сәтпаев(1889-1964) болды. Ол бірінші болып
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш
пен Жезқазғанның тау-кен байыту комбинаттарындағы еңбек процестерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды
ерекшелік, ол зерттелінетін нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен
жалпылау болатын. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы
көрінді.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5.1 Дәріс сабақтарының атаулары, олардың мазмұны
1 – тақырып. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
1. Экономикалық ғылымдар жүйесінде басқару ғылымының пәні.
2. Менеджменттің теориялық және методологиялық негіздері.
3. Теория мен практика бірлігі, менеджментті зерттеудегі тарихи және
логикалық тәсілдер.
Менеджмент басқарудың мақсатына адамдардың еңбек
белсенділігін ынта-ықыласы арқылы көтеріп, олардың тиімді
жұмысының негізінде жетуді ұйғарады. Ғылымның бұл түрін білу
барысында басқарудың мақсаттарын қою мен дәлелдеу үшін нақты
білім және тәжірибелік дағды алуға болады, осы мақсаттарға жету
жолында персоналдың күш-қуатын жинастыруға, ғылыми дәлелденген
шешімдерді қабылдауға, кадрлар жұмысын жүйелеуге, кәсіпорындарды
біртұтас жүйе түрінде басқаруға мүмкіндік береді.
Әртүрлі ғылымдар секілді менеджменттің де теориясы болады, онда
осы пәнге тән қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар,
принциптер, әдістер, функциялар және өзінің ізденіс жолы қамтылады.
Басқару адамдардың парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегімен
қоршаған әлемді бағындыру және тіртіпке келтіру жұмысынан
тұратындығы бұрыннан белгілі. Менеджмент – басқарудың маңызды
құрамдас бөлігі, оның пәні басқару үрдісіндегі әлеуметтік
қатынастардан тұрады. Сөйтіп, менеджменттің ғылым ретінде айналысатын
пәні басқару үрдісіндегі адамдардың арасындағы қалыптасатын
қатынастар.
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да
болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген
экономикалық нәтижеге жету үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы
түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп
түсінген дұрыс.
Әр салада басқару іс-қызметтің жалпы қағидаларымен бірге өзіне
тән ерекшелігі болады. Аграрлық сфераны алатын болсақ, онда басқару
қатынастарының ерекшелігі ең алдымен оның іс-жұмысының
көлеміне, сонымен бірге жұмыскерлердің санына қарай әрбір елдің
экономикасының ірі салаларының бірі болып есептелетініне
байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдардың іс-жұмысына өздерінің ықпалын
тигізетін сыртқы факторлардың қатарына жататындардың бірін
көрсетпесек те, келесілерді айтуға болады: халықтың төлем қабілеті
бар сұранысты, өндірістің, тауарды сыртқа шығарудың және оны шеттен
әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының демографияның жиі жағдайын.
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың және ұйымдардың іс-қимылы олардың
қолындағы жердің, техниканың малдың, материалдық құралдардың және
ақша қаржысының болуына ғана емес, сонымен бірге оларда ең
алдымен жұмыс істейтін адамдардың барлығына байланысты.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға оңтайлы
жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын нысаналы
және келісімді жұмысын қамтамасыз ететін басқару іс-қызметінің
ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа жетуге
бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Мененджмент макро және микроэкономиканың негізгі қағидаларына
негізделеді. Бірақ, бұл бірыңғай экономикалық пән болып табылмайды.
Оның ғылым болып құрылуына айтарлықтай ролды психология, педогогика,
социология, кибернетика және математика атқарады. Онымен қатар,
менеджменттің өзі маркетингті, коммерциялық іс-қызметті және басқару
іс жұмысын жүргізумен байланысты басқа қолданбалы пәндерді
зерттеуге негіз болып табылады.
Мененджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді.
Экономикалық әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны тейлоризм
деген ағыммен байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми мененджмент мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредеррик Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты
дәлелдеді.Ф.Тейлор кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп
менеджер нені жасауды дәл білу және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілімен
қалай жасауға болатынын зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек
кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды.Оның теориясын Гаррингтон
Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919),
Лилиан Гилберт (1861-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі
дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль,
Линдаль Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды.Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-
1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорытындыға келді:
басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі
бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылым
жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқынды белең алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі- Элтон Мейо (1880-1949)
болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін,еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахам Маслоу
(1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында мененджментте жаңа бағыт қалыптасты.Ол
ситуациялық әдіс деп аталады.Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұлмектеп
кәсіпорын, ұйымының жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты жағдайда
жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай ішкі және
сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін
шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады.
Басқару теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілер сол уақытта
қалыптасқан белгілі себептермен , жағдайлармен байланыстырылады.
Мысалы, басқару теориясының класикалық мектебі мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар саныныңөсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты.
Басқару ғылымы мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-
конгломераттар көлемі өсуі әсерімен , қырғи-қабақ соғыс, өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Ситуациялық тәсіл мектебінің пайда болуы экономика
мүмкіндіктерінің ұлғаюы әсерімен,елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық,
жоғарғы технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің
өсуі, жоғарғы біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімне
байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде
басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың –американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты
Семинар жоспары
1. Басқару әдістерінің жиынтығы.
2. Курстың мазмұны мен мәселелері. Менеджмент оқу пәнінің басқа
пәндерімен байланысы. Оның мамандар дайындаудағы мақсаттары мен
мәселелері.
3. Басқарудың шетелдік тәжірибесін зерттеу қажеттілігі.
Әдебиет
1. Управление организацией Под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А.
Соломатина. - М.: ИНФРА, 1998.
2. Попов Г.Х. Проблемы теории управления. - М.: Экономика, 1970.
3. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. Управление - это наука и
искусство. - М., 1992.
4. Тейлор Ф.У. Принципы научного менеджмента Пер. с англ.- М., 1991.
5. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
6. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге XX1
века ВЕСТНИК CAMAN.- 1997.- №5.- С.3-8.
2-Тақырып. Менеджменттің мәні мен қағидалары
1. Менеджмент туралы түсінік. Менеджмент мәселесі.
2. Менеджмент түрлері: өндіріс менеджменті, қаржы менеджменті, инновация
менеджменті, инвестиция менеджменті, дағдарысқа қарсы менеджменті,
халықаралық менеджмент және басқалар.
3. Басқарушы және басқарылушы кіші жүйелер, олардың бірлігі мен
әрекеттестігі.
4. Менеджер және оның функциялары.
Басқаратын және басқарарылатын жүйелердің басқарудың объектісі
мен субъектісінің салыстырмалық заңдылығы басқару сферасының
басқару объектісінің талабына сәйкес екенін көрсетеді. Солай, 70
жылдары Қытайда байқалған эконгомиканың дамуындағы сапалы өзгерістер
барлық атарбасының белгілі бір өзгеріске ұшырауын талап етті, бұл
1975 жылы жүзеге аса бастаған кешенді реформада өзінің көрінісін
тапты. Осының нәтижесінде Қытайдың экономикасы мен оны басқару
ғылыми-техникалық прогресстің талабына зерек болды, тұрақты дамудың
тенденциясын алды, реттелетін нарықтық қатынастарға өту дағдарыссыз
және сілкініссіз жүрді.
Егер жалпы заңдылық басқаруға тұтас түрде тән болса, ал жеке
заңдылық басқарудың бөлек жақтарын және жүйесін сипаттайды. Жеке
заңдылыққа басқару функцияларывның өзгеру заңдылығын, басқару
сатыларының санын оңтайлау заңдылығын басқару функцияларын
шоғырландыру заңдылығын және бақылаудың өрістелу заңдылығын
жатқызуға болады.
Басқару функциялардың өзгеру заңдылығы басқарудың әртүрлі
иерархиялық сталыраныда белгілі бір функциялардың артқанын және
келесі кейбіреулерінің азайғанын көрсетеді.
Басқару сатыларының санын оңтайлау заңдылығы басқарудың артық
буындарын қысқартуды ұйғарды. Бұл оның дереулігін және икемділігін
көтереді.
Басқару функцияларын шоғырландыру заңдылығы басқарудың әрбір
сатысы фһункцияның көбірек шоғырланғанына ұмтылады. Яғни, басқару
персоналдың сандарының өсуіне және өсіруіне бұл заңдылықты
барлық елдерде байқалатын бюрократтық аппарат санының өсуі туралы
деректер көрнекі суреттейді.
Бақылаудың өрістелу заңдылығы бағынғандардың саны мен және
олардың мүмкіншілігінше тиімді басқару іс-қызметін, іс-әрекетін
басшы жағынан бақылау арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Бұл
басшының қол астында 7-10 бағынған адамдар болса да оңтайлы деп
есептелінеді.
Басқарудың жалпы және жеке заңдылықтары объективті сипатта
болады және адамдардың басқару іс-қызметтерін үрдісінде жүзеге
асады.
Басқарудың принциптері – басқаруды ұйымдастыруға және оның
құрылымына, жүйесіне қойылатын негізгі талаптары анықтайтын
басшылықтың ережесі. Басқарудың заңдылығы сияқты оның принциптері де
жеке және жалпы болып екіге бөлінеді.
Басқарудың жалпы принциптері әмбебап сипатта болатындығымен және
басқарудың барлық сферасы мен халық шаруашылығының барлық салаларына
ықпалын тигізетіндігімен сипатталады.
Басқарудың жалпы принциптеріне мақсаттылық, жоспарлылық,
құзыреттілік, тәртіптілік, ынталандыру, иерархия№
Мақсаттылық принципі басқарудың бағдарламалы-мақсаттық мәнімен
анықталады және әрбір кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің алдына
айқын мақсатты қойғандығын ұйғарады. Бұл орайда мақсат нақты,
жетуге болатын және деректі анықталған шекті болуы керек, сонда
ғана бұл оның орындауға персоналдың күшін жұмылдырады және оның
жұмысына дұрыс мағына береді.
Мақсаттылық принцип мақсаттарды қоюды ғана емес, онымен қатар
олардың қажетті ресурстармен аралық қатынасына қатысты болғанын
ұйғарады. Бұл орайда, мақсаттардың оларға жетуге қажетті басты
ресурстармен байланысын қамтамасыз ету ғана емес, осы мақсаттарға
жетуге кедергі жасайтын ең әлсіз буынға назарды аударған жөн.
Басқарудың жоспарлау принципі де бағдарламалы-мақсатты басқарумен
байланысты және іс-қимылдың бағдарламасын жасауды, оны жүзеге
асыруды алдын-ала қарастырады.
Құзыреттілік принцип пен жердің басқару объектісі бойынша
білімнің болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қабылдаған уақытта
маманның құзыретті консультациясын дұрыс ұғыну қабылетінен
көрінеді. Құзыреттілік принцип басқарудың функциялары бойынша
еңбектің жатық бөлінісімен байланысты.
Басқарудың ажырамайтын принципі тәртіптілік, бұл басқарудың қандай
жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек. Тәртіптілік басшының
нұсқауын, лауазымды қызметтің міндеттерін, инструкцияларды, бұйрықтарды
және басқа директивтік құжаттарды сөзсіз орындағанды ұйғарады.
Ынталандыру принципі ең алдымен материалдық және моралдық
стимулдарды пайдаланудың негізінде еңбекті іс-жұмысқа сылтауратуды
ұйғарады. Материалдық ынталандыру жұммыскерлердің еңбек нәтижесіне
қарасты жеке экономикалық мүдделігіне негізделсе, ол моралдық
негізінен жұмыскерлерге психологиялық әсер көрсетуден тұрады.
Иерархия принципі басқару еңбектің тік бөлінісін көрсетеді, яғни
басқарудың сатыларын бөлінуін және басқарудың төменгі сатылардың
жоғарыдағыларға бағынғандығын көрсетеді.
Менеджмент басқару үрдісінде адамдардың өзара қатынасын
зерттейтін басқарудың маңызды бөлігі болып табылады. Менеджмент пен
басқарудың негізгі категорияларының мазмұны бірдей болады:
басқарудың субъектісі мен объектісі, тура және кері байланыс,
басқару жүйесі, қоршаған орта.
Менеджменттің әдістемелігі үрдістік, ахуалдық, жүйелі және
бағдарламалы-мақсатты тәсілдерге негізделеді:
⇨ Үрдістік тәсіл басқаруды негігі функциялардың Ұжоспарлау,
ұйымдастыр, ынталандыру және бақылау үздіксіз өзара әрекетінің
үрдісі ретінде қарастырғанды ұйғарады;
⇨ Ахуалдық тәсіл басқаруды жай жағдайда қарай болғанын талап
етеді;
⇨ Жүйелі тәсіл саланы тұтас ретінде және әрбір кәсіпорынды
толық жүйе ретінде қарауға және олардың іс-қимылының оңтайлы
параметрін анықтауға мүмкіншілік береді;
⇨ Бағдарламалы-мақсатты тәсіл мақсаттардың айқын анықталуын,
олардың қатарларының лайықты болуын және дәйектілікпен жүруін
күні бұрын ескереді.
Басқарудың заңдылығы – бұл басқару үрдісінде дұрыс байқалатын,
қайталанып отыратын және әртүрлі элементтермен және құбылыстардың
арасындағы мәнді өзара байланыстар№
Басқарудың принциптері – бұл басқаруды ұйымдастыруға, оның
құрылымына және жүйесіне қойылатсын негізгі талаптарды анықтайтын
басшылықтың ережесі.
СӨЖ тапсырмасы:-
Экономикалық жүйелердегі басқаруды жүзеге асыру үшін кері
байланыстардың маңызы. Үлкен жэүйелердің қасиеттері.
Тәртіптілік мектебінің негізгі мақсаты, оның өкілдері. Басқару
ғылымының ғылыми мектебінің сипаттамасы. Жағдайлық тәсіл, оның өкілдері
және басқару теориясын қосқан үлесі. Процестік тәсіл, оның сипаттамасы және
өкілдері. М. Мэскон бойынша басқару тәсілдерінің эволюциясы.
Менеджмент және кәсіпкерлік. Менеджмент бірігіп құрасырылған еңбектің
құрама бөлігі және Қазақстандағы меншіктің жаңа қарым-қатынастарын жүзеге
асыру құралы ретінде.
Өзін-өзі басқару концепциясы реттелінетін рыноктық экономикаға өтудің
ғылыми негізі ретінде.
Қазақстанн Республикасының қалыптасуы және дамуының стратегиясы.
Экономикалық даму стратегиясының кезеңдері. Реформаларды тереңдету бойынша
ҚР өкіметінің орта мерзімдік бағдарламасы.
Әдебиет:
1. Виханский О.С. Проблемы развития управления общественным производством.
- М., 1991.
2. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы. КазГАУ, 1994.
3. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ.-
М.: Дело, 1992.
4. Менеджмент. Учебник для вузов М.М. Максимов, В.В. Игнатьев и др. - М.:
Банки и биржи,1998.
5. Кубаев К.Е. Развитие профессионального управления в Казахстане-
Вестник КазГАУ, 1998.- №3.- С.32-37.
3 -Тақырып. Басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
1. Жүйелер туралы түсінік және олардың қасиеттері. Басқарудың жүйе, құрылым
және процесс араларындағы қатынасы.
2. Жүйенің жұмыс істеу шарттары. Экономикалық жүйелердің ерекшеліктері.
3. Басқару жүйесі ретіндегі өндіріс туралы түсінік. Өндірісті басқарудағы
жүйелік тәсіл. Өндірісті басқару жүйесінің жұмыс істеуі және оны
құрастыру қағидалары.
Жүйенің жалпы теориясы - күрделі жүйенің іс-қимыл жасау (жұмыс істеу)
заңдылықтарын зерделейтін ғылым. Ол басқару және ұйымдастыру теориясының
әдістемелік негізі болып табылады. Басқару мен жүйелі талдау әдістемесі,
басқару процесіндегі құралдар ретінде оның қолданылу мүмкіндіктері мынаған
негізделген: жүйелілік нақты өмірде орын алатын барлық күрделі
объектілердің объективті ерекшелігін білдірмек.
Профессор Людвиг фон Берталанфи жүйелі тәсілдеменің әдістемесін
кеңінен баяндап беруші ғалым. Ол 1937 жылдың өзінде-ақ "Жүйенің жалпы
теориясын" алға шығарды.
Жүйені біріктіруші қасиеттерге ие, өзара ықпалдасушы компоненттерінің
жиынтығы деп ұғуға болады. Ал біріктіруші қасиет жеке алғанда осы
элементтердің бәріне бірдей тән емес. (Берталанфи анықтамасы).
Кез келген жүйенің ерекшеліктеріне жататындар:
― Тұтастық (оның элементерін құрайтын ерекшеліетер
жиынтығындағы жүйелердің ерекшеліктері).
― Құрылымдығы (жүйелерді оның құрылымын белгілеу арқылы
сипаттау мүмкіндігі)
― Иерархиялық (жүйенің әр бөлігі белгілі бір дәрежеде ө сапасы
болатын қосалқы жүйе ретінде көрінеді.)
Жүйе, ең алдымен, тұтас білім ретінде қарастырылады.
Жүйе қандай да бір ішкі байланыстары болмайтын кездейсоқ объектілердің
жиынтығы емес, ол бір-бірімен өзара байланысты және өзара ықпалдасу үстінде
болатын, сыртқы әсерге жауап қататын тұтас организм секілді.
Жүйе тұтастық тұрғысынан жеке пайда болатын элементтредің құрамында
болмайтын жаңа қасиетке, жаңа сапалы сипаттамаларға ие болмақ.
Тұтастық нәтижесінің, бірлескен жаңа қасиеттердің көз жеткізіп
иландыратын үлгісіне еңбек процесіндегі жай кооперацияны жатқызуға болады.
Жүйенің мүмкіндіктері оның құраушы элементтерінің жай жиынтық
мүмкіндіктеріне қарағанда әлдеқайда кең.
Барлық жүйелерді шартты түрде үш түрге бөлінуге болады:
― Техникалық;
― Биологиялық;
― Әлеуметтік, оның ішінде әлеуметтік экономикалық.
Бұл түрлердің өз заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктерін құрайтын
жақтар бар.
Менеджмент үшін әлементтік жүйенің маңызы аса зор. Кез келген
әлеуметтік жүйе әр келкі жүйелер болып табылады, оған белгісіздік тән.
Әсіресе, үлкен айырмашылықты әлеуметтік-экоонмикалық жүйеден
кездестіруге болады, оған өндірістік-шаруашылық кешендері (кәсіпорын,
салалар, аймақтар, тұтас экономика) қатысты. Бұлай болатын себебі, адам
оның ажырағысыз бөлігі болып табылады. Адам осы жүйелердің белсенді
қалыптастырушы, жүйелердегі байланыстар мен қатынастардың сипатын танытып,
оларды жұмыс істетеді әрі дамытады.
Әлеуметтік-экоонмикалық жүйенің басты рекшелігі - оның басты
компоненті адам болғандықтан бұл жүйенің негізінде адамдардың мүддесі
жатады.
Мұндай жүйе дербестікке ие элементтерден тұрады. Бұл оның жүйе
тармақтары мен қосалқы жүйе ретіндегі жүйе элементтерін анықтауға мүмкіндік
береді. Осылайша, жүйе тармағы жүйе элементі немесе осы элементтердің тобы
болып табылады. Әлдеқайда жоғары иерархиялық жүйелер қатынасындағы жүйе-
жүйенің тармағы бола алады.
Мәселен, кәсіпорын, бір жағынан, дербес жүйені білдіретін болса,
екінші жағынан оны салалардың жүйе тармағы ретінде қарастыруға болады.
Бұдан шығатын қорытынды: жүйе мен жүйе тармағы арасындағы айырмашылық
салыстырмалы түрде де, абсолюттік сипатта да бола берді.
Жүйе теориясы, егер сақталмаса басқару ісінің жүзеге асуы мүмкін
болмайтынын белгілейді.
Бұл жағдай экоонмикалық жүйеге де қатысты:
1. Жүйелер арасында, ең алдымен, басқарушы және басқарылушы жүйелер
арасында себеп-салдар байланысы болуы керек. Бұл мынаны білдіреді:
басқару ісі жүйе мен басқарылатын объекті өзгерістерге бірдей жауап
қайтарған жағдайда ғана мүмкіндік болады, яғни кері байланыс орнайды.
2. Жүйелердің динамикалылығы. Жүйе бір сапалы жағдайдан екіншісіне өте
алатындай қабілетке ие болуы керек яғни бір сапалы жағдайдан
екіншісіне өту барысында да өтуден кейін де ол жүйе ретінде қалуы
керек.
3. Жүйеде процесс ағымына әсер ете отырып, оны өзгерте алатындай
параметрдің бар болуы.
4. Жүйенің басқару ықпалын күшейте алатындай қабілті, яғни осы ықпалға
жауап қатып қана қоймай, оны тереңдететін қабілетке ие болуы керек.
5. Басқару ақпаратын табыстау, жинақтау және жаңғырту мүмкіндіктерін
қамтамасыз ету.
6. Жүйелердің тұтастай сипаты. Онсыз бақылау мен басқару мүмкін емес.
Жүйе деп басқару барлық басқару жүйелеріне ортақ аты аталған шарттар
орындалған да ғана мүмкін болады.
Өндірісті басқарудың жүйелі тәсілдемесі
Жүйелі тәсілдеме - коонмикалық ғылымда қолданылатын ғылыми зерттеудің
ең жемісті әдістерінің бірі.
Өзінің алғашқы мағынасында - грек тілінен аударғанда "жүйе" сөзі
көптеген элементтерден құралатын, бөліктреден тұратын бір бүтін тұтастық
ұғымын білдіреді.
Жүйенің бұлайша ұғындырылуы экоонмикалық тұтастыққа да қатысты;
өндіріс-пәндердің, саймандардың, еңбек түрлері мен түпкілікті өнімдердің
жиынтығы ретінде болады.
Өндіріс - бұл әлеуметтік-экоонмикалық жүйе. Экономикалық деп аталу
себебі, еңбек және материалдық ресурстарды ұштастыру нәтижесінде
материалдық игіліктер пайда болып, қоғамның өндірістік күштерінің ұдайы
өндірісі ұлғаяды. Оны басқаша былай анықтауға болады: "Белгілі бір қоғамдық-
тарихи жағдайларда қалыптасатын өндірістік қатынастардың тұрпатын
экономикалық жүйе деп ұғуға болады".
Әлеуметтік жүйе деп аталуы адамдар құрайтын ұйымға байланысты.
Экономикалық жүйеге басқа жүйелерге ұқсмайтын өзіндік ерекшеліктер тән.
Экономикалық жүйе әлеуметтік сипаттағы адам-машина жүйесі ретінде
қарастырылады. Ондағы негізгі рөлді материалдық және рухани өндіретін әрі
тұтынатын адам орындайды.
"Экономикалық жүйе кең мағынасындағы ұғымында қоғамдық өндірістің
жүйесі ретінде, яғни өндіріс күштері (табиғи және еңбек ресурстары, өндіріс
құралдары, өнім) мен өндірістік қатынастардың жиынтығы ретінде
түсіндіріледі" (акад. Н.П. Федоренко).
Экономикалық қатынас, байланыс, заңдылықтар, міне осы атлағандар
экономикалық жүйе болып табылады.
Жүйелі тәсілдеме арнайы ғылыми пәндердің мазмұнына жалпы теория
жүйесіне қызмет етеді, ал басқару ісі жалпылай түрде жүйелерді ретке
келтіруші ретінде анықталуы мүмкін.
Жүйелі тәсілдеме ХХ жүз жылдықта пайда болды деуге болады, әйтсе де,
ХVІІ және ХІХ ғасырларда ғылым әр түрлі жүйелерді зерделемеді деп бір жақты
ойлаға да болмайды. Әлбетте, астрономия Күн жүйесін, ал математика әр түрлі
санау жүйелерін зердледі. Жүйелі тәсілдеме әскери мақсаттарға қол жеткізу
үшін АҚШ-та алғаш рет қолданылды, алайда жүйелі тәсілдеме одан ары
азаматтық өндіріс саласындағы басқару қызметінің іс-тәжірибесінде кеңінен
қолданылды.
Жүйелі тісілдемені қолданудың негізіндегі басқару ісі үш тізбекті
кезеңді қамтиды:
- бірінші кезеңде салалар анықталады, басқару субъектілері қызметінің
ауқымы мен саласы нақтыланады. Қызметтің ақпараттық қажеттілігінің баламалы
салалары мен ауқымдары белгіленеді;
- екінші кезеңде қажетті зерттеулер жүзеге асырылады;
- үшінші кезеңде белгілі мәселелерді шешудің баламалы нұсқаулары
жасалып, әрбір міндет бойынша оңтайлы нұсқа таңдап алынады.
Жүйелі тәсілдеменің негізінде басқару ісі жүйелердің құрылымдық және
функциялық тұтастығын қамтамасыз етуге әрі жетілдіруге бағытталған.
Мақсатқа жеткізетін жолда кездесетін кедергілерді, кемшіліктерді анықтап,
жою. Мұнда ең алдымен басқарудағы жүйелі тәсілдеменің пинциптері алға
шығады. Нақты тәжірибеде ол қабылданған шешімдерді жан-жақты пысықтап, оны
жүзеге асыруы ықтимал барлық нұсқауларын талдайды. Әлеуметтік жүйеде бұл
принцип басқарушылық міндетті шешу процесінде саяси және мәдени мәселелерді
тығыз байланыстыруды ұйғарады.
Басқару процестері пайда болғалы бері жүйелі талдау кеңінен қолданылып
келеді. Экономиканы оның құрылымын, оның құрамдық бөліктерінің өзара қарым-
қатынасы мен өзара байланысын қоса ескеріп, біртұтас ретінде кешенді
зерделеуді, экономиканың жалпы жұмыс істеу процесінде олардың әрбіреуінің
рөлін анықтауды міне, осыны жүйелі тәсілдеме деп ұғу керек.
Эконмикадағы жүйелі тәсілдеме - басқару саласындағы ірі, кешенді
мәселенің ғылыми негізделген шешімін әзірлеу әдісі болып табылады.
Жүйелі тәсілдеменің философиялық негізі оның негізгі принциптерін
айқындап береді: жүйелердің динамикалығы, құбылыстардың байланысы, өзара
ықпалдастығы мен өзара байланысы; басты буын принциптерінің кешенділігі,
тұтастығы және иерархиялығы.
Процестер мен құбылыстардағы жүйелі тәсілдеме өзара байланыстардағы
зерделеудің екі формасын ұйғарады:
1. жай кездері қосалқы жүйелер немесе жүйе элементтерінің арасындағы
өзара байланыстар қандай да бір аспектіде, көбінесе эконмикалық
аспектіде зерттеледі;
2. әлдеқайда күрделі жағдайда көп аспектілі тәсілдеме қолданылады. Бұл
арада өзара байланыстар басқарудың саяси, экономикалық технологиялық,
құқықтық, әлеуметік-экологиялық және психологиялық аспектілері қоса
ескеріліп, зерттеледі.
Семинар жоспары:
1. Өндірісті басқару жүйесіндегі басқарудың объектісі мен субъектісінің ара
қатынасы. Өндірісті басқару жүйесіндегі басқару субъектісінің активтік
(белсенді) рөлі.
2. Экономикалық жүйелердегі басқаруды жүзеге асыру үшін кері байланыстардың
маңызы. Үлкен жүйелердің қасиеттері.
СӨЖ тапсырмасы:-
Еңбекті көлденең ждәне тік бағытта бөлу. Ұйымдағы басқару процесі.
Басқарудың негізгі деңгейлері. Басқарудың объектісі мен субъектісі.
Реттеу, Ұйымдастыру, үйлестіру, тексеру жөніндегі менеджмент
мәселелері. Белгіленген мақсатқа жету.
Технология факторының сыртқы аспектілері.
Ұйым құрылымы. Міндеттер сипаттамасы. Технология түсінігі оның
классификациясы, оны фирма табысына әсері. Басқаруға жағдайлық көзқарастағы
адам айнымалысының негізгі аспектілері.
Әдебиет:
1. Виханский О.С. Проблемы развития управления общественным производством.
- М., 1991.
2. Бердалиев К.Б. Основы менеджмента. - Алматы: КазГАУ, 1994.
3. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. -
М.: Дело, 1992.
4. Хоскинг А. Курс предпринимательства. - М.: МО, 1993.
5. Кубаев К.Е. Управление и общество Евразийского континента на пороге ХХI
века Вестник CAMAN.- 1997.- № 5.- С.3-8.
4-тақырып Менеджмент эволюциясы
1. Тарихи жағдайлары және менеджменттің дамуын дәуірге бөлу.
2. Басқаруды ғылым және зерттеудің дербес саласы ретінде тану.
3. Ф.У.Тейлор және оның Ғылыми менеджмент қағидалары кітабы.
4. Басқаруды ғылыми пәнге айналдырудың алғы – шарттары.
5. Ірі салалар мен кәсіпорындар, оларды басқарудағы формаланған тәсілдер.
Басқару туралы идеяның тамыры тереңде жатыр. Клод Ст. кіші-Джорждың
( басқару саласының американдық теоретигі). Басқару ойларының тарихы
атты кітабындағы Басқару континуумы тарауында біздің дәуірге дейінгі
5000 ж. бастап менеджменттің дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар
мәліметтер (қысқартылып алынды) төмендегідей.
Жылдары Жеке тұлға немесе Менеджменттің дамуына қосқан
этикалық топ негізгі үлестері
Біздің Шумерлер Жазу; фактілерді тіркеу
дәуірге д.
5000 ж.
4000 Мысырлықтар Жоспарлаудың, ұйымдастыркдың және
бақылаудың керек екендігін мойындайды
2600 Мысырлықтар Басқаруды орталықсыздандыру
1100 Қытайлар Ұйымдастырудың, жоспарлаудың, басшылықтың
және бақылаудың қажеттілігін мойындайды.
400 Сократ Менеджмент әмбебаптығының принциптерін
қалыптастырады.
900 Әл-Фараби Басшылыққа талап қояды.
1832 Чарльз Баббедж Ғылыми тәсілімдемеге ерекше мән береді;
мамандандырудың айырықша маңыздылығын
мойындайды; еңбекті бөлу; еңбек қозғалысы
мен уақыт шығынын зерттеу; өзіндік құндарды
есептеу
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған ХХ
ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бұл кезеңінде көптеген ғылыми
бағыттар пайда болды. Бұл бағыттардың көрнекті өкілдері : Фредерик
У.Тейлор, Анри Файоль, Мэри Р, Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь
Ансооф, Майкл Портер және т.б.
Басқару ғылымының эволюциясын дәлірек әрі терең түсіну үшін басқару
ойларының негізгі даму бағыттары туралы нақты ұғымға ие болу керек.
Ғылми менеджмент мектебі.
Классикалық ( ғылыми менеджерлеу мектебі) кез келген ұйымды
басқаруға жарайтын басқару принциптерін әзірлеуге ұмтылды.
Бұл мектеп ең алдымен Ф.Тейлордың есімімен байланыстырылып аталады
(ХХ ғ.басында). Оның негізгі теориялық ережелері Управление фабрикой
(1903 ж.); Принципы научного управления (1911 г.); Покпзания перед
специальной комиссией конгресса (1912 г.) еңбектерінде баяндалған.
Ол еңбек өнімділігін арттыру қожайынға да, жұмысшыға да мол өнім
әкеледі деп ұйғарған. Бұл үшін оның да, басқалардың да санасын ояту, яғни
олардың психикаларына төңкерңс жасау қажет.
Ф.Тейлор тұжырымдамасының негізгі ережелерін былайша бөліп көрсетуге
болады:
• Тәжірибеде қалыптасқан ескі жұмыс тәсілдерін алмастыра алатын ғылыми
фундаментті жасау, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыдан зерттеу;
• Ғылыми критерийлердің негізінде жұмысшыларды іріктеп, оларды
жаттықтыру және үйрету;
• Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми тұрғыдан әзірленген жүйесін іс жүзіне
енгізуде әкімшілік пен жұмысшылардың ынтымақтастығы;
• әкімшілік пен жұмысшыларға жауапкершілікті тең бөліп беру.
Классикалық мектепті зерттеудің негізін Анри-Файоль (1841-1925
ж.ж.) қалады.
Оның пікірі бойынша, әкімшілік өзіне мына функцияларды құрмақ:
- өндірістік,
- коммерциялық,
- қаржылық,
- кредиттік,
- есептік-бухгалтерлік,
- әкімшілік.
А.Файоль кез келген әкімшілік қызметте, оның пікірі бойынша қолдануға
жараайтын принциптерді әзірледі. Оған жататындар: еңбекті бөлу, билік, (
бедел әрі жауапкершілік), тәртіп, біртұтас басшылық, сыйақы, теңдік,
бастама (инициатива), корпаративтік рух.
Ол сонымен қатар маңызды принциптерді бөліп көрсетті: басшылық пен
бұйрықтың (әміршілдіктің) біртұтастығы.
Бұл арада Г.Эмерсонның Двенадцать принципов производительности
труда еңбегінде кәсіпорынды басқарудың мына принциптерін қарастырып,
қалыптастырды:
- әрбір басшы мен оның әр түрлі деңгейдегі бағыныштылары қол
жеткізуге ұмтылатын нақты белгіленген мақсаттар,
- алдағы кезеңнің мақсаттарын қоса ескеретін әрбір жаңа процесті
талдаудың мағнасы айқын тәсілімдемесі;
- білікті кеңес –арнайы білімдердің қажеттілігі.Шынайы білікті
кеңес тек алқалалық қана бола алады;
- тәртіп;
- қызметкерге дұрыс қарым-қатынас жасау;
- жылдам, сенімді, дәл және тұрақты есебі;
- диспетчерлеу –оперативтік басқару;
- нормалапр және кесте;
- жақсы нәтижелер арқылы қол жететін жағдайларды нормалау;
- жұмысты орындаудың барлық ережелдерін дәл бекітуді қамтамасыз
ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
- әрбір қызметкерді көтермелеуге бағытталған өнімділік үшін
сыйақы.
Форд моторс компаниясының негізін қалаған америкалық кәсіпкер
Генри Форд (1863-1947 ж.ж.) Мои достижения, моя жизнь
еңбегінде өз өндірісінің негізгі принциптерін қалыптастырды:
• Іскерлікте әкімшілік аз болсын, әкімшілікте іскерлік мол
болсын.
• Дайын өнімдерді алып-сату нақты іспен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, ол заң жолымен жобаға келмейтін ұрлықтың
әдетті түрі ретінде болады.
• Барлық адам тең деп санайтын қағидадан артық адамзатқа
зиянды әрі ақылға сыймайтын ұғым жоқ шығар, сірә.
• Біреудің ісіне қол сұғу-қылмыс, өйткені ол басқа бір
адамның үстінен арам жолмен пайда табумен бірдей әрі қара
күштің үстемдігін орнатады.
• Көптің пайдасына арналған жұмысты қарақан басыңның
қамынан жоғары қой. Пайдасы болмаса ешқандай жаманшылқ
жоқ.
Адамдық қарым-қатынастар мектебі
Басқару теориясындағы жаңа бағыттың негізін қалаған америткалық
ғалым –Элтон мэйо (1880-1949 ж.ж.) Ол жұмысшылардың тобымен бірлесіп 13
жылдай жүргізген тәжірибенің нәтижесінде мынадай қорытындыға келді:
жұмысшылардың еңбек жағдайы менәкімшіліктің әрекетіне ғана байланысты емес
, ол, сондай-ақ, жұмысшылар ортасының (фомальды емес шағын топтар деп
аталатын) психологиялық және әлеуметтік климатына да тәуелді болады.
Ф.Херцберг, Рл.Ликарт, Дуглас Макгрегор, Фоллет Мэри Паркер және
т.б. осы мектептің көрнекті өкілдері.
Бұл бағыттың негізгі ережесі –бейформалды шағын таптарға қатысты
анықтау және басқару іс-тәжірибесінде топтардың психологиялық және
әлеуметтік ерекшеліктерін анықтап, пайдалануға мүмкіндік беретін
әдістердің қажеттілігіне сендіру.
Жауапкершілікті жүктеу біршама деңгейде ұйымдағы уәждемемен
байланысты. Осы позиция тұрғысынан Д.Макгрегордың көзқарасы кеңінен
тараған. Оның сендіруі бойынша, басқаруды ұйымдастырыудың екі негізгі
тәсілдемесі бар.
Біріншісі- Х теориясы нормаланған процедурулар мен операцияларды
пайдаланатын мәжбүрлеу және көтермелеу ( қамшы және жылы-жұмсақ),
әдістерін қолдануға негізделген.
Екінші- У теориясы қызметкерлерді ынталандыруға, септігін тигізетін
олардың белсенділікпен бастамалар көтеруіне мүмкіндік беретін жағдай
тудыруға айырықша көңіл бөледі.
Жалпы қортындысында адамдық қарым-қатынастар мектебі адам
факторының есебіне және ұжымда тиісті психологиялық климат тудыруға баса
назар аударады.
Эмприкалық басқару мектебі
Бұл мектеп өкілдерінң мәлімдеуінше, басқару саласындағы ғылымдардың
негізгі міндеті- тәжірибе материалдарын жинап алу, қорытындылау әрі осының
негізінде басқарушының ұсыныстарын әзірлеу болып табылады.
Бұл мектеп басқаруды ұйымдастырудың мәселелерін нақты психикалық-
ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдан зерттеулер жүргізу бағытында
дамыды.
Эмприкалық мектеп өкілдерінің пікіріне сүйенсек, басқарушының еңбегі
кәсіпорынның басқа қызметкерлерінде болмайтын екі ерекшелікпен сипатталады.
Бірінші- басқарушы қолдағы бар ресурстардан тұтас бір бүтін жасауы
керек.
Екінші- ол әрбір шешімі мен әрекетінде болашаққа, яғни ұйымды
дамытудың келешегіне бағдарлануы қажет.
Бұл мектептің өкілдерінң пікіріне ден қоятын болсақ, басқарушы
техникалық немесе гуманитарлық бейіндегі бір жақты маман иесі болмауы
керек, яғни тар аяда шектеліп қалуына болмайды екен. Ол басқарудың іс
жүзінде жалпы ғылыми негізделіп, сынақтан (тексеруден) өткен әдістері мен
тәсілдерін меңгеру қажет.
Олар басқарушыға нақты ұсыныстар беруге талпынады.
Қортындысы. Басқарушылар басқарудың әр түрлі міндетті істерін
жүзеге асыруы үшін оларға нақты ұсыныстарды әзірлеу іс-тәжірибесін талдауда
Эмприкалық мектеп қажет, деп саналады. Оларды басқаруды кәсіби деңгейге
көтерудің қажеттілігін дәлелдеді.Сонымен қатар, Эмприкалық мектептің
өкілдері осы заманғы құрылыстың жаңа тұжарамдамаларын әзірлеуге жете көңіл
бөледі.
Әлеуметтік жүйелер мектебі
Әлеуметтік жүйелер мектебі ұйымның орта жағдайына әсерәін тигізетін, әр
қилы қажеттіліктерді, белгілі бір бағыты бар, ұйымда әлеуметтік
бағдарланған адасмдық қарым-қатынастар мектебінің тұжырымдарын
пайдаланады. Сонымен бірге, қажеттіліктерді қалыптастыруға өз ықпалын
тигізеді.
Бұл мектеп адамдардың ұйымдасуын өзара байланысты және өзара
ықпалдасатын факторлардың күрделі кешені ретінде, ал ұйымдағы адамды – оның
бір факторы ретінде қарастырады.
Әлеуметтік жүйелер мектебі кәсіпорынды өзара ықпалдасатын факторлардан
тұратын күрделі кешенді жүйе ретінде, ал ұйымдағы адамды-факторлардың бірі
ретінде қарастырды Алайда ол әлеуметтік өндірістік қатынасты өндірістік
процесті ұйымдастырумен бірдей қойып теңестіреді.
Жаңа мектеп
Жаңа деп аталатын мектеп ғылымға басқару әдістері мен дәл ғылымдардың
аппаратын енгізуге ұмтылумен сипатталады.
Жаңа мектептің өкілдері – Р.Акофф, Л.Берталанфи, С№Бир, Л.Клейн т.б. Бұл
мектептің қалыптасуы кибернетиканың пайда болуымен және операцияларды
зерттеумен байланысты. Бастапқыда операцияларды зерттеу сандық талдаудың
тәсілдерін әзірлеу ісіне тура келді.
Операцияларды зерттеу одан әрі дербес ғылым саласына айналды. Ол
екі негізгі бағытта дамыды.
Біріншісі басқару ісінде жиі кездесетін құбылыстардың математикалық
үлгілерін жасаумен байланысты болды. Оның ішінде, қорларды басқару,
ресурстарды бөлу, жаппай қызмет көрсету міндеттері, болжауға келмейтін
белгісіз жағдайда тәртіп стратегиясын таңдау сияқты құбылыстарды қамтиды.
Екінші бағыт жүйені зерделеуге көңіл бөледі. Бұл – жүйе
техникасын құруға алып келді.
Одан ары жаңа мектепке дербес ғылыми пән басқару шешімдерінің
теориясы қалыптасты.
Қорытындысы. Басқару теориясының жаңа мектебі ғылымға басқарудың
әдістері мен дәл ғылым аппаратттарын енгізуге ұмтылуымен сипатталады.Оны
басқару міндетін шешуде математикалық аппарттың пайдаланылатынан байқауға
болады.
Шетелдердегі басқару теориясының негізгі даму бағыттарын қысқаша
айтып өтсек, ол жақта басқаруды оңтайландырудың жаңа формалары мен
әдістері ұдайы іздестірілетінін байқауға болады.
Семинар жоспары:
Басқару ғылымының дамуына маңызды үлес қосқан негізгі тәсілдер.
Басқарудағы әртүрлі мектептерді бөлу позициясының тәсілі: ғылыми мектебі,
әкімшілік мектебі, адамдар арасындағы қарым – қатынастар мектебі,
тәртіптілік мектебі, басқару ғылыми мектебі немесе сандық әдістер мектебі.
ОСӨЖ тапсырмасы:
Ғылыми басқару мектебінің құрылуы мен дамуы, оның негізін салушылар.
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің өкілдері. Адамдар
арасындағы қарым – қатынастар мектебі, оның өкілдері. Тәртіптілік
мектебінің негізгі мақсаты, оның өкілдері. Басқару ғылыми мектебінің
сипаттамасы. Жағдайлық тәсіл, оның өкілдері және басқару теориясына қосқан
үлесі. Процестік тәсіл, оның сипаттамасы және өкілдері. М.Мескон бойынша
басқару тәсілдерінің эволюциясы.
Әдебиет:
1. Гончаров В.И. Менеджмент: Учебное пособие. - Мн.: Мисанта, 2003.
2. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. -
М.: Дело, 1998.
3. Казанцев А.К. и др. Практический менеджмент: в деловых играх,
хозяйственных ситуациях, задачах и тестах: Учеб. пособие. - М.: ИНФРА-М,
1998.
5-тақырып. Қазіргі кезеңгі менеджмент тұжырымдамалары
1. Қазіргі кезеңгі менеджменттің әлеуметтік – экономикалық
негіздері.
2. Меншік формалары мен менеджмент жүйесінің өзара байланысы.
3. Менеджмент пен мемлекеттік басқарудың қатынасы.
Басқару мен менеджментте бірдей категориялар пайдаланылады,
бұларға жататын ұғымдар мынадай – басқарудың объектісі мен
субъектісің, олардың арасындағы тура және кері байланысң, басқару
жүйесің, қоршаған ортаң.
Менеджмент пен басқарудың негізгі категорияларын кәсіпорындар
мен ұйымдар деңгейінде қарастырғанда, олардың іс-жұмысының
ерекшелігін және шаруашылық субъектілердің іс-қимылдарының жалпы
міндеттерін ескерген жөн.
Басқару объектісі – бұл бақарылатындардың барлығы, яғни сала,
кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және кері
байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне субъектіден
түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару субъектісіне
объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы туралы түсетін
ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және кері
байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын жүйелілік, ал
субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады. Басқару жүйесін
бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен басқарылатын
жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің параметрін
(немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Бұл орайда
басқарудың тиімділігі үшін критерийлер мен көрсеткіштер қажет,
олардың ішінде басқару объектісінің іс-қызметінің маңызды
паремтрін неғұрлым толық көрсететіндер (1 сурет).
Қоршаған орта
1 сурет – Басқарудың негізгі категорияларының өзара байланысы
Басқару субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес ықпалын
жүргізеді. Бұл үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару объектісіне
көрсетілген ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін анық білуі
керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне объектіге
ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі жағдайлары бойвынша
ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда басқару жүйесінде
тура және кері байланыс айқын түрде ұйымдастырылуы керек. Сонымен
ақырында, басқарудың қайсы бір экономикалық жүйесі болса да, онда
белгілі материалдық, еңбек, қаржы және басқа ресурстар болуы
керек.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өңдіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді.
Семинар жоспары:
Экономиканың нарықтық және мемлекеттік секторларындағы қызмет
сфераларының бөлінуі. Шаруашылық тиімділігін анықтаудағы ресурстық
потенциалды тәсіл.
СӨЖ тапсырмасы-
Шаруашылық серіктестері сипаттамалары, олардың түрлері.Акционерлік
қоғамдар. Еншілес және тәуелді шаруашылық серіктестері.
Ұйым бірлестіктері. Ассоциациялардың ұйымдастыру-құқықтық түрлері: холдинг
компаниялары мен қаржы-өнеркәсіп торптары, концерндер, концорциумдар,
трестер, синдикаттар, картельдер. Фирмаларды басқарудағы ерекшеліктер
Әдебиет:
1. Гончаров В.И. Менеджмент: Учебное пособие. – Мн.: Мисанта, 2003.
2. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента Пер. с англ. –
М.: Дело, 1998.
3. Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник. 2-е изд., перераб. И доп. – М.:
Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995.
4. Казанцев А.К. и др. Практический менеджмент: в деловых играх,
хозяйственных ситуациях, задачах и тестах: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-
М, 1998.
6-тақырып. Қазақстандағы менеджменттің методологиялық негіздері
1. Қазақстанда менеджменттің қалыптасуы мен дамуының саяси және
экономикалық алғы – шарттары, оның қазіргі заманғы өндірісінің
дамуындағы рөлі
2. Қазақстанда рыноктық қарым – қатынастарға өтудің негізгі бағыттары.
Реформаларды тездету мен тереңдетудің мақсаттары мен мәселелері.
3. Менеджменттің орны мен рөлі.
4. Экономика, саяси және басқарудың әрекеттестігі.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Мененджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқарусаласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
әл-Фараби (870-950) болды. ОЛ жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілдердің жалған көріпкелділігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр.Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1682-1766), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинақтарын олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғы-бұл әкімшілік, азаматтық және қылмыстық
құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар мен
қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс-құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының
қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрудағы
Әбілқайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның
далалық аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік
билікті ұстап тұрды. Алайда, Әбілқайыр хандығы орталықтанған мемлекет
болған жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
ХVІІІ ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына
келтірген көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды
роль атқарды. Өзінің онжылдық басқару кезінде ол мемлекетте біраз
өзгерістерді жүзеге асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады.
Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың қоғамдық-
мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін күресті,
қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірдің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев,
М.Шоқаев, Л.Мирзоян, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоғжанов, О. Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин,
Б.Майлин,І.Жансүгіров және т.б. Торғай облысында- Ә.Бөкейханов, Жетісуда-
М.Тынышпаев, Түркістанда- М.Шоқаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комисарлары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ
тұрғындарының мәселелерін толық шеше алмады.
Қазіргі заманғы мененджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын ХХ ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері,
өндірісті ұйымдастырушысы Қ.И.Сәтпаев(1889-1964) болды. Ол бірінші болып
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш
пен Жезқазғанның тау-кен байыту комбинаттарындағы еңбек процестерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды
ерекшелік, ол зерттелінетін нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен
жалпылау болатын. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы
көрінді.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz