Негізгі құралдар жайлы жалпы түсінік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Негізгі құралдар жайлы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Табиғи ресурстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу ... ... .17
2.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...23
III. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі.
3.1 Негізгі құралдардың амортзациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2 Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қосымшалар.
I. Негізгі құралдар жайлы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Табиғи ресурстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу ... ... .17
2.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...23
III. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі.
3.1 Негізгі құралдардың амортзациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2 Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қосымшалар.
Бухгалтерлік есеп ақпараттық жүйе ретінде қарастырылады.оның мақсаты кәсіпорын туралы ақпаратты анықтау,жинау,көлемін өлшеу және кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттейтін тұлғаларға өткізу.
Қаржылық есеп кәсіпорын дайындайтын қаржылық ақпараттың сипатымен және көлемімен байланысты.Ол ақпаратты әр түрлі категориялық тұлғаларға өткізеді.Бұл тұлғалар компанияға инвестициялар салады,оған несиелер береді немесе бірігіп экономикалық қызмет жасайды.Бухгалтердің міндеттері шешім қабылдауға құқығы бар сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді өткізу.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың заңдылығы шығындардың орынсыз жұмсалынбауы,материалдық құндылықтардың қатаң тәртіппен ұқыпты да тиімді жұмсалынуы қаржылық есеп жұмысын жүргізудің міндеті болып табылады.Қаржылық есептің мәліметтрі мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын,өзінің басапқы түрін,көлемін сақтай отырып,құнын шығарылған өнімге,орындалған жұмысқа,көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,яғни материалдық активтерді айтады.
«Негізгі құралдарға»-қозғалмайтын мүлік,жер учаскелері,үйлер мен ғимараттар ,өткізгіш тетіктер,машиналар мен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары,есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары,көлік тасымалдау саймандары,өнім және жұмыс малдары,көп жылдық көшеттер,шаруашылықтың ішкі жолы,тағыда басқалар жатады.
Қаржылық есеп кәсіпорын дайындайтын қаржылық ақпараттың сипатымен және көлемімен байланысты.Ол ақпаратты әр түрлі категориялық тұлғаларға өткізеді.Бұл тұлғалар компанияға инвестициялар салады,оған несиелер береді немесе бірігіп экономикалық қызмет жасайды.Бухгалтердің міндеттері шешім қабылдауға құқығы бар сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді өткізу.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың заңдылығы шығындардың орынсыз жұмсалынбауы,материалдық құндылықтардың қатаң тәртіппен ұқыпты да тиімді жұмсалынуы қаржылық есеп жұмысын жүргізудің міндеті болып табылады.Қаржылық есептің мәліметтрі мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын,өзінің басапқы түрін,көлемін сақтай отырып,құнын шығарылған өнімге,орындалған жұмысқа,көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,яғни материалдық активтерді айтады.
«Негізгі құралдарға»-қозғалмайтын мүлік,жер учаскелері,үйлер мен ғимараттар ,өткізгіш тетіктер,машиналар мен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары,есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары,көлік тасымалдау саймандары,өнім және жұмыс малдары,көп жылдық көшеттер,шаруашылықтың ішкі жолы,тағыда басқалар жатады.
1.Баяхметов Т.Б., Нұрғалиева Г.Қ., Бухгалтерлік есеп принциптері: I,II (Оқу құралы), Алматы,2006-2007 -124 бет
2.Баяхметов Т.Б., Ашимова А.А., Аралық қаржылық есеп (Оқу құралы)-Алматы:ҚАЗККА баспасы,2006-156 бет.
3.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
4.К.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов, Алматы, Экономика-2006
5.Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.
Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. –Алматы: Экономик'С,2003,- 360 бет.
6. «Қазақстан- Орталық аудиті» тәуелсіз аудиторлық компаниясы. В.К.Радостовец., Т.Ғ. Ғабдуллин., В.В.Радостовец., О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы-2003г.
7.Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп. Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.-320 бет.
8. Н.Айрих, сертификатталған бухгалтер-практик. Бухгалтер бюллетені №6, Ақпан 2006.
2.Баяхметов Т.Б., Ашимова А.А., Аралық қаржылық есеп (Оқу құралы)-Алматы:ҚАЗККА баспасы,2006-156 бет.
3.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
4.К.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов, Алматы, Экономика-2006
5.Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.
Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. –Алматы: Экономик'С,2003,- 360 бет.
6. «Қазақстан- Орталық аудиті» тәуелсіз аудиторлық компаниясы. В.К.Радостовец., Т.Ғ. Ғабдуллин., В.В.Радостовец., О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы-2003г.
7.Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп. Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.-320 бет.
8. Н.Айрих, сертификатталған бухгалтер-практик. Бухгалтер бюллетені №6, Ақпан 2006.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- --
-----------4
I. Негізгі құралдар жайлы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі.-------------------------- -------------
---5
1.2 Табиғи ресурстар есебі.----------------------------- ----------------
-----12
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.--------17
2.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.----------------------- ---23
III. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі.
3.1 Негізгі құралдардың амортзациясы.---------------------- ---------
---29
3.2 Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау.---------------------------30
Қорытынды.------------------------- ----------------------------------- --
------32
Қолданылған әдебиеттер тізімі.---------------------------- --------------
--33
Қосымшалар.
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп ақпараттық жүйе ретінде қарастырылады.оның мақсаты
кәсіпорын туралы ақпаратты анықтау,жинау,көлемін өлшеу және кәсіпорынның
қаржылық жағдайын зерттейтін тұлғаларға өткізу.
Қаржылық есеп кәсіпорын дайындайтын қаржылық ақпараттың сипатымен және
көлемімен байланысты.Ол ақпаратты әр түрлі категориялық тұлғаларға
өткізеді.Бұл тұлғалар компанияға инвестициялар салады,оған несиелер береді
немесе бірігіп экономикалық қызмет жасайды.Бухгалтердің міндеттері шешім
қабылдауға құқығы бар сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді өткізу.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың
заңдылығы шығындардың орынсыз жұмсалынбауы,материалдық құндылықтардың қатаң
тәртіппен ұқыпты да тиімді жұмсалынуы қаржылық есеп жұмысын жүргізудің
міндеті болып табылады.Қаржылық есептің мәліметтрі мен көрсеткіштері
қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір
негіз болып табылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы,яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын,өзінің басапқы түрін,көлемін
сақтай отырып,құнын шығарылған өнімге,орындалған жұмысқа,көрсетілген
қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдарға-қозғалмайтын мүлік,жер учаскелері,үйлер мен
ғимараттар ,өткізгіш тетіктер,машиналар мен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуіш
аспаптары мен құралдары,есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары,көлік тасымалдау саймандары,өнім және жұмыс
малдары,көп жылдық көшеттер,шаруашылықтың ішкі жолы,тағыда басқалар жатады.
I. Негізгі құралдар туралы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 13.11.96жылы № 3Ұлттық комиссиясы бекітіп,01.01.97 жылғы күшіне
енген қаулысына сәйкес №6Негізгі құралдар есебібухгалтерлік есеп
стандарттары бойынша реттеледі.Бұл стандарттың негізгі мақсаты
кәсіпорын,меншігіндегі немесе оның уақытша пайдаланылуындағы негізгі
құралдар есебі методикасын анықтау,шаруашылық жұмысын жүргізу немесе жедел
басқару болып табылады. №6бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес негізгі
құралдар есебінің негізгі сұрақтары келесі көрсеткіштерді дұрыс анықтау
болып табылады:
-Мойындау кезеңі;
-Қызмет ету мерзімі;
-Амортизация есептеу әдісі;
-Кезеңдегі күрделі салым;
-Бағала әдісі;
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына
пайдалынылады,қасиеті мен нысанын сақтай отырып,жанама түрде тозады,өзінің
құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті:
1. Расталған есептік мәліметтердің,техникалық паспорттардың,басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек еңбек құралдарының
барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастырады.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін,шығарылуын,қозғалысын есепте уақытылы
және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдарының тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді пайдалануына
бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру жөнінідегі шараларды
жүзеге асыру.
1. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді,қайта құруды және
модернизациялауды жүргізумен байланыты шығындарды есепте дұрыс және
уақытылы көрсетуді жүзеге асыру.
2. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау.
1. Негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерік
есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдар бұл-бірнеше кезең бойы өнімді өндіруі,тауарларды
жеткізу немесе қызмет ету, жалға беру үшін қолданылатын кәсіпорынның
материалдық активтері .
Актив негізгі құралдар болып есептелінеді, егер:
1. ұзақ мерзімді актив
2. материалдық акив
3. табыс алу мақсатымен кәсіпорынның қызметінде қолданылады
4. сату үшін емес алынады.
Негізгі құралдар түрлері бойынша бөлінеді.Негізгі құралдардың түрі
–бұл кәсіпорынның қыметінде қолдану мәні бойынша бірдей активтер
тобы.Мысалы:
Жер
Жер және ғимарат
Машиналық жабдықтар
Кемеле
Ұшақтар
Автотранспорттық құралдар
Кеңселік жабдықтар
Осы негізгі құралдардың түрлері бойынша синтетикалық шоттардар
ашылады.2005жылғы стандарттары бойынша негізгі құралдардың есебі үшін екі
әдіс қолданылады:батапқы құн бойынша,әдл құн бойынша.
Бастапқы құнға негізгі құралдарды алумен байланысты көліктік
шығындар,орналастыру шығындары,объектіні қажетті жағдайда келтіру шығындары
кіреді.
Егер компания әділ құнмен есептеу әдісін қолданса,онда негізгі
құралдар есепте нарықтық құнмен көрсетіледі.Қайта бағалау жүргізу өте
қажетті,қаржылық есептілікте қайта бағалаудың кезеңділігін көрсету қажет
(3,5жыл) сонымен бірге қайта бағалау қашан,кіммен,қандай топта жүргізуін
көрсету керек.
Негізгі құралдарды актив ретінде бастапқы мойындау оның жиналған
тозуын ескеріп өзіңдік құнмен есептейді.
Негізгі құралдың ғылыми негізделген жіктемесе алға қойған мақсаттарға
жету үшін,маңызды шарт болып табылады.Жіктемелік топтауға өндірістік
–техниклық мақсаты бойынша,тозу қарқыны,қызмет мерзімі,жөндеудің
ерекшелігі,икемділігімен техникалық жаңалығының дәрежесі бойынша өте жақын
негізгі қорлар енгізіледі.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады,олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал- жабдық,құрал- саймандар т.б)әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар,құрал- жабдықтар,өткізгіш қондырғылар).Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші-қор
қайтарымы болып табылады,ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар-тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар.Олар ұжымының мәдени тұрмыстық (ғимараттр,тұрғын үй коммуналдық
шаруашыық,денсаулық сақтау мүлкі,т.б)қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.Меншікті дегеніміз-субъектіге тиесілі және оның баланысында
көрініс табатын негізгі құралдар.Белгіленен мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар,жалға алынған құралдар болып
саналады.Оларды жалға берушінің балансында есептейді,жалға алушы 001-ші
Жалға алынған негізгі құралдарбаланстан тыс шотында есептейді.Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып,жалға алушы келісілген
бағамен сатып алынуына болады.Оларды 121(2411)-ші Жер,122(2412)-ші Үйлер
мен ғимараттар,123(2413)-ші Мешік және құрал жабдықтар ,өткізгіш
қондырғылар,124(2414)-ші Көлік құралдары,125(2416)-ші Басқада негігі
құралдаршоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып
бөлінеді.Қолданыстағы жқмыс істеп тұрған негізгі құралдар,әрекет етіп
тұрғандар болып саналады.Жұмыс істемей тұрғандар-бұл жұмысы тоқтатылған
немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар.Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді.Мүіктікке(заттай)көрінісі бар,яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер,ғимараттар,машиналар,жабдықт ар)жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге
(топтарға)бөлінеді:жер,үйлер,ғимара ттар,өткізгіш тетектер,машиналар және
құрал- жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық);күш
беретін машиналар және жабдықтар;жұмысшы машиналар және жабдықтар;өлшеу
және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар;есептеу
техникасы;басқа машиналар мен құрал жабдық;көлік құралдары;құрал
сайман;өндірістік мүлік және жабдықтар;шаруашылық мүлік;жұмысшы және өнім
беретін мал;көп жылдық екпе ағаштар;жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)шыққан
күрделі шығын;басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
Жер-субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.Жерге меншік
құкығы бар болса,онда олар құқық актісімен расталуы керек.Ондай актісі
берілген болса,онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады.
Үйлер –халыққа еңбек етуге,тұруға,әлеуметтік мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік
құрылыс объектілері.Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады.
Ғимараттар-еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді
орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс
объектілері (шахта ұңғысы,мұнай мұнарасы,бөгет,көпір,автомобиль
жолды).Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып
табылады.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар)-электр,жылу немесе механикалық
энергияны өтізу қондырғылары(электр өткізу
желілері,трансмиссиялар,құбырлар).Э лектр желілері бойынша,мысалы,электр
станциясы бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және
подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады.
Машиналар мен жабдықтар-күш беретін машиналар және жабдықтар;жұмысшы
машиналар және жабдықтар;өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар;әрбір машина,егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшеге болмаса,оған кіретін бейімделген құралдарды,соған тиісті
заттарды,аспаптарды,қоршауды,фундам ентті қоса алғанда,мүліктік объекті
болып саналады.Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
Күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор –машиналары;түрлі энергияны механикалық энергияға,яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары(тракторлар мен
өздігінен жүретін шассирлер,бу двигательдері,турбиналар,іштей жану
двигательдері,электр двигательдер).
Жұмыс машиналар мен жабдықтар –еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек
затына механикалық,жылу және химиялық әсер етуге арналған
машиналар,ақпараттар және құрал- жабдық (токарьлық бұранда кесетін
станоктар,ағаш кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары,қондырғылар және лабораториялық жабдықтар-
өлшеуге,өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар,сондай-ақ лабороторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар(дозаторлар,амперметрл ер,микроскоптар);
есептеу техникасы-процестерді жылдамдату және автоматтандыруға арналған
машиналар,қондырғылар,аспаптар(комп ьтерлер,басқарушы және басқа есептеу
машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар –машиналар,аппараттар және басқа құрал –
жабдық(телефон станцияларының,радио тораптарының жабдығы,өрт сөндіргіш
машиналар);
көлік құралдары-адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары(автомобиль,темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы,жегін
көлігі).Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал -сайман-қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды,ағашты және т.б.өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар(кесетін,соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары).Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар-өндірістік операцияларды орындау
немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар;еңбекті қорғауға
көмектесетін жабдықтар;сұйық,сусымалы және басқа материалдарды сақтауға
арналған сыйымды заттар;өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда
мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік-кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар,шкафтар.кілемдер).Дербе с мәні бар әрбір объект-мүліктік объекті
бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал-ат,өгіз,түйе, және басқа
жұмысқа пайдаланылатын малдар:өнім беретін мал-мүйізді ірі қара мал,асыл
тұқымды айғырлар мен биелер,буралар мен інгендер,бұғылар,маралдар,еркек
шошқалар мен мегежіндер,ешкілер,саулық қойлар мен қошқарлар.Әрбір ересек
мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер-қолдан егілген,көп жылдық өсімдіктер(жеміс және
жидек ағаштары,жүзімдіктер,гүлдердің көп жылдық түрлері,роза
плантациялары,өсімдіктен жасалған қоршаулар,жерді қорғайтын өсімдіктер).Жас
өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген(жеміс жидек бере
бастаған)өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар(ғимаратсыз)-ауыл шаруашылық
мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын
жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар(жер
учаскелерін жоспарлау,жерді егін егу үшін өңдеу,егіс даласын тастардан
тазарту);
Басқа да негізгі құралдар-кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да
салымдар.Негізгі құрал жабдықтардың
бастапқы,ағымдық,баланыстық,сату,жо ю,тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы(тарихи) құн-негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен
нақты өндіріс шығындарынан,соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан(мысалға,ҚҚС,жеңіл автомобильдердісатып алу кезіңде төленген,баж
салығы т.б.),сондай-ақ орнату,жеткізіп беру,монтаждау,пайдалануға қосу
шығындары,несие үшін пайыздар,және т.б.шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –актіде
көрсетілген сатып алу құны,қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы,сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі,жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу,тазалау,тегістеу,т.б.кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстын шегерілімінен басқа)жұмсалатын шығыстар.
Құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналармен құрал- жабдықтар бойынша-сатып алу құны
тасымалдау,соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру,машиналар мен құрал
-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығы т.б.тексеру мақсатымен өткізілетін
сынақтарға жұмсалатын шығындар.
Үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде-құрылыс
материалдарды,құрал-жабдықтар,құрыл ыс машиналарымен механизімдерінің
жқмысы,жұмысшылардың еңбек ақысы,үстеме шығысының тиесілі
үлесі,сәулетшілер,заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі,құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар,құрылыс салу кезіндегі
берілген кредиттер бойынша проценттер,құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатыншығыстар,т.б.-құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да
бастапқы құнға қосылады;
Жерді үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде-иеленген кезде
өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің
бастапқы құнын шектеу қажет,өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану
мерзімі шектеулі әрі олар тозады.Ал жерлерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген,сондықтан олар амортизацияланбайды.Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса,үйлер мен ғимраттар,жеміс ағаштары т.б.бұзуғу(түбімен
жұлып алуға) жатады.
Мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимраттар бойнша-объектіні
тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-жабдықтарды
сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады,егер де оның құны тапсырыс беруші
тарапынан төленген болса;
Құрылтайшыларды жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-өздерінің
келіілген бағасы бойынша.
Субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша-сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы
бойынша,жеткізу немесе сатып алынған объектілердің(алушының құрал-
жабдықтарды орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде)тозу сомасын
қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
Айырбас операциялардың алынған объектілердің-бастапқы құны негізгі
құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады,ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған ақша
қаражаттарының сомасына тең болады.Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын
объектілер де әр түрлі мақсатқа арналған объектілерде жатады.
Жас малдарды негізгі табынға аударған кезде-малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
Негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша-
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты бысқа да шыққан шығындар ;
Жас өсімдіктер бойынша-өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу,күтіп-баптау,көбейту тазартуға кеткен нақты шығындар;
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі қүралдар
бойынша-олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша-жүргізілген жұмыс
бойнша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін,қосымша салынған
күрделі салымдар немесе құралдардың жарым-жартылай жойылуы,объектіні
демонтаждау негізгі құралдардың жағдайынаәсер ететін болса,ондабірінші
кезекте,пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы мүмкін.
Ағымдық құн –бұл негізгі құралдардың белгілі мерзімдегі нарықтық бағасы
бойынша бағаланған құны.
Баланыстық құн-бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
басапқы құны.
Сату құны-бірін- бірі жақсы білетін және мәмлеге келуге дайын тәуелсіз
жақтардың негізгі құралдарды өзара айрбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны-тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құраларды жою кезінде
пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,метал
сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтырдың құны.
Амортизацияланған құн –негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою
құндарының арасындағы айырмашылығы,ал ол жүйелі түрде амотизациялық жолмен
нормативтік қызмеіне немесе барлық пайдалы кезені субъектінің шығысы
ретінде таратылыды,бұл кезде :
-пайдалы кезен қызметі-бұл кезен ішіндегі негізгі құралдары пайдаланудан
экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
-нормативтік қызмет кезені-бұл кезен ішіндегі белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12(2410)-ші негізгі құралдарбөлімшесінінің
мынадай мүліктік активтік шотттарында жүргізіледі:121(2411)-ші
жер,122(2412)-шіғимараттар мен құрылғылар,123(243)-шімашиналар мен
жабдықтар,өткізгіш тетіктер,124(2414)-шікөлік құралдары,125(2416)-
шібасқада негізгі құралдар .
Сонымен бірге, 126(2930)-шы аяқталмаған қрылысшотында аяқталмаған
күрделі салымдар,көпжылдық өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар жас
малдарды өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:негізгі құралдардың келіп
түсуін,кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын,дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уқытылуы көрсетілуін;олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды;негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін,сондай-ақ есептелген амортизация
сомасын есепте дұрыс көрсетілуін,егізгі құралдардың қор қайтарылымын
анықтауды,жаң техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін;негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді
есебін;негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде
жасауын және олардың нәтижесін есепте көрстілуін,негізгі құралдарды сату
және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз
етілуі керек.
2. Табиғи ресурстар есебі
Табиғи ресурстар-мұнай,табиғи қазбалар сияқты активтер.Олар екіге
бөлінеді:
1.Толық тұтыну.
2.Активтің ауысуы табиғи процесте болады.
Негізгі құралдарға қарағанда,табиғи ресурстарды физикалық уақыт кезеңінде
қолданады,ол өзінің физикалық сипатын сақтайды.
Ресуртардан түскен шығын мен пайданы есептеу көп уақытты алуы мүмкін.Оны
есептеу базасы келесі 4 фактордан тұрады:
1.Қазынаның бастапқы бағасы
2.Барлау шығыны
3.Өңдеу бағасы
4.Шығындардың орнын толтыру
Тұтынушы бағасы-бұл заң арқылы төленіп,ізделінген және табылмаған табиғи
ресурстарға немесе табылған ресурстарға төленген құн.Коммерциялық табиғи
ресурстар табылған жағдайда меншікті көп уақытқа жалға береді және де сома
төленеді.Тұтынушы бағасы “Аяталмаған меншік”шотында қарастырылады және
табиғи ресурстарды табысты барлауға бөледі.Егер де барлау жұмыстары
табыссыз,яғни ойдағыдай болмаса,онда ол өз бағасын шығын ретінде жоғалтады.
Барлауға кеткен шығындар-бұл ресурстарда тексеруге кеткен шығындар.Бұл
шығындар шығыс қарсылығында көрсетіледі.
Өңдеу бағасы келесідей бөлінеді:
1.Материалдық жабдықтар бойынша
2.Материлдық емес шығындарды өңдеу бойынша
Ресурстарды алуға қажетті барлық ауыр жабдықтар және оларды
кәсіпорындарға немесе тасымалдауға дайындау материалды жабдықтауға
жатады.Осыған байанысты жабдықтарды бір қазу объектісінен басқа да шахта
объектілеріне ауыстыруға болады,активтің бағасы тұтынушылар бағасына
кірмейді.Қорытындысында жабдықтауларға бөлек амортизация
есептелінеді.Жабдықтар оларды бірітіру мүмкін емес амортизацияның уақытына
немесе ресурстың уақытына дейін жұмыс жасауы керек және қайсысы қысқа соған
да байланысты болады.
Материалды емес шығындар тұтынушы базасының бір бөлігі болп саналады.Бұл
шығында осындай қаулылармен:бурение,тунель,шахта және скважинала,материалды
сипаттамаға кірмейтін табиғи ресурстарды алуға міндетті.
Өзінің учаскелеріндегі шығындардың орнын толтыру ресурстары табылғаннан
кейінгі табиғи жағдайына байланысты.Бұл шығындар азаю базасына қосылуы
керек.
Табиғи ресурстардң базасын шығарып тастау.
Азаю әдісі өнім бірлігіне сенеді,келесіні білдіреді:азаю бірлік санына
уақыт кезеңіне байланысты.Осыған сәйкес баға өнімнің бірлігін,барлық ақша
бағасынтабиғи ресурсының ликвидация бағасынын бірлік санын анықтайды және
ол баға орнына байланысты болады.Азаюды анықтау үшін баға бірлігін баға
санына көбейтеміз.
Мысалы “Максвелл” компаниясы 1000га жерде алтын табуға рұқсат
алады.Лизингтің бағасы $30000 құрайды,шығындар бақылау учаскелерімен
байлансты -$80000,материалды емес шығындарды өңдеу ашық шахтаға енгізіледі-
$550000.Барлық шығын сомасы,бірінші шахтадан алынған алтын құны $66000
құрайды.Компанияның бағасы бйнша шахтада 100000 алтын өңдірілген.Есептеу
нормасының анықтылығы келесі түрде:
Шығындардың бірлікке шаққандағы анықтмасы=(барлық шығын-ликвидация бағасы
)Қортынды бірлік саны.
Шығндардың бірлікке шаққандағы анықтамасы=(660000-0)100000=$6.6
Егер де астапқы жылда 15000 алынса,онда 1 жылға $99000 (15000
унция*$6.6)құрады.Проводкаларда көрсетілген анықтама:
Қор 99000
Жинақталған тозулар 99000
Шот қорлары 1жылға өткізу бойынша материалдардың баға ақшасынна
кредиттеледі.Кейбір жағдайларда жинақалған тозуларда шоттар қолданылмайды
және сома табиғи ресустардың актив бөліміне кіреді.Баланыстық есеп аумақ
бағасына кіреді және жинақталған сомасының күндері келесі:
Шахтадағы алтын қоры(алғашқы бағасы) $660000
Жинақталған қордағы шығару $99000$561000
Пайда мен шығыс шығындары азаю өткізілген өнімде көрсетіледі.
Мұнай және газ бөлімерінде,барлау шығындарында,ресурстар табылмаған
жағдайдағы әдіс:
1.Өзіндік құнның толық әдісі
2.Қолайлы пайда табу әдісі
Бірінші әдіс,барлау кезінде ресурстар табылмаған,қолайлы барлау бағасын
қарастырады.
Осы қолайлы пайда табу әдісінде шығындарды капиталдандыру қарастырылады.
Пайдаланғаннан кейін есеп шығынын қалай жүргізу керек?
Шығындар, үлкен пайда табу үшін болашақта капиталдануы керек,бұл уақытты
шығындар,қызмет көрсетуді қолдайды және де шығысқа кіруі керек.
Шығындарды капиталдандыру үшін,осы үш міндеттің біреуі болуы тиіс:
1.Пайдалы активтің уақыты өсуі керек
2.Активтен шыққанбірлік сан өсуі керек
3.Шығарылған өнімнің сапасы жоғары болуы керек
Егер де осы үш міндеторындалмаса,онда шығындарды кіріс кезеңінен шығарып
тастайды.
Модификация-бұл активтердің өсуі немесе ұлғаюы.Модификация шығыны негізгі
құрал бағасына кіреді,өйткені капиталданады.
Даму және ауысу- бұл активтің ауысуы,активке жақсаруы.Дамуға қазіргі
уақытта активтің жаңа активке қолданылуы (мысалы,бетоннан жасалған еден ағш
еденге).Аналитекалық актив белгісінің айырбасы(ағаш еденінің ағаш еденіне).
Егерде осы шығындар болашақтағы кәсіпорындардың актив потенциалын өіретін
болса,онда ол капиталданады.Есеп осы үшеуінің біреуімен өтеді,ол осы
уақытқа байланысты болады.
1.Белгілеу тәсілі.Бұл амал егерде баланыстың бағасы бұрынғы активтен
белгілі болса қолданылады.Онда бұрынғы активтің бағасы ликвидацияға
ұшырайды және жаңа активтің бағасына ауыстырылады.
Мысалы:”Паур”компаниясы бұрынғы су құбырларыныңтрубасын жаңадан жасалған
пластикалық трубаға ауыстырады.Бұрынғы трубаның баланыстық бағасы $10000
(алғашқы бағасы $150000-жинақталған тозу $140000),ликвидация бағасы
$1000.Пластикалық трубаның бағасы $120000.Компания ескі трубаны жаңа
трубаға ауыстырғаннан кейін $119000 төлеу керек.Праводка:
Су құбыр жүйесі 25000
Жинақталған тозу 140000
Негізгі құралдардан шыққан шығын 4000
Су құбыр жүйесі 150000
Ақша құралдары($120000-$1000) 119000
Егер бұрынғы актив баланысының бағасы анықталмайтын болса,онда келесі
әдістер қолданылады:
2. Жаңа капиталдың бағасы.Бұл жағдайда бұрынғы активтегі баланыстың бағасы
шоттан көшірілмейді.
3.Жинақталған тозуды қосу.Бұл әдіс егер де активтің саны немесе сапасы
жақсартылмаса,бірақ уақыты ұзартылған жағдайда қолданылады.Шығындар
жинақталған тозу шотында дебеттелінеді.
Ығыстыру және қайтадан құру – бұл активтің бір орыннан екінші орынға
ауысуы.Егерде бастапқы құрудың бағасы белгілі болса,ығыстыру бағасы
саналады,қайтадан құру ауысады (баланыстың бағасы белгілі).
Егер де бастапқы құрудың бағасы белгілі болмаса және өзіндік құны сома
бойынша қайтадан құрылса,болашақта экономикаға пайда әкеледі,актив сияқты
капиталдандарады.
Егер бастапқы құрудың бағасы белгілі болмаса және қайтадан құру бағасы
немесе болашақтағы экономиканың пайдасы белгісіз болады.Шығындарды
қозғалғаннан бастап шығысқа көшіріледі.
Жөндеу – бұл шығын,жұмыс ауқымының активінде көрінеді.
Ағымдағы жөндеу шығыны негізгі құралдардың жұмыс уақытында көрінеді.Олар
шығыс мерзімі шоттарына жатады,осыларға ауыстырғанда,негізінде осы мерзім
негізгі мерзім болып табылады және пайда алып келеді.Ағымдағы жөндеу шығыны
шығарылады.
Егер де толықтай жөндеу болса,бірнеше уақыт аралығында экономикалық пайда
алынады және шығындар модификация ретінде есептелінуі қажет,өсу немесе
ауыстыру.
Жөндеу нақты жыл уақытда жиі болып тұру керек,себебі шығындар аралығын
жақсартуға “Жөндеу резерві шоты қолданылады”.
Мысалы:”Мелман”компаниясына жөндеуге кеткен сома $500000 құрайды.Ендігі
жөндеу екінші немесе төртінші квартлда болуы мүмкін.
Бірінші квартлдың соңы:
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві(5000000\4) 125000
Екінші квартлдің соңы (өндеу шығындары$150000 шықты).
Жөндеу резерві 150000
Ақша құралдары,төлем жалақысы,ТМЗ және тағы басқа. 150000
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві 125000
Үшінші кварталдың соңы
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві 125000
Төртінші квартлдің соңы (өңдеу шығындары $170000 құрады)
Жөндеу резерві
Ақша құралдары ,төлем жалақысы, ТМЗ және тағы басқа 170000
Жөндеуге кеткен шығыс 45000
Жөндеу резерві ($150000+$270000-$125000-$125000-
$125000) 45000
“Жөндеу резерві” шотының сальдосын екінші жылға қалдыруға болмайды.
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен,жылдар мерзімінің
әсерімен,табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде бртіндеп
тозады.Тозудың екі түрі болады:табиғи және сапалық(моральдық)(заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады,яғни жұмыс істеу үрдісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі,үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құрайтындай дәрежеге жетуі.Негізгі құралдың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес,оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысы.Яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы(физикалық тозуы)олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқада факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей ақ
құнсызданып,өндірістің даму үрдісінен кейін қалуы,яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін
жаағдайда болуынан пайда болады(туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе,негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз,олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі-өндіріс салаларында
ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады.Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын
бұйымды,құрал-жабдықты және тағыда басқаларды өндіруге кететін қажетті
уақыт азаяды да,оның құны соғұырлым төмендейді.Осыған сәкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдқтардың,машиналардың,яғни
негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі
құралдардың бағасына қарағанда арзан болады.Мұндай жағдай ұйымдарға
қымбат және тозыңқырағанмашиналар мен көліктерінің,құрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі
құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми –техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген,өнімділігі жоғары әрі
тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты.Кәсіпорындарда
өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына,техникалық жағынан
жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта
тиімді болып табылады.
Негізгі құралдар(үйлер мен ғимараттар,машиналар, көліктер және тағы
басқалары)өндіріс үрдісінеде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп
шығарылатын,жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады.Бұл
үдеріс “амортизация”деп аталады.Амортизацияның сөзі латын тілінен
аударған да “өтеу” деген мағынаны білдіреді.Амортизация белгіленген бір
мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады.Ал мұны амортизациялық
аударым деп атайды.Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына
кіріп,ал қнім сатылған кезде қайтарып отырады,яғни негізгі құралдардың
тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы
қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдың
амортизациялық аударым сомасы.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен,кіріске алынған негізгі құралдарға
амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептелінеді.Ал ұйымның баланысынан есептеп шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан (бірінен)бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
1. Құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі.
2. Құнды орындалған жұмыстың,өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептеп шығару әдісі.
3. Жылдамдатып есептен шығару әдісітері:
-қалдық құнының кему әдісі
-сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынын есеп
саясатында көрсетіліп,бір есеп беру кезеңінін екінші есеп беру кезеңіне
дейін дәйектілі түрде қолданады.Егер негізгі құралдарға амортизацияялық
аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістердің қандай
себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты(тура жолды) есептен шығару әдісі
Құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.Бұл
әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу
мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген.Бұл әдіс
бойынша,яғни құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі
құралдарға есептелінетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты
мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы :станоктың бастапқы құны бір миллион(1000000)теңге,ал қалдық құны
жүз мың (100000) теңгені құрайды.Бұл станоктың пйдалану мерзімін бес (5)
жыл деп орын алып,осы жоғары да айтылған әдіс бойынша бір жылдық
амортизациялық аударымды есептейтін болсақ,ол жүз сексен мың(180000)
теңгені құрайды.Яғни:
1000000-100 000=900000
9000005=180000
Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге((1000000-
100 000),яғни бастапқы құн мен қалдық құнның айырмасы), ал оны пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы бір жылдың амортизациялық аударым сомасы табылады.Бұл
станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға
тиіс соманы 100% (пайыз) деп алып,ал бір жылдың амортизациялық аударым
мөлшерін(1005=20%)сол соманың 20%(пайыз) деп те табуға болады.Бұл жағдайда
жоғарыда көрсеткішке тең сома табылады.
900000 x 20%=180000
Кесте 1
Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелуін төмендегі
кестеден көруге болады
Станок Бір жылдық Жинақ Станок ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- --
-----------4
I. Негізгі құралдар жайлы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі.-------------------------- -------------
---5
1.2 Табиғи ресурстар есебі.----------------------------- ----------------
-----12
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1 Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.--------17
2.2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.----------------------- ---23
III. Негізгі құралдар амортизациясының ХҚЕС бойынша есебі.
3.1 Негізгі құралдардың амортзациясы.---------------------- ---------
---29
3.2 Ұтымды пайдалану мерзімін қайта қарау.---------------------------30
Қорытынды.------------------------- ----------------------------------- --
------32
Қолданылған әдебиеттер тізімі.---------------------------- --------------
--33
Қосымшалар.
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп ақпараттық жүйе ретінде қарастырылады.оның мақсаты
кәсіпорын туралы ақпаратты анықтау,жинау,көлемін өлшеу және кәсіпорынның
қаржылық жағдайын зерттейтін тұлғаларға өткізу.
Қаржылық есеп кәсіпорын дайындайтын қаржылық ақпараттың сипатымен және
көлемімен байланысты.Ол ақпаратты әр түрлі категориялық тұлғаларға
өткізеді.Бұл тұлғалар компанияға инвестициялар салады,оған несиелер береді
немесе бірігіп экономикалық қызмет жасайды.Бухгалтердің міндеттері шешім
қабылдауға құқығы бар сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді өткізу.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың
заңдылығы шығындардың орынсыз жұмсалынбауы,материалдық құндылықтардың қатаң
тәртіппен ұқыпты да тиімді жұмсалынуы қаржылық есеп жұмысын жүргізудің
міндеті болып табылады.Қаржылық есептің мәліметтрі мен көрсеткіштері
қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір
негіз болып табылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы,яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын,өзінің басапқы түрін,көлемін
сақтай отырып,құнын шығарылған өнімге,орындалған жұмысқа,көрсетілген
қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдарға-қозғалмайтын мүлік,жер учаскелері,үйлер мен
ғимараттар ,өткізгіш тетіктер,машиналар мен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуіш
аспаптары мен құралдары,есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары,көлік тасымалдау саймандары,өнім және жұмыс
малдары,көп жылдық көшеттер,шаруашылықтың ішкі жолы,тағыда басқалар жатады.
I. Негізгі құралдар туралы жалпы түсінік
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 13.11.96жылы № 3Ұлттық комиссиясы бекітіп,01.01.97 жылғы күшіне
енген қаулысына сәйкес №6Негізгі құралдар есебібухгалтерлік есеп
стандарттары бойынша реттеледі.Бұл стандарттың негізгі мақсаты
кәсіпорын,меншігіндегі немесе оның уақытша пайдаланылуындағы негізгі
құралдар есебі методикасын анықтау,шаруашылық жұмысын жүргізу немесе жедел
басқару болып табылады. №6бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес негізгі
құралдар есебінің негізгі сұрақтары келесі көрсеткіштерді дұрыс анықтау
болып табылады:
-Мойындау кезеңі;
-Қызмет ету мерзімі;
-Амортизация есептеу әдісі;
-Кезеңдегі күрделі салым;
-Бағала әдісі;
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына
пайдалынылады,қасиеті мен нысанын сақтай отырып,жанама түрде тозады,өзінің
құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті:
1. Расталған есептік мәліметтердің,техникалық паспорттардың,басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек еңбек құралдарының
барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастырады.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін,шығарылуын,қозғалысын есепте уақытылы
және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдарының тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді пайдалануына
бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру жөнінідегі шараларды
жүзеге асыру.
1. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді,қайта құруды және
модернизациялауды жүргізумен байланыты шығындарды есепте дұрыс және
уақытылы көрсетуді жүзеге асыру.
2. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау.
1. Негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерік
есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдар бұл-бірнеше кезең бойы өнімді өндіруі,тауарларды
жеткізу немесе қызмет ету, жалға беру үшін қолданылатын кәсіпорынның
материалдық активтері .
Актив негізгі құралдар болып есептелінеді, егер:
1. ұзақ мерзімді актив
2. материалдық акив
3. табыс алу мақсатымен кәсіпорынның қызметінде қолданылады
4. сату үшін емес алынады.
Негізгі құралдар түрлері бойынша бөлінеді.Негізгі құралдардың түрі
–бұл кәсіпорынның қыметінде қолдану мәні бойынша бірдей активтер
тобы.Мысалы:
Жер
Жер және ғимарат
Машиналық жабдықтар
Кемеле
Ұшақтар
Автотранспорттық құралдар
Кеңселік жабдықтар
Осы негізгі құралдардың түрлері бойынша синтетикалық шоттардар
ашылады.2005жылғы стандарттары бойынша негізгі құралдардың есебі үшін екі
әдіс қолданылады:батапқы құн бойынша,әдл құн бойынша.
Бастапқы құнға негізгі құралдарды алумен байланысты көліктік
шығындар,орналастыру шығындары,объектіні қажетті жағдайда келтіру шығындары
кіреді.
Егер компания әділ құнмен есептеу әдісін қолданса,онда негізгі
құралдар есепте нарықтық құнмен көрсетіледі.Қайта бағалау жүргізу өте
қажетті,қаржылық есептілікте қайта бағалаудың кезеңділігін көрсету қажет
(3,5жыл) сонымен бірге қайта бағалау қашан,кіммен,қандай топта жүргізуін
көрсету керек.
Негізгі құралдарды актив ретінде бастапқы мойындау оның жиналған
тозуын ескеріп өзіңдік құнмен есептейді.
Негізгі құралдың ғылыми негізделген жіктемесе алға қойған мақсаттарға
жету үшін,маңызды шарт болып табылады.Жіктемелік топтауға өндірістік
–техниклық мақсаты бойынша,тозу қарқыны,қызмет мерзімі,жөндеудің
ерекшелігі,икемділігімен техникалық жаңалығының дәрежесі бойынша өте жақын
негізгі қорлар енгізіледі.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады,олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал- жабдық,құрал- саймандар т.б)әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар,құрал- жабдықтар,өткізгіш қондырғылар).Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші-қор
қайтарымы болып табылады,ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар-тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар.Олар ұжымының мәдени тұрмыстық (ғимараттр,тұрғын үй коммуналдық
шаруашыық,денсаулық сақтау мүлкі,т.б)қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.Меншікті дегеніміз-субъектіге тиесілі және оның баланысында
көрініс табатын негізгі құралдар.Белгіленен мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар,жалға алынған құралдар болып
саналады.Оларды жалға берушінің балансында есептейді,жалға алушы 001-ші
Жалға алынған негізгі құралдарбаланстан тыс шотында есептейді.Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып,жалға алушы келісілген
бағамен сатып алынуына болады.Оларды 121(2411)-ші Жер,122(2412)-ші Үйлер
мен ғимараттар,123(2413)-ші Мешік және құрал жабдықтар ,өткізгіш
қондырғылар,124(2414)-ші Көлік құралдары,125(2416)-ші Басқада негігі
құралдаршоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып
бөлінеді.Қолданыстағы жқмыс істеп тұрған негізгі құралдар,әрекет етіп
тұрғандар болып саналады.Жұмыс істемей тұрғандар-бұл жұмысы тоқтатылған
немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар.Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді.Мүіктікке(заттай)көрінісі бар,яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер,ғимараттар,машиналар,жабдықт ар)жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге
(топтарға)бөлінеді:жер,үйлер,ғимара ттар,өткізгіш тетектер,машиналар және
құрал- жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық);күш
беретін машиналар және жабдықтар;жұмысшы машиналар және жабдықтар;өлшеу
және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар;есептеу
техникасы;басқа машиналар мен құрал жабдық;көлік құралдары;құрал
сайман;өндірістік мүлік және жабдықтар;шаруашылық мүлік;жұмысшы және өнім
беретін мал;көп жылдық екпе ағаштар;жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)шыққан
күрделі шығын;басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
Жер-субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.Жерге меншік
құкығы бар болса,онда олар құқық актісімен расталуы керек.Ондай актісі
берілген болса,онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады.
Үйлер –халыққа еңбек етуге,тұруға,әлеуметтік мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік
құрылыс объектілері.Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады.
Ғимараттар-еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді
орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс
объектілері (шахта ұңғысы,мұнай мұнарасы,бөгет,көпір,автомобиль
жолды).Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып
табылады.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар)-электр,жылу немесе механикалық
энергияны өтізу қондырғылары(электр өткізу
желілері,трансмиссиялар,құбырлар).Э лектр желілері бойынша,мысалы,электр
станциясы бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және
подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады.
Машиналар мен жабдықтар-күш беретін машиналар және жабдықтар;жұмысшы
машиналар және жабдықтар;өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар;әрбір машина,егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшеге болмаса,оған кіретін бейімделген құралдарды,соған тиісті
заттарды,аспаптарды,қоршауды,фундам ентті қоса алғанда,мүліктік объекті
болып саналады.Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
Күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор –машиналары;түрлі энергияны механикалық энергияға,яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары(тракторлар мен
өздігінен жүретін шассирлер,бу двигательдері,турбиналар,іштей жану
двигательдері,электр двигательдер).
Жұмыс машиналар мен жабдықтар –еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек
затына механикалық,жылу және химиялық әсер етуге арналған
машиналар,ақпараттар және құрал- жабдық (токарьлық бұранда кесетін
станоктар,ағаш кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары,қондырғылар және лабораториялық жабдықтар-
өлшеуге,өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар,сондай-ақ лабороторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар(дозаторлар,амперметрл ер,микроскоптар);
есептеу техникасы-процестерді жылдамдату және автоматтандыруға арналған
машиналар,қондырғылар,аспаптар(комп ьтерлер,басқарушы және басқа есептеу
машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар –машиналар,аппараттар және басқа құрал –
жабдық(телефон станцияларының,радио тораптарының жабдығы,өрт сөндіргіш
машиналар);
көлік құралдары-адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары(автомобиль,темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы,жегін
көлігі).Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал -сайман-қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды,ағашты және т.б.өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар(кесетін,соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары).Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар-өндірістік операцияларды орындау
немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар;еңбекті қорғауға
көмектесетін жабдықтар;сұйық,сусымалы және басқа материалдарды сақтауға
арналған сыйымды заттар;өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда
мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік-кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар,шкафтар.кілемдер).Дербе с мәні бар әрбір объект-мүліктік объекті
бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал-ат,өгіз,түйе, және басқа
жұмысқа пайдаланылатын малдар:өнім беретін мал-мүйізді ірі қара мал,асыл
тұқымды айғырлар мен биелер,буралар мен інгендер,бұғылар,маралдар,еркек
шошқалар мен мегежіндер,ешкілер,саулық қойлар мен қошқарлар.Әрбір ересек
мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер-қолдан егілген,көп жылдық өсімдіктер(жеміс және
жидек ағаштары,жүзімдіктер,гүлдердің көп жылдық түрлері,роза
плантациялары,өсімдіктен жасалған қоршаулар,жерді қорғайтын өсімдіктер).Жас
өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген(жеміс жидек бере
бастаған)өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар(ғимаратсыз)-ауыл шаруашылық
мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын
жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар(жер
учаскелерін жоспарлау,жерді егін егу үшін өңдеу,егіс даласын тастардан
тазарту);
Басқа да негізгі құралдар-кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да
салымдар.Негізгі құрал жабдықтардың
бастапқы,ағымдық,баланыстық,сату,жо ю,тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы(тарихи) құн-негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен
нақты өндіріс шығындарынан,соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан(мысалға,ҚҚС,жеңіл автомобильдердісатып алу кезіңде төленген,баж
салығы т.б.),сондай-ақ орнату,жеткізіп беру,монтаждау,пайдалануға қосу
шығындары,несие үшін пайыздар,және т.б.шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –актіде
көрсетілген сатып алу құны,қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы,сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі,жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу,тазалау,тегістеу,т.б.кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстын шегерілімінен басқа)жұмсалатын шығыстар.
Құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналармен құрал- жабдықтар бойынша-сатып алу құны
тасымалдау,соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру,машиналар мен құрал
-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығы т.б.тексеру мақсатымен өткізілетін
сынақтарға жұмсалатын шығындар.
Үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде-құрылыс
материалдарды,құрал-жабдықтар,құрыл ыс машиналарымен механизімдерінің
жқмысы,жұмысшылардың еңбек ақысы,үстеме шығысының тиесілі
үлесі,сәулетшілер,заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі,құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар,құрылыс салу кезіндегі
берілген кредиттер бойынша проценттер,құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатыншығыстар,т.б.-құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да
бастапқы құнға қосылады;
Жерді үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде-иеленген кезде
өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің
бастапқы құнын шектеу қажет,өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану
мерзімі шектеулі әрі олар тозады.Ал жерлерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген,сондықтан олар амортизацияланбайды.Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса,үйлер мен ғимраттар,жеміс ағаштары т.б.бұзуғу(түбімен
жұлып алуға) жатады.
Мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимраттар бойнша-объектіні
тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-жабдықтарды
сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады,егер де оның құны тапсырыс беруші
тарапынан төленген болса;
Құрылтайшыларды жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-өздерінің
келіілген бағасы бойынша.
Субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша-сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы
бойынша,жеткізу немесе сатып алынған объектілердің(алушының құрал-
жабдықтарды орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде)тозу сомасын
қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
Айырбас операциялардың алынған объектілердің-бастапқы құны негізгі
құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады,ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған ақша
қаражаттарының сомасына тең болады.Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын
объектілер де әр түрлі мақсатқа арналған объектілерде жатады.
Жас малдарды негізгі табынға аударған кезде-малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
Негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша-
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты бысқа да шыққан шығындар ;
Жас өсімдіктер бойынша-өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу,күтіп-баптау,көбейту тазартуға кеткен нақты шығындар;
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі қүралдар
бойынша-олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша-жүргізілген жұмыс
бойнша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін,қосымша салынған
күрделі салымдар немесе құралдардың жарым-жартылай жойылуы,объектіні
демонтаждау негізгі құралдардың жағдайынаәсер ететін болса,ондабірінші
кезекте,пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы мүмкін.
Ағымдық құн –бұл негізгі құралдардың белгілі мерзімдегі нарықтық бағасы
бойынша бағаланған құны.
Баланыстық құн-бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
басапқы құны.
Сату құны-бірін- бірі жақсы білетін және мәмлеге келуге дайын тәуелсіз
жақтардың негізгі құралдарды өзара айрбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны-тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құраларды жою кезінде
пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,метал
сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтырдың құны.
Амортизацияланған құн –негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою
құндарының арасындағы айырмашылығы,ал ол жүйелі түрде амотизациялық жолмен
нормативтік қызмеіне немесе барлық пайдалы кезені субъектінің шығысы
ретінде таратылыды,бұл кезде :
-пайдалы кезен қызметі-бұл кезен ішіндегі негізгі құралдары пайдаланудан
экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
-нормативтік қызмет кезені-бұл кезен ішіндегі белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12(2410)-ші негізгі құралдарбөлімшесінінің
мынадай мүліктік активтік шотттарында жүргізіледі:121(2411)-ші
жер,122(2412)-шіғимараттар мен құрылғылар,123(243)-шімашиналар мен
жабдықтар,өткізгіш тетіктер,124(2414)-шікөлік құралдары,125(2416)-
шібасқада негізгі құралдар .
Сонымен бірге, 126(2930)-шы аяқталмаған қрылысшотында аяқталмаған
күрделі салымдар,көпжылдық өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар жас
малдарды өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:негізгі құралдардың келіп
түсуін,кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын,дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уқытылуы көрсетілуін;олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды;негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін,сондай-ақ есептелген амортизация
сомасын есепте дұрыс көрсетілуін,егізгі құралдардың қор қайтарылымын
анықтауды,жаң техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін;негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді
есебін;негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде
жасауын және олардың нәтижесін есепте көрстілуін,негізгі құралдарды сату
және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз
етілуі керек.
2. Табиғи ресурстар есебі
Табиғи ресурстар-мұнай,табиғи қазбалар сияқты активтер.Олар екіге
бөлінеді:
1.Толық тұтыну.
2.Активтің ауысуы табиғи процесте болады.
Негізгі құралдарға қарағанда,табиғи ресурстарды физикалық уақыт кезеңінде
қолданады,ол өзінің физикалық сипатын сақтайды.
Ресуртардан түскен шығын мен пайданы есептеу көп уақытты алуы мүмкін.Оны
есептеу базасы келесі 4 фактордан тұрады:
1.Қазынаның бастапқы бағасы
2.Барлау шығыны
3.Өңдеу бағасы
4.Шығындардың орнын толтыру
Тұтынушы бағасы-бұл заң арқылы төленіп,ізделінген және табылмаған табиғи
ресурстарға немесе табылған ресурстарға төленген құн.Коммерциялық табиғи
ресурстар табылған жағдайда меншікті көп уақытқа жалға береді және де сома
төленеді.Тұтынушы бағасы “Аяталмаған меншік”шотында қарастырылады және
табиғи ресурстарды табысты барлауға бөледі.Егер де барлау жұмыстары
табыссыз,яғни ойдағыдай болмаса,онда ол өз бағасын шығын ретінде жоғалтады.
Барлауға кеткен шығындар-бұл ресурстарда тексеруге кеткен шығындар.Бұл
шығындар шығыс қарсылығында көрсетіледі.
Өңдеу бағасы келесідей бөлінеді:
1.Материалдық жабдықтар бойынша
2.Материлдық емес шығындарды өңдеу бойынша
Ресурстарды алуға қажетті барлық ауыр жабдықтар және оларды
кәсіпорындарға немесе тасымалдауға дайындау материалды жабдықтауға
жатады.Осыған байанысты жабдықтарды бір қазу объектісінен басқа да шахта
объектілеріне ауыстыруға болады,активтің бағасы тұтынушылар бағасына
кірмейді.Қорытындысында жабдықтауларға бөлек амортизация
есептелінеді.Жабдықтар оларды бірітіру мүмкін емес амортизацияның уақытына
немесе ресурстың уақытына дейін жұмыс жасауы керек және қайсысы қысқа соған
да байланысты болады.
Материалды емес шығындар тұтынушы базасының бір бөлігі болп саналады.Бұл
шығында осындай қаулылармен:бурение,тунель,шахта және скважинала,материалды
сипаттамаға кірмейтін табиғи ресурстарды алуға міндетті.
Өзінің учаскелеріндегі шығындардың орнын толтыру ресурстары табылғаннан
кейінгі табиғи жағдайына байланысты.Бұл шығындар азаю базасына қосылуы
керек.
Табиғи ресурстардң базасын шығарып тастау.
Азаю әдісі өнім бірлігіне сенеді,келесіні білдіреді:азаю бірлік санына
уақыт кезеңіне байланысты.Осыған сәйкес баға өнімнің бірлігін,барлық ақша
бағасынтабиғи ресурсының ликвидация бағасынын бірлік санын анықтайды және
ол баға орнына байланысты болады.Азаюды анықтау үшін баға бірлігін баға
санына көбейтеміз.
Мысалы “Максвелл” компаниясы 1000га жерде алтын табуға рұқсат
алады.Лизингтің бағасы $30000 құрайды,шығындар бақылау учаскелерімен
байлансты -$80000,материалды емес шығындарды өңдеу ашық шахтаға енгізіледі-
$550000.Барлық шығын сомасы,бірінші шахтадан алынған алтын құны $66000
құрайды.Компанияның бағасы бйнша шахтада 100000 алтын өңдірілген.Есептеу
нормасының анықтылығы келесі түрде:
Шығындардың бірлікке шаққандағы анықтмасы=(барлық шығын-ликвидация бағасы
)Қортынды бірлік саны.
Шығндардың бірлікке шаққандағы анықтамасы=(660000-0)100000=$6.6
Егер де астапқы жылда 15000 алынса,онда 1 жылға $99000 (15000
унция*$6.6)құрады.Проводкаларда көрсетілген анықтама:
Қор 99000
Жинақталған тозулар 99000
Шот қорлары 1жылға өткізу бойынша материалдардың баға ақшасынна
кредиттеледі.Кейбір жағдайларда жинақалған тозуларда шоттар қолданылмайды
және сома табиғи ресустардың актив бөліміне кіреді.Баланыстық есеп аумақ
бағасына кіреді және жинақталған сомасының күндері келесі:
Шахтадағы алтын қоры(алғашқы бағасы) $660000
Жинақталған қордағы шығару $99000$561000
Пайда мен шығыс шығындары азаю өткізілген өнімде көрсетіледі.
Мұнай және газ бөлімерінде,барлау шығындарында,ресурстар табылмаған
жағдайдағы әдіс:
1.Өзіндік құнның толық әдісі
2.Қолайлы пайда табу әдісі
Бірінші әдіс,барлау кезінде ресурстар табылмаған,қолайлы барлау бағасын
қарастырады.
Осы қолайлы пайда табу әдісінде шығындарды капиталдандыру қарастырылады.
Пайдаланғаннан кейін есеп шығынын қалай жүргізу керек?
Шығындар, үлкен пайда табу үшін болашақта капиталдануы керек,бұл уақытты
шығындар,қызмет көрсетуді қолдайды және де шығысқа кіруі керек.
Шығындарды капиталдандыру үшін,осы үш міндеттің біреуі болуы тиіс:
1.Пайдалы активтің уақыты өсуі керек
2.Активтен шыққанбірлік сан өсуі керек
3.Шығарылған өнімнің сапасы жоғары болуы керек
Егер де осы үш міндеторындалмаса,онда шығындарды кіріс кезеңінен шығарып
тастайды.
Модификация-бұл активтердің өсуі немесе ұлғаюы.Модификация шығыны негізгі
құрал бағасына кіреді,өйткені капиталданады.
Даму және ауысу- бұл активтің ауысуы,активке жақсаруы.Дамуға қазіргі
уақытта активтің жаңа активке қолданылуы (мысалы,бетоннан жасалған еден ағш
еденге).Аналитекалық актив белгісінің айырбасы(ағаш еденінің ағаш еденіне).
Егерде осы шығындар болашақтағы кәсіпорындардың актив потенциалын өіретін
болса,онда ол капиталданады.Есеп осы үшеуінің біреуімен өтеді,ол осы
уақытқа байланысты болады.
1.Белгілеу тәсілі.Бұл амал егерде баланыстың бағасы бұрынғы активтен
белгілі болса қолданылады.Онда бұрынғы активтің бағасы ликвидацияға
ұшырайды және жаңа активтің бағасына ауыстырылады.
Мысалы:”Паур”компаниясы бұрынғы су құбырларыныңтрубасын жаңадан жасалған
пластикалық трубаға ауыстырады.Бұрынғы трубаның баланыстық бағасы $10000
(алғашқы бағасы $150000-жинақталған тозу $140000),ликвидация бағасы
$1000.Пластикалық трубаның бағасы $120000.Компания ескі трубаны жаңа
трубаға ауыстырғаннан кейін $119000 төлеу керек.Праводка:
Су құбыр жүйесі 25000
Жинақталған тозу 140000
Негізгі құралдардан шыққан шығын 4000
Су құбыр жүйесі 150000
Ақша құралдары($120000-$1000) 119000
Егер бұрынғы актив баланысының бағасы анықталмайтын болса,онда келесі
әдістер қолданылады:
2. Жаңа капиталдың бағасы.Бұл жағдайда бұрынғы активтегі баланыстың бағасы
шоттан көшірілмейді.
3.Жинақталған тозуды қосу.Бұл әдіс егер де активтің саны немесе сапасы
жақсартылмаса,бірақ уақыты ұзартылған жағдайда қолданылады.Шығындар
жинақталған тозу шотында дебеттелінеді.
Ығыстыру және қайтадан құру – бұл активтің бір орыннан екінші орынға
ауысуы.Егерде бастапқы құрудың бағасы белгілі болса,ығыстыру бағасы
саналады,қайтадан құру ауысады (баланыстың бағасы белгілі).
Егер де бастапқы құрудың бағасы белгілі болмаса және өзіндік құны сома
бойынша қайтадан құрылса,болашақта экономикаға пайда әкеледі,актив сияқты
капиталдандарады.
Егер бастапқы құрудың бағасы белгілі болмаса және қайтадан құру бағасы
немесе болашақтағы экономиканың пайдасы белгісіз болады.Шығындарды
қозғалғаннан бастап шығысқа көшіріледі.
Жөндеу – бұл шығын,жұмыс ауқымының активінде көрінеді.
Ағымдағы жөндеу шығыны негізгі құралдардың жұмыс уақытында көрінеді.Олар
шығыс мерзімі шоттарына жатады,осыларға ауыстырғанда,негізінде осы мерзім
негізгі мерзім болып табылады және пайда алып келеді.Ағымдағы жөндеу шығыны
шығарылады.
Егер де толықтай жөндеу болса,бірнеше уақыт аралығында экономикалық пайда
алынады және шығындар модификация ретінде есептелінуі қажет,өсу немесе
ауыстыру.
Жөндеу нақты жыл уақытда жиі болып тұру керек,себебі шығындар аралығын
жақсартуға “Жөндеу резерві шоты қолданылады”.
Мысалы:”Мелман”компаниясына жөндеуге кеткен сома $500000 құрайды.Ендігі
жөндеу екінші немесе төртінші квартлда болуы мүмкін.
Бірінші квартлдың соңы:
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві(5000000\4) 125000
Екінші квартлдің соңы (өндеу шығындары$150000 шықты).
Жөндеу резерві 150000
Ақша құралдары,төлем жалақысы,ТМЗ және тағы басқа. 150000
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві 125000
Үшінші кварталдың соңы
Жөндеуге кеткен шығыс 125000
Жөндеу резерві 125000
Төртінші квартлдің соңы (өңдеу шығындары $170000 құрады)
Жөндеу резерві
Ақша құралдары ,төлем жалақысы, ТМЗ және тағы басқа 170000
Жөндеуге кеткен шығыс 45000
Жөндеу резерві ($150000+$270000-$125000-$125000-
$125000) 45000
“Жөндеу резерві” шотының сальдосын екінші жылға қалдыруға болмайды.
II. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
2.1Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен,жылдар мерзімінің
әсерімен,табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде бртіндеп
тозады.Тозудың екі түрі болады:табиғи және сапалық(моральдық)(заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады,яғни жұмыс істеу үрдісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі,үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құрайтындай дәрежеге жетуі.Негізгі құралдың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес,оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысы.Яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы(физикалық тозуы)олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқада факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей ақ
құнсызданып,өндірістің даму үрдісінен кейін қалуы,яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін
жаағдайда болуынан пайда болады(туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе,негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз,олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі-өндіріс салаларында
ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады.Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын
бұйымды,құрал-жабдықты және тағыда басқаларды өндіруге кететін қажетті
уақыт азаяды да,оның құны соғұырлым төмендейді.Осыған сәкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдқтардың,машиналардың,яғни
негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі
құралдардың бағасына қарағанда арзан болады.Мұндай жағдай ұйымдарға
қымбат және тозыңқырағанмашиналар мен көліктерінің,құрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі
құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми –техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген,өнімділігі жоғары әрі
тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты.Кәсіпорындарда
өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына,техникалық жағынан
жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта
тиімді болып табылады.
Негізгі құралдар(үйлер мен ғимараттар,машиналар, көліктер және тағы
басқалары)өндіріс үрдісінеде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп
шығарылатын,жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады.Бұл
үдеріс “амортизация”деп аталады.Амортизацияның сөзі латын тілінен
аударған да “өтеу” деген мағынаны білдіреді.Амортизация белгіленген бір
мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады.Ал мұны амортизациялық
аударым деп атайды.Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына
кіріп,ал қнім сатылған кезде қайтарып отырады,яғни негізгі құралдардың
тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы
қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдың
амортизациялық аударым сомасы.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен,кіріске алынған негізгі құралдарға
амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептелінеді.Ал ұйымның баланысынан есептеп шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан (бірінен)бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
1. Құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі.
2. Құнды орындалған жұмыстың,өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептеп шығару әдісі.
3. Жылдамдатып есептен шығару әдісітері:
-қалдық құнының кему әдісі
-сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынын есеп
саясатында көрсетіліп,бір есеп беру кезеңінін екінші есеп беру кезеңіне
дейін дәйектілі түрде қолданады.Егер негізгі құралдарға амортизацияялық
аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістердің қандай
себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты(тура жолды) есептен шығару әдісі
Құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.Бұл
әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу
мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген.Бұл әдіс
бойынша,яғни құнды бір қалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі
құралдарға есептелінетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты
мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы :станоктың бастапқы құны бір миллион(1000000)теңге,ал қалдық құны
жүз мың (100000) теңгені құрайды.Бұл станоктың пйдалану мерзімін бес (5)
жыл деп орын алып,осы жоғары да айтылған әдіс бойынша бір жылдық
амортизациялық аударымды есептейтін болсақ,ол жүз сексен мың(180000)
теңгені құрайды.Яғни:
1000000-100 000=900000
9000005=180000
Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге((1000000-
100 000),яғни бастапқы құн мен қалдық құнның айырмасы), ал оны пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы бір жылдың амортизациялық аударым сомасы табылады.Бұл
станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға
тиіс соманы 100% (пайыз) деп алып,ал бір жылдың амортизациялық аударым
мөлшерін(1005=20%)сол соманың 20%(пайыз) деп те табуға болады.Бұл жағдайда
жоғарыда көрсеткішке тең сома табылады.
900000 x 20%=180000
Кесте 1
Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелуін төмендегі
кестеден көруге болады
Станок Бір жылдық Жинақ Станок ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz