Қазақстан Республикасындағы туристік кластердің қалыптасуы: мәселелері мен болашағы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
1.3 Туристік кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕР ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік саланың қазіргі даму жағдайы
2.2 Еліміздегі туристік кластердің дамуындағы мүмкіндіктер мен мәселелер
2.3 Маңғыстау облысындағы туристік кластердің қалыптасу және даму мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Туристік кластердің дамуына инновациялық факторлар әсерін қарастыру
3.2 Туристік кластердің шағын және орта бизнеспен байланысын күшейту
3.3 Аймақтағы туристік кластердің әлеуетін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
1.3 Туристік кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕР ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік саланың қазіргі даму жағдайы
2.2 Еліміздегі туристік кластердің дамуындағы мүмкіндіктер мен мәселелер
2.3 Маңғыстау облысындағы туристік кластердің қалыптасу және даму мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
3.1 Туристік кластердің дамуына инновациялық факторлар әсерін қарастыру
3.2 Туристік кластердің шағын және орта бизнеспен байланысын күшейту
3.3 Аймақтағы туристік кластердің әлеуетін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастырып, ары қарай дамыту арқылы мемлекетіміздің туристік саласының бәсекеге қабілеттігін арттыру мүмкіндіктерін зерттеуге арналған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм қазіргі кезеңде өте табысты бизнестердің бірі. Басқа салаларға қарағанда қаржылық салымды өте көп қажет етпейді, және салынған инвестиция қайтарымдылығы өте жылдам жүреді.
Сонымен катар, Қазақстан Президентінің халқына Жолдауында мемлекетіміздің қарқынды экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін шикізат бағытынан индустриалды-инновациялық дамуға көшуі қажет екені айтылды [1]. Осы мақсатта Ұлттық экономиканы дамытудың кластерлік моделі таңдалды. Республикада 2005 жылдың 25 маусымынан бастап Үкімет қаржысына сәйкес жеті түрлі кластер қабылданды. Олар: «Металлургия», «Транспорт логистикасы», «Тоқыма өнеркәсібі», «Құрылыс материалы», «Тамақ өнеркәсібі», «Туризм» және «Мұнайгаз машина жасау» кластерлері [2].
Туризмді дамыту қай қырынан қарағанда да өте тиімді. Біріншіден, табиғи ресурстарымызды үнемдеуге, яғни шикізат өндірісінен тыс пайда табуға, халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, елдің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға, халықтың мәдени- ағартушылық деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Туристік сала мультипликативті әсер арқылы экономиканың басқа салаларының дамуын ынталандырады.
Шет мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, АҚШ (Америка құрама штаттары), Батыс Европа, Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері туризмнен жыл сайын қомақты дивиденттер алып отырады. Туризм аясына әлемдік ұлттық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр бір 16- жұмыс орны келеді.
Қазақстан үшін туризмнің берері өте көп. Қазақстанда қазіргі таңда туризмнің дамуы қажетті дегейде емес. Егер мемлекет тарапынан туристік саланы дамыту дұрыс жолға қойылса, болашақта Қазақстан әлемдік туристік бағыт болуы мүмкін, мысалға, тек 1980 жылдардан кейін ғана туристік салаға көңіл бөлген Туркия мемлекеті бүгінгі таңда халықаралық туристік нарықта өз орны мен үлесі қалыптасқан мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстан халықаралық туристік аренада ашылмаған қауыз спеттес. Оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Республикамыздың туристік әлеуеті өте зор. Елімізде сегіз қорық, он төрт ұлттық табиғи парктер, көптеген керемет мәдени- тарихи объекттер өте көп. Осы қолда бар артықшылықтарымызды ұтымды пайдалану үшін туристік саланы дұрыс басқару қажет.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм қазіргі кезеңде өте табысты бизнестердің бірі. Басқа салаларға қарағанда қаржылық салымды өте көп қажет етпейді, және салынған инвестиция қайтарымдылығы өте жылдам жүреді.
Сонымен катар, Қазақстан Президентінің халқына Жолдауында мемлекетіміздің қарқынды экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін шикізат бағытынан индустриалды-инновациялық дамуға көшуі қажет екені айтылды [1]. Осы мақсатта Ұлттық экономиканы дамытудың кластерлік моделі таңдалды. Республикада 2005 жылдың 25 маусымынан бастап Үкімет қаржысына сәйкес жеті түрлі кластер қабылданды. Олар: «Металлургия», «Транспорт логистикасы», «Тоқыма өнеркәсібі», «Құрылыс материалы», «Тамақ өнеркәсібі», «Туризм» және «Мұнайгаз машина жасау» кластерлері [2].
Туризмді дамыту қай қырынан қарағанда да өте тиімді. Біріншіден, табиғи ресурстарымызды үнемдеуге, яғни шикізат өндірісінен тыс пайда табуға, халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, елдің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға, халықтың мәдени- ағартушылық деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Туристік сала мультипликативті әсер арқылы экономиканың басқа салаларының дамуын ынталандырады.
Шет мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, АҚШ (Америка құрама штаттары), Батыс Европа, Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері туризмнен жыл сайын қомақты дивиденттер алып отырады. Туризм аясына әлемдік ұлттық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр бір 16- жұмыс орны келеді.
Қазақстан үшін туризмнің берері өте көп. Қазақстанда қазіргі таңда туризмнің дамуы қажетті дегейде емес. Егер мемлекет тарапынан туристік саланы дамыту дұрыс жолға қойылса, болашақта Қазақстан әлемдік туристік бағыт болуы мүмкін, мысалға, тек 1980 жылдардан кейін ғана туристік салаға көңіл бөлген Туркия мемлекеті бүгінгі таңда халықаралық туристік нарықта өз орны мен үлесі қалыптасқан мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстан халықаралық туристік аренада ашылмаған қауыз спеттес. Оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Республикамыздың туристік әлеуеті өте зор. Елімізде сегіз қорық, он төрт ұлттық табиғи парктер, көптеген керемет мәдени- тарихи объекттер өте көп. Осы қолда бар артықшылықтарымызды ұтымды пайдалану үшін туристік саланы дұрыс басқару қажет.
1 Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстан «Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации». - Алматы: Атамура, 2005. – 42 с.
2 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность, улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Билим, 1997. – 176 с.
3 Cluster specialization patterns and innovation styles. - Den Haag, 1998. - Р. 5..
4 Воронов А., Буряк А. Кластерный анализ — база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Маркетинг.- 2003.- № I. — С. 13.
5 Соколенко С.И.. Промышленная и территориальная кластеризация как средство реструктуризации // Безопасность Евразии.- 2002.- № 1. — С, 435.
6 Кутьин В.М. Территориальная экономическая кластеризация (классификация) регионов России: социально-географический аспект // Безопасность Евразии. – 2003. - № 1. - С. 525.
7 Андрианов А.Ю.Лотар Линцен, БХУ Германия «Кластеры как инструмент развития некоммерческих организаций» электронный журнал // www.journal.vlsu.ru
8 Porter M.E. Clusters and the New Economics of Competition // Harvard Business Review, November-December, 1998. – Р. 77-90.
9 Пилипенко И.В. Конкурентоспособность стран и регионов в мировом хозяйстве: теория, опыт малых стран Западной и Северной Европы. – М.; Смоленск: Ойкумена, 2005. – 496 с.
10 РябченюкЮ. «Автомобильные кластеры в системе региональной экономики» // Автобизнес - 2006 №5- с7 14.
11 Порфиева О.Б. «Промышленные округа в Италии» Стратегии современной экономики geo.1september.ru/articlef.php?ID=200502002
12 Территориально-производственный комплекс - Материал из Википедии свободной энциклопедии ru.wikipedia.org/.../
13 bse.sci-lib.com/article110233.html
14 Краткий экономический словарь. - М., 1987 –С6
15 Пилипенко И.В. «Конкурентоспособность регионов и кластерная политика в России» // www.hse.ru/data/762/332/1234/Пилипенко.doc
16 Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 15-летию независимости Республики Казахстан «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы, 2006. – Ч.2. – С. 9-14.
18 Герчикова И.Н. Международное коммерческое дело. М. 2001 . с.415
19 Электронный ресурс // www.travel.ru
20 Манильская декларация по мировому туризму от 10 октября 1980 г. Принята Всемирной конференцией по туризму, проходившей в Маниле (Филиппины) с 27 сентября по 10 октября 1980 года // Вахмистров В.П., Вахмистрова С.И. Правовое обеспечение туризма "Изд-во Михайлова". – 2005.
21 Международное право: учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова. – М.: Международные отношения, 2005. – с.776.
22 Барчукова Н.С. Международное сотрудничество государств в области туризма. – М.: Международные отношения. – 1986. – с.7.
23 Статистическая комиссия ЭКОСОС (TSG/18 от 13 октября 2000 г.)
24 Квартальнов В.А. Туризм. М.: Финансы и статистика, 2002. - 320 с.
25 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2001 г. Закон Республики Казахстан от 13 июня 2001 г.
26 Руководство по статистике международной торговли услугами. Приложение VI. Перечень классификационных услуг по секторам (GNS/W/120). – 2004.
27 Вспомогательный счет туризма: рекомендуемая методологическая основа. Евростат. 2002.- с.39.
28 Гостиничный и туристический бизнес. - М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», 1998. – 342 с.
29 Семенович А.Х. Основы управления в индустрии гостеприимства. - М.: Аспект Пресс, 1995. – 264 с.
30 Электронный ресурс // http://globorama.ru/
31 Электронный ресурс // www.kedem.ru/voyaj/restaurant/
32 Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А. Менеджмент гостиниц и ресторанов: Учеб. пособие. — 2-е изд. — Мн.: Новое знание, 2001. — 216с.:
33. SKYTRAX World Airline Awards // www. buklib.
34 Электронный ресурс // www.stern.kz/
35 Ильина Е. Н. Менеджмент транспортных услуг: учебник. - М.: РМАТ, 1997. – 295 с.
36 Яковлев Г.А. Экономика и статистика туризма: учебное пособие. М.: Издательство РДЛ, 2006.- 224 с.
37 Текущее состояние туристского рынка // www.unwto.org/index_r.php
38 Архангельская О. Мировой туризм меняет ориентиры // Экономика и время. – 2003. - №41 (428). - С.68-71.
39 Квартальнов В.А. Мировой туризм на пороге 2000 года: прогнозы и реальность. - М.: Финансы и статистика, 1998. – 380 с.
40 Бродель Ф. Время мира: Материальная цивилизация, экономика и капитализм 15-18 вв. - М.: Перспектива, 1992. – 450 с.
41 Борисова Ю.Н. Маркетинг в туризме. М.: Рос. Межд. академия туризма, 1996. – 56 с.
42 "Эксперт Северо-запад" ?27-28 21 шілде 2003 жыл
43 "ИМИДЖ-Контакт" консалтинговая группа. "PR сегодня: новые подходы, исследования, международная практика
44 Отчеты компании Deloite за 2007г. // www.deloitte.ru
45 Созиева З. И. Формирование стратегии кластерного развития туристско- рекреационного комплекса региона: -автореф... канд.экон.наук: - Москва, 2009.- 25
46 Tourism-review on line Magazine 2010.
47 Создание туристского национального бренда // www.tours.kz.
48. VSO’s WorldWise Tourism Campaign (2001). “Travelling To A Fairer World: Can Tourism Help Combat Global Poverty?”.
48 Журнал // Туризм. - 1999. № 37
49 http://www.turkey.com
50 Мустафа Боз - к.э.н.,Гульзат Айтбаева – студентка 1 курса магистратуры
Значение устойчивого туризма в развитии туризма // alternativetourism.org/tourism
50 Основные факторы развития туризма в Испании// www.spain.com.
51 Электронный ресурс www.travel.ru
52 Қазақстан Республикасы туризм және спорт министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары (ҚР Үкіметінің 31 желтоқсан 2009 №2340 қаулысы)
53 Электроный ресурс www.stat.kz
54 Электронный ресурс курсив
55 Қазақстан Республикасында 2007-2011 жылдарға арналған туризмді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы
56 Данные Министерства внутренних дел РК. за 2005-2008 годы .
57 Транспортное обеспечение тупризма в РК // government.kz/.../turizm_ru.htm.
58 Күмісжан Байжан «Батыс Еуропа- Батыс Қытай жолы» // Егемен Қазақстан Алматы, 27 Қаңтар 2010.
59 Отчет Министерства транспорта и коммуникаций РК за 2003-2008 гг.
60 С.К.Тажиева «Подготовка кадров для туристского кластера»// Фининсовый механизм повышения инновационной активности в РК // международная конференция, Алматы 2009.
61 Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 марта 2001 года N 333 (Специалисты: Мартина Н.А.,Цай Л.Г.) (САПП Республики Казахстан, 2001 г., N 10, ст. 109). Приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по туризму и спорту от 24 марта 2000 года N 1-1-2/74 (зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 18.04.2000 г. за N 1116)
62 Айгуль Турысбекова - Национальное информационное агентство "Казинформ
63 Жантемиров А.Ж. Реализация и возможности туристического рынка Казахстана // Деловой мир. - 2006. – 5 сентября.
64 Влияние кризиса на ресторанный бизнес // www.inform.kz 2009
65 Уахитова Г.Б. Состояние и тенденции развития Казахстанского туристкого рынка // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. - №5. – С. 107-111.
66 Официальный саит Мангыстауской области // www.mangystau.kz/
67 Р.Искандеров: На грани моря и пустыни. Развитие туризма в Казахстане//www.centrasia.ru
68 Электронный ресурс // www.aktau-business.com/
69 Мастер-план создания и развития туристского кластера Мангыстауской области до 2015 года
70 Sergey Shmateyev aktau-business.com
71 Есназар Султанов, Актау Актау-Сити, город эконом-класса. // www.kazpravda.kz
72 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары // ҚР Үкіметінің 2008 жылғы «23» желтоқсандағы № 1204 қаулысымен бекітілген
73 Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2002 года № 100 Об утверждении ставок лицензионного сбора за право занятия отдельными видами деятельности(с изменениями и дополнениями по состоянию на 11.05.2006 г.)
74 Положение о Департаменте развития туризма и спорта и международного сотрудничества
75 Поправки в закон об особо охраняемых территориях способствуют разрушению ценных природных территорий страны- экологи news.gazeta.kz/art.asp?aid=104753
76 Закон РК от 7 июля 2006 года №175-III ЗРК Об особо охраняемых природных территориях (по состоянию на 21 января 2010 года)
77 Экологическая экспертиза // 17 ноя 2008 ... Алматы. 17 ноября. "Казахстан Сегодня"...news.gazeta.kz/
78 Новости / Экология текст: "Kazakhstan Today"v.zakon.kz/our/news/news
79 Айжан Шалабаева На местах закон не писан// Деловой еженедельник «Бизнес&Власть» [16.01.2008].
80 Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы.
81 К.Нарибаев, С.Джумабаев, А.Нусупова «Инновационный менеджмент» Алматы «Қазақ университеті» 1998г.
82 У.К. Шеденов «Социально- экономические аспекты инноваций и конкурентоспособности страны». Материалы международной научно- практической конференции, посвященной 75- летию КазНУ им. Аль- Фараби.13-14 ноября 2008 года C.312 стр.8.
83 А.Н. Тулембаева «О вопросах кокуреции и конкурентоспособности в условиях глобализации» Материалы международной научно- практической конференции, посвященной 75- летию КазНУ им. Аль- Фараби.13-14 ноября 2008 года C.312 стр. 229.
84 Новиков В.С. Инновации в туризме: учеб. Пособие для студ. высш. учеб. заведений/ В.С. Новиков. - М.: Издательский центр «Академия», 2007. - 208 с.;
85 Кельбуганова Л.Ж., Рахимбекова Ж.С. Информационные технологии в управлении туризмом // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2008. - №1 (29). – С.91-94.
86 Национальная_инновационная_система/ ru.wikipedia.org/.../
87 Freeman, C. The Economics of Hope Essays in Technical Change. Economic Growth and the Environment. London; New York: Pinter, 1992.
88 Lundvall, B.-A. (ed.). National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning. London: Pinter Publishers, 1992.
89 Nelson, R. (ed). National Innovation Systems. A Comperative Analysis. Oxford: Oxford University Press, 1993
90 Иванова, Н. И. Формирование и эволюция национальных инновационных систем. М.: ООД ИМЭМО РАН, 2001.
91 Орешников А. Институциональные аспекты развития и взаимодействия национальных инновационных систем стран Европейского союза // Журнал международного права и международных отношений. — 2006.
92 Иванов, В. В. Методологические аспекты формирования национальных (государственных) инновационных систем // Экон. стратегии. 2002. № 6. С. 95—99.
93 Леонтьев Л. И. О формах и методах стимулирования инновационной деятельности // www.uran.ru/rasrabotki/report.../r.htm
94 Севастьянова С.А. Региональное планирование развития туризма и гостиничного хозяйства: учебное пособие / С.А. Севастьянова. - М.: КНОРУС, 2007.- 256 с.
95 Fidelio hotel system // http://www.hrs.ru/
96 OPERA Enterprise Solution - cистема управления отелем // www.hrs.ru/prodsols/hotels/opera.php
97 Hotel H2O selects Amadeus Property Management System // www.amadeus.com/hotels/x154064.xml
98 «Технологии в гостиничном бизнесе» // Kz журнал цифровой цивилизации Digital www.dgt.
99 Карачаровский «ИКТ в ресторанном бизнесе – насущная потребность или опережение времени?» www.cnews.ru/.../restaurant
100 Ильина Е. Н. Менеджмент транспортных услуг: Учебник. - М.: РМАТ, 1997. – 295 с.
101 Казахстанская кластерная инициатива. Туризм // www.cluster.kz.
102 В. Голубятников «Воздухоплавание – традиции плюс инновации» жур. Наука и жизнь №4 2007 год.
103 Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг. Учебное пособие: Основы рыночной инфраструктуры. – Алматы: Экономика, 1997. – 125 с.
104 Сухова Л.Ф. Кластеры как прогрессивная форма инновационного развития // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 15-летию независимости Республики Казахстан «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы, 2006. – Ч.2. – С. 177-180.
105 53 Щурова А., Кантарбаева Ж. Рынок туруслуг в Казахстане // Аль-Пари. - №7. - 1997. – С.25-31.
106 Электронный сайт Акимата города Алматы // www.almaty.kz.
107 «Экономический проблемы регионов и отраслевых комплексов» Белякова Е.В
108 Мухтарова К.С, Тажиева С.К. «Обзор теорий кластерного развития»// Вестник КазНУ №1 (77) Алматы, 2010г.
109 Сабитов Р.А Основы научных исследований: Учебное пособие / Челяб. гос. ун-т. Челябинск, 2002. 138 с.
110 Сахарчук Е.С.О критериях оценки турресурсов Краснодарского края, г. Москва.
111 Кабушкин Н.И., Дурович А.П. Организация туризма. Минск: Новое знание, 2003
112 Исмаев Д.К. Основная деятельность туристской турфирмы (на примере российского турбизнеса). М.: ООО «Книгодел»: МАТГР, 2005. 158 с.
113 Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Учеб.посо-бие.- Мн.: Новое знание, 2006.- 496с.- 2 н.а., 2 ч.з., 6 уч.а.
114 Юрлина Н.А. Введение в специальность социально-культурный сервис и туризм. М.: ГИНФО, 2001.
115 Караневский П. И. Комплексная методика оценки потенциала культурных и природных объектов туризма. Статья опубликована в Сборнике научных- статей «Туризм и региональное развитие», Выпуск 5 (V Международная научно-практическая конференция)
2 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность, улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Билим, 1997. – 176 с.
3 Cluster specialization patterns and innovation styles. - Den Haag, 1998. - Р. 5..
4 Воронов А., Буряк А. Кластерный анализ — база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Маркетинг.- 2003.- № I. — С. 13.
5 Соколенко С.И.. Промышленная и территориальная кластеризация как средство реструктуризации // Безопасность Евразии.- 2002.- № 1. — С, 435.
6 Кутьин В.М. Территориальная экономическая кластеризация (классификация) регионов России: социально-географический аспект // Безопасность Евразии. – 2003. - № 1. - С. 525.
7 Андрианов А.Ю.Лотар Линцен, БХУ Германия «Кластеры как инструмент развития некоммерческих организаций» электронный журнал // www.journal.vlsu.ru
8 Porter M.E. Clusters and the New Economics of Competition // Harvard Business Review, November-December, 1998. – Р. 77-90.
9 Пилипенко И.В. Конкурентоспособность стран и регионов в мировом хозяйстве: теория, опыт малых стран Западной и Северной Европы. – М.; Смоленск: Ойкумена, 2005. – 496 с.
10 РябченюкЮ. «Автомобильные кластеры в системе региональной экономики» // Автобизнес - 2006 №5- с7 14.
11 Порфиева О.Б. «Промышленные округа в Италии» Стратегии современной экономики geo.1september.ru/articlef.php?ID=200502002
12 Территориально-производственный комплекс - Материал из Википедии свободной энциклопедии ru.wikipedia.org/.../
13 bse.sci-lib.com/article110233.html
14 Краткий экономический словарь. - М., 1987 –С6
15 Пилипенко И.В. «Конкурентоспособность регионов и кластерная политика в России» // www.hse.ru/data/762/332/1234/Пилипенко.doc
16 Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 15-летию независимости Республики Казахстан «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы, 2006. – Ч.2. – С. 9-14.
18 Герчикова И.Н. Международное коммерческое дело. М. 2001 . с.415
19 Электронный ресурс // www.travel.ru
20 Манильская декларация по мировому туризму от 10 октября 1980 г. Принята Всемирной конференцией по туризму, проходившей в Маниле (Филиппины) с 27 сентября по 10 октября 1980 года // Вахмистров В.П., Вахмистрова С.И. Правовое обеспечение туризма "Изд-во Михайлова". – 2005.
21 Международное право: учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова. – М.: Международные отношения, 2005. – с.776.
22 Барчукова Н.С. Международное сотрудничество государств в области туризма. – М.: Международные отношения. – 1986. – с.7.
23 Статистическая комиссия ЭКОСОС (TSG/18 от 13 октября 2000 г.)
24 Квартальнов В.А. Туризм. М.: Финансы и статистика, 2002. - 320 с.
25 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2001 г. Закон Республики Казахстан от 13 июня 2001 г.
26 Руководство по статистике международной торговли услугами. Приложение VI. Перечень классификационных услуг по секторам (GNS/W/120). – 2004.
27 Вспомогательный счет туризма: рекомендуемая методологическая основа. Евростат. 2002.- с.39.
28 Гостиничный и туристический бизнес. - М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», 1998. – 342 с.
29 Семенович А.Х. Основы управления в индустрии гостеприимства. - М.: Аспект Пресс, 1995. – 264 с.
30 Электронный ресурс // http://globorama.ru/
31 Электронный ресурс // www.kedem.ru/voyaj/restaurant/
32 Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А. Менеджмент гостиниц и ресторанов: Учеб. пособие. — 2-е изд. — Мн.: Новое знание, 2001. — 216с.:
33. SKYTRAX World Airline Awards // www. buklib.
34 Электронный ресурс // www.stern.kz/
35 Ильина Е. Н. Менеджмент транспортных услуг: учебник. - М.: РМАТ, 1997. – 295 с.
36 Яковлев Г.А. Экономика и статистика туризма: учебное пособие. М.: Издательство РДЛ, 2006.- 224 с.
37 Текущее состояние туристского рынка // www.unwto.org/index_r.php
38 Архангельская О. Мировой туризм меняет ориентиры // Экономика и время. – 2003. - №41 (428). - С.68-71.
39 Квартальнов В.А. Мировой туризм на пороге 2000 года: прогнозы и реальность. - М.: Финансы и статистика, 1998. – 380 с.
40 Бродель Ф. Время мира: Материальная цивилизация, экономика и капитализм 15-18 вв. - М.: Перспектива, 1992. – 450 с.
41 Борисова Ю.Н. Маркетинг в туризме. М.: Рос. Межд. академия туризма, 1996. – 56 с.
42 "Эксперт Северо-запад" ?27-28 21 шілде 2003 жыл
43 "ИМИДЖ-Контакт" консалтинговая группа. "PR сегодня: новые подходы, исследования, международная практика
44 Отчеты компании Deloite за 2007г. // www.deloitte.ru
45 Созиева З. И. Формирование стратегии кластерного развития туристско- рекреационного комплекса региона: -автореф... канд.экон.наук: - Москва, 2009.- 25
46 Tourism-review on line Magazine 2010.
47 Создание туристского национального бренда // www.tours.kz.
48. VSO’s WorldWise Tourism Campaign (2001). “Travelling To A Fairer World: Can Tourism Help Combat Global Poverty?”.
48 Журнал // Туризм. - 1999. № 37
49 http://www.turkey.com
50 Мустафа Боз - к.э.н.,Гульзат Айтбаева – студентка 1 курса магистратуры
Значение устойчивого туризма в развитии туризма // alternativetourism.org/tourism
50 Основные факторы развития туризма в Испании// www.spain.com.
51 Электронный ресурс www.travel.ru
52 Қазақстан Республикасы туризм және спорт министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары (ҚР Үкіметінің 31 желтоқсан 2009 №2340 қаулысы)
53 Электроный ресурс www.stat.kz
54 Электронный ресурс курсив
55 Қазақстан Республикасында 2007-2011 жылдарға арналған туризмді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы
56 Данные Министерства внутренних дел РК. за 2005-2008 годы .
57 Транспортное обеспечение тупризма в РК // government.kz/.../turizm_ru.htm.
58 Күмісжан Байжан «Батыс Еуропа- Батыс Қытай жолы» // Егемен Қазақстан Алматы, 27 Қаңтар 2010.
59 Отчет Министерства транспорта и коммуникаций РК за 2003-2008 гг.
60 С.К.Тажиева «Подготовка кадров для туристского кластера»// Фининсовый механизм повышения инновационной активности в РК // международная конференция, Алматы 2009.
61 Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 марта 2001 года N 333 (Специалисты: Мартина Н.А.,Цай Л.Г.) (САПП Республики Казахстан, 2001 г., N 10, ст. 109). Приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по туризму и спорту от 24 марта 2000 года N 1-1-2/74 (зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 18.04.2000 г. за N 1116)
62 Айгуль Турысбекова - Национальное информационное агентство "Казинформ
63 Жантемиров А.Ж. Реализация и возможности туристического рынка Казахстана // Деловой мир. - 2006. – 5 сентября.
64 Влияние кризиса на ресторанный бизнес // www.inform.kz 2009
65 Уахитова Г.Б. Состояние и тенденции развития Казахстанского туристкого рынка // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. - №5. – С. 107-111.
66 Официальный саит Мангыстауской области // www.mangystau.kz/
67 Р.Искандеров: На грани моря и пустыни. Развитие туризма в Казахстане//www.centrasia.ru
68 Электронный ресурс // www.aktau-business.com/
69 Мастер-план создания и развития туристского кластера Мангыстауской области до 2015 года
70 Sergey Shmateyev aktau-business.com
71 Есназар Султанов, Актау Актау-Сити, город эконом-класса. // www.kazpravda.kz
72 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары // ҚР Үкіметінің 2008 жылғы «23» желтоқсандағы № 1204 қаулысымен бекітілген
73 Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2002 года № 100 Об утверждении ставок лицензионного сбора за право занятия отдельными видами деятельности(с изменениями и дополнениями по состоянию на 11.05.2006 г.)
74 Положение о Департаменте развития туризма и спорта и международного сотрудничества
75 Поправки в закон об особо охраняемых территориях способствуют разрушению ценных природных территорий страны- экологи news.gazeta.kz/art.asp?aid=104753
76 Закон РК от 7 июля 2006 года №175-III ЗРК Об особо охраняемых природных территориях (по состоянию на 21 января 2010 года)
77 Экологическая экспертиза // 17 ноя 2008 ... Алматы. 17 ноября. "Казахстан Сегодня"...news.gazeta.kz/
78 Новости / Экология текст: "Kazakhstan Today"v.zakon.kz/our/news/news
79 Айжан Шалабаева На местах закон не писан// Деловой еженедельник «Бизнес&Власть» [16.01.2008].
80 Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы.
81 К.Нарибаев, С.Джумабаев, А.Нусупова «Инновационный менеджмент» Алматы «Қазақ университеті» 1998г.
82 У.К. Шеденов «Социально- экономические аспекты инноваций и конкурентоспособности страны». Материалы международной научно- практической конференции, посвященной 75- летию КазНУ им. Аль- Фараби.13-14 ноября 2008 года C.312 стр.8.
83 А.Н. Тулембаева «О вопросах кокуреции и конкурентоспособности в условиях глобализации» Материалы международной научно- практической конференции, посвященной 75- летию КазНУ им. Аль- Фараби.13-14 ноября 2008 года C.312 стр. 229.
84 Новиков В.С. Инновации в туризме: учеб. Пособие для студ. высш. учеб. заведений/ В.С. Новиков. - М.: Издательский центр «Академия», 2007. - 208 с.;
85 Кельбуганова Л.Ж., Рахимбекова Ж.С. Информационные технологии в управлении туризмом // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2008. - №1 (29). – С.91-94.
86 Национальная_инновационная_система/ ru.wikipedia.org/.../
87 Freeman, C. The Economics of Hope Essays in Technical Change. Economic Growth and the Environment. London; New York: Pinter, 1992.
88 Lundvall, B.-A. (ed.). National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning. London: Pinter Publishers, 1992.
89 Nelson, R. (ed). National Innovation Systems. A Comperative Analysis. Oxford: Oxford University Press, 1993
90 Иванова, Н. И. Формирование и эволюция национальных инновационных систем. М.: ООД ИМЭМО РАН, 2001.
91 Орешников А. Институциональные аспекты развития и взаимодействия национальных инновационных систем стран Европейского союза // Журнал международного права и международных отношений. — 2006.
92 Иванов, В. В. Методологические аспекты формирования национальных (государственных) инновационных систем // Экон. стратегии. 2002. № 6. С. 95—99.
93 Леонтьев Л. И. О формах и методах стимулирования инновационной деятельности // www.uran.ru/rasrabotki/report.../r.htm
94 Севастьянова С.А. Региональное планирование развития туризма и гостиничного хозяйства: учебное пособие / С.А. Севастьянова. - М.: КНОРУС, 2007.- 256 с.
95 Fidelio hotel system // http://www.hrs.ru/
96 OPERA Enterprise Solution - cистема управления отелем // www.hrs.ru/prodsols/hotels/opera.php
97 Hotel H2O selects Amadeus Property Management System // www.amadeus.com/hotels/x154064.xml
98 «Технологии в гостиничном бизнесе» // Kz журнал цифровой цивилизации Digital www.dgt.
99 Карачаровский «ИКТ в ресторанном бизнесе – насущная потребность или опережение времени?» www.cnews.ru/.../restaurant
100 Ильина Е. Н. Менеджмент транспортных услуг: Учебник. - М.: РМАТ, 1997. – 295 с.
101 Казахстанская кластерная инициатива. Туризм // www.cluster.kz.
102 В. Голубятников «Воздухоплавание – традиции плюс инновации» жур. Наука и жизнь №4 2007 год.
103 Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг. Учебное пособие: Основы рыночной инфраструктуры. – Алматы: Экономика, 1997. – 125 с.
104 Сухова Л.Ф. Кластеры как прогрессивная форма инновационного развития // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 15-летию независимости Республики Казахстан «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы, 2006. – Ч.2. – С. 177-180.
105 53 Щурова А., Кантарбаева Ж. Рынок туруслуг в Казахстане // Аль-Пари. - №7. - 1997. – С.25-31.
106 Электронный сайт Акимата города Алматы // www.almaty.kz.
107 «Экономический проблемы регионов и отраслевых комплексов» Белякова Е.В
108 Мухтарова К.С, Тажиева С.К. «Обзор теорий кластерного развития»// Вестник КазНУ №1 (77) Алматы, 2010г.
109 Сабитов Р.А Основы научных исследований: Учебное пособие / Челяб. гос. ун-т. Челябинск, 2002. 138 с.
110 Сахарчук Е.С.О критериях оценки турресурсов Краснодарского края, г. Москва.
111 Кабушкин Н.И., Дурович А.П. Организация туризма. Минск: Новое знание, 2003
112 Исмаев Д.К. Основная деятельность туристской турфирмы (на примере российского турбизнеса). М.: ООО «Книгодел»: МАТГР, 2005. 158 с.
113 Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Учеб.посо-бие.- Мн.: Новое знание, 2006.- 496с.- 2 н.а., 2 ч.з., 6 уч.а.
114 Юрлина Н.А. Введение в специальность социально-культурный сервис и туризм. М.: ГИНФО, 2001.
115 Караневский П. И. Комплексная методика оценки потенциала культурных и природных объектов туризма. Статья опубликована в Сборнике научных- статей «Туризм и региональное развитие», Выпуск 5 (V Международная научно-практическая конференция)
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘӨЖ 338.48:001.12.18 (574) Қолжазба құқығында
ТАЖИЕВА САМАЛ ҚОЖАХМЕТОВна
Қазақстан Республикасындағы туристік кластердің қалыптасуы: мәселелері мен болашағы
08.00.05 - экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары мен ортасы бойынша) мамандығы бойынша
экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
экономика ғылымдарының докторы,
профессор К.С.Мухтарова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
мазмұны
белгілеулер мен қысқартулар
3
кіріспе
4
1
туристік КЛАСТЕРДІҢ теОриялық - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
8
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
19
1.3 Туристік кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан
37
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕР ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік саланың қазіргі даму жағдайы
55
2.2 Еліміздегі туристік кластердің дамуындағы мүмкіндіктер мен мәселелер
69
2.3 Маңғыстау облысындағы туристік кластердің қалыптасу және даму мәселелері
80
3
Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді жетілдіру механизмдері
3.1 Туристік кластердің дамуына инновациялық факторлар әсерін қарастыру
94
3.2 Туристік кластердің шағын және орта бизнеспен байланысын күшейту
105
3.3 Аймақтағы туристік кластердің әлеуетін бағалау
115
Қорытынды
126
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
127
белгілеулер және қысқартулар
ҒЗИ
Ғылыми зерттеу институттары
АҚШ
Америка құрама штаттары
ТӨК
Территориалды - өндірістік кешен
ЖІӨ
Жалпы ішкі өнім
ӘТҰ
Әлемдік туристік ұйым
БАӘ
Біріккен Араб Әмірлігі
ҰТҰ
Ұлттық туристік ұйымдар
PR
ТКМБД
Туризм және коммерциялық маркетинг бойынша департамент
КСРО-
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ТМД
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ОАР
Оңтүстік Африка Республикасы
МҰТП
Мемлекеттік Ұлттық табиғи парк
ҚҚС
Қосымша құн салығы
АҚ
Акционерлік қоғам
ҰИЖ
Ұлттық инновациялық жүйе
ҒЗТКЖ
Ғылыми зерттеу, техникалық және құрау жұмыстары
ҒЗИ
Ғылыми зерттеу институттары
ҰҚҚ
Ұлттық қаржылық қор
ШОБ
Шағын және орта бизнес
АНЫҚТАМАЛАР
1. Турист - жеке тұлғаның уақытша бір мемлекетте болуы, жиырма төрт сағаттан бір жылға дейін немесе бір түнеуден кем емес, төленетін қызметтерді қоспағанда, қызмет, спорт, дін және басқа да мақсаттарда саяхатқа шығу;
2. Гид (гид - аудармашылар) - туристерге уақытша жүрген елдің туристік ресурсымен таныстыру бойынша экскурсиялық - ақпараттық, кәсіпорындық қызмет көрсетуші мамандандырылған дайындығы бар жеке тұлға болып табылады;
3. Экскурсант - туризм мақсатымен 24 сағаттан көп емес басқа елде, қалада, ауылдық жерлерде, территорияда жүрген жеке тұлға болып табылады;
4. Экскурсия жүргізуші - туристті уақытша жүрген елдің туристік ресурстарымен таныстыру бойынша экскурсиялық - ақпараттық, кәсіпорындық қызмет көрсетуге сәйкесінше мамандығы бар кәсіби дайындалған жеке тұлға болып табылады;
5. Туристік агент - туристік өнімді жылжыту немесе жүзеге асыру бойынша берілген қызмет түріне лицнезиясы бар заңды немесе жеке тұлға болып табылады;
6. Туристік оператор - өзінің туристік өнімін туристік агент және турист арқылы жылжыту және жүзеге асыру бойынша лицензиясы бар заңды тұлғалар;
7. Туристік кәсіпорындар - заңды тұлға, негізгі қызмет түрі туристік қызмет болып табылады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастырып, ары қарай дамыту арқылы мемлекетіміздің туристік саласының бәсекеге қабілеттігін арттыру мүмкіндіктерін зерттеуге арналған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм қазіргі кезеңде өте табысты бизнестердің бірі. Басқа салаларға қарағанда қаржылық салымды өте көп қажет етпейді, және салынған инвестиция қайтарымдылығы өте жылдам жүреді.
Сонымен катар, Қазақстан Президентінің халқына Жолдауында мемлекетіміздің қарқынды экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін шикізат бағытынан индустриалды-инновациялық дамуға көшуі қажет екені айтылды [1]. Осы мақсатта Ұлттық экономиканы дамытудың кластерлік моделі таңдалды. Республикада 2005 жылдың 25 маусымынан бастап Үкімет қаржысына сәйкес жеті түрлі кластер қабылданды. Олар: Металлургия, Транспорт логистикасы, Тоқыма өнеркәсібі, Құрылыс материалы, Тамақ өнеркәсібі, Туризм және Мұнайгаз машина жасау кластерлері [2].
Туризмді дамыту қай қырынан қарағанда да өте тиімді. Біріншіден, табиғи ресурстарымызды үнемдеуге, яғни шикізат өндірісінен тыс пайда табуға, халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, елдің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға, халықтың мәдени- ағартушылық деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Туристік сала мультипликативті әсер арқылы экономиканың басқа салаларының дамуын ынталандырады.
Шет мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, АҚШ (Америка құрама штаттары), Батыс Европа, Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері туризмнен жыл сайын қомақты дивиденттер алып отырады. Туризм аясына әлемдік ұлттық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр бір 16- жұмыс орны келеді.
Қазақстан үшін туризмнің берері өте көп. Қазақстанда қазіргі таңда туризмнің дамуы қажетті дегейде емес. Егер мемлекет тарапынан туристік саланы дамыту дұрыс жолға қойылса, болашақта Қазақстан әлемдік туристік бағыт болуы мүмкін, мысалға, тек 1980 жылдардан кейін ғана туристік салаға көңіл бөлген Туркия мемлекеті бүгінгі таңда халықаралық туристік нарықта өз орны мен үлесі қалыптасқан мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстан халықаралық туристік аренада ашылмаған қауыз спеттес. Оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Республикамыздың туристік әлеуеті өте зор. Елімізде сегіз қорық, он төрт ұлттық табиғи парктер, көптеген керемет мәдени- тарихи объекттер өте көп. Осы қолда бар артықшылықтарымызды ұтымды пайдалану үшін туристік саланы дұрыс басқару қажет.
Жоғарыда айтып өткен артықшылықтарға қарамастан елімізде туристік саланың дамуы әлі де болса төмен деңгейде. Мемлекетімізде ішкі және елге келу туризмімен салыстырғанда елден шығу туризмі дамыған. Оған басты себеп туристік саладағы жалпы инфрақұрылымның жоқтығы, қызмет деңгейінің төмендігіне қарамастан туристік өнімнің бағасының жоғарлығы. Демек, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының туристік саласы бәсекеге қабілетті емес.
Қазір республикамызда туристік саланың бәсекеге қабілеттігін арттырудың бір жолы ол туристік кластерлер құруды жетілдіру. Осы кластерлердің құрылу механизмін анықтау, қатысушылардың мақсатын анықтау арқылы басымды туризм түрлерін дамыту болып отыр. Жоғарыда айтылған пайымдаулардан диссертация тақырыбының өзектілігін көрсетсе болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Туризм дамуының теориялық және ғылыми-тәжірибелік аспектілері келесі шет елдік ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Ден Хаак, М. Портер, А. Маршалл, И. Тюнен, П. Ротх, A. Шранд, Е. Сайтц, В.Г. Meйер, Р. Баррас, И. Беннет, И. Браун, Д. Дэвидсон,
Туристік сала мәселелерімен айналысатын ресейлік экономисттер ішінен келесілерді атап көрсетуге болады: Е.Н. Ильин, В.А. Квартальнов, И.Т. Балабанов, А.С. Запесоцский, Н.В. Буторов, А. Воронов, С.И. Соколенко, В.М. Кутьин, А.Ю. Андрианов.
Отандық экономикалық әдебиеттер ішінде туризмнің даму мәселелерімен айналысқан ғалым-экономистерді атап көрсетейік: Ө.К. Шеденов, К.С.Мухтарова, С.С. Сатылбалды, Д.К.Ильясов, Г.М. Дуйсен, У.Б. Баймуратов, С.Р.Ердавлетов, А.Н. Тулембаева, Ж.С Рахимбекова және т.б. бар.
Қазақстан экономикасында кластер қалыптастыру мәселесін келесі авторлар зерттеген: Я.А. Аубакиров, Р. Елемесов, К.С. Мухтарова, С.Б. Байзаков, Л.Ф. Сухова, С.Н. Нысанбаев, А.Н. Тулембаева және т.б.
Туристік кластер қалыптастыру мен дамыту күрделігі, Қазақстан Республикасы мен аймақтарында туристік саланың кешенді дамуын көздеп, белгілі механизмдер арқылы оның қызметінің тиімділігін арттыруды қарастыру диссертация мақсаты мен міндетін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты туристік кластердің теориялық және тәжірибелік аспектісін зерттеу арқылы Қазақстан Республикасында бәсекеге қабілетті туристік кластер құру үшін нақты шаралар қолдану.
Зерттеу міндеттері:
oo Кластер теорияларын қарастыру;
oo Туризм индустриясының ұлттық экономикадағы ролін анықтау;
oo Туристік кластердің қалыптасып дамуының шетелдік тәжірибесін зерттеу және оның Қазақстан Республикасында қолданылуын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасында туристік индустрияның дамуын талдау;
oo Республика және аймақтар бойынша туристік кластердің дамуына кедергі болатын мәселелерді анықтап, олардың шешу жолдарын қарастыру;
oo Маңғыстау облысындағы туристік кластер дамуын терең зерттеу;
oo туристік кластердің дамуына инновацияның тигізетін әсерін зерттеу;
oo туристік кластердің шағын және орта бизнестің дамуындағы ролін анықтау;
oo жалпы туризмнің дамуындағы аймақтың туристік кластердің әлеуетін бағалауды зерттеу;
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының туристік саласы болып табылады.
Зерттеу пәні- Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастыру мен дамытудағы қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Зерттеудің әдістемесі және әдістері. Әдістемелік негіз болып шетелдік және отандық экономистердің туризмнің, туристік кластердің дамуы туралы жазған еңбектері табылады. Зерттеу кезінде талдау және синтез, тарихи және жүйелілік, диалектика, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика, логика және басқа ғылыми әдістер қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының туризм бойынша заңдары мен нормативтік актілері, туризмді дамыту бойынша Ұлттық бағдарламалары, Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасының министірліктері мен ведомствалары, ҚР туризм және спорт Министрлігінің туризм индустриясы Комитетінің, туризм бойынша арнаулы басылымдардың есепті материалдары мен статистикалық мәліметтері болды. Қазақстан Республикасының статистика және талдау жөніндегі Комитеттің материалдары мен статистикалық мәліметтері, халықаралық ұйымдарының бағалау және статистикалық мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Қазақстан Республикасының
1 Туристік кластер дамуындағы инновациялық шаралар ұсынылды;
2 Кластер мен шағын және жергілікті бизнес (ШОБ) байланысының маңыздылығы талданды;
3 Аймақтың туристік кластер әлеуетін бағалау әдістемесі жасалынды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Кластер - бір-бірінің бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы жоғары сапалы товар өндіру мен қызмет көрсету үшін шоғырланған байланысты кәсіпорындар тобы;
- Аймақтың немесе елдің экономикасында паралельді бірнеше кластер жұмыс жасау мүмкіндігі қарастырылып. Кластерге қатысушы бір фирманың ұлттық экономикаға әсері зерттелді.
- Қазақстанда туристік саланы дамытуға қажет инновация түрлері мыналар: салықтық жеңілдіктер, кластерлік мүмкіндіктер, транспорттық, қонақ үй, мейрамханалық мүмкіндіктерді қолдану; ұйымдастырушылық.
- Туристік кластердің қызмет көрсету үшін әртүрлі блоктағы шағын және орта бизнес кәсіпорын қызметтерін сервис өндіру үшін біріктіру моделін жасау қажет;
- Туристік кластер мен шағын және орта бизнесті дамыту үшін келесі шарттарды орындалуын ұсынамыз: салықтық жеңілдіктер жасау, қызмет көрсетуге қажет ғимараттарды сатып алу не жалға алу шарттарында жеңілдіктер, шағын және орта бизнес қатысушыларына мамандар даярлау, шағын және орта бизнестің қызмет сапасын арттыру арқылы бәсекеге қабілеттігін жоғарылатып нарықта өз орнын анықтауға көмектесу қажет;
- Туристердің демалысы аяқталғаннан кейін сауал-жауап жүргiзу арқылы туристiк сала ұйымдарының күштi және әлсiз тараптарын анықтау үшін аймақтың туристік кластер әлеуетін бағалау әдістемесін ұсынамыз;
Теория және тәжірибе үшін ғылыми нәтижелердің маңыздылығы.
Диссертацияда берілген ұсыныстар Қазақстан Республикасындағы туристік кластердің қажетті деңгейде дамуында қолданылуы мүмкін. Туристік кластердің дамуындағы инновациялық ұсыныстарды қонақ үй, мейрамхана, транспорттық салада қолдану арқылы жалпы экономиканың дамуына ықпал ету мүмкіндігі болады. Жоғарғы оқу орындары, арнайы орта оқу орындарындағы Туризм мамандығы студенттеріне дәріс оқуға пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері келесі конференцияларда баяндалып жарияланды:
1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы тақырыбында өткізілген халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қаласы, аль- Фараби атындағы ҚазҰУ, 2008ж. қараша;
2 Қазақстан Республикасы экономикасындағы инновациялық белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі тақырыбында өткізілген халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қаласы, аль- Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009ж. желтоқсан;
3 Қазақстандағы қаржылық- экономикалық сәулетті дағдарыстан кейінгі кезеңде жетілдіру Қарағанды Қазтұтыну одағы экономикалық университеті, 2010 ж наурыз.
Басылымдар. Диссертацияның негізгі нәтижелері ғылыми журналдарда, және ғылыми басылымдарда 8 мақала болып жарияланды (3,5 б.б.).
Диссертацияның құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
7.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
Кластер бәсекелестікті жоғарлатудың ең тиімді құралы болғандықтан, кластерге қызығушылық күннен күнге артып келеді. Бірақ кластерлік бағыт -- жаңа құбылыс емес. И. Тюнен 1826 жылы өзінің Ауыл шаруашылығы мен ұлттық экономикаға қатысы жоқ шеттелген мемлекет еңбегінде үлкен қала айналасында орналасқан, транспорттық шығындарды минималдайтын, шоғырланған шеңбер секілді бір- бірін алмастыратын ауыл шаруашылығы жүйесінің математикалық кеңістік үлгісін қарастырған. XIX ғасырдың екінші жартысының ағылшын экономисті А. Маршалл экспортқа бағытталған экономиканың тиімділігін жоғарлататын факторлар ретінде байланысқан салаларды, шаруашылық қызметтің мамандандырылған субьектілерін және жоғары мамандандырылған жұмыс күшін тартуды көрсетеді. XIX ғасырда кластерлік экономиканың даму тұжырымдамасы индустриалды бағыт шеңберінде өтті, заманауи әлемнің басты идеясы -- бәсекеге қабілеттілік.
Заманауи ғалымдар кластерді зертей келе өз анықтамаларын берген, мысалы, Ден Хаак кластерді мамандандырылған жабдықтаушылар жүйелерінің аумақтық шоғырландырған жүйелері негізінде, негізгі өндірушілер мен тұтынушылар біріктірілген индустралды кешен ретінде анықтайды [3].
А. Воронов кластер дегенде бәсекеге қабілетті өнім өндіретін мамандандырылған кәсіпорындардың ретке келтірілген жиынтығы деп түсінеді [4]. С.И. Соколенконың пікірі бойынша кластер - өз қызметтерін жаһандық дәрежеде өнім өндіруге бағыттаған, бір өндірістік аймақта белең алған кәсіпорындар, мекемелердің жиынтығы [5].
Ал В.М. Кутьиннің пікірі бойынша кластердің географиялық детерменизм қасиеті жоқ, себебі біріншіден, көптеген аймақтарды жайлап отырған әлсіздік, екіншіден, географиялық картада жақын орналасқан мемлекеттер ресурстары бойынша, адами әлеуеті бойынша бір- бірінен қатты ерекшеленетінін және бұл ерекшеліктер оларды бір экономикалық кластерге біріктіруге жол бермейтінін атап көрсетті [6]. А.Ю. Андрианов пен Лотар Линцен ұсынған анықтама бойынша, кластер - жергілікті үкімет органдарымен, қаржы, ғылым мекемелерімен тығыз байланысты аумақты - салалы біріккен кәсіпорын. Кластерлер ерекше құрылымға йе: желі басында тендер негізінде өзара толықтырушы өнімдерді өндіретін мердігер ұйымдарды таңдайтын орталық компания тұрады [7].
Кластерлік даму теориясының негізін салушы М. Портер кластерге келесідей анықтама береді: кластер- өндірістік топ, бұл топ бірін бірі өзара толықтырушы бір салада жұмыс жасайтын географиялық жағынан көршілес орналасқан компаниялар мен ұйымдардың жиынтығы. Оның пікірі бойынша кластер негізі екі қағидаға - шоғырлану және бәсекелестікке сүйенеді.Ол бәсекелестікке әсер ететін кластердің келесідей жолдарын бөліп көрсетті [8]:
1. оған кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін жоғарылату;
2. инновацияға деген қабілеттілік арқылы өнімділікті жоғарылату;
3. кластер шекарасын кеңейтетін және инновацияны қолдайтын жаңа бизнес түрлерін ынталандыру;
М. Портердің бәсекелестік мәселелерін зерттеу туралы негізгі нәтижелері екі еңбегінде жарияланған: Бәсекелестік стратегия: салалар мен қарсыластарды талдау әдісі және Бәсекелестік артықшылық: табысты қызметті құру және қолдау. Ол келесідей теорияларды ұсынды: бәсекеге қабілетті компаниялардың пайда болуы халықаралық нарықта мемлекеттің бәсекеге қабілетті болуына септігін тигізетін бәсекеге қабілетті салалардың пайда болуына негіз болады. Бәсекеге қабілеттіліктің критериі болып әр тауар бойынша әлемдік экспорттағы мемлекеттің үлесі табылды. Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі дегенде компанияның сыртқы экономикалық қызметімен сипатталатын экспорттық бәсекеге қабілеттілігін түсіну керек.
Портер зерттеулерінің басты нәтижесі болып бәсекелестік артықшылықтардың ромбын құрастыруы болып табылады:
Фирма стратегиясы. Құрылымы және бәсекелестік
Өзара байланысқан және қолдайтын салалар
Сұраныс шарты
Факторлы
қамтамасыз етілу
Сурет 1 - Бәсекелестік артықшылықтарының ромбы [8]
Факторлы қамтамасыз етілу - ел өндірсінің кәсіптенген еңбегі, капитал, табиғи ресурстар және инфрақұрылым секілді факторлары. Аса маңызды өндіріс факторлары болып халықтың білімі және қабілеті, заманауиланған заттай инфрақұрылым, сонымен қатар капитал сияқты құрылған факторлар болып табылады [8].
Сұраныс шарты - жергілікті және халықаралық нарықтағы өнеркәсіптік қызметтер мен тауарларға деген сұраныс шарттары. Талапты жергілікті нарық бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыруда аса маңызды. Тұтынушылардың белгілі бір сегментіне жақын орналасу елдің бәсекелестік басымдылығына әсер етеді. Алайда халықаралық нарықпен байланысы да елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда үлкен рөл ойнайды [8].
Дамыған өзара байланысты және қолдаушы салалар фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін маңызды. Осылай, олар әлемдік деңгейдегі жабдықтаушылармен жақсы байланыс бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыра және арттыра алады. Дегенмен, өзара байланысты және қолдаушы салардың артықшылығы ромбтың басқа компоненттеріне тәуелді [8].
Фирма стратегиясы, құрылым және бәсекелестік аталған компоненттегі үлкен маңызға ие, инновацияны енгізу және тиімді қызмет етуге үлкен қысым көрсетуі мүмкін жергілікті компаниялардың арасындағы бәсекелестікке ие. Қатыгез бәсекелестік жергілікті нарықтағы басымдылықты күшейтіп қана қоймай, жергілікті компанияларға халықаралық нарыққа шығуды міндеттейді, өйткені өмірлік қабілеттілігі жоғары жергілікті компаниялар ғана шет елде бәсекелестікке қарсы тұра алады [8].
Ромб концепциясына сәйкес бәсекеге қабілеттілікке толықтай дерлік бәрі әсер етеді. Сондықтан бәсекеге қабілеттілікті арттыру күрделі талпыныс болып табылады, себебі бәсекеге қабілеттілікті арттыра алатын бірде бір саясат немесе құрал жоқ, тек дамытудың көптеген аялары ғана бар, олардың өзіне қол жеткізу үшін уақыт талап етіледі. Аталып кеткен төрт детерминанттарға екі тәуелсіз күш әсер етеді:
1 Үкімет, себебі елдердің бәсекелестік артықшылықтарын құруда басты роль атқарады.
2 Жағдай, өйткені бұл фактор мүлде басқаруға келмейді.
Портердің айтуынша, барлық кластердің дамуын қолдап отыру керек, себебі қайсысы тез, қайсысы ақырын дамитынын алдын ала анықтау мүмкін емес. Сондықтан үкіметтің қазіргі кезде дамудың жоғарғы қарқынына ие бір кластерді қолдау саясаты, оның ойынша, қате пікір [9].
Ал Ресей Федерациясының ұлттық бәсекелеге қабілет институты кластер сауалдарын қарастыра келе, кластер идентификация концепциясын жасап шығарды -- 4К [10]:
1 негізгі саладағы, сонымен қатар жергілікті территориялардағы қолдаушы және байланысты саладағы компаниялардың топталуы;
2 тұтынушы үшін бәсекелестік, оны тарту және ұстап отыру;
3 сыртқы нарықта өз өнімінің бәсекеге қабілеттілігін қолдаудағы және тыс салаларды және жергілікті институттарды тартудағы шоғырлану;
4 қатысушыларды өзара толықтыру мен мамандандыруға негізделген жоғары өнімділік есебінен нарықтағы бәсекеге қабілеттілік.
Кластерлі технологияны бизнес пен билік қысқа мерзімде өндірістің бәсекеге қабілетті сала құруға бағытталған территоряда қолдану әлде қайда ұтымды. Салалық көзқарас компанияның немесе бөлек саланың қызығушылықтарын лоббирлеу есебінен бәсекелестікті қалыпсыздандырады, ал кластерлі көзқарас аймақтық экономикалық субъектілердің өсім шамасын есептегендегі аймақтың мемлекеттік даму саясатына кешенді көзқарас құруға мүмкіндік береді. Кластердің бар болу тиімділігі бар байланыс немесе кері байланыс тиімділігіне, жергілікті білім, заң және басқа құрылымдар кластердің қажеттілігіне қаншалықты уақытылы әсер ететініне немесе оның қажеттілігіне мүмкін жабдықтаушылар қаншалықты тез көңіл аударатынына тәуелді. Кәсіпкерліктің дамуын тез жылжытатын күш болып бәсекелестік күрес табылады. Кластерлердің қозғалмалығы экономикалық жүйені ұйымдастырудың басқа да нысанымен салыстырғанда тағы да бір артықшылық болып табылады, өйткені кластерлер құрылады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ сонымен бірге уақыт өткен сайын кішірейіп, ыдырауы да мүмкін.
Бір немесе бірнеше фирмалардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілік қасиетке ие бола, жақын ортаға: жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз әсерін тигізетінін біз байқай аламыз. Өз кезегінде қоршаған ортаның жетістіктері аталған компанияның бәсекеге қабілеттігінің артуына оң әсерін тигізеді. Қорытындылай келе, кластер - бір-бірінің бәсекеге қабілеттігін артуруға әсер ететін тығыз байланысты салалардың, фирмалардың тобы,- деуге болады.
Аймақтың немесе елдің экономикасында паралельді бірнеше кластер жұмыс жасауы мүмкін. Бір фирма бірнеше кластердің қатысушысы бола алады. Экономикалық тиімділік байланыстың барлық бағыттарында таралады. Мысалы, оң қызмет ететін кластердің қатысушысы болып табылатын кәсіпорын өзінің бәсекелестік жағдайын жақсартады, сонымен бірге алдағы уақытта қатыса алатын басқа кластерлерге әсерін тигізеді. Кәсіпорын дамуды жеделдете, ғылыми зерттеу және тәжірибелік жұмыстарға әртүрлі көзқарастарды қалыптастырады және кластерлердің біреуінде қолданылған жаңа стратегияларды енгізуге қажетті қаражатпен қамтамасыз ете алады. Кластерде көптеген бәсекелестермен, тұтынушылар мен жабдықтаушылармен байланыс қалыптасады. Әр түрлі арналарымен еркін ақпарат алмасуы және жаңашылықтың тез таралуы жүзеге асады. Кластер жаңа фирмалардың ашылуын немесе бәсекелестіктің оң әсерін тигізуін азайтатын немесе толықтай кедергі жасайтын қарсыластар арасындағы келісіп алушылықтың ішкі мәселелерін, инерттілігін, иілмеушілігін, жылжымалы еместігін жеңуге көмектеседі. Сәйкесінше, кластердің болуы ұлттық саланың өз басымдылықтарын тұрақтылауға мүмкіндік береді. Өзара байланысты салалар кластерінің ішіндегі барлық фирмалар маманданған, бірақ туыс технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адами ресурстарға инвестиция жасайды, ал ол арқылы көп жаңа фирмалар құрылады.
Оны келесі суреттен көруге болады:
Ауыл шар.
кластер
Транспорттық кластер
ҒЗИ
кластер
Кәсіпорын
Кластерлер
Өндірістік сала кластері
Туристік кластер
Қаржы институттары
Е с к е р т у - Сызбанұсқа автор тарапынан құрастырылды
сурет 2 - Бір кәсіпорынның бірнеше кластер қатысушысы болу мүмкіндігі
Үкіметтің кластерге аса назар аударуы мен ірі капитал салымдарын салу себебі, кластер тиімділігі болып табылады. Кластердің даму кезеңінде толық өнімділікпен қолданылмайтын оған қоғамнан ерекшеленген салалардан экономикалық ресурстар ағып келе береді. Сөйтіп ұлттық бәсекеге қабілеттілік көбінесе жеке кластерлердің даму деңгейіне тәуелді. Бұл дәйек үкіметтік саясат және компанияның стратегиясы үшін орасан маңызды. Кластер қатысушылары болып өндіруші компаниялар, жабдықтаушы компаниялар, ғылыми зерттеу институттары (ҒЗИ), білім орындары, қаржылық институттар, мемлекеттік органдар, сонымен қатар іскерлік бойынша ұйымдар табылады. Кластерлік әдіс кезінде салалық тізбек кластерге енуші және қызметтің бір түріне тоқтаған қатысушылар арасында бөлінеді, осының есебінен олардың қызметінің тиімділігі артады. Кластерге біріккен компаниялардың экономикалық нәтижелері бойынша қарама-қайшылықтар туындайды. Бұл еңбек өнімділігінде, аймақ территориясындағы жұмысбастылық деңгейінде көрінеді. Мысалы, бүгінде Америка құрама штаттары (АҚШ) кластерінде өндірілетін жалпы ішкі өнім көлемі 60% шамасында. Венгриядағы PANAC автомобильді кластері 2000 жылы құрылған, өнеркәсіптік өндірістің 14% және 31% өңдеуші өнеркәсібіне тиесілі. Чилиде шарап өндіру бойынша кластер құру елдің шарап өндіру саласындағы көшбасшылыққа әкелді. Кластерлер идеясы соңғы онжылдықта көп елдермен мойындалуда, себебі кәсіпорынның, саланың, аймақтың және елдің дамуындағы өз артықшылықтарын көрсетті, бұл Шығыс Еуропа елдері, Оңтүстік Америка, Еуроодақ елдері және АҚШ. Біз үшін АҚШ, Жапония, Корея, Италия, Германия, Қытай, Туркия, Испания, Канада және Венгрия елдерінің тәжірибесі қызықты болады. Осы елдердің әрқайсысында кластердің дамуы арқасында жеке салалардағы өз ерекшелігі және өз артықшылықтары бар [11].
Экономистер қоғамында кластер деген ұғым Қазақстан үшін инновация емес, ол территориалды - өндірістік кешен деген аттан өзгертілген (ТӨК) деген ой бар екені мәлім. Сонымен, территориалды - өндірістік кешен (ТӨК) - бір- бірімен қатынаста болатын жақын орналасқан өндірістер [12]. Бұл анықтама экономикалық географияға 1940 жылы Николай Колосовскийдің енгізуімен келді. Оның пайымдауынша ТӨК- өзара тәуелді және өзара шартталған өндірістер, олардың территорияда орналасуы сол жердегі ортақ инфрақұрылымды, кадрлық база, энергиялық қуатты толық пайдалануды қамтамасыз етіп, сол арқылы ұзақ уақытты мерзімге экономикалық тиімділікке қол жетуге бағытталған. Әдетте географияда ТӨК түсінігіне бір-біріне жақын орналасқан аралас өндіріс орындары кіреді (гидроэлектростанция және аллюмин зауыты, мұнай және химия комбинаты). Кеңес Үкіметі кезінде ТӨК ресми құжаттарда Социолизм кезіндегі өндірістік ұйым нысаны ретінде рәсімделді. Сонымен қатар ТӨК Шығыс Сібір мен Шығыс территорияларын игеру туралы жобаларда да қолданылды (КСРО 19.08.1987 ж №958 Шығыс экономикалық ауданының, Бурят АССР және Читин облысы 2000 ж дейінгі кешенді өндірістің дамуы жөніндегі құжат негізінде Кеңесінің шешімімен қабылданады) [13].
Қысқаша экономикалық сөздікте келесідей анықтама берілген, ТӨК - экономикалық тәуелді, пропорционалды дамып жатқан өндіріс жиынтығы, шектелген территорияға арналған және сол жердегі ресурстарды толық игеруге бағытталған өндіріс орындары. Территориалды - өндірістік кешенге өндірісті толықтыратын мамандандырылған кәсіпорындар, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілері жатады. ТӨК - де прогрессивті ұйымдар өндірісінің нысандарына тиісті жағдайлар жасалды - маманданулар, шоғырландыру, араластыру, экономикалық және табиғи ресурстарды оңтайлы пайдалану жағдайлары. Өзара тәуелді өндірістердің үйлесуі, ұйым және бір жүйелі өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымды пайдалану капитал салымдары мен ағымдағы шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.
ТӨК - нің пайда болуының негізгі факторы болып жанармай - энергетикалық және шикізат ресурстары табылады. Осылайша Тимано- Печорский территориялық - өндірістік кешені жанармай энергетикалық ресурс негізінде қалыптасты - мұнай, газ, көмір, минералды шикізат, орман ресурсы. Оренбург ТӨК қалыптасу базасы газ конденсаты кен орнында орналасқан, Нижненамский ТӨК-көмірсутек шикізаты мен жанармай энергетикасы, географиялық орналасуына байланысты мамандандырылған кадрлардың, дамыған құрылыс базасының, су жүйесінің жақсы дамуымен қалыптасты. Сібірдегі және Шығыстағы маңызды ТӨК үлкен көлемді жанармай - энергетикалық және шикізат пен су ресурсы негізінде құралған. Шығыс Сібір ТӨК әр түрлі табиғи ресурс негізінде құралды, ең алдымен жанармай негізінде - мұнай және газ, орман ресурсы. Канск - Ачинск ТӨК ірі көлемді энергетикалық көмір ресурсы негізінде құралды. Оңтүстік Якутия ТӨК көмір өндіру негізінде құрылды, сонымен қатар мыс кені, апатиттер, слюдтар, түсті металдар табылған жерде орналасқан.
ҚазКСР территориясында негізгі құрылым ретінде Павлодар - Екібастұз ТӨК қарастырылады, бұл жерде қара және тас көмір қоры, ас тұзы мен мыс қорына негізделген. Қаратау - Жамбыл ТӨК ірі фосфорит кенінің негізінде құрылды. Маңғышлақ ТӨК пайда болуында мұнай мен газ, қара көмір, марганец кені, фосфорит қазбалары кеңінен қолданылды. ТӨК оңтайлы қалыптасуы мен дамуы оларды жоспарлау мен басқару жүйесінің жақсы дамуымен байланысты. КСПК - тің ХХVII отырысында ТӨК қалыптастыруды дамыту мен тәжірибені жетілдіру, өндірістік түйіндерді жетілдіру, аумақтардың экономикалық және әлеуметтік кешенін жоспарлауды жақсарту, экономикалық аудан шаруашылықтары мен ТӨК дамыту мәселелері қарастырылды [14].
КСРО - ның бес жылдық экономикалық - әлеуметтік жоспары 1970 ж КСРО экономикасы жалпы ұлттық кешенге айналуын ескере отырып жасалынды, 15 республиканың ұлттық шаруашылығы ажырамас бір жүйеге келтірілді. Одақтың құламауына ТӨК кепіл болды. Экономикалық күшті қуатты ету барлық республикалардың негізгі қызметі, демек өндіріс қай аумақта орналасқанына байланыссыз барлық республикалар осы мәселемен айналысты. Сондықтан, негізгі күш бұрынғы бес жылдықта қарастырылған республика экономикаларын теңдестіруге емес, ірі ТӨК қалыптастыруға жұмылдырылды. 1920 жылдан бастап азаматтық өндірістің қорғаныс бөлігі осы қағида негізінде құрылды. 1920-1980 жылдары өз заманын озып өткен осы тәжірибе мен білімдер, соның ішінде кластерлер уақыты да бар. А.Кудряшев зерттеулері бойынша, Портердің тапқырлығы мынада: ол кластерлерді мемлекеттің кластерлік саясатын микроэкономикалық деңгейде бәсекелестікті арттыруды жүзеге асыру мақсатын белгілеген жаңа обьектілер ретінде анықтайды. Елдің бәсекеге қабілеттілігін Портер халықаралық бәсекелестік призмасы тұрғысынан қарастыруды ұсынды, бірақ жеке фирма бәсекелестігінен емес, кластерлер бәсекелестілігі бойынша - әр түрлі саладағы фирмалардың бірігуінен болады.
Осы күнге дейін кластерлер туралы біреулер естігісі де келмейді, ал біреулері ТӨК-нің түріне жатқызады. Одақ кезінде олар ең алдымен жалпы елдің тұтас экономикасына жұмыс істеді. ТӨК қағидасы бойынша, ТӨК аймақ үшін емес, аймақ ТӨК үшін құрылады. Тағы бір ерекшелігі - ТӨК жоспарлы экономикада жұмыс істегендіктен ол жерде бәсекелестік туралы түсінік болмаған. ТӨК басқару орталықтан жүргізілді. Кластер - ТӨК түсінігіне жақын, бірақ ол нарықтық экономика жағдайында дамиды. ТӨК кластерге ұқсас түсінік болғанымен, олардың түбірлерінде ерекшелік бар. Кластер алдымен оны құрастырушы кәсіпорынға қызмет етеді, сосын ғана сол аумақтың экономикасына, содан кейін ел экономикасына жұмыс жасайды. Көрнекілік үшін И.В Пилипенко ұсынған кестені қарастыруға болады [15]:
Кесте - 1 Территориялық - өндірістік кешен мен кластерлерді салыстыру [15] И.В Пилипенко ұсынған
Салыстыру параметрлері
Аймақтықжергілікті кластер
ТӨК
Өндірістік ұйымның формаларының қалыптасу шарттары
Нарықтық экономика (капиталистік жүйе)- пайданы максималдау
Жоспарлы шаруашылық (социолистік жүйе)- минималды шығын
Генезис
Нарықтық күштердің кеңістікте пайда болу- агломерациялық әсер, еңбек өнімділігін арттыру мақсатында компанияның сыртқы масштабындағы шығындарды пайдалану
Параметрлеуге жарайтын технико-экономикалық үлгі негізінде ғалымдардың теориялық өндірістерін тәжірибе жүзінде қолдану
Орналасу орны
Бұрыннан игерілген құрылыс аудандары агломерация шеңберінде әр түрлі салада мамандандырылған кластер болып құрылады
Тұрғындары аз елді - мекендерді жаңадан игеру.
Компанияның басқару бағыты және қызмет ету бағыты
Орта және шағын кәсіпорындарының басымдылығы (өндіріс және қызмет көрсету)
Ірі вертикальді - интегралды зауыттар, бір орталықтан басқару (басшылық, министрлік, мемлекеттік жоспар.
Құрылым
Бір саладағы кәсіпорынның аралас қызмет көрсетуі
Ірі салааралық комплекс- базистік топтың бірнеше саласы және кешенді өндірістер
Мамандану салалары
Қызмет саласындағы және өндірістегі жоғары технологиялық салалар, өндірістің дәстүрлі саласы, тұтынушыға бағытталған өндіріс саласы
Тау-кен және ауыр өнеркәсіп саласы, өндірушіге бағытталған сала
Ақпарат ролі
Ақпарат ролі кластердің қалыптасуында маңызды, фирмалар арасында, қызметкерлер арасында ақпарат пен идеялардың алмасуы, кластерде фирмалардың ноу-хау торлық құрылымының қалыптасуы.
Өндірістің дамуына қажетті кәсіпорындар арасындағы, қызметкерлер арасындағы ақпараттық ағымның жоқтығы.
Адам капиталаның ролі
Негізгі роль- білім тасымалдаушы, кластерде жұмыс күшінің қалыптасуы, басқалармен салыстырғанда еңбек ақының жиі өсуі
Екінші деңгейдегі роль, еңбек ресурсы-өндіріс күшінің дамуның ТӨК негізгі факторы
Көрсетілген кестеден кластер мен ТӨК екеуі бір түсінік емес екенін қорытындылай аламыз. ТӨК өндірушіге қарайлайтын тау - кен орындары мен ауыр өнеркәсіп орындарында қалыптасса, кластер тұтынушыға бағытталған жоғары технологиялық салада және қызмет көрсету саласында, сонымен қатар дәстүрлі өндіріс саласында қалыптасады.
Кластер мен ТӨК ерекшеліктерін зерттей отырып біз өз ойымызды келесі кестеде көрсетеміз.
Кесте 2 - Кластер мен ТӨК ерекшеліктері
Салыстыру параметрлері
Кластер
ТӨК
Меншік түрі
Мемлекеттік
Жеке
Шетелдік
Мемлекеттік
Инвестициялау
Мемлекеттік
Жеке
Шетелдік
Мемлекеттік
Жұмыс күші
Өзіндік инициатива
Мәжбүрлік (түлектерді үйлестіру)
Жабдықтаушылар
Кәсіпорын мүддесімен анықталады
Жоғарыдан бұйрық
Тауар және қызмет өндірісі
Тұтынушы талап қояды
Мемлекеттік тапсырыс
Инновация
Компанияның үнемі инновациялық белсенділігі бәсекелестіктің негізгі шарты негізінде
Инновацияны минималды түрде қолдану (әрдайым бір түрлі қайталанатын, жоспарланған өндіріс).
Е с к е р т у - кесте автор тарапынан құрастырылды
Кластер мен техникалық өндірістік кешен арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты талдалғаннан кейін, шет елдердің кластерлерінің дамуының тәжірибесін қарастыру арқылы, ұлттық экономиканы кластерлі ұйымдастыру тиімділігін көрсетуге болады.
Кластерлік саясат бағдарламалары әр елдерде әр кезеңде жүзеге асты: АҚШ 1970-1980 жылдар; Австрия, Ұлыбритания, Жапония- 1990-2003 жылдар; Финляндия, Франция - 1995 жылдар; Венгрия 1996 жылдар; Словения 1999-2003 жылдар. Кластерлер жаңа ресурс - территорияны желілік ұйымдастыру ресурсын жұмылдыруға мүмкіндік берді. Бұл ресурс жаһанданған экономикада бәсекеге қабілеттіліктің негізі болды. Ұлттық бәсекеге қабілеттілік АҚШ- та 24 кластер тобымен (318 территориялдық кластер), Италияда 200 өндірістік аймақ, Данияда - 29 жетекші кластерлермен қамтамасыз етіліп отыр. Барлық мемлекеттер экономикасы үшін кластерлер ішкі нарық пен халықаралық нарықта өсу нүктесі болып табылады. Экономикада бір кластерден кейін жаңа кластерлер пайда болуы арқылы елдің бәсекеге қабілеттігі өседі. [16].
ТӨК құрудағы өткен 1920-1980 жылдардағы отандық тәжірибедегі жетістіктерімізге қарамай, шет ел тәжірибесінен заманауи біздің еліміздің ерекшеліктеріне сай, экономикамыздың бәсекеге қабілеттігін көтеруге көмегін беретін кластерлерді енгізіп қана қоймай дамуын қадағалау керек. Шет ел тәжірибесінен үйренетін жәйттер бар. Бұл дегеніміз кластерлік саясат шегінде технопарктерді дамыту бағдарламасы, жабдықтаушыларды дамыту бағдарламалары және жасалған инновациялық және инвестициялық жобалар.
Жалпы жұмыс тақырыбына сай, туристік кластер түсінігіне тоқталсақ, бұл белгілі бір географиялық аймақта туристік өнімді дамытуда өзара байланысқан ұйымдар мен фирмалар тобы. Туристік кластердің негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті туристік кешен қалыптастыру.
Туристік кластер құрудағы негізгі шарт, аймақтың туристік әлеуетінің болуы. Туристік кластер белгілі туристік ресурстарға негізделуі керек. Туристік кластерге әсер ететін факторларды жалпы, жанама және тікелей деп бөліп қарастыруға болады (сурет 3):
Сыртқы факторлар:
1. Мемлекеттегі саяси жағдай. Турист үшін ең маңыздысы өмір қауіпсіздігі. Мысалы, Иран, Ирак мемлекеттерінде Египеттегі танымдық-тарихи объекттерден де қызық объекттер бар, бірақ қауіпсіздік қамтамасыз етілмегендіктен туристер ағымы төмен. Көршілес Қырғыз Республикасы, елдегі саяси төңкеріс салдарынан биылғы 2010 жылда Ыстық-көл бағытындағы туристтер ағымынан айрылып отыр;
2. Табиғи жағдай, егер елде қызықтыратын объект болмаса немесе табиғат залалдары болса туристтерді тарту мүмкін емес;
3. Елдің әлеуметтік- психологиялық жағдайы, яғни тұрғылықты халықтың туристерге деген қонақ жайлық кейіп танытуын қалыптастыру;
Жанама факторлар:
* Қаржылық институттар;
* Медициналық қызмет көрсету;
* Құрылыс;
* Сақтандыру;
Тікелей факторлар:
1. Орналастыру;
2. Тамақтандыру;
3. Транспорт;
4. Бос уақытты ұйымдастыру;
5. Инженерлік инфрақұрылым;
Сыртқы фаторлар:
- Мемлекеттегі саяси жағдай;
- Табиғи жағдай;
- Елдің әлеуметтік- психологиялық жағдайы
Туристік кластер
Тікелей факторлар:
- Орналастыру;
- Тамақтандыру;
- Транспорт;
-Бос уақытты ұйымдастыру;
- Инженерлік инфрақұрылым;
Жанама факторлар:
- Қаржылық институттар;
- Медициналық қызмет көрсету;
- Құрылыс;
- Сақтандыру
Сурет 3- Туристік кластер моделі
Ескерту сурет автор тарапынан құрастырылды
Туристік кластердің басқа өндірістік кластерлерден басты айырмашылығы ол экономиканың бірнеше саласын біріктіреді. Ал өндірістік кластер өндірілетін өнімге байланысты бір саланы қамтиды.
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
Қазіргі уақытта туризм шаруашылық қызметіндегі тұрақты, бірқалыпты дамып келе жатқан салалардың бірі, сонымен қатар табысты және әлемдік шаруашылықтың интенсивті дамушы саласы ретінде қарастырылып келе жатқандықтан, бюджетке түсетін үлкен табыс көзі болып табылады. Себебі, туризм құрамында әлемдік жалпы ұлттық өнімнің 10% бар. Ал үшінші мыңжылдықтың басында халықаралық туризмге 8% әлемдік экспорттың жалпы көлемі және 30-35% қызметтермен әлемдік саудадан келетіні болжалданады. Ішкі және халықаралық туризмнің жалпы шығыны әлемдік жалпы ұлттық өнімнің 12% құрайды. Әлемдік қызметтер мен саудадағы туризмнің алатын бөлігі 30% астам. Әлемдік нарықта туристік өнім мұнаймен бірдей лидерлік позицияда тұр. Жыл сайынғы туризм индустриясына инвестицияның өсуі шамамен 35% құрайды. Дамыған елдерде туризм бизнестің ең табысты түріне айналды және бүгінде әлемдік капиталдың 7% дейін қолданады. Шет елдер тәжірибесі бойынша Кенияның, Американың, Қытайдың ұлттық парктерінде болатын туристер жыл сайын ондаған миллион долларға дейін қалдырады. Дамыған елдерде туризм жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 30 пайыз бөлігін құрайды.
Халықаралық тауар айналымында туристік қызметтер көрінбейтін тауар ретінде болады. Туризмнің тартымдылығы болып, салынған құралдардың тез қайтарылуы және валюта айналымындағы табысты алу табылады. Көбінесе, туристік қызмет өте аз шығынмен жүзеге асырылады. Шет ел туристері таңдалған елдің туристік индустриясының кәсіпорындары көрсететін қызметтерді қолданады.
2008 жылғы бүкіл әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамастан, халықаралық туризмнен кіріс - 944 миллиард АҚШ долларын яғни, қызметтердің әлемдік экспортының 30% құрады. 2020 жылдарға болжаулар бойынша халықаралық туристік табыстар 1,6 миллиард АҚШ доллары болады [17].
Дамыған және дамушы елдердің көпшілігі үшін халықаралық туризм валютталық түсімдердің маңызды көзі болып табылады. Мысалы, тауар және қызмет экспортынан және түсімнің жалпы сомасындағы шет ел туризмінен табыс: Испанияда- 35%, Австралияда- 36%, Грецияда- 36%, Швейцарияда- 12%, Италияда- 11%, Португалияда- 21%, Кипрде- 52%. Дамушы елдердің көпшілігінде шетелдік туризмнің құрамында тауар экспорты мен қызмет көрсетуден табыс түседі (Үндістан, Египет, Перу, Парагвай, Коста- Рика). Алайда, елдер арасында келесі көрсеткіштер жоғары болып табылады: Колумбияда- 20%, Ямайкада- 30%, Панамада- 55%, Гаитиде- 73%.
Халықаралық туризмнің негізгі дамуы Батыс Еуропа елдері болып табылады. Бұл аймақтың бөлігіне әлемдік туристік нарықтың 70% астамы және шамамен 60% валюталық түсімі келеді. Шамамен 20% Америкаға, 10% Азияға, Африкаға, Австралияға түседі [18]. Жалпы халық аралық туризмде басты роль атқаратын мемлекеттер тізімін қарастырсақ (кесте 3), әлемдегі туристік-жабдықтаушы және туристік-қабылдаушы елдердің бірінші ондығы келесілер:
Кесте 3 - Турист-жабдықтаушы және турист-қабылдаушы елдер
Турист-жабдықтаушы ел
Турист-қабылдаушы ел
АҚШ
Австралия
Бельгия
Италия
Дания
Швейцария
Германия
Франция
Голландия
Кипр
Жаңа Зеландия
Греция
Швеция
Мексика
Канада
Португалия
Англия
Испания
Ресей
Туркия
Ескерту- кесте автор тарапынан құрастырылған [17] материалдары негізінде
Туризмнің дамуы әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді, жаңа жұмыс орындары құрылады, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік береді, елдің төлем балансының жақсаруы үшін алғышарттар жасалады. Туризм саласының дамуы білім беру деңгейінің өсуіне, халықты медициналық қызмет көрсету жүйесімен қамтамасыз етуге, ақпараттарды таратудың жаңа құралдарын енгізуге және жалпы елдің инфрақұрылымын дамытуға ықпалын тигізеді.
Туризм және саяхат бойынша Халықаралық Кеңестің есеп берулері бойынша 2004 жылы әлемде туризм және саяхат саласында 73,7 млн. адам жұмыспен қамтылған, яғни, жұмыс істеушілердің жалпы санының 2,8% құрайды. Сонымен қатар, аралас салада туризм 214,7 миллиондай адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Жалпы, туризм индустриясы мен онымен байланысты экономика саласы бүкіл әлемдегі жұмыс істеуге қабілеті бар адамдардың 8,1% қамтылған. Ал 2009 жылы туристік саланың құрамында 10% әлемдік жалпы өнім көлемі және туризм саласында шамамен 250 млн. адам болды. Жаһан масштабында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨЖ 338.48:001.12.18 (574) Қолжазба құқығында
ТАЖИЕВА САМАЛ ҚОЖАХМЕТОВна
Қазақстан Республикасындағы туристік кластердің қалыптасуы: мәселелері мен болашағы
08.00.05 - экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары мен ортасы бойынша) мамандығы бойынша
экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
экономика ғылымдарының докторы,
профессор К.С.Мухтарова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
мазмұны
белгілеулер мен қысқартулар
3
кіріспе
4
1
туристік КЛАСТЕРДІҢ теОриялық - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
8
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
19
1.3 Туристік кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан
37
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КЛАСТЕР ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік саланың қазіргі даму жағдайы
55
2.2 Еліміздегі туристік кластердің дамуындағы мүмкіндіктер мен мәселелер
69
2.3 Маңғыстау облысындағы туристік кластердің қалыптасу және даму мәселелері
80
3
Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді жетілдіру механизмдері
3.1 Туристік кластердің дамуына инновациялық факторлар әсерін қарастыру
94
3.2 Туристік кластердің шағын және орта бизнеспен байланысын күшейту
105
3.3 Аймақтағы туристік кластердің әлеуетін бағалау
115
Қорытынды
126
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
127
белгілеулер және қысқартулар
ҒЗИ
Ғылыми зерттеу институттары
АҚШ
Америка құрама штаттары
ТӨК
Территориалды - өндірістік кешен
ЖІӨ
Жалпы ішкі өнім
ӘТҰ
Әлемдік туристік ұйым
БАӘ
Біріккен Араб Әмірлігі
ҰТҰ
Ұлттық туристік ұйымдар
PR
ТКМБД
Туризм және коммерциялық маркетинг бойынша департамент
КСРО-
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ТМД
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ОАР
Оңтүстік Африка Республикасы
МҰТП
Мемлекеттік Ұлттық табиғи парк
ҚҚС
Қосымша құн салығы
АҚ
Акционерлік қоғам
ҰИЖ
Ұлттық инновациялық жүйе
ҒЗТКЖ
Ғылыми зерттеу, техникалық және құрау жұмыстары
ҒЗИ
Ғылыми зерттеу институттары
ҰҚҚ
Ұлттық қаржылық қор
ШОБ
Шағын және орта бизнес
АНЫҚТАМАЛАР
1. Турист - жеке тұлғаның уақытша бір мемлекетте болуы, жиырма төрт сағаттан бір жылға дейін немесе бір түнеуден кем емес, төленетін қызметтерді қоспағанда, қызмет, спорт, дін және басқа да мақсаттарда саяхатқа шығу;
2. Гид (гид - аудармашылар) - туристерге уақытша жүрген елдің туристік ресурсымен таныстыру бойынша экскурсиялық - ақпараттық, кәсіпорындық қызмет көрсетуші мамандандырылған дайындығы бар жеке тұлға болып табылады;
3. Экскурсант - туризм мақсатымен 24 сағаттан көп емес басқа елде, қалада, ауылдық жерлерде, территорияда жүрген жеке тұлға болып табылады;
4. Экскурсия жүргізуші - туристті уақытша жүрген елдің туристік ресурстарымен таныстыру бойынша экскурсиялық - ақпараттық, кәсіпорындық қызмет көрсетуге сәйкесінше мамандығы бар кәсіби дайындалған жеке тұлға болып табылады;
5. Туристік агент - туристік өнімді жылжыту немесе жүзеге асыру бойынша берілген қызмет түріне лицнезиясы бар заңды немесе жеке тұлға болып табылады;
6. Туристік оператор - өзінің туристік өнімін туристік агент және турист арқылы жылжыту және жүзеге асыру бойынша лицензиясы бар заңды тұлғалар;
7. Туристік кәсіпорындар - заңды тұлға, негізгі қызмет түрі туристік қызмет болып табылады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастырып, ары қарай дамыту арқылы мемлекетіміздің туристік саласының бәсекеге қабілеттігін арттыру мүмкіндіктерін зерттеуге арналған.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм қазіргі кезеңде өте табысты бизнестердің бірі. Басқа салаларға қарағанда қаржылық салымды өте көп қажет етпейді, және салынған инвестиция қайтарымдылығы өте жылдам жүреді.
Сонымен катар, Қазақстан Президентінің халқына Жолдауында мемлекетіміздің қарқынды экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін шикізат бағытынан индустриалды-инновациялық дамуға көшуі қажет екені айтылды [1]. Осы мақсатта Ұлттық экономиканы дамытудың кластерлік моделі таңдалды. Республикада 2005 жылдың 25 маусымынан бастап Үкімет қаржысына сәйкес жеті түрлі кластер қабылданды. Олар: Металлургия, Транспорт логистикасы, Тоқыма өнеркәсібі, Құрылыс материалы, Тамақ өнеркәсібі, Туризм және Мұнайгаз машина жасау кластерлері [2].
Туризмді дамыту қай қырынан қарағанда да өте тиімді. Біріншіден, табиғи ресурстарымызды үнемдеуге, яғни шикізат өндірісінен тыс пайда табуға, халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, елдің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға, халықтың мәдени- ағартушылық деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Туристік сала мультипликативті әсер арқылы экономиканың басқа салаларының дамуын ынталандырады.
Шет мемлекеттер тәжірибесіне сүйенсек, АҚШ (Америка құрама штаттары), Батыс Европа, Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттері туризмнен жыл сайын қомақты дивиденттер алып отырады. Туризм аясына әлемдік ұлттық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр бір 16- жұмыс орны келеді.
Қазақстан үшін туризмнің берері өте көп. Қазақстанда қазіргі таңда туризмнің дамуы қажетті дегейде емес. Егер мемлекет тарапынан туристік саланы дамыту дұрыс жолға қойылса, болашақта Қазақстан әлемдік туристік бағыт болуы мүмкін, мысалға, тек 1980 жылдардан кейін ғана туристік салаға көңіл бөлген Туркия мемлекеті бүгінгі таңда халықаралық туристік нарықта өз орны мен үлесі қалыптасқан мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстан халықаралық туристік аренада ашылмаған қауыз спеттес. Оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Республикамыздың туристік әлеуеті өте зор. Елімізде сегіз қорық, он төрт ұлттық табиғи парктер, көптеген керемет мәдени- тарихи объекттер өте көп. Осы қолда бар артықшылықтарымызды ұтымды пайдалану үшін туристік саланы дұрыс басқару қажет.
Жоғарыда айтып өткен артықшылықтарға қарамастан елімізде туристік саланың дамуы әлі де болса төмен деңгейде. Мемлекетімізде ішкі және елге келу туризмімен салыстырғанда елден шығу туризмі дамыған. Оған басты себеп туристік саладағы жалпы инфрақұрылымның жоқтығы, қызмет деңгейінің төмендігіне қарамастан туристік өнімнің бағасының жоғарлығы. Демек, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының туристік саласы бәсекеге қабілетті емес.
Қазір республикамызда туристік саланың бәсекеге қабілеттігін арттырудың бір жолы ол туристік кластерлер құруды жетілдіру. Осы кластерлердің құрылу механизмін анықтау, қатысушылардың мақсатын анықтау арқылы басымды туризм түрлерін дамыту болып отыр. Жоғарыда айтылған пайымдаулардан диссертация тақырыбының өзектілігін көрсетсе болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Туризм дамуының теориялық және ғылыми-тәжірибелік аспектілері келесі шет елдік ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Ден Хаак, М. Портер, А. Маршалл, И. Тюнен, П. Ротх, A. Шранд, Е. Сайтц, В.Г. Meйер, Р. Баррас, И. Беннет, И. Браун, Д. Дэвидсон,
Туристік сала мәселелерімен айналысатын ресейлік экономисттер ішінен келесілерді атап көрсетуге болады: Е.Н. Ильин, В.А. Квартальнов, И.Т. Балабанов, А.С. Запесоцский, Н.В. Буторов, А. Воронов, С.И. Соколенко, В.М. Кутьин, А.Ю. Андрианов.
Отандық экономикалық әдебиеттер ішінде туризмнің даму мәселелерімен айналысқан ғалым-экономистерді атап көрсетейік: Ө.К. Шеденов, К.С.Мухтарова, С.С. Сатылбалды, Д.К.Ильясов, Г.М. Дуйсен, У.Б. Баймуратов, С.Р.Ердавлетов, А.Н. Тулембаева, Ж.С Рахимбекова және т.б. бар.
Қазақстан экономикасында кластер қалыптастыру мәселесін келесі авторлар зерттеген: Я.А. Аубакиров, Р. Елемесов, К.С. Мухтарова, С.Б. Байзаков, Л.Ф. Сухова, С.Н. Нысанбаев, А.Н. Тулембаева және т.б.
Туристік кластер қалыптастыру мен дамыту күрделігі, Қазақстан Республикасы мен аймақтарында туристік саланың кешенді дамуын көздеп, белгілі механизмдер арқылы оның қызметінің тиімділігін арттыруды қарастыру диссертация мақсаты мен міндетін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты туристік кластердің теориялық және тәжірибелік аспектісін зерттеу арқылы Қазақстан Республикасында бәсекеге қабілетті туристік кластер құру үшін нақты шаралар қолдану.
Зерттеу міндеттері:
oo Кластер теорияларын қарастыру;
oo Туризм индустриясының ұлттық экономикадағы ролін анықтау;
oo Туристік кластердің қалыптасып дамуының шетелдік тәжірибесін зерттеу және оның Қазақстан Республикасында қолданылуын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасында туристік индустрияның дамуын талдау;
oo Республика және аймақтар бойынша туристік кластердің дамуына кедергі болатын мәселелерді анықтап, олардың шешу жолдарын қарастыру;
oo Маңғыстау облысындағы туристік кластер дамуын терең зерттеу;
oo туристік кластердің дамуына инновацияның тигізетін әсерін зерттеу;
oo туристік кластердің шағын және орта бизнестің дамуындағы ролін анықтау;
oo жалпы туризмнің дамуындағы аймақтың туристік кластердің әлеуетін бағалауды зерттеу;
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының туристік саласы болып табылады.
Зерттеу пәні- Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастыру мен дамытудағы қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Зерттеудің әдістемесі және әдістері. Әдістемелік негіз болып шетелдік және отандық экономистердің туризмнің, туристік кластердің дамуы туралы жазған еңбектері табылады. Зерттеу кезінде талдау және синтез, тарихи және жүйелілік, диалектика, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика, логика және басқа ғылыми әдістер қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының туризм бойынша заңдары мен нормативтік актілері, туризмді дамыту бойынша Ұлттық бағдарламалары, Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасының министірліктері мен ведомствалары, ҚР туризм және спорт Министрлігінің туризм индустриясы Комитетінің, туризм бойынша арнаулы басылымдардың есепті материалдары мен статистикалық мәліметтері болды. Қазақстан Республикасының статистика және талдау жөніндегі Комитеттің материалдары мен статистикалық мәліметтері, халықаралық ұйымдарының бағалау және статистикалық мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Қазақстан Республикасының
1 Туристік кластер дамуындағы инновациялық шаралар ұсынылды;
2 Кластер мен шағын және жергілікті бизнес (ШОБ) байланысының маңыздылығы талданды;
3 Аймақтың туристік кластер әлеуетін бағалау әдістемесі жасалынды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Кластер - бір-бірінің бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы жоғары сапалы товар өндіру мен қызмет көрсету үшін шоғырланған байланысты кәсіпорындар тобы;
- Аймақтың немесе елдің экономикасында паралельді бірнеше кластер жұмыс жасау мүмкіндігі қарастырылып. Кластерге қатысушы бір фирманың ұлттық экономикаға әсері зерттелді.
- Қазақстанда туристік саланы дамытуға қажет инновация түрлері мыналар: салықтық жеңілдіктер, кластерлік мүмкіндіктер, транспорттық, қонақ үй, мейрамханалық мүмкіндіктерді қолдану; ұйымдастырушылық.
- Туристік кластердің қызмет көрсету үшін әртүрлі блоктағы шағын және орта бизнес кәсіпорын қызметтерін сервис өндіру үшін біріктіру моделін жасау қажет;
- Туристік кластер мен шағын және орта бизнесті дамыту үшін келесі шарттарды орындалуын ұсынамыз: салықтық жеңілдіктер жасау, қызмет көрсетуге қажет ғимараттарды сатып алу не жалға алу шарттарында жеңілдіктер, шағын және орта бизнес қатысушыларына мамандар даярлау, шағын және орта бизнестің қызмет сапасын арттыру арқылы бәсекеге қабілеттігін жоғарылатып нарықта өз орнын анықтауға көмектесу қажет;
- Туристердің демалысы аяқталғаннан кейін сауал-жауап жүргiзу арқылы туристiк сала ұйымдарының күштi және әлсiз тараптарын анықтау үшін аймақтың туристік кластер әлеуетін бағалау әдістемесін ұсынамыз;
Теория және тәжірибе үшін ғылыми нәтижелердің маңыздылығы.
Диссертацияда берілген ұсыныстар Қазақстан Республикасындағы туристік кластердің қажетті деңгейде дамуында қолданылуы мүмкін. Туристік кластердің дамуындағы инновациялық ұсыныстарды қонақ үй, мейрамхана, транспорттық салада қолдану арқылы жалпы экономиканың дамуына ықпал ету мүмкіндігі болады. Жоғарғы оқу орындары, арнайы орта оқу орындарындағы Туризм мамандығы студенттеріне дәріс оқуға пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері келесі конференцияларда баяндалып жарияланды:
1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы тақырыбында өткізілген халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қаласы, аль- Фараби атындағы ҚазҰУ, 2008ж. қараша;
2 Қазақстан Республикасы экономикасындағы инновациялық белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі тақырыбында өткізілген халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қаласы, аль- Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009ж. желтоқсан;
3 Қазақстандағы қаржылық- экономикалық сәулетті дағдарыстан кейінгі кезеңде жетілдіру Қарағанды Қазтұтыну одағы экономикалық университеті, 2010 ж наурыз.
Басылымдар. Диссертацияның негізгі нәтижелері ғылыми журналдарда, және ғылыми басылымдарда 8 мақала болып жарияланды (3,5 б.б.).
Диссертацияның құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
7.1 Кластер түсінігі және даму теориясы
Кластер бәсекелестікті жоғарлатудың ең тиімді құралы болғандықтан, кластерге қызығушылық күннен күнге артып келеді. Бірақ кластерлік бағыт -- жаңа құбылыс емес. И. Тюнен 1826 жылы өзінің Ауыл шаруашылығы мен ұлттық экономикаға қатысы жоқ шеттелген мемлекет еңбегінде үлкен қала айналасында орналасқан, транспорттық шығындарды минималдайтын, шоғырланған шеңбер секілді бір- бірін алмастыратын ауыл шаруашылығы жүйесінің математикалық кеңістік үлгісін қарастырған. XIX ғасырдың екінші жартысының ағылшын экономисті А. Маршалл экспортқа бағытталған экономиканың тиімділігін жоғарлататын факторлар ретінде байланысқан салаларды, шаруашылық қызметтің мамандандырылған субьектілерін және жоғары мамандандырылған жұмыс күшін тартуды көрсетеді. XIX ғасырда кластерлік экономиканың даму тұжырымдамасы индустриалды бағыт шеңберінде өтті, заманауи әлемнің басты идеясы -- бәсекеге қабілеттілік.
Заманауи ғалымдар кластерді зертей келе өз анықтамаларын берген, мысалы, Ден Хаак кластерді мамандандырылған жабдықтаушылар жүйелерінің аумақтық шоғырландырған жүйелері негізінде, негізгі өндірушілер мен тұтынушылар біріктірілген индустралды кешен ретінде анықтайды [3].
А. Воронов кластер дегенде бәсекеге қабілетті өнім өндіретін мамандандырылған кәсіпорындардың ретке келтірілген жиынтығы деп түсінеді [4]. С.И. Соколенконың пікірі бойынша кластер - өз қызметтерін жаһандық дәрежеде өнім өндіруге бағыттаған, бір өндірістік аймақта белең алған кәсіпорындар, мекемелердің жиынтығы [5].
Ал В.М. Кутьиннің пікірі бойынша кластердің географиялық детерменизм қасиеті жоқ, себебі біріншіден, көптеген аймақтарды жайлап отырған әлсіздік, екіншіден, географиялық картада жақын орналасқан мемлекеттер ресурстары бойынша, адами әлеуеті бойынша бір- бірінен қатты ерекшеленетінін және бұл ерекшеліктер оларды бір экономикалық кластерге біріктіруге жол бермейтінін атап көрсетті [6]. А.Ю. Андрианов пен Лотар Линцен ұсынған анықтама бойынша, кластер - жергілікті үкімет органдарымен, қаржы, ғылым мекемелерімен тығыз байланысты аумақты - салалы біріккен кәсіпорын. Кластерлер ерекше құрылымға йе: желі басында тендер негізінде өзара толықтырушы өнімдерді өндіретін мердігер ұйымдарды таңдайтын орталық компания тұрады [7].
Кластерлік даму теориясының негізін салушы М. Портер кластерге келесідей анықтама береді: кластер- өндірістік топ, бұл топ бірін бірі өзара толықтырушы бір салада жұмыс жасайтын географиялық жағынан көршілес орналасқан компаниялар мен ұйымдардың жиынтығы. Оның пікірі бойынша кластер негізі екі қағидаға - шоғырлану және бәсекелестікке сүйенеді.Ол бәсекелестікке әсер ететін кластердің келесідей жолдарын бөліп көрсетті [8]:
1. оған кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін жоғарылату;
2. инновацияға деген қабілеттілік арқылы өнімділікті жоғарылату;
3. кластер шекарасын кеңейтетін және инновацияны қолдайтын жаңа бизнес түрлерін ынталандыру;
М. Портердің бәсекелестік мәселелерін зерттеу туралы негізгі нәтижелері екі еңбегінде жарияланған: Бәсекелестік стратегия: салалар мен қарсыластарды талдау әдісі және Бәсекелестік артықшылық: табысты қызметті құру және қолдау. Ол келесідей теорияларды ұсынды: бәсекеге қабілетті компаниялардың пайда болуы халықаралық нарықта мемлекеттің бәсекеге қабілетті болуына септігін тигізетін бәсекеге қабілетті салалардың пайда болуына негіз болады. Бәсекеге қабілеттіліктің критериі болып әр тауар бойынша әлемдік экспорттағы мемлекеттің үлесі табылды. Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі дегенде компанияның сыртқы экономикалық қызметімен сипатталатын экспорттық бәсекеге қабілеттілігін түсіну керек.
Портер зерттеулерінің басты нәтижесі болып бәсекелестік артықшылықтардың ромбын құрастыруы болып табылады:
Фирма стратегиясы. Құрылымы және бәсекелестік
Өзара байланысқан және қолдайтын салалар
Сұраныс шарты
Факторлы
қамтамасыз етілу
Сурет 1 - Бәсекелестік артықшылықтарының ромбы [8]
Факторлы қамтамасыз етілу - ел өндірсінің кәсіптенген еңбегі, капитал, табиғи ресурстар және инфрақұрылым секілді факторлары. Аса маңызды өндіріс факторлары болып халықтың білімі және қабілеті, заманауиланған заттай инфрақұрылым, сонымен қатар капитал сияқты құрылған факторлар болып табылады [8].
Сұраныс шарты - жергілікті және халықаралық нарықтағы өнеркәсіптік қызметтер мен тауарларға деген сұраныс шарттары. Талапты жергілікті нарық бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыруда аса маңызды. Тұтынушылардың белгілі бір сегментіне жақын орналасу елдің бәсекелестік басымдылығына әсер етеді. Алайда халықаралық нарықпен байланысы да елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда үлкен рөл ойнайды [8].
Дамыған өзара байланысты және қолдаушы салалар фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін маңызды. Осылай, олар әлемдік деңгейдегі жабдықтаушылармен жақсы байланыс бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыра және арттыра алады. Дегенмен, өзара байланысты және қолдаушы салардың артықшылығы ромбтың басқа компоненттеріне тәуелді [8].
Фирма стратегиясы, құрылым және бәсекелестік аталған компоненттегі үлкен маңызға ие, инновацияны енгізу және тиімді қызмет етуге үлкен қысым көрсетуі мүмкін жергілікті компаниялардың арасындағы бәсекелестікке ие. Қатыгез бәсекелестік жергілікті нарықтағы басымдылықты күшейтіп қана қоймай, жергілікті компанияларға халықаралық нарыққа шығуды міндеттейді, өйткені өмірлік қабілеттілігі жоғары жергілікті компаниялар ғана шет елде бәсекелестікке қарсы тұра алады [8].
Ромб концепциясына сәйкес бәсекеге қабілеттілікке толықтай дерлік бәрі әсер етеді. Сондықтан бәсекеге қабілеттілікті арттыру күрделі талпыныс болып табылады, себебі бәсекеге қабілеттілікті арттыра алатын бірде бір саясат немесе құрал жоқ, тек дамытудың көптеген аялары ғана бар, олардың өзіне қол жеткізу үшін уақыт талап етіледі. Аталып кеткен төрт детерминанттарға екі тәуелсіз күш әсер етеді:
1 Үкімет, себебі елдердің бәсекелестік артықшылықтарын құруда басты роль атқарады.
2 Жағдай, өйткені бұл фактор мүлде басқаруға келмейді.
Портердің айтуынша, барлық кластердің дамуын қолдап отыру керек, себебі қайсысы тез, қайсысы ақырын дамитынын алдын ала анықтау мүмкін емес. Сондықтан үкіметтің қазіргі кезде дамудың жоғарғы қарқынына ие бір кластерді қолдау саясаты, оның ойынша, қате пікір [9].
Ал Ресей Федерациясының ұлттық бәсекелеге қабілет институты кластер сауалдарын қарастыра келе, кластер идентификация концепциясын жасап шығарды -- 4К [10]:
1 негізгі саладағы, сонымен қатар жергілікті территориялардағы қолдаушы және байланысты саладағы компаниялардың топталуы;
2 тұтынушы үшін бәсекелестік, оны тарту және ұстап отыру;
3 сыртқы нарықта өз өнімінің бәсекеге қабілеттілігін қолдаудағы және тыс салаларды және жергілікті институттарды тартудағы шоғырлану;
4 қатысушыларды өзара толықтыру мен мамандандыруға негізделген жоғары өнімділік есебінен нарықтағы бәсекеге қабілеттілік.
Кластерлі технологияны бизнес пен билік қысқа мерзімде өндірістің бәсекеге қабілетті сала құруға бағытталған территоряда қолдану әлде қайда ұтымды. Салалық көзқарас компанияның немесе бөлек саланың қызығушылықтарын лоббирлеу есебінен бәсекелестікті қалыпсыздандырады, ал кластерлі көзқарас аймақтық экономикалық субъектілердің өсім шамасын есептегендегі аймақтың мемлекеттік даму саясатына кешенді көзқарас құруға мүмкіндік береді. Кластердің бар болу тиімділігі бар байланыс немесе кері байланыс тиімділігіне, жергілікті білім, заң және басқа құрылымдар кластердің қажеттілігіне қаншалықты уақытылы әсер ететініне немесе оның қажеттілігіне мүмкін жабдықтаушылар қаншалықты тез көңіл аударатынына тәуелді. Кәсіпкерліктің дамуын тез жылжытатын күш болып бәсекелестік күрес табылады. Кластерлердің қозғалмалығы экономикалық жүйені ұйымдастырудың басқа да нысанымен салыстырғанда тағы да бір артықшылық болып табылады, өйткені кластерлер құрылады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ сонымен бірге уақыт өткен сайын кішірейіп, ыдырауы да мүмкін.
Бір немесе бірнеше фирмалардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілік қасиетке ие бола, жақын ортаға: жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз әсерін тигізетінін біз байқай аламыз. Өз кезегінде қоршаған ортаның жетістіктері аталған компанияның бәсекеге қабілеттігінің артуына оң әсерін тигізеді. Қорытындылай келе, кластер - бір-бірінің бәсекеге қабілеттігін артуруға әсер ететін тығыз байланысты салалардың, фирмалардың тобы,- деуге болады.
Аймақтың немесе елдің экономикасында паралельді бірнеше кластер жұмыс жасауы мүмкін. Бір фирма бірнеше кластердің қатысушысы бола алады. Экономикалық тиімділік байланыстың барлық бағыттарында таралады. Мысалы, оң қызмет ететін кластердің қатысушысы болып табылатын кәсіпорын өзінің бәсекелестік жағдайын жақсартады, сонымен бірге алдағы уақытта қатыса алатын басқа кластерлерге әсерін тигізеді. Кәсіпорын дамуды жеделдете, ғылыми зерттеу және тәжірибелік жұмыстарға әртүрлі көзқарастарды қалыптастырады және кластерлердің біреуінде қолданылған жаңа стратегияларды енгізуге қажетті қаражатпен қамтамасыз ете алады. Кластерде көптеген бәсекелестермен, тұтынушылар мен жабдықтаушылармен байланыс қалыптасады. Әр түрлі арналарымен еркін ақпарат алмасуы және жаңашылықтың тез таралуы жүзеге асады. Кластер жаңа фирмалардың ашылуын немесе бәсекелестіктің оң әсерін тигізуін азайтатын немесе толықтай кедергі жасайтын қарсыластар арасындағы келісіп алушылықтың ішкі мәселелерін, инерттілігін, иілмеушілігін, жылжымалы еместігін жеңуге көмектеседі. Сәйкесінше, кластердің болуы ұлттық саланың өз басымдылықтарын тұрақтылауға мүмкіндік береді. Өзара байланысты салалар кластерінің ішіндегі барлық фирмалар маманданған, бірақ туыс технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адами ресурстарға инвестиция жасайды, ал ол арқылы көп жаңа фирмалар құрылады.
Оны келесі суреттен көруге болады:
Ауыл шар.
кластер
Транспорттық кластер
ҒЗИ
кластер
Кәсіпорын
Кластерлер
Өндірістік сала кластері
Туристік кластер
Қаржы институттары
Е с к е р т у - Сызбанұсқа автор тарапынан құрастырылды
сурет 2 - Бір кәсіпорынның бірнеше кластер қатысушысы болу мүмкіндігі
Үкіметтің кластерге аса назар аударуы мен ірі капитал салымдарын салу себебі, кластер тиімділігі болып табылады. Кластердің даму кезеңінде толық өнімділікпен қолданылмайтын оған қоғамнан ерекшеленген салалардан экономикалық ресурстар ағып келе береді. Сөйтіп ұлттық бәсекеге қабілеттілік көбінесе жеке кластерлердің даму деңгейіне тәуелді. Бұл дәйек үкіметтік саясат және компанияның стратегиясы үшін орасан маңызды. Кластер қатысушылары болып өндіруші компаниялар, жабдықтаушы компаниялар, ғылыми зерттеу институттары (ҒЗИ), білім орындары, қаржылық институттар, мемлекеттік органдар, сонымен қатар іскерлік бойынша ұйымдар табылады. Кластерлік әдіс кезінде салалық тізбек кластерге енуші және қызметтің бір түріне тоқтаған қатысушылар арасында бөлінеді, осының есебінен олардың қызметінің тиімділігі артады. Кластерге біріккен компаниялардың экономикалық нәтижелері бойынша қарама-қайшылықтар туындайды. Бұл еңбек өнімділігінде, аймақ территориясындағы жұмысбастылық деңгейінде көрінеді. Мысалы, бүгінде Америка құрама штаттары (АҚШ) кластерінде өндірілетін жалпы ішкі өнім көлемі 60% шамасында. Венгриядағы PANAC автомобильді кластері 2000 жылы құрылған, өнеркәсіптік өндірістің 14% және 31% өңдеуші өнеркәсібіне тиесілі. Чилиде шарап өндіру бойынша кластер құру елдің шарап өндіру саласындағы көшбасшылыққа әкелді. Кластерлер идеясы соңғы онжылдықта көп елдермен мойындалуда, себебі кәсіпорынның, саланың, аймақтың және елдің дамуындағы өз артықшылықтарын көрсетті, бұл Шығыс Еуропа елдері, Оңтүстік Америка, Еуроодақ елдері және АҚШ. Біз үшін АҚШ, Жапония, Корея, Италия, Германия, Қытай, Туркия, Испания, Канада және Венгрия елдерінің тәжірибесі қызықты болады. Осы елдердің әрқайсысында кластердің дамуы арқасында жеке салалардағы өз ерекшелігі және өз артықшылықтары бар [11].
Экономистер қоғамында кластер деген ұғым Қазақстан үшін инновация емес, ол территориалды - өндірістік кешен деген аттан өзгертілген (ТӨК) деген ой бар екені мәлім. Сонымен, территориалды - өндірістік кешен (ТӨК) - бір- бірімен қатынаста болатын жақын орналасқан өндірістер [12]. Бұл анықтама экономикалық географияға 1940 жылы Николай Колосовскийдің енгізуімен келді. Оның пайымдауынша ТӨК- өзара тәуелді және өзара шартталған өндірістер, олардың территорияда орналасуы сол жердегі ортақ инфрақұрылымды, кадрлық база, энергиялық қуатты толық пайдалануды қамтамасыз етіп, сол арқылы ұзақ уақытты мерзімге экономикалық тиімділікке қол жетуге бағытталған. Әдетте географияда ТӨК түсінігіне бір-біріне жақын орналасқан аралас өндіріс орындары кіреді (гидроэлектростанция және аллюмин зауыты, мұнай және химия комбинаты). Кеңес Үкіметі кезінде ТӨК ресми құжаттарда Социолизм кезіндегі өндірістік ұйым нысаны ретінде рәсімделді. Сонымен қатар ТӨК Шығыс Сібір мен Шығыс территорияларын игеру туралы жобаларда да қолданылды (КСРО 19.08.1987 ж №958 Шығыс экономикалық ауданының, Бурят АССР және Читин облысы 2000 ж дейінгі кешенді өндірістің дамуы жөніндегі құжат негізінде Кеңесінің шешімімен қабылданады) [13].
Қысқаша экономикалық сөздікте келесідей анықтама берілген, ТӨК - экономикалық тәуелді, пропорционалды дамып жатқан өндіріс жиынтығы, шектелген территорияға арналған және сол жердегі ресурстарды толық игеруге бағытталған өндіріс орындары. Территориалды - өндірістік кешенге өндірісті толықтыратын мамандандырылған кәсіпорындар, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілері жатады. ТӨК - де прогрессивті ұйымдар өндірісінің нысандарына тиісті жағдайлар жасалды - маманданулар, шоғырландыру, араластыру, экономикалық және табиғи ресурстарды оңтайлы пайдалану жағдайлары. Өзара тәуелді өндірістердің үйлесуі, ұйым және бір жүйелі өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымды пайдалану капитал салымдары мен ағымдағы шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.
ТӨК - нің пайда болуының негізгі факторы болып жанармай - энергетикалық және шикізат ресурстары табылады. Осылайша Тимано- Печорский территориялық - өндірістік кешені жанармай энергетикалық ресурс негізінде қалыптасты - мұнай, газ, көмір, минералды шикізат, орман ресурсы. Оренбург ТӨК қалыптасу базасы газ конденсаты кен орнында орналасқан, Нижненамский ТӨК-көмірсутек шикізаты мен жанармай энергетикасы, географиялық орналасуына байланысты мамандандырылған кадрлардың, дамыған құрылыс базасының, су жүйесінің жақсы дамуымен қалыптасты. Сібірдегі және Шығыстағы маңызды ТӨК үлкен көлемді жанармай - энергетикалық және шикізат пен су ресурсы негізінде құралған. Шығыс Сібір ТӨК әр түрлі табиғи ресурс негізінде құралды, ең алдымен жанармай негізінде - мұнай және газ, орман ресурсы. Канск - Ачинск ТӨК ірі көлемді энергетикалық көмір ресурсы негізінде құралды. Оңтүстік Якутия ТӨК көмір өндіру негізінде құрылды, сонымен қатар мыс кені, апатиттер, слюдтар, түсті металдар табылған жерде орналасқан.
ҚазКСР территориясында негізгі құрылым ретінде Павлодар - Екібастұз ТӨК қарастырылады, бұл жерде қара және тас көмір қоры, ас тұзы мен мыс қорына негізделген. Қаратау - Жамбыл ТӨК ірі фосфорит кенінің негізінде құрылды. Маңғышлақ ТӨК пайда болуында мұнай мен газ, қара көмір, марганец кені, фосфорит қазбалары кеңінен қолданылды. ТӨК оңтайлы қалыптасуы мен дамуы оларды жоспарлау мен басқару жүйесінің жақсы дамуымен байланысты. КСПК - тің ХХVII отырысында ТӨК қалыптастыруды дамыту мен тәжірибені жетілдіру, өндірістік түйіндерді жетілдіру, аумақтардың экономикалық және әлеуметтік кешенін жоспарлауды жақсарту, экономикалық аудан шаруашылықтары мен ТӨК дамыту мәселелері қарастырылды [14].
КСРО - ның бес жылдық экономикалық - әлеуметтік жоспары 1970 ж КСРО экономикасы жалпы ұлттық кешенге айналуын ескере отырып жасалынды, 15 республиканың ұлттық шаруашылығы ажырамас бір жүйеге келтірілді. Одақтың құламауына ТӨК кепіл болды. Экономикалық күшті қуатты ету барлық республикалардың негізгі қызметі, демек өндіріс қай аумақта орналасқанына байланыссыз барлық республикалар осы мәселемен айналысты. Сондықтан, негізгі күш бұрынғы бес жылдықта қарастырылған республика экономикаларын теңдестіруге емес, ірі ТӨК қалыптастыруға жұмылдырылды. 1920 жылдан бастап азаматтық өндірістің қорғаныс бөлігі осы қағида негізінде құрылды. 1920-1980 жылдары өз заманын озып өткен осы тәжірибе мен білімдер, соның ішінде кластерлер уақыты да бар. А.Кудряшев зерттеулері бойынша, Портердің тапқырлығы мынада: ол кластерлерді мемлекеттің кластерлік саясатын микроэкономикалық деңгейде бәсекелестікті арттыруды жүзеге асыру мақсатын белгілеген жаңа обьектілер ретінде анықтайды. Елдің бәсекеге қабілеттілігін Портер халықаралық бәсекелестік призмасы тұрғысынан қарастыруды ұсынды, бірақ жеке фирма бәсекелестігінен емес, кластерлер бәсекелестілігі бойынша - әр түрлі саладағы фирмалардың бірігуінен болады.
Осы күнге дейін кластерлер туралы біреулер естігісі де келмейді, ал біреулері ТӨК-нің түріне жатқызады. Одақ кезінде олар ең алдымен жалпы елдің тұтас экономикасына жұмыс істеді. ТӨК қағидасы бойынша, ТӨК аймақ үшін емес, аймақ ТӨК үшін құрылады. Тағы бір ерекшелігі - ТӨК жоспарлы экономикада жұмыс істегендіктен ол жерде бәсекелестік туралы түсінік болмаған. ТӨК басқару орталықтан жүргізілді. Кластер - ТӨК түсінігіне жақын, бірақ ол нарықтық экономика жағдайында дамиды. ТӨК кластерге ұқсас түсінік болғанымен, олардың түбірлерінде ерекшелік бар. Кластер алдымен оны құрастырушы кәсіпорынға қызмет етеді, сосын ғана сол аумақтың экономикасына, содан кейін ел экономикасына жұмыс жасайды. Көрнекілік үшін И.В Пилипенко ұсынған кестені қарастыруға болады [15]:
Кесте - 1 Территориялық - өндірістік кешен мен кластерлерді салыстыру [15] И.В Пилипенко ұсынған
Салыстыру параметрлері
Аймақтықжергілікті кластер
ТӨК
Өндірістік ұйымның формаларының қалыптасу шарттары
Нарықтық экономика (капиталистік жүйе)- пайданы максималдау
Жоспарлы шаруашылық (социолистік жүйе)- минималды шығын
Генезис
Нарықтық күштердің кеңістікте пайда болу- агломерациялық әсер, еңбек өнімділігін арттыру мақсатында компанияның сыртқы масштабындағы шығындарды пайдалану
Параметрлеуге жарайтын технико-экономикалық үлгі негізінде ғалымдардың теориялық өндірістерін тәжірибе жүзінде қолдану
Орналасу орны
Бұрыннан игерілген құрылыс аудандары агломерация шеңберінде әр түрлі салада мамандандырылған кластер болып құрылады
Тұрғындары аз елді - мекендерді жаңадан игеру.
Компанияның басқару бағыты және қызмет ету бағыты
Орта және шағын кәсіпорындарының басымдылығы (өндіріс және қызмет көрсету)
Ірі вертикальді - интегралды зауыттар, бір орталықтан басқару (басшылық, министрлік, мемлекеттік жоспар.
Құрылым
Бір саладағы кәсіпорынның аралас қызмет көрсетуі
Ірі салааралық комплекс- базистік топтың бірнеше саласы және кешенді өндірістер
Мамандану салалары
Қызмет саласындағы және өндірістегі жоғары технологиялық салалар, өндірістің дәстүрлі саласы, тұтынушыға бағытталған өндіріс саласы
Тау-кен және ауыр өнеркәсіп саласы, өндірушіге бағытталған сала
Ақпарат ролі
Ақпарат ролі кластердің қалыптасуында маңызды, фирмалар арасында, қызметкерлер арасында ақпарат пен идеялардың алмасуы, кластерде фирмалардың ноу-хау торлық құрылымының қалыптасуы.
Өндірістің дамуына қажетті кәсіпорындар арасындағы, қызметкерлер арасындағы ақпараттық ағымның жоқтығы.
Адам капиталаның ролі
Негізгі роль- білім тасымалдаушы, кластерде жұмыс күшінің қалыптасуы, басқалармен салыстырғанда еңбек ақының жиі өсуі
Екінші деңгейдегі роль, еңбек ресурсы-өндіріс күшінің дамуның ТӨК негізгі факторы
Көрсетілген кестеден кластер мен ТӨК екеуі бір түсінік емес екенін қорытындылай аламыз. ТӨК өндірушіге қарайлайтын тау - кен орындары мен ауыр өнеркәсіп орындарында қалыптасса, кластер тұтынушыға бағытталған жоғары технологиялық салада және қызмет көрсету саласында, сонымен қатар дәстүрлі өндіріс саласында қалыптасады.
Кластер мен ТӨК ерекшеліктерін зерттей отырып біз өз ойымызды келесі кестеде көрсетеміз.
Кесте 2 - Кластер мен ТӨК ерекшеліктері
Салыстыру параметрлері
Кластер
ТӨК
Меншік түрі
Мемлекеттік
Жеке
Шетелдік
Мемлекеттік
Инвестициялау
Мемлекеттік
Жеке
Шетелдік
Мемлекеттік
Жұмыс күші
Өзіндік инициатива
Мәжбүрлік (түлектерді үйлестіру)
Жабдықтаушылар
Кәсіпорын мүддесімен анықталады
Жоғарыдан бұйрық
Тауар және қызмет өндірісі
Тұтынушы талап қояды
Мемлекеттік тапсырыс
Инновация
Компанияның үнемі инновациялық белсенділігі бәсекелестіктің негізгі шарты негізінде
Инновацияны минималды түрде қолдану (әрдайым бір түрлі қайталанатын, жоспарланған өндіріс).
Е с к е р т у - кесте автор тарапынан құрастырылды
Кластер мен техникалық өндірістік кешен арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты талдалғаннан кейін, шет елдердің кластерлерінің дамуының тәжірибесін қарастыру арқылы, ұлттық экономиканы кластерлі ұйымдастыру тиімділігін көрсетуге болады.
Кластерлік саясат бағдарламалары әр елдерде әр кезеңде жүзеге асты: АҚШ 1970-1980 жылдар; Австрия, Ұлыбритания, Жапония- 1990-2003 жылдар; Финляндия, Франция - 1995 жылдар; Венгрия 1996 жылдар; Словения 1999-2003 жылдар. Кластерлер жаңа ресурс - территорияны желілік ұйымдастыру ресурсын жұмылдыруға мүмкіндік берді. Бұл ресурс жаһанданған экономикада бәсекеге қабілеттіліктің негізі болды. Ұлттық бәсекеге қабілеттілік АҚШ- та 24 кластер тобымен (318 территориялдық кластер), Италияда 200 өндірістік аймақ, Данияда - 29 жетекші кластерлермен қамтамасыз етіліп отыр. Барлық мемлекеттер экономикасы үшін кластерлер ішкі нарық пен халықаралық нарықта өсу нүктесі болып табылады. Экономикада бір кластерден кейін жаңа кластерлер пайда болуы арқылы елдің бәсекеге қабілеттігі өседі. [16].
ТӨК құрудағы өткен 1920-1980 жылдардағы отандық тәжірибедегі жетістіктерімізге қарамай, шет ел тәжірибесінен заманауи біздің еліміздің ерекшеліктеріне сай, экономикамыздың бәсекеге қабілеттігін көтеруге көмегін беретін кластерлерді енгізіп қана қоймай дамуын қадағалау керек. Шет ел тәжірибесінен үйренетін жәйттер бар. Бұл дегеніміз кластерлік саясат шегінде технопарктерді дамыту бағдарламасы, жабдықтаушыларды дамыту бағдарламалары және жасалған инновациялық және инвестициялық жобалар.
Жалпы жұмыс тақырыбына сай, туристік кластер түсінігіне тоқталсақ, бұл белгілі бір географиялық аймақта туристік өнімді дамытуда өзара байланысқан ұйымдар мен фирмалар тобы. Туристік кластердің негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті туристік кешен қалыптастыру.
Туристік кластер құрудағы негізгі шарт, аймақтың туристік әлеуетінің болуы. Туристік кластер белгілі туристік ресурстарға негізделуі керек. Туристік кластерге әсер ететін факторларды жалпы, жанама және тікелей деп бөліп қарастыруға болады (сурет 3):
Сыртқы факторлар:
1. Мемлекеттегі саяси жағдай. Турист үшін ең маңыздысы өмір қауіпсіздігі. Мысалы, Иран, Ирак мемлекеттерінде Египеттегі танымдық-тарихи объекттерден де қызық объекттер бар, бірақ қауіпсіздік қамтамасыз етілмегендіктен туристер ағымы төмен. Көршілес Қырғыз Республикасы, елдегі саяси төңкеріс салдарынан биылғы 2010 жылда Ыстық-көл бағытындағы туристтер ағымынан айрылып отыр;
2. Табиғи жағдай, егер елде қызықтыратын объект болмаса немесе табиғат залалдары болса туристтерді тарту мүмкін емес;
3. Елдің әлеуметтік- психологиялық жағдайы, яғни тұрғылықты халықтың туристерге деген қонақ жайлық кейіп танытуын қалыптастыру;
Жанама факторлар:
* Қаржылық институттар;
* Медициналық қызмет көрсету;
* Құрылыс;
* Сақтандыру;
Тікелей факторлар:
1. Орналастыру;
2. Тамақтандыру;
3. Транспорт;
4. Бос уақытты ұйымдастыру;
5. Инженерлік инфрақұрылым;
Сыртқы фаторлар:
- Мемлекеттегі саяси жағдай;
- Табиғи жағдай;
- Елдің әлеуметтік- психологиялық жағдайы
Туристік кластер
Тікелей факторлар:
- Орналастыру;
- Тамақтандыру;
- Транспорт;
-Бос уақытты ұйымдастыру;
- Инженерлік инфрақұрылым;
Жанама факторлар:
- Қаржылық институттар;
- Медициналық қызмет көрсету;
- Құрылыс;
- Сақтандыру
Сурет 3- Туристік кластер моделі
Ескерту сурет автор тарапынан құрастырылды
Туристік кластердің басқа өндірістік кластерлерден басты айырмашылығы ол экономиканың бірнеше саласын біріктіреді. Ал өндірістік кластер өндірілетін өнімге байланысты бір саланы қамтиды.
1.2 Туристік индустрия және оның ұлттық экономикадағы рөлі
Қазіргі уақытта туризм шаруашылық қызметіндегі тұрақты, бірқалыпты дамып келе жатқан салалардың бірі, сонымен қатар табысты және әлемдік шаруашылықтың интенсивті дамушы саласы ретінде қарастырылып келе жатқандықтан, бюджетке түсетін үлкен табыс көзі болып табылады. Себебі, туризм құрамында әлемдік жалпы ұлттық өнімнің 10% бар. Ал үшінші мыңжылдықтың басында халықаралық туризмге 8% әлемдік экспорттың жалпы көлемі және 30-35% қызметтермен әлемдік саудадан келетіні болжалданады. Ішкі және халықаралық туризмнің жалпы шығыны әлемдік жалпы ұлттық өнімнің 12% құрайды. Әлемдік қызметтер мен саудадағы туризмнің алатын бөлігі 30% астам. Әлемдік нарықта туристік өнім мұнаймен бірдей лидерлік позицияда тұр. Жыл сайынғы туризм индустриясына инвестицияның өсуі шамамен 35% құрайды. Дамыған елдерде туризм бизнестің ең табысты түріне айналды және бүгінде әлемдік капиталдың 7% дейін қолданады. Шет елдер тәжірибесі бойынша Кенияның, Американың, Қытайдың ұлттық парктерінде болатын туристер жыл сайын ондаған миллион долларға дейін қалдырады. Дамыған елдерде туризм жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 30 пайыз бөлігін құрайды.
Халықаралық тауар айналымында туристік қызметтер көрінбейтін тауар ретінде болады. Туризмнің тартымдылығы болып, салынған құралдардың тез қайтарылуы және валюта айналымындағы табысты алу табылады. Көбінесе, туристік қызмет өте аз шығынмен жүзеге асырылады. Шет ел туристері таңдалған елдің туристік индустриясының кәсіпорындары көрсететін қызметтерді қолданады.
2008 жылғы бүкіл әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамастан, халықаралық туризмнен кіріс - 944 миллиард АҚШ долларын яғни, қызметтердің әлемдік экспортының 30% құрады. 2020 жылдарға болжаулар бойынша халықаралық туристік табыстар 1,6 миллиард АҚШ доллары болады [17].
Дамыған және дамушы елдердің көпшілігі үшін халықаралық туризм валютталық түсімдердің маңызды көзі болып табылады. Мысалы, тауар және қызмет экспортынан және түсімнің жалпы сомасындағы шет ел туризмінен табыс: Испанияда- 35%, Австралияда- 36%, Грецияда- 36%, Швейцарияда- 12%, Италияда- 11%, Португалияда- 21%, Кипрде- 52%. Дамушы елдердің көпшілігінде шетелдік туризмнің құрамында тауар экспорты мен қызмет көрсетуден табыс түседі (Үндістан, Египет, Перу, Парагвай, Коста- Рика). Алайда, елдер арасында келесі көрсеткіштер жоғары болып табылады: Колумбияда- 20%, Ямайкада- 30%, Панамада- 55%, Гаитиде- 73%.
Халықаралық туризмнің негізгі дамуы Батыс Еуропа елдері болып табылады. Бұл аймақтың бөлігіне әлемдік туристік нарықтың 70% астамы және шамамен 60% валюталық түсімі келеді. Шамамен 20% Америкаға, 10% Азияға, Африкаға, Австралияға түседі [18]. Жалпы халық аралық туризмде басты роль атқаратын мемлекеттер тізімін қарастырсақ (кесте 3), әлемдегі туристік-жабдықтаушы және туристік-қабылдаушы елдердің бірінші ондығы келесілер:
Кесте 3 - Турист-жабдықтаушы және турист-қабылдаушы елдер
Турист-жабдықтаушы ел
Турист-қабылдаушы ел
АҚШ
Австралия
Бельгия
Италия
Дания
Швейцария
Германия
Франция
Голландия
Кипр
Жаңа Зеландия
Греция
Швеция
Мексика
Канада
Португалия
Англия
Испания
Ресей
Туркия
Ескерту- кесте автор тарапынан құрастырылған [17] материалдары негізінде
Туризмнің дамуы әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді, жаңа жұмыс орындары құрылады, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік береді, елдің төлем балансының жақсаруы үшін алғышарттар жасалады. Туризм саласының дамуы білім беру деңгейінің өсуіне, халықты медициналық қызмет көрсету жүйесімен қамтамасыз етуге, ақпараттарды таратудың жаңа құралдарын енгізуге және жалпы елдің инфрақұрылымын дамытуға ықпалын тигізеді.
Туризм және саяхат бойынша Халықаралық Кеңестің есеп берулері бойынша 2004 жылы әлемде туризм және саяхат саласында 73,7 млн. адам жұмыспен қамтылған, яғни, жұмыс істеушілердің жалпы санының 2,8% құрайды. Сонымен қатар, аралас салада туризм 214,7 миллиондай адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Жалпы, туризм индустриясы мен онымен байланысты экономика саласы бүкіл әлемдегі жұмыс істеуге қабілеті бар адамдардың 8,1% қамтылған. Ал 2009 жылы туристік саланың құрамында 10% әлемдік жалпы өнім көлемі және туризм саласында шамамен 250 млн. адам болды. Жаһан масштабында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz