Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер
Кіріспе .3
1. Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер .
дәлелдемелердің бір түрі ретінде
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі..5
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы 10
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ... ... ... ... ... 15
2. Дәлелдемелердің түрлері
2.1 Іске қатысушылардың түсініктемелері және куәнің жауаптары ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы 32
Қорытынды .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі. .49
1. Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер .
дәлелдемелердің бір түрі ретінде
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі..5
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы 10
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ... ... ... ... ... 15
2. Дәлелдемелердің түрлері
2.1 Іске қатысушылардың түсініктемелері және куәнің жауаптары ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы 32
Қорытынды .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі. .49
«Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер» тақырыбындағы диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және қайнар көздерінің тізімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер дәлелдемелердің бір түрі ретінде -жазбаша дәлелдемелердің ұғымы және оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде жазбаша дәлелдемелерден басқа да дәлелдемелердің түрлеріне тоқталып оларға теоретикалық сипаттама берілген.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жатқандығы деп түсінеміз.
«Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер» тақырыбындағы ғылыми еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев, З.К.Абдулина, З.Х.Баймолдина және т.б. еңбектері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтық іс жүргізу кодексі, сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман,объект, субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер, дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б.
Бірінші бөлімінде азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер дәлелдемелердің бір түрі ретінде -жазбаша дәлелдемелердің ұғымы және оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде жазбаша дәлелдемелерден басқа да дәлелдемелердің түрлеріне тоқталып оларға теоретикалық сипаттама берілген.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жатқандығы деп түсінеміз.
«Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер» тақырыбындағы ғылыми еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев, З.К.Абдулина, З.Х.Баймолдина және т.б. еңбектері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтық іс жүргізу кодексі, сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман,объект, субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер, дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б.
1. ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі. - Алматы, 16 шілде 1999
2. ҚР Конституциясы
3. ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1998
4. Юдельсон К.С. Проблема доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Юриздат, 1948
5. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским
делам. М.: Юрид.лит., 1978
6. Треушнь;,ов М.К. Судебные доказательства. Изд. 2-ое, доп. - М.:
Городец, 1999
7. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в
гражданском процессе. -М.: Юрид. лит., 1981
8. Треушников М.К. Доказательства и доказывание в советском
гражданском процессе.-М.:МГУ,1982
9. Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. Т.1.
Издание второе. - Спб, 1876
Ю.Баймолдина З.К. Доказывание и доказательство в гражданском судопроизьсдстве. - Алматы, 2001
11. ҚР Қылмыстық кодексі
12. Гольмстен А.Х. принцип тождества в гражданском процессе. -
Спб: Тип. В.С.Балашева, 1886
13. Стифен Д.Ф. Очерк доказательственного права / Перевод с англ.
-Спб: Сенатск.тип., 1910
14. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Госюриздат, 1963
15. Сергун А.К. Штрафы за неисполнение судебного решения.//
Проблемы применения и совершенствования ГПК РСФСР. -
Калинин, 1984. С. 93-96
16. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. - М.:
Госюриздат, 1960
П.Фаткуллин Ф.н. Общие проблемы процессуального
доказывания.-Казань, 1976
18.Сахнова Т.В. Экспертиза в гражданском процессе:-М.,1998
19. Баймолдина З.Х. Гражданское право РК. - Алматы: КазГЮА.
2001
20. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском
правосудии. - Минск, 1980
21. Гуреев ГІ.П. О понятии судебных доказательств в советском
гражданском процессе // Советское государство и право.1966. № 8.
С.55-56.
22. Абдуллина З.К. Проблема доказывания в гражданском
судопроизводстве: Учебное пособие. - Алматы: Данекер, 2004
23. Молчанов В.В. Собирание доказательств в гражданском
процессе. - М.: МГУ, 1991
24. ҚР Атарушылык іс жүргізу және сот орындаушылары туралы
заңы.
2. ҚР Конституциясы
3. ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1998
4. Юдельсон К.С. Проблема доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Юриздат, 1948
5. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским
делам. М.: Юрид.лит., 1978
6. Треушнь;,ов М.К. Судебные доказательства. Изд. 2-ое, доп. - М.:
Городец, 1999
7. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в
гражданском процессе. -М.: Юрид. лит., 1981
8. Треушников М.К. Доказательства и доказывание в советском
гражданском процессе.-М.:МГУ,1982
9. Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. Т.1.
Издание второе. - Спб, 1876
Ю.Баймолдина З.К. Доказывание и доказательство в гражданском судопроизьсдстве. - Алматы, 2001
11. ҚР Қылмыстық кодексі
12. Гольмстен А.Х. принцип тождества в гражданском процессе. -
Спб: Тип. В.С.Балашева, 1886
13. Стифен Д.Ф. Очерк доказательственного права / Перевод с англ.
-Спб: Сенатск.тип., 1910
14. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Госюриздат, 1963
15. Сергун А.К. Штрафы за неисполнение судебного решения.//
Проблемы применения и совершенствования ГПК РСФСР. -
Калинин, 1984. С. 93-96
16. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. - М.:
Госюриздат, 1960
П.Фаткуллин Ф.н. Общие проблемы процессуального
доказывания.-Казань, 1976
18.Сахнова Т.В. Экспертиза в гражданском процессе:-М.,1998
19. Баймолдина З.Х. Гражданское право РК. - Алматы: КазГЮА.
2001
20. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском
правосудии. - Минск, 1980
21. Гуреев ГІ.П. О понятии судебных доказательств в советском
гражданском процессе // Советское государство и право.1966. № 8.
С.55-56.
22. Абдуллина З.К. Проблема доказывания в гражданском
судопроизводстве: Учебное пособие. - Алматы: Данекер, 2004
23. Молчанов В.В. Собирание доказательств в гражданском
процессе. - М.: МГУ, 1991
24. ҚР Атарушылык іс жүргізу және сот орындаушылары туралы
заңы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
"Еңбек құқығы және азаматтық іс-жүргізу" кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы : Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер
Ғылыми жетекші:
Шымкент 2006 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе .3
1. Азаматтық істер бойынша жазбаша
дәлелдемелер –
дәлелдемелердің бір түрі ретінде
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі..5
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы 10
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және
бағалау ... ... ... ... ... 15
2. Дәлелдемелердің түрлері
2.1 Іске қатысушылардың түсініктемелері
және куәнің
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22
2.2 Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы 32
Қорытынды .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі. .49
КІРІСПЕ
Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер тақырыбындағы диплом
жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және қайнар
көздерінің тізімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер
дәлелдемелердің бір түрі ретінде -жазбаша дәлелдемелердің ұғымы және
оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде жазбаша дәлелдемелерден басқа да дәлелдемелердің
түрлеріне тоқталып оларға теоретикалық сипаттама берілген.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де
түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты
ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген
азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне
айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жатқандығы деп
түсінеміз.
Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер тақырыбындағы ғылыми
еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және
процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев,
З.К.Абдулина, З.Х.Баймолдина және т.б. еңбектері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтық іс жүргізу кодексі,
сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман,объект,
субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер,
дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б.
4
Диплом жұмысының негізгі мақсаты дәлелдеу институтының мәнін, маңызын,
соңғы жылдарда іс жүргізу заңнамаларына енгізілген заң нормаларының күшін
жойған заң нормасынан артықшылықтары мен ерекшеліктерін карастыру.
Ғылыми жұмыста Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот өндірісінің
атқаратын ролі мен қызметіне ғылыми сипаттама берілді, осы салада
қолданылатын заңдарға біршама сараптау жүргізілді.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында
бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың
және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың
маңыздылығымен айқындалады.
1. АЗАМАТТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР -ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ
БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдеу сот дәлелдемелерді пайдалану арқылы
жүзеге асады. Соттағы дәлелдемелер азаматтық істерді дұрыс шешу үшін
қажетті мән - жайлар мен заңды фактілерді бекітетін құрал ретінде
қолданылады. АІЖК-ң 64-бабында соттағы дәлелдемелердің ұғымы көрсетілген:
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
көздейтін мән-жайлардың бар-жағын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде аныктайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.і
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Азаматтық іс жүргізудің баптарында бір ұғымды ашу үшін бірнеше терминдер
қолданылатыны белгілі. Мысалы: АІЖК-ң 64-бабының 2- тармағында іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады десе; АІЖК-
ң 177-бабының 1-тармағы, 182-бабының 1-тармағы, 01 және 204 баптарында -
құжаттар деп көрсетілген - АІЖК-ң 81-85 баптарында, 334-бабының 2-
тармағында, 338-баптың 1-бөлімінің 1-тармағында - жазбаша дәлелдемелер
деп карастырылған;
6
АІЖК-ң 64-бабының 1-тармағы бойынша соттағы дәлелдемелер дегеніміз
нақты деректер. Нақты деректер деп отырғанымыз істің дұрыс шешілуін маңызы
бар заңды фактілер туралы мәлбмертер мен акпараттар.
Ақпараттар іске катысушы тұлғалар табыстаған материалдарды судья
қабылдай отырып онда шын мәнінде болған дүрыс мәліметтер ме немесе жалған
мәлімет пе оны білмейді. Жиналған және үсынылған дәлелдемелерді сот
зерттейді және бағалайды. Бірак соттың бұл әрекеті дәлелдеменің
сапалылығына кепілдік бермейді. Мұндағы соттың міндеті-дәлелдемелі
материалдардың қайсысының соттың дәлелдемелер белгісіне тән екенін,
сондықтан дәлелдеме ретінде қабылданатынын анықтайды.19
Зан сотқа табысталған барлык материалдарды дәлелдеме деп танымайды.
Істегі дәлелдеменің жалған екені мәлімделген жағдайда осы дәлелдемені
ұсынған адам соттан оны дәлелдемелер қатарынан алып тастап, істі өзге
дәлелдемелердің негізінде шешуді өтіне алады.
Дәлелдемелердің жалғандығы туралы мәлімдеуді тексеру үшін сот сраптама
тағайындай алады, сондай-ақ тараптарға өзге дәлелдемелер беруді үсына
алады.
Олай болса дәлелдемелер дегеніміз -істің дүрыс шешілуіне әсер ететін
шынайы мәліметтер. Дәлелдемелер біріншіден, іске қатысты болуы тиіс;
екіншіден, іске қатысты болуы тиіс;
үшіншіден, заңда көзделген дәлелдемелердің түрі болуы тиіс;
Соттағы дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі, - соттағы дәлелдемлер
заңды тәсілмен алынған накты мән-жайлар болуы тиіс деген теореманы
тереңірек ашатын болсак,14 ҚР Конституциясының 77-бабының 3-тармағының 9-
тармакшасында заңсыз тәсілмен алынған айғактардың заңды күші
болмайды
7
делінген 121. Сонымен бірге АІЖК-ң 69-бабының 3-тармағында заңды бұза
отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп танылады және сот
шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар
кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды деп
көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру
ережесі көрініс табады. АІЖК-ң 68-бабының 1-тармағында егер дәлелдеме
осы кодексте негізделген тәртіппен алынса, дәлелдемеге жол беруге
болады деп танылады. Куәлерден жауап, тараптар мен үшінші түлғалардан
жауап, жазбаша және ауызша дәлелдемелер, сарапшының қорытындысы заңда
көрсетілген тәртіппен алынуы тиіс.
АІЖК-ң 69-бабында дәлелдемелер ретінде жол беруге болмайтын нақты
деректер көрсетілген. Нақты деректер, егер олар заң талаптарын бүза
отырып, іске қатысушы түлғалардың заңмен кепілдік берілген
қүқықтарьшан айыру немесе оларды ығыстыру арқылы немесе істі сотта
қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда азаматтық процестің
өзге де ережелерін бүза отырып, оның ішінде:
1. Күш қолдану, қорқыту, алдау, сол секілді өзге де заңсыз іс -
әрекеттерді қолдана отырып;
2. Оларға түсіндірмеудің, толық немесе дүрыс түсірмеудің
салдарынан туындаған іске қатысушы адамдардың өз күқықтары
мен міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалана отырып;
3. Осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға қүқығы
жоқ адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуінебайланысты;
4. Қарсылык білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне
катысуына байланысты;
Іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлыктай бүза отырып;
1. Белгісіз көзде немесе сот отырысында анықтала алмайтын
көзден;
2. Дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін
әдістерді қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің
растығына әсер етсе немесе әсер етуі мүмкін болса, оларды сот
дәлелдемелер ретінде пайдалануға жол беруге болмайды деп тануға
тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкіндігін өз бастамшылығы бойынша немесе іске катысушы
адамдардың өтініші бойынша сот белгілейді.
Аталған тәртіп бүзушылықтармен алынған нақты деректер тиісті тәртіп
бүзушылыктардың және оларға жол берген адамдардың кінәлілігінің
дәлелдемесі ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Соттағы дәлелдемелерге тән екінші белгі дәлелдемелердің іске қатысты
болуы. Егер дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардьщ бар екендігі туралы
түжырымдары растайтын, терісіне шығаратынне оларға күмән келтіретін
нақты деректер болса, сот дәлелдемелі іске катысты деп таниды.15
Сот дәлелдемелердің қатыстылығына байланысты сүрақты шешкенде
ізделініп отырған фактінің шеңберіне шығады, яғни , дәлелдемелердің
катыстылығы дәлелдеу пәнімен анықталады. Егер іс бойынша нақты деректер
мен заңды фактілермен басқа да мән-жайлардың арасында байланыс бар
болса, онда сот дәлелдемелерді іске қатысты деп таниды. Ал онда байланыс
болмаса дәлелдемелік материалдар іске қатысты емес деп танылады.
Олай болса, дәлелдемелердің катыстылығына байланысты мәселелер,
бірінші кезекте материалдың қүкыктық нормаларына
9
сәйкес жүргізіледі. Себебі дәл материалдық кұкық нормаларында маңызды
фактілер бекітілген.
Практикада нақты деректердің қатыстылығын анықтауда кейбір киыншылықтар
туындайды.
Соттық дәлелдемелерге қатысаты үшінші белгі - дәлелдемелерді заңда
қараг^ырылған тәсілдер арқылы алу.іб Заңда көзделмеген тәсілдермен
алынған дәлелдемелер соттық дәлелдемелер деп танылмайды.
Дәлелдемелерді алудың заңда қарастырылған түрлері мыналар:
1. тараптар мен үшінші түлғалардьщ түсініктемелері;
2. куәлердің жауап беруі;
3. жазбаша дәлелдемелері;
4. заттай дәлелдемелер;
5. сарапшылардың корытындысы;
АІЖК-ң 68-бабының 2-тармағында: "Заң бойынша белгілібір дәлелдемелермен
расталуға тиіс істің мән-жайлары ешқандай баска дәлелдемелермен расталуға
тиіс емес" деп көрсетлген. Жекелеген дәлелдемелердің қатыстылығына
байланысты нақты ережелер материалдық қүқықтың нормаларында орын алған 1.
Мысалы АК 153-бабының 1-тармағында мәліменің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз басып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмүның немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау қүқығынан айырады ?■'. Алайда тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмүның немесе орындалғаньщ жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға қүкылы.
Шартқа отыру фактісі нотариалды жолмен куәландыру қажет ететін қүжат.
Егерде мүндай мәмілер натариалды куәландырмасада, тараптардың бірімен
жартылай немесе толык орындалып койған болса, үшінші түлғалардың
күкықтарын бүзбайды және заңға
қайшы келтейді және АІЖК-ң 64-бабының 2-тармағына сілтіме жасай отырып
сотпен жарамды деп танылады.
Бұл жерден, материалдық құқық соның ішінде азаматтық құқық дәлелдемелік
құқықтың мазмұнына әсер етеді. Дәл азаматтық кұқыты натқы істер бойынша
дәледемелердің ерекшелігін негізейтін дәлелдемелер туралы арнайы нормалар
мазмүндалған.
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы
Іс ушін манызы бар мән-жайлар туралы мәліметтерді қамтитын актілер,
құжаттар, іскерлік немесе жеке сипаттағы хаттар жазбаша дәлелдемелер болып
табылады. АІЖК-ң 81-бабы. Заңда берілген бұл анықтамада кемшіліктер бар деп
айтуға болады. Себебі, жазбаша дәлелдемелер дегеніміз кез-келген объективті
затта белгіленген, адамның ойын білдіретін нақты деректер. Аталған деректер
қағазда, ағашта, таста, металда т.б. жазылуы мүмкін. Ал алғашкы анықтама
кағаз жүзінде берілген жазбаша дәлелдемельрмен шектеліп қалады. Сондықтан
да жазбаша дәлелдемелер дегеніміз - істің мен-жайы туралы мәліметтер
мазмұндалған объективті әлемдегі кез-келген белгілер мен жазбалар
(К.С.Юдельсон 4, В.В. Коломыцев 5). Акпарат жазбаша берілген пәнді оку
арқылы алынады. Ақпаратты беру түрлі тәсілдер арқылы: каламмен, бояумен
ойып жазу аркылы және әріптермен, иероглифтермен, белгілермен, ноталармен,
суреттермен т.б. жүзеге асырлады.
Жазбаша дәлелдемелерді тараптар мен үшінші түлғалардың жазбаша нысгнды
берілген түсініктемелерінен, сарапшылардың кортындыларынан ажыратып караған
жөн. Соныңда аталған дәлелдеменін екі түрінен олар
мынандай белгілерімен
10
11
ажыратылады: жазбаша дәлелдемелер іс жүргізу бойынша тарап, үшінші түлға,
сарапшы ретінде процессуалдық статусқа ие емес түлғалардан алынатын
мәлімет. (М.К. Треушников 161) жазбаша дәлелдемелерді бірнеше белгілеріне
қарап жіктеуге болады:
а) мазмүнына қарап;
б) субъектілеріне байланысты;
в) нысанына байланысты;
г) қүрылу сипатына байланысты;
Жазбаша дәлелдемелер мазмүнына байланысты:
а) тәртіп орнататын
б) мәлімет беретін болып бөлінеді;
Тәртіп орнататын жазбаша дәлелдемелер - істің мән-жайы туралы мәлімет
мазмүндалған билік ету сипатына ие дәлелдемелер.
Тәртіп орнататын актілерге: мемлекеттік органдардың нормативті емес
актілерді, заңды түлғалардың өз қызметтік функциясын атқаруына байланысты
актілері; мемлекеттік және баска да органдардың лауазымды түлғалары
шығаратын актілері; т.б. кіреді.17
Мәлімет беретін жазбаша дәлелдемелер, субъектілердің қүкыктық
қатьшастарының еркіне әсер ететін немесе еркін шектейтін ақпараттарды
камтымайды, Оғаг: анықтамалар, есептер, мәжіліс хаттамалары, хаттар т.б.
жатады.
Субъектілері бойынша жазбаша дәлелдемелерді:
а) Ресми
б) Ресми емес (жеке) дәлелдемелер деп бөлуге болады.
Ресми жазбаша дәлелдемелер деп-мемлекеттік органдардың, лауазымды
түлғалардың, заңды түлғалардың өз күзіреті шегінде үйымдастырушылык-
күкыктык нысанындағы кабылдаған немесе шығарылған күжаттарын
айтамыз.20 Мысалы, ішкі еңбек
тәртібінің жарғысы. Азаматтык хал актілерін тіркеу органдарының куәліктері
т.б.
Ресми жазбаша дәлелдемелер азаматтардың өзі дайындаған немесе жасаған
дәлелдемелері. Мысалы: хаттар, күнделіктер т.б.
Жазбаша дәлелдемелер нысанына карай
а) жай
б) квалификациялык болып бөлінеді:
Жай жазбаша дәлелдемелер -арнайы рәсімдеуді қажет етпейтін дәлелдемелер.
Мысалы, жеке сипаттағы хаттар, ресми емес жолдау, үндеу, ұран т.б.
Квалификациялық жазбаша дәлелдемелер-белгілі заңдарда бекітілген нысанды
күрылуы тиіс. Мысалы, нотериалды куәлендіру, белгілі қүзіретті органда
тіркеу т.б.
Қүрылу сипатына қарай жазбаша дәлелдемелер:
а) Түпнүсқа
б) Көшірме болып бөлінеді.
Жазбаша дәлелдемелердің көшірмесі түрлі тәсілдер арқылы: ксерокөшірме,
суретке түсіру, түпнүсқа дәлелдеменің мазмүнын көшіру т.б. жүзеге асады.
Соңғы жылдарда күжаттарды факсимилелік көшіру жолымен алу көптеп
кездеседі (факс арқылы) Азаматтық кодекстің 152-бабының 2-бөлімінің 3
тармағында егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына
қайшы немесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың Факсимшілік көшірме
күралдарын пайдалануға жол беріледі делінген.З
АК 152-бабының 3-бөлімінің 2-тармағьшда хат, жеделхат, телефонжазба,
телетайпжазба, факс немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің
мазмүнын айқындайтын өзге де күжаттар алмасу, егер заңдармен немесе
тараптардьщ келісімімен өзгеше
12
белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі деп
көрсетілген.
Жазбаша дәлелдемелерді тараптар мен әске қатысушы тұлғалар
және олардың өтініштері бойынша сот талап етуі арқылы
табысталуы мүмкін.
Соттың алдында іске қатысатын немесе қатыспайтын
түлғалардын жазбаша дәлелдемелер талап ету туралы өтініш
жасайтын түлға осы дәлелдемені көрсетуге, оларды өз
бетінше алуға кедергі болатын себептерді, өзі
дәлелдемелерді сол түлғаларда деп санайтын негіздерін
көрсетуі тиіс.
Соттьщ азаматтардан немесе заңды түлғалардан талап
ететін жазбаша дәлелдемелері тікелей сотқа жіберіледі.
Сот жазбаша дәлелдеме талап ету туралы өтініш берген
түлғаға сонынан сотқа табыс ету үшін алу қүкығын беретін
сүрату бере алады.
Талап етілген жазбаша дәлелдемелерді табыс ету немесе
оны сот белгілеген мерзімде табыс ету мүмкіндігі жоқ
түлғалар бүл туралы себептерін көрсете отырып, сотқа
кабарлауға міндетті.сот хабардар етілмеген жағдайда,
сонай-ак соттың жазбаша дәлелдемелерін табыс ету талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаса,
іске катысушы түлғалар он айлық есептер көрсеткіш
мөлшерінде, ал соттың қайталама және одан кейінгі
талаптарын орындамаған жағдайда, жиырма айлық есептеп
көрсеткіш мөлшеріндеайыппул төленеді. Айыппул салу өзінде
жазбаша дәлелдемені үстап отырған түлғаны сот талап еткен
затты беру міндетінен босатпайды, жазбаша дәлелдемелер,
әдетте, түпнүсқа күйінде беріледі. Егер қүжаттың
көшірмесі - берілсе, сот қажет болған жағдайда
түпнүсқаның берілуін талап етуге күкылы (АІЖК 83-
бабы).1
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру киын болған ретте
сот тиісінше куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді
беруді
14
талап ете алады немесе жазбаша дәлелдемелерді олар
сақталып қойылған жерде қарай алады және зерттей
алады.
Түпнұсқаны жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істеген және
хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот
шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуы мүмкін.
Бүл орайда істе жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырылған
көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды күшіне енгенге
дейін, егер сот мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен түлғаларға
қайтарылуы мүмкін. АІЖК 85-бабы.1
Қазіргі замаңда ғылым мен техниканың дамыған
кезеңінде дәлелдемеі„.рді алудың жана мүмкіндіктері
пайда бола бастады. Электроникалық техникалардьщ
көркеюіне байланысты көптеген нақты деректер мен
фактілерді фонограммалар, видиожазбалар, аудиожазбалар
арқылы тіркеуге болады және мүндай күралдар аркылы
алынған дәлелдемелер дәлелдемелердің растылығына "күшті"
негіз болады деп жазды срыс ғалымы М.К. Треушников.7
Талап етілген немесе табысы етілген компютерлік
хабарламаны қамтитын материалдар, фото және кино
түсірілімдер, дыбыс және бейне жазбалар жазбаша
дәлелдемелер қатарына жатады (АІЖК 82-баб 2-тарма,;)1.
АІЖК-ң 90-бабының 4-тармағы бойынша ғылыми-техникалық
қүралдарды жоспарын қолдаһудың нәтижесі, мүндай
колдануға занмен жол берілетін жағдайларды қоспағанда,
дәлелдеме ретінде пайдаланылмайды. Заңмен жол берілетін
жағдайларға келесі жедел-іздестіру шараларын көрсетуге
бслады, (жалпы және арнайы)
Арнайы техникалық қүралдарды пайдалану;
Почталык-телеграфтық каналдарға байланыстарда сырткы
пішініне, көрінісіне, белгілеріне карап жедел іздестіру;
15
Телефон және басқада байланыс қүралдарьшдағысөздерді тыңдау;
Компютер жүйесіндегі және басқада техникалық кұралдарындағы
ақпараттарды түсіріп алу;
Арнайы техникалық құралдар (аудио-видиожазбалар, кино-фототүсірмелер,
басқа да техникалық күралдар) аркылы, материалдар мен заттарды қолдану
аркылы адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға
зиян келтірмейтін жағдайда бақылаулар жасау;
Ғылыми-техникалық қүралдардың көмегімен алынған материалдар мен басқа да
қүжаттарды зерттеу және сақтау іс жүргізу заңдарында көзделген тәртәппен
жүзеге асады.
ҚР азаматтык іс жүргізу заңдары ғылым мен техникалық жетістіктері
нәтижесінде қүралдарды пайдалана отырып алынған дәлелдемелердің растығын
қамтамассыз ететін шарттарды қарастырмаған Тек, АІЖК-ң 90-бабының 5-
бөлімінде мынандай ереже бекітілген: ғылыми-техникалык қүралдарды пайдалану
тарап үсынған аныктамамен белгіленеді немесе ғылыми-техникалык қүралдардың
деректері, оларды пайдаланудың шарттары мен тәртібі, бүл күралдар
қолданылған объектілер және оларды пайдаланудың нәтижелері көрсетіле
отырып, сот жүргізген тиісті іс жүргізу іс-әрекеттерінің хаттамаларында
көрсетілген.і
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және бағалау
Дәлелдемелерді зерттеу азаматтық іс жүргізу қағидаларын қатаң сақтай
отырып сотпен, тараптармен және баска да іске қатысушылармен жүзеге
асырылады. 8
Дәлелдемелерді зерттеу соттык талқылау кезінде іске катысушылардың
түсініктемелерін таңдау, куәлерден жауап алу,
16
сорапшының қорытындысын тыңдау, жазбаша дәлелдемелерді жариялау, заттай
дәлелдемелерді қарау, хаттамаларды жариялау, сот тапсырмасымен орындау
және дәлелдемелерді қамтамасыз ету жолдарымен іске асырылады.
Дәлелдемелерді зерттеуде сот белсенді әрекет етеді, дәлелдемелерді
зерттеу тәртібін сот бекітеді. Судьяньщ кез-келген уақытша істің мән-жайын
анықтау мақсатында тараптарға, үшінші тұлғаларға куәлерге, мамандарға,
сарапшыларға сұрақтар қоюға құқылы.
Қажет болған жағдайда сот куәлерден екінші мәрте жауап алуға және қарама-
қарсы пікірлерін анықтау үшін оларды беттестіруге құқылы.
Заңда бекітілген тәртіпке іске қатысушылар бір-біріне, сондай-ақ
куәлерге, мамандарға, сарапшыларға сұрақтар қоюға кұқылы. Іске қатысушылар
сотқа сұрактар койған жағдайда, сот оны іске қатысты емес деп таныған
жағдайда оған жауап бермеуге құқылы.
Затты түрған жерінде қарау аркылы дәлелдемелерді зерттеу заңмен нақты
бекітілген. АІЖК-ң 84-87, 88, 170-баптық 9-тармағы, 204-баптары.1
Кейіннен карап, зерттеу мүмкін болмайтын жазбаша және заттай
дәлелдемелерді сот, істі сотта қарауға әзірлеу кезінде түрған жерінде
қарайды.
АІЖҚ-ң 88-бабына сәйкес тез бүлінетін затта дәлелдемелерді сот дереу
қарап шығады және зерттейді, одан кейін оларды қарап шығуға әкелген адамға
кайтарады. Мүндай заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеу орны ен уакыты
туралы іске қатысушы адамдар, егер олар заттай дәлелдемелерді түрған
жерінде карау кезінде келе алса, хабарланады. Хабарланған іске қатасушы
адамдардың келмеуі заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеуге кедергі
келтірмейді. Қарап шығару және зерттеу деректері хаттамаға енгізіледі.
АІЖҚ-ң 87бабының 2-тармағына сәйкес сотқа әкелу мүмкін емес заттар
тұрған жерінде сақталады. Оларды сот қарап, хаттама егжей-тежейлігі
сипаттауға, ал қажет болған жағдайда суретке түсіруге және мормен
бекітілуге тиіс. Заттай дәлелдемелерді қарау хаттамасы іске қосып тігіледі.
АІЖК-ң 84-бабы бойынша жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған
ретте сот тиісінше куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді
талап ете алады немесе жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойылғанжерде
қрай алады және зерттей алады. Затты түрған жерінде карау туралы іске
қатысушы адамдардың келмеуі заттай дәлелдемелерді карап, зерттеуге кедергі
келтірмейді.
Жазбаша және заттай дәлелдемелерді түрған жерінде карау арқылы жиналған
материалдар мен хаттамалар іске қоса тіркелгеннен соң оларды зерттеу үшін
сот залында жариалануы тиіс. АІЖК-ң 204-бабы бойынша сотқа үсынылуы қиын
немесе жеткізуге болмайтын күжаттар мен аттай дәлелдемелер олар орналасқан
жерде қаралады және зерттеледі.і Орналасқан жерінде қарау туралы сот
үйғарым шығарады. Қажет болған жағдайда сарапшылар мен мамандар және куәлер
шақырылады. Қарау нәтижелері сот отырысының хаттамасына енгізіледі.
Хаттамаға қарау кезінде жасалған немесе тексерілген жоспарлар, тәсілдер,
сызбалар, есептеулер, қүжаттардың көшірмелері, заттай дәлелдемелерді
бағалайды және іс бойынша накты деректер мен мән-жайлардың дәлелденгендігін
немесе дәлелденбенгендігін туралы корытынды жасайды.
Соттарапынан дәлелдемелерді бағалау-соттағы дәлелдеудің соңғы
бөлімі болып табылады.
17
Дәлелдемелерді бағалау туралы сұрақты зерттей келіп азаматтық іс
жүргізу құкығы ғылымының белгілі қайраткері, ғалым К.И. Малышев, келесі
мән-жайларды атап өтті.9
Шындыққа көз жеткізудің еркін, қарапайым теориясы мен заңды
дәлелдемлердің теориясы арасындағы қатынас ңс жүргізудің тарихындағы түрлі
ғасырларда әртүрлі болған.
Білімсіздік пен діндарлық заманында соттағы дәлелдемелер немқүрайды
(формальный) сипатқа ие болатын. Ол уақытта күдайдың күдіреті күшті деп,
оған сиыну, серт беру т.б әрекеттер жасалынатын. Тек, бірнеше уақыттар
өткеннен соң біртіндеп соттағы дәлелдемлердің жүйесі жалпы білімнің
логикалық теориясына жақындай түсті. Бертін келе заңдық дәлелдемелер
теориясы схоластиналык сипатқа ие бола бастады, яғни дәлелдемлерді
арифметикалық түрғыдан бағалау жүйесі ене бастады. Мысалы, екі куәгердің
берген жауабы шубойсыз, шындық деп есептелсе, бір куәнің жауабы жеткіліксіз
дәлелдеме деп саналды.23
Одан бөпек егер бірнеше куәлер бір-біріне қарсы куәлік жауап берсе іс
бойынша жауап берген куәлердің көпшілігі жағының басымдығы болатын, ал сан
жағынан түссе сот ерлерге әйелдерге қарағакда басымдылык немесе артықшылық
береді. Дәл сондай артықшылық білімді адамдар мен білімсіздер арасында
-білімділерге , атақтылар мен атақсыздар арасында -атағы барларға т.б.
берілді.
Бірақ процестің бүл тәртібі мен заң нәтижесі шығарушылардьщ үмітін
ақтамады. Дәлелдеменің заңды теориясы негізгі өзгертуді кажет етті
Сондыктан уақыт өте ділелдемені арифметикалық бағалау күшін жойды,
формализм маңызды өзгеріске үшырады. Қазіргі уақытта азаматтық істерді
сотта шешу кезіндегі әрекеттер іс
18
19
жүргізу құқығының нормаларымен және іс жүргізу нысаньшда жүргізіледі.
Әрбір дәлелдеме - қатыстылығы, мен дәлелдемелерге жол беоу азаматтық 'г
жүргізудің процессуалдық және материалдың қүқық нормаларымен реттеледі.
АІЖК-нің 70-бабында тексеру нітижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес
келетіні анықталса, дәлелдеме рас деп есептеледі, деп көрсетілген. Істің
жән - жайы туралы дүрыс емес мағлүмат беретін материалдар дәлелдеме ретінде
танылмайды. Істегі дәлелдменің жалған екені мәлімделген жағдайда осы
дәлелдемені үсынған адам соттан оны дәлелдемелер катарынан алып тастап,
істі өзге дәлелдемлердің негізінде шешуді өтіне алады.
Дәлелде. енің шалғандығы туралы мәлімдеуді тексеру үшін сот сраптама
тағайындай алады, сондай-ақ тараптарға өзге дәлелдемелер беруді үсына
алады. Егер үсынған дәлелдемесі жалған деп танылған адамның іс-әрекетінде
кылмыс белгілері болса, судья материалдарды бүл жөнінде прокурорға хабарлай
отырып, өылмыстың ңс қозғау туралы мәселені шешу үшін тиісті анықтау немесе
алдын-ала тергеу органына жібереді.
Дәлелдемелердің растығын өзара салыстыру аркылы да тексеруге болады.
Дәлелде, елердің жиынтығы, егер іске катысты дәлелдеуге жататын немесе
тарап жоққа шығармаған барлык және әрбір мәнжайлар туралы акиқатты даусыз
айқындауға жол беретін және сенімді дәлелдемелер жиналса, азаматтық істі
шешу үшін жеткілікті болып табылады.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі іс бойынша олардың толық жиналғандығымен
сипатталады. Дәлелдеменің шындыкка сай екенін жіне дәлелдеу күшін аныктай
отырып сот қойылған талапты
20
толық не ішінара қанағаттандырады немесе қарсылық білдіреді.
(қанағаттандырудан бас тартады.)
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі
қағидаларды басушылыкка алуы тиіс:
1. Судья істе бар дәлелдемлерді олардың жиынтығымен әділ,
жан-жақты және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша
бағалайды. Аталған бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік
практикасьлідг көптеп қолданылады. Бұл қағида дәлелдемелердің
растылығы мен жеткіліктіліғін, қатыстылығы мен жол берілуін, ешқандай
сырткы әсерларден тыс судьяның қзі дербес жүргізіледі.
2. Судьяның ішкі сенімі өз бетінше "тікелей" тәжірибенің
көмегінсіз, жалпы айтқанда шығармашылык сипатқа ие болуға
тиісті емес. Ішкі сенім істегі дәлелдемелердің толықтығына, жан-
жаұтылығына, әділеттілігіне негізделеді. Дәлелдемелерді ішкі сенім
бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде орын алады.
Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы апеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай
дәлелдемлерді сот қабылдағанын ал кай
дәлелдемелерді
сотқабылдамай тастағанын көрсетуі тиіс.
3. Сот дәлелдемлерді бағалағанда заңды, яғни материалдык
және процессуалдық кұкык нормаларын басшылыкка алады.
Судьяның ішкі сенімі оның заңды біліміне,
көзқарасына,
заңдылыктың жалпы бастауы мен мағынасын түсінуіне,
әділеттіліктің белгілеріне, акыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орында заңға дұрыс
түсіндірме беру, мағынасын терең түсіну, заң және қүқық
аналогиясьш дүрыс қолдану камтиды.
4. Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатьш төртінші кағида
былай кортындыланады: Сот үшін ешкандай дәлелдемелердін күні
бүрын белгіленген күні болмайды. Тіпті жазбаша нотариалды
5. 21
дәлелдемелер ретінде табысталған жолмен куәландырылған мәмілелер, егер олар
тараптардың еркінен тыс жасалған болса сот тарапынан іске кабылдамай
тасталынуы мүмкін. Кез-келген тасталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және
бағлануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске катысушылармен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барсында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тараптардың күкықтары мен міндеттері туралы қортындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемелерді дүрыс бағаламау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға
әкеліп соғады.
Дәлелдеу прцесінде ғылыми-техникалық күралдарды дәлелдемелер жинау
максатында іске катысушы түлғалардың колдануға күкығы бар. Ал сот ондай
күралдарды дәлелдемелерді зерттеу түшін қолданады.
Ғылыми-техникалык қүралдарды пайдалану кезінде жәрдем көрсету үшін сот
маман щакыруы мүмкін. Ғылыми-техникалық күралдарды қолдануға, егер олар:
заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптеріне кайшы немесе; ғылымилығы жарамды болса;
іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса; Қауіпсіз
болса, жол беруге болады деп танылады.
2. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДЩ ТҮРЛЕРІ
2.1 Іске қатысушылардын түсініктемелері және куәнін жауаптары
Дәлелдемелердің классификациясы дәлелдемелердің жекелеген түрлерінің
ерекшеліктерін ашады және дәлелдеу процесінде нәтижелі колдануға себеп
болады.
Соттағы дәлелдемелерді түрлі негіздерге байланысты іліктеуге болады:
Дәлелдемелерді алудың қайнар көзіне байланысты:
Дәлелдемелердің қалыптасу сипатына байланысты:
3. Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс
нысаны бойынша;
4. Дәлелдемелерді алу тәсіліне немесе қүралысына байланысты.
Дәлелдемелерді алудың қайнар көздеріне байланысты барлық
дәлелдемелер 3 топқа бөлінеді: жеке, пәндік және аралас.
Жеке дәлелдемелер дегеніміз -дәлелдемені алудың қайнар көздері жеке
түлғалар болып келетін нақты деректер АІЖК-і бойынша мүндай
дәлелдемелерге тараптармен үшінші түсініктемелері мен куәлердің жауап
беруі жатады.
Пәндік дәлелдемелер дегеніміз-әлемнің заттай объектілерінен шығатын
накты деректер. (Мысалы, шарттар мен басқа да мәмілелер, заттар). Мүндай
дәлелдемелерге заттай және жазбаша дәлелдемелер кіреді.
Аралас дәлелдемелер дегеніміз - дәлелдемені алудьщ кайнар көзі бір
мезгілде жеке түлғалар және материалдык объектілер болып табылатын
сиякты деректер. Бүл дәлелдемелерге
22
сарапшылапдың қорытындылары жатады. Қортьшдыны арнаулы ғылыми білімі бар
тұлға жасауы тиіс, қорытынды заңда бекітілген талаптарды сактай отырып,
құжат түрінде берілуі керек.Ю
Дәлелдемелер қалыптасу сипатына байланысты екі түрге бөлінеді: алғашқы
және туынды.
Алғашкы дәлелдемелер істің мән-жайынан тікелей алынған нақты деректер.
Бұндай дәлелдемлерді кей кезде алғашқы қайнар көздерден алынған
дәлелдемелер деп те атайды. Мысалы: Шарттардың, өсиеттердің, срапшының
корытындысының түпнүсқасы (оригинал) немесе өзі көріп білген куәнің жауабы
(свидетель-очевидец).
Туынды дәлелдемелер - алғашқы дәлелдемелердің мазмүнынан туындаған нақты
деректер. Мысалы: күжаттардың көшірмелері, іс бойынша фактілерді көріп-
білмеген, бірак өзі көрген куәдан естуі бойынша сотта жауап беруші куәнің
жауабы.
Туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелерге қарағанда сотта сирек
қолданылады. Туынды дәлелдемелерді сотта қолдану үшін олардың алғашкы
қайнар көздерін тексеру және олардың растылығы тексерілуі қажет. Қажет
болған жағдайда алғашқы және туынды дәлелдемелер арасындағы қарама-
қайшылықтар жоқ па оны да тексеруі тиіс. Әсіресе қазіргі заманда ғылым мен
техниканың дамыған икездерінде қүжаттардың көшірмелерін олардың
түпнүскасынанайыру мүмкін еместей етіп жасау кездесетіні белгілі.
Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс нысаны бойынша
соттағы дәлелдемелерді екі топка бөлеміз: тікелей дәлелдемелер және жанама
дәлелдемелер.
Тікелей ^әлелдемелер бүл - болжанған фактілермен тікелей байланысты нақты
деректер. Бүндай өзара байланыс болжанған фактілер бар немесе жок екендігі
жөнінде қорытынды жасауға
23
24
мүмкіндік береді. Мысалы, пәтерді сатып алу-сату шарты егер ол зан
талаптарына сейкес жасалса, ол мәміле нақты тұлғалар арасында жасалғанын
дәлелдейді.
Жанама дәлелдемелер бүл - болжанған фактілермен көпше (множествеъные)
байланысқа түсетін нақты деректер. Жанама дәлелдемелердің бар болуы
болжанған фактілердің бір немесе жоқ екеніне қатысты бірнеше болжамалы
кортындылар (версия) жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, почта арқылы
аударғанына байланысты квитанция қарызға алынған акшаны қайтарьш алуға
жанама дәлелдеме болып табылады.22
Алу тәсіліне немесе күрылысына байланысты барлық дәлелдемелер 5 түрге
бөлінеді;
Тараптар мен үшінші түлғалардың түсініктемелері; Куәлердің жауптары;
Жазбаша дәлелдемелер; Заттай дәлелдемелер; Сарапшының корытындысы.
Аталған дәлелдемелердің бес түрінде жоғарыда айтылған дәлелдемелерді
жіктеудің үш түрінің біріне кіреді. Мысалы, куәнің куәлік жауап беруі-
бірінші негіз бойынша жеке дәлелдемелерге жатады. Екінші негіз бойынша
алғашқы дәлелдемелерге немесе туынды дәлелдемелерге кіруі мүмкін. Үшінші
негіз бойынша тікелей дәлелдзмелерге кіреді. Мысалы, куә өз жауабында
тараптар шартка отырғанда өзінің олармен бірге болғанын айту мүмкін, немесе
жанама дәлелдеме ретінде мысалы, куә тараптарды натариалды кеңседе бірге
түрғанын сыртынан көргенін айту аркылы.
Үшінші түлғалар мен тараптардың
түсініктемелерідәлелдемелердің және түрі ретінде АІЖК-ң 64-
бабыньщ 2-тармағында және 78-бабында көзделген.і
25
Тараптарбұл дауыл материалдық кұқық қатынасының субъектісі болғандықтан
істің мән-жайы туралы неғұрлым құнды деректер беретін тұлғалар.
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғаларда дәл тараптар сиякты іс
жүргізу статусына ие болғандықтан олар тараптармен бірдей нақты деректер
беретін түлғалардың катарына енеді.
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші түлғалардың түсініктемелері де
талапкер мен жауапкердің ақпараты сияқты іс жөнінде мағлүмат беретін
деректерге жатады.
Ерекше өндіріс бойынша аразданушылардьщ түсініктемелері тараптардың
түсініктемелерімен бірдей бағаланады. Тараптардың және үшінші түлғалардың
іс үшін маңызы бар өздеріне белгілі мән - жайлар туралы түсініктемелері іс
бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен катар тексеруге және бағалауға
жатады (АІЖК-ң 78-бабының ] -тармағы). Дәлелдемелердің бүл түрін
бағалағанда сот тараптар іс бойынша материалды кызығушылыққа ие бола отырып
өз мүдделерін колдайтын фактілерді үсынатын есепке алуы тиіс.
Одан бөлек сот тараптар үшінші түлғалардың түсініктемелерін бағалай
отырып, түсініктер беру олардың міндеттері емес, қүқығы екенін ескеруі
тиіс. Сондыктан заң нормаларында түсініктеме беруден бас тартқаны үшін
санкция қарастырылмаған. ( М.К.Терушников).8
Көрсетілмеген түлғалардың түсініктемелері ауызша және жазбаша болуы
мүмкін.
Сот мәжілісінде түсініктемелер беру барысында бір тарап екінші тараптық
бекіткен деректерін мойындауы деп аталады.
Тараптардың талабы немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші
тараптың мойындауы ол тарапты осы фактілерді одан әрі дәлелдеу
кажеттігіненбастады. Тарап мойындаған факті сот ортасының хаттамасына
енгізіледі және оған фактіні мойындаған
26
тарап кол қояды. Егер фактіні тану жазбаша өтінішке баяндалған болса, ол
іске қосып тігіледі.
Егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасару максатымен не
алдаудың, күш қолданудың, қорқытудың немесе жазылудың әсерінен
жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды кабылдамай, ол туралы ұйғарым
шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуге тиіс.
Тарапта^цың фактілерді мойынду теориясы соттық және соттық емес болып
бөлінеді. Соттық емес мойындау - тараптардың фактілер туралы процессуалдык
нысандаемес яғни, соттан тыс жерлерде мойындауы. Бұндай мойындау дәлелдеме
болып танылмайды. Оның өзі сот мәжілісінде тараптармен бекітілмесе
дәлелдеуді кажет етеді.
Сотта фактіні мойындауды талапты мойындаудан ажыратып қарау керек.
Фактіні сотта мойындау азаматтық істер бойынша дәлелдемелер болып танылады,
ал талапты мойындау, соңында талапкердін пайдасында шешім шығарылатын
тәртіп орындататын әрекет.
Азаматтық істер бойынша дәлелдемелер ретінде тараптар мен үшінші
түлғалардың түсініктемелерімен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
"Еңбек құқығы және азаматтық іс-жүргізу" кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы : Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер
Ғылыми жетекші:
Шымкент 2006 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе .3
1. Азаматтық істер бойынша жазбаша
дәлелдемелер –
дәлелдемелердің бір түрі ретінде
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі..5
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы 10
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және
бағалау ... ... ... ... ... 15
2. Дәлелдемелердің түрлері
2.1 Іске қатысушылардың түсініктемелері
және куәнің
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22
2.2 Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы 32
Қорытынды .47
Қолданылған әдебиеттер тізімі. .49
КІРІСПЕ
Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер тақырыбындағы диплом
жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және қайнар
көздерінің тізімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер
дәлелдемелердің бір түрі ретінде -жазбаша дәлелдемелердің ұғымы және
оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде жазбаша дәлелдемелерден басқа да дәлелдемелердің
түрлеріне тоқталып оларға теоретикалық сипаттама берілген.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де
түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты
ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген
азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне
айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жатқандығы деп
түсінеміз.
Азаматтық істер бойынша жазбаша дәлелдемелер тақырыбындағы ғылыми
еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және
процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев,
З.К.Абдулина, З.Х.Баймолдина және т.б. еңбектері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтық іс жүргізу кодексі,
сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман,объект,
субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер,
дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б.
4
Диплом жұмысының негізгі мақсаты дәлелдеу институтының мәнін, маңызын,
соңғы жылдарда іс жүргізу заңнамаларына енгізілген заң нормаларының күшін
жойған заң нормасынан артықшылықтары мен ерекшеліктерін карастыру.
Ғылыми жұмыста Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот өндірісінің
атқаратын ролі мен қызметіне ғылыми сипаттама берілді, осы салада
қолданылатын заңдарға біршама сараптау жүргізілді.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында
бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың
және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың
маңыздылығымен айқындалады.
1. АЗАМАТТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР -ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ
БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1 Азаматтық істер бойынша дәлелдемелердің жалпы түсінігі
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдеу сот дәлелдемелерді пайдалану арқылы
жүзеге асады. Соттағы дәлелдемелер азаматтық істерді дұрыс шешу үшін
қажетті мән - жайлар мен заңды фактілерді бекітетін құрал ретінде
қолданылады. АІЖК-ң 64-бабында соттағы дәлелдемелердің ұғымы көрсетілген:
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
көздейтін мән-жайлардың бар-жағын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде аныктайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.і
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Азаматтық іс жүргізудің баптарында бір ұғымды ашу үшін бірнеше терминдер
қолданылатыны белгілі. Мысалы: АІЖК-ң 64-бабының 2- тармағында іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады десе; АІЖК-
ң 177-бабының 1-тармағы, 182-бабының 1-тармағы, 01 және 204 баптарында -
құжаттар деп көрсетілген - АІЖК-ң 81-85 баптарында, 334-бабының 2-
тармағында, 338-баптың 1-бөлімінің 1-тармағында - жазбаша дәлелдемелер
деп карастырылған;
6
АІЖК-ң 64-бабының 1-тармағы бойынша соттағы дәлелдемелер дегеніміз
нақты деректер. Нақты деректер деп отырғанымыз істің дұрыс шешілуін маңызы
бар заңды фактілер туралы мәлбмертер мен акпараттар.
Ақпараттар іске катысушы тұлғалар табыстаған материалдарды судья
қабылдай отырып онда шын мәнінде болған дүрыс мәліметтер ме немесе жалған
мәлімет пе оны білмейді. Жиналған және үсынылған дәлелдемелерді сот
зерттейді және бағалайды. Бірак соттың бұл әрекеті дәлелдеменің
сапалылығына кепілдік бермейді. Мұндағы соттың міндеті-дәлелдемелі
материалдардың қайсысының соттың дәлелдемелер белгісіне тән екенін,
сондықтан дәлелдеме ретінде қабылданатынын анықтайды.19
Зан сотқа табысталған барлык материалдарды дәлелдеме деп танымайды.
Істегі дәлелдеменің жалған екені мәлімделген жағдайда осы дәлелдемені
ұсынған адам соттан оны дәлелдемелер қатарынан алып тастап, істі өзге
дәлелдемелердің негізінде шешуді өтіне алады.
Дәлелдемелердің жалғандығы туралы мәлімдеуді тексеру үшін сот сраптама
тағайындай алады, сондай-ақ тараптарға өзге дәлелдемелер беруді үсына
алады.
Олай болса дәлелдемелер дегеніміз -істің дүрыс шешілуіне әсер ететін
шынайы мәліметтер. Дәлелдемелер біріншіден, іске қатысты болуы тиіс;
екіншіден, іске қатысты болуы тиіс;
үшіншіден, заңда көзделген дәлелдемелердің түрі болуы тиіс;
Соттағы дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі, - соттағы дәлелдемлер
заңды тәсілмен алынған накты мән-жайлар болуы тиіс деген теореманы
тереңірек ашатын болсак,14 ҚР Конституциясының 77-бабының 3-тармағының 9-
тармакшасында заңсыз тәсілмен алынған айғактардың заңды күші
болмайды
7
делінген 121. Сонымен бірге АІЖК-ң 69-бабының 3-тармағында заңды бұза
отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп танылады және сот
шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар
кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды деп
көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру
ережесі көрініс табады. АІЖК-ң 68-бабының 1-тармағында егер дәлелдеме
осы кодексте негізделген тәртіппен алынса, дәлелдемеге жол беруге
болады деп танылады. Куәлерден жауап, тараптар мен үшінші түлғалардан
жауап, жазбаша және ауызша дәлелдемелер, сарапшының қорытындысы заңда
көрсетілген тәртіппен алынуы тиіс.
АІЖК-ң 69-бабында дәлелдемелер ретінде жол беруге болмайтын нақты
деректер көрсетілген. Нақты деректер, егер олар заң талаптарын бүза
отырып, іске қатысушы түлғалардың заңмен кепілдік берілген
қүқықтарьшан айыру немесе оларды ығыстыру арқылы немесе істі сотта
қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда азаматтық процестің
өзге де ережелерін бүза отырып, оның ішінде:
1. Күш қолдану, қорқыту, алдау, сол секілді өзге де заңсыз іс -
әрекеттерді қолдана отырып;
2. Оларға түсіндірмеудің, толық немесе дүрыс түсірмеудің
салдарынан туындаған іске қатысушы адамдардың өз күқықтары
мен міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалана отырып;
3. Осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға қүқығы
жоқ адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуінебайланысты;
4. Қарсылык білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне
катысуына байланысты;
Іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлыктай бүза отырып;
1. Белгісіз көзде немесе сот отырысында анықтала алмайтын
көзден;
2. Дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін
әдістерді қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің
растығына әсер етсе немесе әсер етуі мүмкін болса, оларды сот
дәлелдемелер ретінде пайдалануға жол беруге болмайды деп тануға
тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкіндігін өз бастамшылығы бойынша немесе іске катысушы
адамдардың өтініші бойынша сот белгілейді.
Аталған тәртіп бүзушылықтармен алынған нақты деректер тиісті тәртіп
бүзушылыктардың және оларға жол берген адамдардың кінәлілігінің
дәлелдемесі ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Соттағы дәлелдемелерге тән екінші белгі дәлелдемелердің іске қатысты
болуы. Егер дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардьщ бар екендігі туралы
түжырымдары растайтын, терісіне шығаратынне оларға күмән келтіретін
нақты деректер болса, сот дәлелдемелі іске катысты деп таниды.15
Сот дәлелдемелердің қатыстылығына байланысты сүрақты шешкенде
ізделініп отырған фактінің шеңберіне шығады, яғни , дәлелдемелердің
катыстылығы дәлелдеу пәнімен анықталады. Егер іс бойынша нақты деректер
мен заңды фактілермен басқа да мән-жайлардың арасында байланыс бар
болса, онда сот дәлелдемелерді іске қатысты деп таниды. Ал онда байланыс
болмаса дәлелдемелік материалдар іске қатысты емес деп танылады.
Олай болса, дәлелдемелердің катыстылығына байланысты мәселелер,
бірінші кезекте материалдың қүкыктық нормаларына
9
сәйкес жүргізіледі. Себебі дәл материалдық кұкық нормаларында маңызды
фактілер бекітілген.
Практикада нақты деректердің қатыстылығын анықтауда кейбір киыншылықтар
туындайды.
Соттық дәлелдемелерге қатысаты үшінші белгі - дәлелдемелерді заңда
қараг^ырылған тәсілдер арқылы алу.іб Заңда көзделмеген тәсілдермен
алынған дәлелдемелер соттық дәлелдемелер деп танылмайды.
Дәлелдемелерді алудың заңда қарастырылған түрлері мыналар:
1. тараптар мен үшінші түлғалардьщ түсініктемелері;
2. куәлердің жауап беруі;
3. жазбаша дәлелдемелері;
4. заттай дәлелдемелер;
5. сарапшылардың корытындысы;
АІЖК-ң 68-бабының 2-тармағында: "Заң бойынша белгілібір дәлелдемелермен
расталуға тиіс істің мән-жайлары ешқандай баска дәлелдемелермен расталуға
тиіс емес" деп көрсетлген. Жекелеген дәлелдемелердің қатыстылығына
байланысты нақты ережелер материалдық қүқықтың нормаларында орын алған 1.
Мысалы АК 153-бабының 1-тармағында мәліменің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз басып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмүның немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау қүқығынан айырады ?■'. Алайда тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмүның немесе орындалғаньщ жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға қүкылы.
Шартқа отыру фактісі нотариалды жолмен куәландыру қажет ететін қүжат.
Егерде мүндай мәмілер натариалды куәландырмасада, тараптардың бірімен
жартылай немесе толык орындалып койған болса, үшінші түлғалардың
күкықтарын бүзбайды және заңға
қайшы келтейді және АІЖК-ң 64-бабының 2-тармағына сілтіме жасай отырып
сотпен жарамды деп танылады.
Бұл жерден, материалдық құқық соның ішінде азаматтық құқық дәлелдемелік
құқықтың мазмұнына әсер етеді. Дәл азаматтық кұқыты натқы істер бойынша
дәледемелердің ерекшелігін негізейтін дәлелдемелер туралы арнайы нормалар
мазмүндалған.
1.2 Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы
Іс ушін манызы бар мән-жайлар туралы мәліметтерді қамтитын актілер,
құжаттар, іскерлік немесе жеке сипаттағы хаттар жазбаша дәлелдемелер болып
табылады. АІЖК-ң 81-бабы. Заңда берілген бұл анықтамада кемшіліктер бар деп
айтуға болады. Себебі, жазбаша дәлелдемелер дегеніміз кез-келген объективті
затта белгіленген, адамның ойын білдіретін нақты деректер. Аталған деректер
қағазда, ағашта, таста, металда т.б. жазылуы мүмкін. Ал алғашкы анықтама
кағаз жүзінде берілген жазбаша дәлелдемельрмен шектеліп қалады. Сондықтан
да жазбаша дәлелдемелер дегеніміз - істің мен-жайы туралы мәліметтер
мазмұндалған объективті әлемдегі кез-келген белгілер мен жазбалар
(К.С.Юдельсон 4, В.В. Коломыцев 5). Акпарат жазбаша берілген пәнді оку
арқылы алынады. Ақпаратты беру түрлі тәсілдер арқылы: каламмен, бояумен
ойып жазу аркылы және әріптермен, иероглифтермен, белгілермен, ноталармен,
суреттермен т.б. жүзеге асырлады.
Жазбаша дәлелдемелерді тараптар мен үшінші түлғалардың жазбаша нысгнды
берілген түсініктемелерінен, сарапшылардың кортындыларынан ажыратып караған
жөн. Соныңда аталған дәлелдеменін екі түрінен олар
мынандай белгілерімен
10
11
ажыратылады: жазбаша дәлелдемелер іс жүргізу бойынша тарап, үшінші түлға,
сарапшы ретінде процессуалдық статусқа ие емес түлғалардан алынатын
мәлімет. (М.К. Треушников 161) жазбаша дәлелдемелерді бірнеше белгілеріне
қарап жіктеуге болады:
а) мазмүнына қарап;
б) субъектілеріне байланысты;
в) нысанына байланысты;
г) қүрылу сипатына байланысты;
Жазбаша дәлелдемелер мазмүнына байланысты:
а) тәртіп орнататын
б) мәлімет беретін болып бөлінеді;
Тәртіп орнататын жазбаша дәлелдемелер - істің мән-жайы туралы мәлімет
мазмүндалған билік ету сипатына ие дәлелдемелер.
Тәртіп орнататын актілерге: мемлекеттік органдардың нормативті емес
актілерді, заңды түлғалардың өз қызметтік функциясын атқаруына байланысты
актілері; мемлекеттік және баска да органдардың лауазымды түлғалары
шығаратын актілері; т.б. кіреді.17
Мәлімет беретін жазбаша дәлелдемелер, субъектілердің қүкыктық
қатьшастарының еркіне әсер ететін немесе еркін шектейтін ақпараттарды
камтымайды, Оғаг: анықтамалар, есептер, мәжіліс хаттамалары, хаттар т.б.
жатады.
Субъектілері бойынша жазбаша дәлелдемелерді:
а) Ресми
б) Ресми емес (жеке) дәлелдемелер деп бөлуге болады.
Ресми жазбаша дәлелдемелер деп-мемлекеттік органдардың, лауазымды
түлғалардың, заңды түлғалардың өз күзіреті шегінде үйымдастырушылык-
күкыктык нысанындағы кабылдаған немесе шығарылған күжаттарын
айтамыз.20 Мысалы, ішкі еңбек
тәртібінің жарғысы. Азаматтык хал актілерін тіркеу органдарының куәліктері
т.б.
Ресми жазбаша дәлелдемелер азаматтардың өзі дайындаған немесе жасаған
дәлелдемелері. Мысалы: хаттар, күнделіктер т.б.
Жазбаша дәлелдемелер нысанына карай
а) жай
б) квалификациялык болып бөлінеді:
Жай жазбаша дәлелдемелер -арнайы рәсімдеуді қажет етпейтін дәлелдемелер.
Мысалы, жеке сипаттағы хаттар, ресми емес жолдау, үндеу, ұран т.б.
Квалификациялық жазбаша дәлелдемелер-белгілі заңдарда бекітілген нысанды
күрылуы тиіс. Мысалы, нотериалды куәлендіру, белгілі қүзіретті органда
тіркеу т.б.
Қүрылу сипатына қарай жазбаша дәлелдемелер:
а) Түпнүсқа
б) Көшірме болып бөлінеді.
Жазбаша дәлелдемелердің көшірмесі түрлі тәсілдер арқылы: ксерокөшірме,
суретке түсіру, түпнүсқа дәлелдеменің мазмүнын көшіру т.б. жүзеге асады.
Соңғы жылдарда күжаттарды факсимилелік көшіру жолымен алу көптеп
кездеседі (факс арқылы) Азаматтық кодекстің 152-бабының 2-бөлімінің 3
тармағында егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына
қайшы немесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың Факсимшілік көшірме
күралдарын пайдалануға жол беріледі делінген.З
АК 152-бабының 3-бөлімінің 2-тармағьшда хат, жеделхат, телефонжазба,
телетайпжазба, факс немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің
мазмүнын айқындайтын өзге де күжаттар алмасу, егер заңдармен немесе
тараптардьщ келісімімен өзгеше
12
белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі деп
көрсетілген.
Жазбаша дәлелдемелерді тараптар мен әске қатысушы тұлғалар
және олардың өтініштері бойынша сот талап етуі арқылы
табысталуы мүмкін.
Соттың алдында іске қатысатын немесе қатыспайтын
түлғалардын жазбаша дәлелдемелер талап ету туралы өтініш
жасайтын түлға осы дәлелдемені көрсетуге, оларды өз
бетінше алуға кедергі болатын себептерді, өзі
дәлелдемелерді сол түлғаларда деп санайтын негіздерін
көрсетуі тиіс.
Соттьщ азаматтардан немесе заңды түлғалардан талап
ететін жазбаша дәлелдемелері тікелей сотқа жіберіледі.
Сот жазбаша дәлелдеме талап ету туралы өтініш берген
түлғаға сонынан сотқа табыс ету үшін алу қүкығын беретін
сүрату бере алады.
Талап етілген жазбаша дәлелдемелерді табыс ету немесе
оны сот белгілеген мерзімде табыс ету мүмкіндігі жоқ
түлғалар бүл туралы себептерін көрсете отырып, сотқа
кабарлауға міндетті.сот хабардар етілмеген жағдайда,
сонай-ак соттың жазбаша дәлелдемелерін табыс ету талабы
сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаса,
іске катысушы түлғалар он айлық есептер көрсеткіш
мөлшерінде, ал соттың қайталама және одан кейінгі
талаптарын орындамаған жағдайда, жиырма айлық есептеп
көрсеткіш мөлшеріндеайыппул төленеді. Айыппул салу өзінде
жазбаша дәлелдемені үстап отырған түлғаны сот талап еткен
затты беру міндетінен босатпайды, жазбаша дәлелдемелер,
әдетте, түпнүсқа күйінде беріледі. Егер қүжаттың
көшірмесі - берілсе, сот қажет болған жағдайда
түпнүсқаның берілуін талап етуге күкылы (АІЖК 83-
бабы).1
Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру киын болған ретте
сот тиісінше куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді
беруді
14
талап ете алады немесе жазбаша дәлелдемелерді олар
сақталып қойылған жерде қарай алады және зерттей
алады.
Түпнұсқаны жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істеген және
хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот
шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуы мүмкін.
Бүл орайда істе жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырылған
көшірмесі қалады.
Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды күшіне енгенге
дейін, егер сот мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен түлғаларға
қайтарылуы мүмкін. АІЖК 85-бабы.1
Қазіргі замаңда ғылым мен техниканың дамыған
кезеңінде дәлелдемеі„.рді алудың жана мүмкіндіктері
пайда бола бастады. Электроникалық техникалардьщ
көркеюіне байланысты көптеген нақты деректер мен
фактілерді фонограммалар, видиожазбалар, аудиожазбалар
арқылы тіркеуге болады және мүндай күралдар аркылы
алынған дәлелдемелер дәлелдемелердің растылығына "күшті"
негіз болады деп жазды срыс ғалымы М.К. Треушников.7
Талап етілген немесе табысы етілген компютерлік
хабарламаны қамтитын материалдар, фото және кино
түсірілімдер, дыбыс және бейне жазбалар жазбаша
дәлелдемелер қатарына жатады (АІЖК 82-баб 2-тарма,;)1.
АІЖК-ң 90-бабының 4-тармағы бойынша ғылыми-техникалық
қүралдарды жоспарын қолдаһудың нәтижесі, мүндай
колдануға занмен жол берілетін жағдайларды қоспағанда,
дәлелдеме ретінде пайдаланылмайды. Заңмен жол берілетін
жағдайларға келесі жедел-іздестіру шараларын көрсетуге
бслады, (жалпы және арнайы)
Арнайы техникалық қүралдарды пайдалану;
Почталык-телеграфтық каналдарға байланыстарда сырткы
пішініне, көрінісіне, белгілеріне карап жедел іздестіру;
15
Телефон және басқада байланыс қүралдарьшдағысөздерді тыңдау;
Компютер жүйесіндегі және басқада техникалық кұралдарындағы
ақпараттарды түсіріп алу;
Арнайы техникалық құралдар (аудио-видиожазбалар, кино-фототүсірмелер,
басқа да техникалық күралдар) аркылы, материалдар мен заттарды қолдану
аркылы адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға
зиян келтірмейтін жағдайда бақылаулар жасау;
Ғылыми-техникалық қүралдардың көмегімен алынған материалдар мен басқа да
қүжаттарды зерттеу және сақтау іс жүргізу заңдарында көзделген тәртәппен
жүзеге асады.
ҚР азаматтык іс жүргізу заңдары ғылым мен техникалық жетістіктері
нәтижесінде қүралдарды пайдалана отырып алынған дәлелдемелердің растығын
қамтамассыз ететін шарттарды қарастырмаған Тек, АІЖК-ң 90-бабының 5-
бөлімінде мынандай ереже бекітілген: ғылыми-техникалык қүралдарды пайдалану
тарап үсынған аныктамамен белгіленеді немесе ғылыми-техникалык қүралдардың
деректері, оларды пайдаланудың шарттары мен тәртібі, бүл күралдар
қолданылған объектілер және оларды пайдаланудың нәтижелері көрсетіле
отырып, сот жүргізген тиісті іс жүргізу іс-әрекеттерінің хаттамаларында
көрсетілген.і
1.3 Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу және бағалау
Дәлелдемелерді зерттеу азаматтық іс жүргізу қағидаларын қатаң сақтай
отырып сотпен, тараптармен және баска да іске қатысушылармен жүзеге
асырылады. 8
Дәлелдемелерді зерттеу соттык талқылау кезінде іске катысушылардың
түсініктемелерін таңдау, куәлерден жауап алу,
16
сорапшының қорытындысын тыңдау, жазбаша дәлелдемелерді жариялау, заттай
дәлелдемелерді қарау, хаттамаларды жариялау, сот тапсырмасымен орындау
және дәлелдемелерді қамтамасыз ету жолдарымен іске асырылады.
Дәлелдемелерді зерттеуде сот белсенді әрекет етеді, дәлелдемелерді
зерттеу тәртібін сот бекітеді. Судьяньщ кез-келген уақытша істің мән-жайын
анықтау мақсатында тараптарға, үшінші тұлғаларға куәлерге, мамандарға,
сарапшыларға сұрақтар қоюға құқылы.
Қажет болған жағдайда сот куәлерден екінші мәрте жауап алуға және қарама-
қарсы пікірлерін анықтау үшін оларды беттестіруге құқылы.
Заңда бекітілген тәртіпке іске қатысушылар бір-біріне, сондай-ақ
куәлерге, мамандарға, сарапшыларға сұрақтар қоюға кұқылы. Іске қатысушылар
сотқа сұрактар койған жағдайда, сот оны іске қатысты емес деп таныған
жағдайда оған жауап бермеуге құқылы.
Затты түрған жерінде қарау аркылы дәлелдемелерді зерттеу заңмен нақты
бекітілген. АІЖК-ң 84-87, 88, 170-баптық 9-тармағы, 204-баптары.1
Кейіннен карап, зерттеу мүмкін болмайтын жазбаша және заттай
дәлелдемелерді сот, істі сотта қарауға әзірлеу кезінде түрған жерінде
қарайды.
АІЖҚ-ң 88-бабына сәйкес тез бүлінетін затта дәлелдемелерді сот дереу
қарап шығады және зерттейді, одан кейін оларды қарап шығуға әкелген адамға
кайтарады. Мүндай заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеу орны ен уакыты
туралы іске қатысушы адамдар, егер олар заттай дәлелдемелерді түрған
жерінде карау кезінде келе алса, хабарланады. Хабарланған іске қатасушы
адамдардың келмеуі заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеуге кедергі
келтірмейді. Қарап шығару және зерттеу деректері хаттамаға енгізіледі.
АІЖҚ-ң 87бабының 2-тармағына сәйкес сотқа әкелу мүмкін емес заттар
тұрған жерінде сақталады. Оларды сот қарап, хаттама егжей-тежейлігі
сипаттауға, ал қажет болған жағдайда суретке түсіруге және мормен
бекітілуге тиіс. Заттай дәлелдемелерді қарау хаттамасы іске қосып тігіледі.
АІЖК-ң 84-бабы бойынша жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған
ретте сот тиісінше куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді
талап ете алады немесе жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойылғанжерде
қрай алады және зерттей алады. Затты түрған жерінде карау туралы іске
қатысушы адамдардың келмеуі заттай дәлелдемелерді карап, зерттеуге кедергі
келтірмейді.
Жазбаша және заттай дәлелдемелерді түрған жерінде карау арқылы жиналған
материалдар мен хаттамалар іске қоса тіркелгеннен соң оларды зерттеу үшін
сот залында жариалануы тиіс. АІЖК-ң 204-бабы бойынша сотқа үсынылуы қиын
немесе жеткізуге болмайтын күжаттар мен аттай дәлелдемелер олар орналасқан
жерде қаралады және зерттеледі.і Орналасқан жерінде қарау туралы сот
үйғарым шығарады. Қажет болған жағдайда сарапшылар мен мамандар және куәлер
шақырылады. Қарау нәтижелері сот отырысының хаттамасына енгізіледі.
Хаттамаға қарау кезінде жасалған немесе тексерілген жоспарлар, тәсілдер,
сызбалар, есептеулер, қүжаттардың көшірмелері, заттай дәлелдемелерді
бағалайды және іс бойынша накты деректер мен мән-жайлардың дәлелденгендігін
немесе дәлелденбенгендігін туралы корытынды жасайды.
Соттарапынан дәлелдемелерді бағалау-соттағы дәлелдеудің соңғы
бөлімі болып табылады.
17
Дәлелдемелерді бағалау туралы сұрақты зерттей келіп азаматтық іс
жүргізу құкығы ғылымының белгілі қайраткері, ғалым К.И. Малышев, келесі
мән-жайларды атап өтті.9
Шындыққа көз жеткізудің еркін, қарапайым теориясы мен заңды
дәлелдемлердің теориясы арасындағы қатынас ңс жүргізудің тарихындағы түрлі
ғасырларда әртүрлі болған.
Білімсіздік пен діндарлық заманында соттағы дәлелдемелер немқүрайды
(формальный) сипатқа ие болатын. Ол уақытта күдайдың күдіреті күшті деп,
оған сиыну, серт беру т.б әрекеттер жасалынатын. Тек, бірнеше уақыттар
өткеннен соң біртіндеп соттағы дәлелдемлердің жүйесі жалпы білімнің
логикалық теориясына жақындай түсті. Бертін келе заңдық дәлелдемелер
теориясы схоластиналык сипатқа ие бола бастады, яғни дәлелдемлерді
арифметикалық түрғыдан бағалау жүйесі ене бастады. Мысалы, екі куәгердің
берген жауабы шубойсыз, шындық деп есептелсе, бір куәнің жауабы жеткіліксіз
дәлелдеме деп саналды.23
Одан бөпек егер бірнеше куәлер бір-біріне қарсы куәлік жауап берсе іс
бойынша жауап берген куәлердің көпшілігі жағының басымдығы болатын, ал сан
жағынан түссе сот ерлерге әйелдерге қарағакда басымдылык немесе артықшылық
береді. Дәл сондай артықшылық білімді адамдар мен білімсіздер арасында
-білімділерге , атақтылар мен атақсыздар арасында -атағы барларға т.б.
берілді.
Бірақ процестің бүл тәртібі мен заң нәтижесі шығарушылардьщ үмітін
ақтамады. Дәлелдеменің заңды теориясы негізгі өзгертуді кажет етті
Сондыктан уақыт өте ділелдемені арифметикалық бағалау күшін жойды,
формализм маңызды өзгеріске үшырады. Қазіргі уақытта азаматтық істерді
сотта шешу кезіндегі әрекеттер іс
18
19
жүргізу құқығының нормаларымен және іс жүргізу нысаньшда жүргізіледі.
Әрбір дәлелдеме - қатыстылығы, мен дәлелдемелерге жол беоу азаматтық 'г
жүргізудің процессуалдық және материалдың қүқық нормаларымен реттеледі.
АІЖК-нің 70-бабында тексеру нітижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес
келетіні анықталса, дәлелдеме рас деп есептеледі, деп көрсетілген. Істің
жән - жайы туралы дүрыс емес мағлүмат беретін материалдар дәлелдеме ретінде
танылмайды. Істегі дәлелдменің жалған екені мәлімделген жағдайда осы
дәлелдемені үсынған адам соттан оны дәлелдемелер катарынан алып тастап,
істі өзге дәлелдемлердің негізінде шешуді өтіне алады.
Дәлелде. енің шалғандығы туралы мәлімдеуді тексеру үшін сот сраптама
тағайындай алады, сондай-ақ тараптарға өзге дәлелдемелер беруді үсына
алады. Егер үсынған дәлелдемесі жалған деп танылған адамның іс-әрекетінде
кылмыс белгілері болса, судья материалдарды бүл жөнінде прокурорға хабарлай
отырып, өылмыстың ңс қозғау туралы мәселені шешу үшін тиісті анықтау немесе
алдын-ала тергеу органына жібереді.
Дәлелдемелердің растығын өзара салыстыру аркылы да тексеруге болады.
Дәлелде, елердің жиынтығы, егер іске катысты дәлелдеуге жататын немесе
тарап жоққа шығармаған барлык және әрбір мәнжайлар туралы акиқатты даусыз
айқындауға жол беретін және сенімді дәлелдемелер жиналса, азаматтық істі
шешу үшін жеткілікті болып табылады.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі іс бойынша олардың толық жиналғандығымен
сипатталады. Дәлелдеменің шындыкка сай екенін жіне дәлелдеу күшін аныктай
отырып сот қойылған талапты
20
толық не ішінара қанағаттандырады немесе қарсылық білдіреді.
(қанағаттандырудан бас тартады.)
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі
қағидаларды басушылыкка алуы тиіс:
1. Судья істе бар дәлелдемлерді олардың жиынтығымен әділ,
жан-жақты және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша
бағалайды. Аталған бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік
практикасьлідг көптеп қолданылады. Бұл қағида дәлелдемелердің
растылығы мен жеткіліктіліғін, қатыстылығы мен жол берілуін, ешқандай
сырткы әсерларден тыс судьяның қзі дербес жүргізіледі.
2. Судьяның ішкі сенімі өз бетінше "тікелей" тәжірибенің
көмегінсіз, жалпы айтқанда шығармашылык сипатқа ие болуға
тиісті емес. Ішкі сенім істегі дәлелдемелердің толықтығына, жан-
жаұтылығына, әділеттілігіне негізделеді. Дәлелдемелерді ішкі сенім
бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде орын алады.
Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы апеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай
дәлелдемлерді сот қабылдағанын ал кай
дәлелдемелерді
сотқабылдамай тастағанын көрсетуі тиіс.
3. Сот дәлелдемлерді бағалағанда заңды, яғни материалдык
және процессуалдық кұкык нормаларын басшылыкка алады.
Судьяның ішкі сенімі оның заңды біліміне,
көзқарасына,
заңдылыктың жалпы бастауы мен мағынасын түсінуіне,
әділеттіліктің белгілеріне, акыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орында заңға дұрыс
түсіндірме беру, мағынасын терең түсіну, заң және қүқық
аналогиясьш дүрыс қолдану камтиды.
4. Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатьш төртінші кағида
былай кортындыланады: Сот үшін ешкандай дәлелдемелердін күні
бүрын белгіленген күні болмайды. Тіпті жазбаша нотариалды
5. 21
дәлелдемелер ретінде табысталған жолмен куәландырылған мәмілелер, егер олар
тараптардың еркінен тыс жасалған болса сот тарапынан іске кабылдамай
тасталынуы мүмкін. Кез-келген тасталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және
бағлануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске катысушылармен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барсында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тараптардың күкықтары мен міндеттері туралы қортындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемелерді дүрыс бағаламау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға
әкеліп соғады.
Дәлелдеу прцесінде ғылыми-техникалық күралдарды дәлелдемелер жинау
максатында іске катысушы түлғалардың колдануға күкығы бар. Ал сот ондай
күралдарды дәлелдемелерді зерттеу түшін қолданады.
Ғылыми-техникалык қүралдарды пайдалану кезінде жәрдем көрсету үшін сот
маман щакыруы мүмкін. Ғылыми-техникалық күралдарды қолдануға, егер олар:
заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптеріне кайшы немесе; ғылымилығы жарамды болса;
іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса; Қауіпсіз
болса, жол беруге болады деп танылады.
2. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДЩ ТҮРЛЕРІ
2.1 Іске қатысушылардын түсініктемелері және куәнін жауаптары
Дәлелдемелердің классификациясы дәлелдемелердің жекелеген түрлерінің
ерекшеліктерін ашады және дәлелдеу процесінде нәтижелі колдануға себеп
болады.
Соттағы дәлелдемелерді түрлі негіздерге байланысты іліктеуге болады:
Дәлелдемелерді алудың қайнар көзіне байланысты:
Дәлелдемелердің қалыптасу сипатына байланысты:
3. Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс
нысаны бойынша;
4. Дәлелдемелерді алу тәсіліне немесе қүралысына байланысты.
Дәлелдемелерді алудың қайнар көздеріне байланысты барлық
дәлелдемелер 3 топқа бөлінеді: жеке, пәндік және аралас.
Жеке дәлелдемелер дегеніміз -дәлелдемені алудың қайнар көздері жеке
түлғалар болып келетін нақты деректер АІЖК-і бойынша мүндай
дәлелдемелерге тараптармен үшінші түсініктемелері мен куәлердің жауап
беруі жатады.
Пәндік дәлелдемелер дегеніміз-әлемнің заттай объектілерінен шығатын
накты деректер. (Мысалы, шарттар мен басқа да мәмілелер, заттар). Мүндай
дәлелдемелерге заттай және жазбаша дәлелдемелер кіреді.
Аралас дәлелдемелер дегеніміз - дәлелдемені алудьщ кайнар көзі бір
мезгілде жеке түлғалар және материалдык объектілер болып табылатын
сиякты деректер. Бүл дәлелдемелерге
22
сарапшылапдың қорытындылары жатады. Қортьшдыны арнаулы ғылыми білімі бар
тұлға жасауы тиіс, қорытынды заңда бекітілген талаптарды сактай отырып,
құжат түрінде берілуі керек.Ю
Дәлелдемелер қалыптасу сипатына байланысты екі түрге бөлінеді: алғашқы
және туынды.
Алғашкы дәлелдемелер істің мән-жайынан тікелей алынған нақты деректер.
Бұндай дәлелдемлерді кей кезде алғашқы қайнар көздерден алынған
дәлелдемелер деп те атайды. Мысалы: Шарттардың, өсиеттердің, срапшының
корытындысының түпнүсқасы (оригинал) немесе өзі көріп білген куәнің жауабы
(свидетель-очевидец).
Туынды дәлелдемелер - алғашқы дәлелдемелердің мазмүнынан туындаған нақты
деректер. Мысалы: күжаттардың көшірмелері, іс бойынша фактілерді көріп-
білмеген, бірак өзі көрген куәдан естуі бойынша сотта жауап беруші куәнің
жауабы.
Туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелерге қарағанда сотта сирек
қолданылады. Туынды дәлелдемелерді сотта қолдану үшін олардың алғашкы
қайнар көздерін тексеру және олардың растылығы тексерілуі қажет. Қажет
болған жағдайда алғашқы және туынды дәлелдемелер арасындағы қарама-
қайшылықтар жоқ па оны да тексеруі тиіс. Әсіресе қазіргі заманда ғылым мен
техниканың дамыған икездерінде қүжаттардың көшірмелерін олардың
түпнүскасынанайыру мүмкін еместей етіп жасау кездесетіні белгілі.
Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс нысаны бойынша
соттағы дәлелдемелерді екі топка бөлеміз: тікелей дәлелдемелер және жанама
дәлелдемелер.
Тікелей ^әлелдемелер бүл - болжанған фактілермен тікелей байланысты нақты
деректер. Бүндай өзара байланыс болжанған фактілер бар немесе жок екендігі
жөнінде қорытынды жасауға
23
24
мүмкіндік береді. Мысалы, пәтерді сатып алу-сату шарты егер ол зан
талаптарына сейкес жасалса, ол мәміле нақты тұлғалар арасында жасалғанын
дәлелдейді.
Жанама дәлелдемелер бүл - болжанған фактілермен көпше (множествеъные)
байланысқа түсетін нақты деректер. Жанама дәлелдемелердің бар болуы
болжанған фактілердің бір немесе жоқ екеніне қатысты бірнеше болжамалы
кортындылар (версия) жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, почта арқылы
аударғанына байланысты квитанция қарызға алынған акшаны қайтарьш алуға
жанама дәлелдеме болып табылады.22
Алу тәсіліне немесе күрылысына байланысты барлық дәлелдемелер 5 түрге
бөлінеді;
Тараптар мен үшінші түлғалардың түсініктемелері; Куәлердің жауптары;
Жазбаша дәлелдемелер; Заттай дәлелдемелер; Сарапшының корытындысы.
Аталған дәлелдемелердің бес түрінде жоғарыда айтылған дәлелдемелерді
жіктеудің үш түрінің біріне кіреді. Мысалы, куәнің куәлік жауап беруі-
бірінші негіз бойынша жеке дәлелдемелерге жатады. Екінші негіз бойынша
алғашқы дәлелдемелерге немесе туынды дәлелдемелерге кіруі мүмкін. Үшінші
негіз бойынша тікелей дәлелдзмелерге кіреді. Мысалы, куә өз жауабында
тараптар шартка отырғанда өзінің олармен бірге болғанын айту мүмкін, немесе
жанама дәлелдеме ретінде мысалы, куә тараптарды натариалды кеңседе бірге
түрғанын сыртынан көргенін айту аркылы.
Үшінші түлғалар мен тараптардың
түсініктемелерідәлелдемелердің және түрі ретінде АІЖК-ң 64-
бабыньщ 2-тармағында және 78-бабында көзделген.і
25
Тараптарбұл дауыл материалдық кұқық қатынасының субъектісі болғандықтан
істің мән-жайы туралы неғұрлым құнды деректер беретін тұлғалар.
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғаларда дәл тараптар сиякты іс
жүргізу статусына ие болғандықтан олар тараптармен бірдей нақты деректер
беретін түлғалардың катарына енеді.
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші түлғалардың түсініктемелері де
талапкер мен жауапкердің ақпараты сияқты іс жөнінде мағлүмат беретін
деректерге жатады.
Ерекше өндіріс бойынша аразданушылардьщ түсініктемелері тараптардың
түсініктемелерімен бірдей бағаланады. Тараптардың және үшінші түлғалардың
іс үшін маңызы бар өздеріне белгілі мән - жайлар туралы түсініктемелері іс
бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен катар тексеруге және бағалауға
жатады (АІЖК-ң 78-бабының ] -тармағы). Дәлелдемелердің бүл түрін
бағалағанда сот тараптар іс бойынша материалды кызығушылыққа ие бола отырып
өз мүдделерін колдайтын фактілерді үсынатын есепке алуы тиіс.
Одан бөлек сот тараптар үшінші түлғалардың түсініктемелерін бағалай
отырып, түсініктер беру олардың міндеттері емес, қүқығы екенін ескеруі
тиіс. Сондыктан заң нормаларында түсініктеме беруден бас тартқаны үшін
санкция қарастырылмаған. ( М.К.Терушников).8
Көрсетілмеген түлғалардың түсініктемелері ауызша және жазбаша болуы
мүмкін.
Сот мәжілісінде түсініктемелер беру барысында бір тарап екінші тараптық
бекіткен деректерін мойындауы деп аталады.
Тараптардың талабы немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші
тараптың мойындауы ол тарапты осы фактілерді одан әрі дәлелдеу
кажеттігіненбастады. Тарап мойындаған факті сот ортасының хаттамасына
енгізіледі және оған фактіні мойындаған
26
тарап кол қояды. Егер фактіні тану жазбаша өтінішке баяндалған болса, ол
іске қосып тігіледі.
Егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасару максатымен не
алдаудың, күш қолданудың, қорқытудың немесе жазылудың әсерінен
жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды кабылдамай, ол туралы ұйғарым
шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуге тиіс.
Тарапта^цың фактілерді мойынду теориясы соттық және соттық емес болып
бөлінеді. Соттық емес мойындау - тараптардың фактілер туралы процессуалдык
нысандаемес яғни, соттан тыс жерлерде мойындауы. Бұндай мойындау дәлелдеме
болып танылмайды. Оның өзі сот мәжілісінде тараптармен бекітілмесе
дәлелдеуді кажет етеді.
Сотта фактіні мойындауды талапты мойындаудан ажыратып қарау керек.
Фактіні сотта мойындау азаматтық істер бойынша дәлелдемелер болып танылады,
ал талапты мойындау, соңында талапкердін пайдасында шешім шығарылатын
тәртіп орындататын әрекет.
Азаматтық істер бойынша дәлелдемелер ретінде тараптар мен үшінші
түлғалардың түсініктемелерімен бірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz