Жас физиологиясы мен мектеп гигиенасы. Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
ТАҚЫРЫБЫ 1:Жас физиологиясы мен мектеп гигиенасы. Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
ТАҚЫРЫБЫ 3: Жоғары жүйке әрекеті, оның жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 4: Сенсорлық жүйелер сезім мүшелер гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 5: Ішкі секрециялық бездер жүйесінің физиологиясы
ТАҚЫРЫБЫ 6: Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 7: Зат пен энергия алмасуының жас ерекшеліктері. Оқушылардың тағам гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 8: Қанның жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 9: Балалардағы қан айналу жүйесі
ТАҚЫРЫБЫ 10: Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері. Тыныс алу гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 11: Сыртқа шығару жүйелерінің жас ерекшеліктері. Терінің құрылысы мен қызметі және жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 12: Тірек.қимыл жүйесінің жас ерекшеліктері мен гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 13: Оқыту мен тәрбиелеу жағдайларының оқушылар денсаулығына әсері
Семинар және практика сабақтарының қысқаша сипаттамасы
Емтиханға дайындалуға арналған сұрақтар
Тест тапсырмалары:
ТАҚЫРЫБЫ 3: Жоғары жүйке әрекеті, оның жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 4: Сенсорлық жүйелер сезім мүшелер гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 5: Ішкі секрециялық бездер жүйесінің физиологиясы
ТАҚЫРЫБЫ 6: Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 7: Зат пен энергия алмасуының жас ерекшеліктері. Оқушылардың тағам гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 8: Қанның жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 9: Балалардағы қан айналу жүйесі
ТАҚЫРЫБЫ 10: Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері. Тыныс алу гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 11: Сыртқа шығару жүйелерінің жас ерекшеліктері. Терінің құрылысы мен қызметі және жас ерекшеліктері
ТАҚЫРЫБЫ 12: Тірек.қимыл жүйесінің жас ерекшеліктері мен гигиенасы
ТАҚЫРЫБЫ 13: Оқыту мен тәрбиелеу жағдайларының оқушылар денсаулығына әсері
Семинар және практика сабақтарының қысқаша сипаттамасы
Емтиханға дайындалуға арналған сұрақтар
Тест тапсырмалары:
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні ғылымның екі саласын қамтиды: 1. Жастық физиология. 2. Мектеп гигиенасы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы ілімі – жас ұрпақтарды тәрбиелеудің, оларға жасына лайық білім берудің, ақыл-ойын дамытудың, дені сау, сымбатты, сұлу етіп өсірудің негізі.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының басқа ғылымдармен байланысы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні анатомия және физиология, жалпы гигиена мен медициналық гигиена, биохимия, биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, генетика және т.б. биологиялық және табиғат тану ғылымдарында жинақталған мәліметтерге сүйенеді.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының даму тарихы.
Жасқа байланысты анатомия мен физиология және балалар гигиенасы жалпы алғанда медициналық қажеттіліктерге байланысты дамыды. Бұл тұрғыдан алғанда Н.Ф.Филатов, П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, И.П.Павлов, В.М.Бехтерев, И.А.Аршавский, А.Г.Хрипкова, т.б. секілді ғалым дәрігерлердің еңбектері аса маңызды орын алады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының дамуына Қазақстан ғалымдары да зор еңбек сіңірді. Физиология саласында академиктер А.П.Полосухин, Н.О.Базанова, профессорлар Қ.Д.Дюсембин, А.М.Бекетаев, І.А,Бірімжанова, Х.Қ.Сәтбаева жемісті еңбек етті. Гигиена саласында профессор Б.А.Атшабаров, академик Т.Ш.Шарманов, профессор А.А.Алдашев сынды ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының зерттеу әдістері
Басқа ғылымдар іспетті жастық физиология мен мектеп гигиенасы бірнеше ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланады: бақылау, табиғи тәжірбие, лабораториялық тәжірбие (эксперимент), функциялық жүктеме, антропометрия, телеметрия және т.б.
Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары, олардың өсуі мен дамуының негізгі көрсеткіштері.
Балалар мен жасөспірімдердің организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде шеңбері.
Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуының бірнеше заңдылықтары бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі бомайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жасына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның жағдайларына тәуелділігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы ілімі – жас ұрпақтарды тәрбиелеудің, оларға жасына лайық білім берудің, ақыл-ойын дамытудың, дені сау, сымбатты, сұлу етіп өсірудің негізі.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының басқа ғылымдармен байланысы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні анатомия және физиология, жалпы гигиена мен медициналық гигиена, биохимия, биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, генетика және т.б. биологиялық және табиғат тану ғылымдарында жинақталған мәліметтерге сүйенеді.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының даму тарихы.
Жасқа байланысты анатомия мен физиология және балалар гигиенасы жалпы алғанда медициналық қажеттіліктерге байланысты дамыды. Бұл тұрғыдан алғанда Н.Ф.Филатов, П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, И.П.Павлов, В.М.Бехтерев, И.А.Аршавский, А.Г.Хрипкова, т.б. секілді ғалым дәрігерлердің еңбектері аса маңызды орын алады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының дамуына Қазақстан ғалымдары да зор еңбек сіңірді. Физиология саласында академиктер А.П.Полосухин, Н.О.Базанова, профессорлар Қ.Д.Дюсембин, А.М.Бекетаев, І.А,Бірімжанова, Х.Қ.Сәтбаева жемісті еңбек етті. Гигиена саласында профессор Б.А.Атшабаров, академик Т.Ш.Шарманов, профессор А.А.Алдашев сынды ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының зерттеу әдістері
Басқа ғылымдар іспетті жастық физиология мен мектеп гигиенасы бірнеше ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланады: бақылау, табиғи тәжірбие, лабораториялық тәжірбие (эксперимент), функциялық жүктеме, антропометрия, телеметрия және т.б.
Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары, олардың өсуі мен дамуының негізгі көрсеткіштері.
Балалар мен жасөспірімдердің организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде шеңбері.
Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуының бірнеше заңдылықтары бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі бомайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жасына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның жағдайларына тәуелділігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
Негізгі әдебиеттер:
1. Дюсембин Қ., Алиакбарова З.М.«Жасқа сай физиологиясы және мектеп гигиенасы. Алматы,2003
2. Дюсембин Қ.Д., Алиакбарова З.М., Абеуова «Жасқа сай физиология және валеология», Алматы, 2007ж
3. Алиакбарова З.М. «Мектеп гигиенасынан практикалық сабақтардың методикалық нұсқаулары». Алматы,2009
4. Рымжанов Қ.С.Төленбек И.М. ) «Адам мен жануарлар физиологиясы»(2-бөлім), Алматы, «РК»,2000
5. Төленбек И.М.,«Адам мен жануарлар физиологиясы»
(1-бөлім)Алматы, «Білім»,2002
6. Физиология развития ребенка. Руководство по возрастной физиологии. Под редакцией Безруких М.М., Фарбер Д.А. М. //Издательский НПО «МОДЭК». – 2010. - 768 с.
7. Хрипкова А.Г. и др. «Возрастная физиология и школьная гигиена». М.,1990
8. «Физиология человека и животных», т.2 под. Ред. Б.И. Ткаченко, С.Петербург, 1994
Қосымша әдебиеттер:
1. Төленбек И.М.,«Адам мен жануарлар физиологиясы»
(1-бөлім)Алматы, «Білім»,2002
2. Рымжанов Қ.С.Төленбек И.М. ) «Адам мен жануарлар физиологиясы»(2-бөлім), Алматы, «РК»,2000
3. Апанасенко Н.М. Физическое развитие детей и подростков. Киев. - 1998.
4. Алиакбарова З.М. Методическое руководство для практических занятий по школьной гигиене. Алма-Ата. - 2004.
5. Сапин М.Р., Сивоглазов В.И. Анатомия и физиология человека (с возрастными особенностями детского организма). М.: Academia. – 2008. - 383 с. http://www.neobook.ru
6. Анатомический атлас. Основы строения и физиологии человека /Под ред. А.И. Бориса. - 2010. – Харвест. – 143 с. http://www.neobook.ru
7. Чувин Б.Т. Физиологическая регуляция функций организма человека. - Владос. – 2003. http://www.kanctorg.ru
8. Любимова З.В., Маринова К.В., Никинина А.А. Возрастная физиология. В 2 частях, часть 1, 2. -Владос. – 2004. http://www.kanctorg.ru
9. Безруких М.М., Сонькин В.Д., Фарбер Д.А. Возрастная физиология (физиология развития ребенка). – Академия. – 2003. http://www.kanctorg.ru
10. Гурин В.Н. Физиология человека и животных. Практикум. – 2003. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
11. Покровский В.М., Коротько Г.Ф. Физиология человека. В 2 т; т.1. – 1997. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
12. Покровский В.М., Коротько Г.Ф. Физиология человека. В 2 т; т.2. – 1997. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
ИНТЕРНЕТ РЕСУРСТАРДЫҢ ТІЗІМІ:
1. Жас ерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы / возрастная физиология и школьная гигиена. 5. 57.3. Ж 33. [Текст] : оқу-әдістемелік кешені webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe.
2. Жас ерекшелігі физиологиясы және мектеп гигиенасы. Мектеп жасындағы балалардың өсуі мен дамуының жалпы заң-дылықтары, нерв жүйесінің физиологиясы. Анализаторлар физиологиясы мен гигиенасы. www.portal.edu.kz/…/tx_skpdfviewer/050102.pdf 434 КБ
3. Жас ерекшелік физиологиясы мен мектеп гигиенасы. Сулейменкулова А. CD. 655. -//- Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы курсы бойынша лекциялық тақырыптар.
www.lib.tarsu.kz/rus/all.doc/Электронный фонд.doc 2,1 МБ
4. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы Набидоллина, Ш. С.: оқулық / www/lib.kazsu.kz/bullet/b2008-12/
5. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. . Дүйсембин Қ., Алиакбарова З Алматы, «Дәуір»,2003. 400 б. 3. www.agun.kz/docs/vn20093_biology.pdf 3,9 МБ
6. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы.
Жас ерекшелік педагогикасы. Оқулық. Мұсаева С.А., Бегалиев Т.Б.www.ppi.kz/ru/16r_130.htm
7. Түзету мекемелері мерзімінде қыздар білім алу мүмкіндігінен айрылады, әрі олардың денсаулық және гигиена сақтаудағы ерекше қажеттіліктері көп жағдайда назарға алынбайды. ең кіші жас – баланың ұлттық заңнамаға сәйкес белгілі бір құқықтарға ие...
www.stopdettrud.kz/download/…/glossary.pdf 1,8 МБ
8. Мектеп оқушыларына кафедрадағы мамандықтар бойынша кәсіби бағдар беру жұмыстарын ұйымдастырады және өзі қатысады.Білім алушылардың жеке және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып, білім беру қызметінің дамыту және түзетубағдарламаларын... www.edu.gov.kz/…/2009_god/kaz/Kval_na_kaz.. doc 813 КБ 9. Жас өспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы. Амантаева Г. www.libsir.narod.ru/OBSOJ.htm
10. Жас ерекшелік педагогикасы. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. Ш. Набидоллина. www.union.kz/…/6.11-baishev-books_92000.doc 119 КБ
11. Жас ерекшелік педагогикасы : Мұсаева С. А., Бегалиев Т. Б. оқулық.-Алматы,2008. шт. 20. 2725.
11.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. НабидоллинаШ.оқулық.www.vkgu.kz
1. Дюсембин Қ., Алиакбарова З.М.«Жасқа сай физиологиясы және мектеп гигиенасы. Алматы,2003
2. Дюсембин Қ.Д., Алиакбарова З.М., Абеуова «Жасқа сай физиология және валеология», Алматы, 2007ж
3. Алиакбарова З.М. «Мектеп гигиенасынан практикалық сабақтардың методикалық нұсқаулары». Алматы,2009
4. Рымжанов Қ.С.Төленбек И.М. ) «Адам мен жануарлар физиологиясы»(2-бөлім), Алматы, «РК»,2000
5. Төленбек И.М.,«Адам мен жануарлар физиологиясы»
(1-бөлім)Алматы, «Білім»,2002
6. Физиология развития ребенка. Руководство по возрастной физиологии. Под редакцией Безруких М.М., Фарбер Д.А. М. //Издательский НПО «МОДЭК». – 2010. - 768 с.
7. Хрипкова А.Г. и др. «Возрастная физиология и школьная гигиена». М.,1990
8. «Физиология человека и животных», т.2 под. Ред. Б.И. Ткаченко, С.Петербург, 1994
Қосымша әдебиеттер:
1. Төленбек И.М.,«Адам мен жануарлар физиологиясы»
(1-бөлім)Алматы, «Білім»,2002
2. Рымжанов Қ.С.Төленбек И.М. ) «Адам мен жануарлар физиологиясы»(2-бөлім), Алматы, «РК»,2000
3. Апанасенко Н.М. Физическое развитие детей и подростков. Киев. - 1998.
4. Алиакбарова З.М. Методическое руководство для практических занятий по школьной гигиене. Алма-Ата. - 2004.
5. Сапин М.Р., Сивоглазов В.И. Анатомия и физиология человека (с возрастными особенностями детского организма). М.: Academia. – 2008. - 383 с. http://www.neobook.ru
6. Анатомический атлас. Основы строения и физиологии человека /Под ред. А.И. Бориса. - 2010. – Харвест. – 143 с. http://www.neobook.ru
7. Чувин Б.Т. Физиологическая регуляция функций организма человека. - Владос. – 2003. http://www.kanctorg.ru
8. Любимова З.В., Маринова К.В., Никинина А.А. Возрастная физиология. В 2 частях, часть 1, 2. -Владос. – 2004. http://www.kanctorg.ru
9. Безруких М.М., Сонькин В.Д., Фарбер Д.А. Возрастная физиология (физиология развития ребенка). – Академия. – 2003. http://www.kanctorg.ru
10. Гурин В.Н. Физиология человека и животных. Практикум. – 2003. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
11. Покровский В.М., Коротько Г.Ф. Физиология человека. В 2 т; т.1. – 1997. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
12. Покровский В.М., Коротько Г.Ф. Физиология человека. В 2 т; т.2. – 1997. http://www. Physiology.ru/handbooks.html
ИНТЕРНЕТ РЕСУРСТАРДЫҢ ТІЗІМІ:
1. Жас ерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы / возрастная физиология и школьная гигиена. 5. 57.3. Ж 33. [Текст] : оқу-әдістемелік кешені webirbis.ksu.kz/…/cgiirbis_32.exe.
2. Жас ерекшелігі физиологиясы және мектеп гигиенасы. Мектеп жасындағы балалардың өсуі мен дамуының жалпы заң-дылықтары, нерв жүйесінің физиологиясы. Анализаторлар физиологиясы мен гигиенасы. www.portal.edu.kz/…/tx_skpdfviewer/050102.pdf 434 КБ
3. Жас ерекшелік физиологиясы мен мектеп гигиенасы. Сулейменкулова А. CD. 655. -//- Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы курсы бойынша лекциялық тақырыптар.
www.lib.tarsu.kz/rus/all.doc/Электронный фонд.doc 2,1 МБ
4. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы Набидоллина, Ш. С.: оқулық / www/lib.kazsu.kz/bullet/b2008-12/
5. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. . Дүйсембин Қ., Алиакбарова З Алматы, «Дәуір»,2003. 400 б. 3. www.agun.kz/docs/vn20093_biology.pdf 3,9 МБ
6. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы.
Жас ерекшелік педагогикасы. Оқулық. Мұсаева С.А., Бегалиев Т.Б.www.ppi.kz/ru/16r_130.htm
7. Түзету мекемелері мерзімінде қыздар білім алу мүмкіндігінен айрылады, әрі олардың денсаулық және гигиена сақтаудағы ерекше қажеттіліктері көп жағдайда назарға алынбайды. ең кіші жас – баланың ұлттық заңнамаға сәйкес белгілі бір құқықтарға ие...
www.stopdettrud.kz/download/…/glossary.pdf 1,8 МБ
8. Мектеп оқушыларына кафедрадағы мамандықтар бойынша кәсіби бағдар беру жұмыстарын ұйымдастырады және өзі қатысады.Білім алушылардың жеке және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып, білім беру қызметінің дамыту және түзетубағдарламаларын... www.edu.gov.kz/…/2009_god/kaz/Kval_na_kaz.. doc 813 КБ 9. Жас өспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы. Амантаева Г. www.libsir.narod.ru/OBSOJ.htm
10. Жас ерекшелік педагогикасы. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. Ш. Набидоллина. www.union.kz/…/6.11-baishev-books_92000.doc 119 КБ
11. Жас ерекшелік педагогикасы : Мұсаева С. А., Бегалиев Т. Б. оқулық.-Алматы,2008. шт. 20. 2725.
11.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. НабидоллинаШ.оқулық.www.vkgu.kz
Жас физиологиясы мен мектеп гигиенасы. Балалардың өсуі мен дамуының
негізгі заңдылықтары
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні ғылымның екі саласын қамтиды:
1. Жастық физиология. 2. Мектеп гигиенасы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы ілімі – жас ұрпақтарды
тәрбиелеудің, оларға жасына лайық білім берудің, ақыл-ойын дамытудың, дені
сау, сымбатты, сұлу етіп өсірудің негізі.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының басқа ғылымдармен байланысы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні анатомия және физиология,
жалпы гигиена мен медициналық гигиена, биохимия, биофизика, психология,
педагогика, гистология, цитология, генетика және т.б. биологиялық және
табиғат тану ғылымдарында жинақталған мәліметтерге сүйенеді.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының даму тарихы.
Жасқа байланысты анатомия мен физиология және балалар гигиенасы
жалпы алғанда медициналық қажеттіліктерге байланысты дамыды. Бұл тұрғыдан
алғанда Н.Ф.Филатов, П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, И.П.Павлов, В.М.Бехтерев,
И.А.Аршавский, А.Г.Хрипкова, т.б. секілді ғалым дәрігерлердің еңбектері
аса маңызды орын алады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының дамуына Қазақстан ғалымдары
да зор еңбек сіңірді. Физиология саласында академиктер А.П.Полосухин,
Н.О.Базанова, профессорлар Қ.Д.Дюсембин, А.М.Бекетаев, І.А,Бірімжанова,
Х.Қ.Сәтбаева жемісті еңбек етті. Гигиена саласында профессор Б.А.Атшабаров,
академик Т.Ш.Шарманов, профессор А.А.Алдашев сынды ғалымдардың еңбектерін
атауға болады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының зерттеу әдістері
Басқа ғылымдар іспетті жастық физиология мен мектеп гигиенасы
бірнеше ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланады: бақылау, табиғи тәжірбие,
лабораториялық тәжірбие (эксперимент), функциялық жүктеме, антропометрия,
телеметрия және т.б.
Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары, олардың өсуі мен
дамуының негізгі көрсеткіштері.
Балалар мен жасөспірімдердің организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене
көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде
шеңбері.
Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуының бірнеше заңдылықтары
бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі бомайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жасына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
2. Адамның жасының кезеңдері
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде
организмнің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге жетіп,
келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Осыны ескере отырып, 1965 ж.
адам организмін зерттейтін түрлі ғылымдар өкілдерінің (физиологтар,
гигиенистер, дәрігерлер, педагогтер, психологтар, философтар, генеттиктер
т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің
шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15 ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер
17-21 жас);
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (әйелдер 21-
35, ерлер 22-35 жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90
жас);
10. Егде жас (әйелдер 5-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер ме ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер(90 жастан әрі қарай).
ТАҚЫРЫБЫ 2: Жүйке жүйесінің физиологиясы
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі – нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар – глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электрлік изолятор
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анағұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны бір-бірмен теңеседі де,
кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып,
глиялардың үлесі көбейеді.
Нерв клеткасының құрлысы күрделі. Басқа тірі клеткалар тәрізді оның
мембранасы, ядросы, ядрошығы мен органоидтары болады. Нейронның басқа
клеткалардан айырмашылығы – денесінің көптеген өсінділері болады және
цитоплазмасында нейрофибриллдері бар.
Нейронның денесін сома деп атайды. Денесінен ұзынды-қысқалы
өсінділері – нерв талшықтары шығады. Ұзын талшығын аксон (грекше аксон-
тірек деген мағынада), қысқа талшықтарын дендрит деп атайды (дендрон-
ағаш). Аксонның сыртын қоршаған миелин қабығы бар. Миелин – ақ май
тәрізді (липид) заттан түзілген. Дендриттер – тармақталған қысқа
өсінділер. Дендриттердің бүртіктері бала туғаннан кейін көбейе түседі.
Нейрондардың бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше
құрлым арқылы іске асады. Адамның миы нәтижелі еңбек еткен сайын оның
синапстары көп болады. Сондықтан жаңа туған нәрестелерде синапстар аз
болып, ер жеткен сайын көбейе түсіп, ересек адамда өте көп болады.
Нервтер мен нерв талшықтары. Сыртқы қабықпен қапталған нерв клеткасының
өсінділерін нерв талшықтары деп атайды. Нерв талшықтары 2 түрлі болады:
миелинді және миелинсіз. Миелинді нерв талшығының сыртын миелин қабығы
қоршаған, ал миелинсіз талшықтың сыртын тек қана эндотелий қабығы
қоршаған, миелині болмайды.
Нерв талшықтарын олардың диаметріне байланысты 3 топқа бөледі: А, В, С
талшықтары. Қозуды орталыққа өткізетін нервтерді орталыққа тепкіш
немесе афференттік, мүшелерге таситын нервтерді орталықтан тепкіш
немесе эфференттік нерв дейді. Нервтердің көпшілігі аралас нервтер.
Олардың құрамында афференттік және эфференттік нервтер де болады.
Жүйке жүйесінің құрылысы. Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі
немесе перифериялық жүйке жүйесі болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі ми
мен жұлыннан тұрады.
Жұлын жүйке жүйесінің маңызды бөлімдерінің бірі. Түрлі нерв
әрекеттерінің бағытталуы мен реттелуі жұлын арқылы іске асады. Себебі
жұлын өткізгіштік қызмет атқарады да, оның бойымен дененің барлық
жерінен миға нерв импульстері мүшелерге барып, олардың қызметін
реттейді. Бұларға қоса, жұлында адамның қарапайым рефлекстерінің
орталықтары орналасқан (айталық, тізе рефлексі).
Адамның миы орталық жүйке жүйесінің ең негізгі маңызды бөлігі. Одан
12 жұп нервтер шығып, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның
еттерімен, тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен келетін
мәліметтерді жеткізеді. Ми сопақша ми, көпір, мишық, ортаңғы ми, аралық ми
және екі ми сыңарларынан тұрады.
Сопақша ми – жұлынның үстіңгі жағында орналасқан. Ол екі түрлі
қызмет атқарады: рефлекторлық және өткізгіштік. Сопақша мида тыныс, қан
айналыс, сору, шайнау, жұтыну, жөтел, түшкіру, сілекей, қарын және
қарынасты бездерінің сөлдерін шығаратын нерв орталықтары орналасқан және
ІХ-ХІІ ми нервтерінің ядролары орналасқан.
Вароли көпірі – сопақша мидың үстінде орналасқан. Сопақша ми мен
вароли көпірін артқы ми деп те атайды. Мұның қызметі де сопақша ми
тәрізді: рефлекторлық және өткізгіштік қызметтерін атқарады.
Мишық 3 бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлім
және мишықтың екі жарты шарлары. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары
дәрежелі реттеушісі болып есептеледі. Бұған қоса, мишық тыныс алуды,
жүректің соғуын қимылдың түріне байланысты лайықтап отырады.
Ортаңғы ми вароли көпірінің үстіңгі жағында орналасқан. Мұндағы
сұр заттар 4 төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы және
шығармашылық нервтерінің, қызыл және қара субстанцияның ядролары бар. 4
төмпешіктің алдыңғыларында алғашқы көру орталығы, артқы төмпешіктерінде
– алғашқы дыбыс бағдарлау реакциялары орындалады. Қара субстанция
үйлестірілген жұтыну, шайнау, саусақтардың нәзік қимылдарын реттеуге
қатысады. Қызыл ядрода еттің тонустары реттеледі.
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Ол 2
төмпешіктерден және төмпешік асты аймағынан тұрады. Төмпешіктерді таламус,
ал төмпешік асты аймағын гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың
барлық сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамус дененің жоғарғы дәрежелі
вегетативтік орталығы болып саналады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шарлары) мидың ең үлкен, ең маңызды
бөлімі. Адам миының барлық салмағының 80%-ын ми сыңарлары алып жатыр.
Құрлысы жағынан ми сыңарларының бір-бірмен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімі ретінде ми жарты шарлары бір-
бірімен байланысты екі үлкен қызмет атқарады:
1. Организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамның
мінез-құлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы – бұлардың бәрі жоғары
жүйке әрекеттері;
2. Организмнің қызметтерін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мүшелердің
қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру, келтіру, яғни үйлестіру.
Бұлар төменгі дәрежелі жүйке әрекеттері.
ТАҚЫРЫБЫ 3: Жоғары жүйке әрекеті, оның жас ерекшеліктері
Жоғарғы жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады. Жоғарғы жүйке әрекеті адам организмнің сыртқы ортамен қарым-
қатыныасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер:
ес, сана, ойлау, көңіл-күйі, ұйқы, түс көру, гипноз т.с.с. ми сыңарлары
мен олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.
И.П. Павлов барлық рефлекстерді екі топқа шартты және шартсыз
рефлекстер деп бөлген. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде организмнің
тірлігін сақтау үшін қажет. Балалардың шартсыз рефлекстерін туысыменен
тексеру арқылы олардың жүйке жүйесінің дамуын анықтайды. Шартсыз
рефлекстер туа пайда болып, өздерінің орындалуы үшін ешқандай
қосымша жағдайларды қажет етпейді: тітіркендіргіш әсер етісімен шартсыз
жауап пайда болады.
Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды, тек өмір тәжіриесінің негізінде,
сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Әркімнің өзінің
тұрмыс жағдайына қарай әр түрлі шартты рефлекстері болады.
Шартты рефлекстер организмді сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына
бейімдейді. Шартты рефлекстердің пайда болуына қажетті жағдайлар. Барлық
шартты рефлекстердің қалыптасуы үшін сыртқы ортаның қосымша белгілі бір
жағдайларын тудыру керек.
Балаларда шартты рефлекстерді тудыру үшін 3 жасқа дейін шартты әсер
ретінде баланың ұнататын тамағын немесе ойыншықты қолданады. Мысалы,
баланы жүргізіп үйреткенде шақырушы кісі кәмпитті (егер бұрын кәмпит
жеп жүрген бала болса) немесе жаңа ойыншықты көрсетіп шақырады да бала
тәй-тәй басып келсе, кәмпиттіойыншықты бере қояды. Кейіннен кәмпитті
алуға ұмтылған бала аяғын тезірек басуға мәжбүр болады (кәмпит
ұстаған адам бала алға басқан сайын шегініп, ара қашықтығын ұзартады),
сөйтіп баланың жүруін тездетеді.
Уақытша нервтік байланыс. Шартты тітркендіргіш әсер еткенде ми
қыртысының тітіркендіргішке сәйкес орталығында қозу ошағы пайда болады.
Сондықтан бірінші қозу ошағындағы нерв импульстері екінші орталыққа
тартылады да, екеуінің арасында байланыс пайда болады. Шартты
рефлекстердің пайда болуының негізгі – ми қыртысындағы нерв орталықтарының
арасында уақытша нервтік байланыстың пайда болуы.
Шартты рефлекстердің тежелуі және жас ерекшіліктері. Мидағы қозу мен
тежелу бір-бірімен байланысты өтеді. Қалыпты жағдайдағы мидағы қозу мен
тежелу дәл қажетті сәтте организмнің қызметін не үдетіп, не баяулатып
отырады. Тежелу 2 түрлі болады: сыртқы немесе шартсыз және ішкі немесе
шартты тежелу.
Ми қыртысының талдау және талқылау қызметтері. Динамикалы стереотип.
Талдау арқылы организм өзіне қажетті, тиімді әсерлерді бөліп алып,
ажыратады. Ми қыртысы әсер ететін тітіркендіргішітерді жіктеп талдайды.
Таңдалған әсерлерге дұрыс жауап қайтару үшін ми қыртысында олар қайта
жинақталып қорытылады, талқыланады. Мұны ми қыртысындағы талқылау дейді.
Талдау мен талқылау қабілеттері төменгі сатылы жүйке жүйесінің бөлімдері
– жұлында, ми бағанасында да жасалады. Дегенмен, ми қыртысы бұлардың
ең басты, ең маңызды орталығы.
Өте күрделі талдау мен талқылаудың үлгісі ретінде динамикалы
стереотипті алуға болады. Динамикалы стереотип (лат. динамика –
қозғалыстың, әрекеттің көптігі; грек. стерео-қатты + типос – таңда, із) деп
адам мен жануарлардың ми қыртысында ұзақ мерзім тұрақты ретпен әсер
еткен топты тітіркедіргіштің біртұтас шартты рефлекторлы әрекетті
тудыратын қабілетін, яғни белгілі бір жүйеге келтіруді айтады.
Жоғарғы жүйке әрекетінің топтары. Әр адамның жүйке жүйесінің тұқым
қуалаған жеке қасиеттері өмірден алған тәжірбиесін, сыртқы ортадан алған
мағлұматын, мінез-құлақтарын жоғары жүйке әрекетің топтары деп
жинақтайды.
И.П. Павлов жоғары жүйке әрекетінің топтары ми қыртысындағы қозу мен
тежелудің негізгі 3 қасиетіне байланысты 4 топқа бөледі. Ол қасиеттер: қозу
мен тежелудің күші, теңдігі және алмасуы.
Қозу мен тежелудің ми қыртысындағы осы қасиеттеріне қарай И.П.Павлов
жануарларда жоғары жүйке әрекетінің 4 түрлі топтарын атаған:
1. Күшті ұстамсыз, қозуы тежелуден басым топ.
2. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы ширақ топ.
3. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы баяу топ.
4. Әлсіз топ. Ми қыртысының нерв клеткаларының қызмет қабілеті
төмен, қозуы нашар дамыған, тежелуі басым.
1-ші және 2-ші сигнал жүйелері мен олардың дамуы. И.П. Павлов сыртқы
ортаның табиғи әсерлерін сигналдар деп атады. Сол сигналдарды және оларды
қабылдауға қатысатын мүшелер жүйесін 1-ші сигнал жүйесі деп, ал сол
сигналдардың сөзбен белгісін “сигналдың сигналы” деп атады. Еңбектің және
әлеуметтік дамудың нәтижесінде адамда сөз сигналдарына, сөйлеуге
байланысты жай сигналдарды сөзбен белгілеу және оны қабылдау қабілеті
дамыған. И.П. Павлов “сигналдың сигналы” қабылдауға қатысатын мүшелер
жүйесін және сөйлеу, сөзге байланысты ойлау қабілеттерін 2-ші сигнал
жүйесі деп атады. Жануарда тек 1-ші сигнал жүйесі бар. Кейбір құстардың
(тоты құс, қараторғай) жеке сөздерді айту қабілеті және олардың
мағынасын түсіну (иттерде) қабілеті сол 1-ші сигнал жүйесінің қызметіне
жатады, өйткені олар сөзді қарапайым дыбыс сигналы ретінде қабылдайды. Ал
адамда екі сигнал жүйесі де бар.
ТАҚЫРЫБЫ 4: Сенсорлық жүйелер сезім мүшелер гигиенасы
Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін қабылдап, талдап, талқылайтын,
олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мүшелер жүйесін талдағыштар
немесе анлизаторлар дейді.
Организмде жеті түрлі талдағыштар бар: көру, есту, иіс, тері,
қозғалыс, дәм және висцеральды (лат. вицералис - ішкі мүшелерге қатысты),
яғни ішкі мүшелерге байланысты жүйе.
Барлық талдағыштар 3 бөліменен тұрады: 1) сезгіш немесе перифериялық
бөлім, шеткі немесе рецепторлық бөлім деп те атайды; 2) өткізгіш бөлім,
сезгіш нерв деп те аталады; 3) орталық, немесе қыртыс бөлімі, яғни
қыртысындағы езім орталықтары, сезім аймақтары деп те атайды.
Көру талдағышы. Көру талдағышының сезгіш бөлімі көз алмасында
орналасқан.
Көз алмасы – күрделі құрлысты мүше. Көздің сыртын тығыз ақ қабық
қоршаған. Ол көз аласының алдыңғы жағында мөлдір, дөңестеу қасаң
қабыққа айналады. Ақ қабықтан соң көз алмасын қанмен қамтамасыз етіп
тұратын тамырлы қабат бар. Ол қан тамырларының торынан тұрады десек те
болады. Тамырлы қабаттың ішкі бетінде жұқа бояу зат – пигмент болады.
Ішкі торлы қабығының құрлысы өте күрделі. Негізінен алғанда, ол жарық
сәулелеріне сезімтал фоторецепторлар деп аталатын таяқша және сауытша
тәрізді клеткалардан тұрады.
Көздің қасаң қабығы, бұршағы шыны тәрізді денесі – негізгі жарық
сындырушы оптикалық жүйе. Олар жарық сәулелерін жинақтап, жарық
толқындарын сындыру қызметтерін атқарады. Көздің қарашығы арқылы жарық
сәулелері көздің қасаң қабағы, бұршағы, шыны тәрізді денесі арқылы өтіп
фокустың нүктеде жинақталып заттың нақтылы, бірақ кішірейген бейнесін
торлы қабыққа түсіреді.
Қосымша құрлымдарға қас, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның
қапшығы, көз еттері жатады.
Әр түрлі қашықтықта орналасқан заттың бейнесін торлы қабыққа
түсіру үшін көз бұршағы аккомодациялық қызмет атқарады. Аккомодация деп
көзден әртүрлі қашықтықта орналасқан заттардың бейнесін қабылдау қабілетін
айтады.
Көз және көру заттың пішінін, түсін, мөлшерін, орналасу қашықтығын
және бағытын анықтайды. Затты айқын көру үшін оның бөлшектерін жақсы көру
керек. Заттың ұсақ бөлшектерін көру қабілетін көздің өткірлігі дейді.
Заттың бейнесі сары даққа түскенде ол өте анық көрінеді, ал сары дақтан
торлы қабықтың шетіне қарай жылжыған сайын бұл қабілет азаяды. Ол
адамның жасына, жағдайына байланысты, мысалы, нәрестенің көзінің өткірлігі
– 0,004-0,02,3 айда – 0,05-01,1 жаста -0,3-0,6, 4-5 жаста – 0,7-1,0, 10-15
жаста – 1,0 шартты бірлік өлшеміне тең.
Адам қос көзбен көру, яғни бинокулярлық қабілеті бар организмге
жатады. Қос көзбен көру арқылы қоршаған ортаның заттарын, оның
тереңдігін, қашықтығын, пішінін дұрыс анықтай алады.
Балалардың көз алмасының көлденең диаметрі ұзарғанда немесе жарық
сәулелерін сындыру қабілеті күшейгенде жақыннан көру қабілеті пайда болады.
Ондай адам тек жақын жердегі заттың бейнесін анық көріп, көзден алыстау
орналасқан затты бұлдыр көреді.
Көру гигиенасының талаптары:
- кітапты оқығанда, қағазды жазғанда баланың көзі мен қағаз
аралығы 35-40 см болуы тиіс. Ең тиімдісі 37 см;
- баланың жұмыс орнының жарығы дұрыс қосылуға тиіс. Ең тиімді
жарық мөлшері 150-300 люкс шамасында. Жарық сәулелерінің
әсері баланың көзіне тура түспеуі керек. Жарық көздерінің
сыртында жарық сәулелерін шашатын сәуле сейілдіргіштері,
айталық, плафон, абажур, пластинка болуы тиіс.
- үстелде, партада бала дұрыс отыруы керек.
- жүріп келе жатқан көлікте кітап оқуға болмайды.
- теледидар көрсетулерін қарағанда ең кемінде 2,5-3 м
қашықтықта отырған жөн (теледидардың экраны 62 см болғанда).
- Баланың жасына лайық жазу, оқу еңбектерінің, теледидарды
қарау ұзақтығын, әсіресе көзге күш түсіретін еңбектің
түрлерін, олардың ұзақтығын мұқият қадағалаған жөн.
- Баланың жасына лайық кітап оқу ұзақтығын сақтау,
6-7 жаста - 10 минөт,
7-10 жаста – 15 минөт,
10-12 жаста – 20 минөт,
12-15 жаста - 25 минөт,
5-18 жаста 30 минөт, яғни осы көрсетілген уақыттан соң аз да
болса, көзді демалдырып, отыру қажет немесе көз талмайтын
жұмыспен айналысқан жөн.
Көздің тазалығын сақтау керек: көзді таза қол орамалмен сүру, әр
адамның өз бет орамалының болуы, шаң-тозаңнан сақтау т.б.
Көз еттерін жаттықтыру, жалпы организмді шынықтыру, жұқпалы
аурулардан сақтау, оларды асқындырмай мезгілінде емдеу, дұрыс тамақтану
т.б. гигиеналық талаптарды сақтау, организмді шаршатпауға тырысу керек.
ТАҚЫРЫБЫ 5: Ішкі секрециялық бездер жүйесінің физиологиясы
Ішкі секрециялық бездер жүйесі - синтездеп бөлетін өнімі (секреті)
тікелей қанға шығарылатын, қанмен бүкіл денеге тарап, зат алмасу үрдісіне,
ішкі ағзалардың қызметіне, адам организмінің күллі тіршілігіне ықпалын
тигізетін мүшелер жүйесі.
Орталық ІСБ: Гипофиз, Эпифиз, Гипоталамус-тың нейросекреторлық
ядролары.
Шеткі ІСБ: Қалқанша безі, Қалқансерік бездері, Тимус (айырлы без),
Бүйрек үсті бездері, Ұйқы безінің Лангерганс аралшықтары, Жыныс бездері.
Гормондар – ІСБ-дің өнімдері, өте белсенді химиялық заттар, жүйке
жүйесімен бірлесе отырып организмнің өсуін, дамуын, физиологиялық
қызметтерін үйлестіруге, зат және энергияның алмасуына, ағзалардың
қызметтін реттеуге қатысады.
Ортақ қасиеттері:
- өте белсенді, тым аз мөлшерде де әсер ете алады;
- әсері арнайы бағытталған, бір гормон жетіспегенде
екінші бездің гормоны оның қызметін атқара
алмайды;
- ұлпаларға, мүшелерге өзінің пайда болатын жерінен дистантты, яғни
қашық тұрып, алыстан әсер етеді.
Гипофиз - бас сүйегінің “түрік ері” деп аталатын ойығында орналасқан,
салмағы туылғанда 10-15 мг, 10 жаста – 30 мг, ересектерде – 60 мг.
Гипофиздің гипоталамуспен тығыз байланысы бар, араларын 100 мыңдай жүйке
талшықтары байланыстырады. 3 бөліктен тұрады: алдыңғы және ортаңғы
(аденогипофиз) және артқы (нейрогипофиз). Аденогипофизде 22 гормон
түзіледі, ішіндегі аса маңыздылары: соматотропин (СТГ),
адренокортикотропин (АКТГ) - бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатының
гормондарының синтезделуіне әсер етеді; тиреотропин (ТТГ) - қалқанша
безінің қызметіне әсер етеді және гонадотропиндер (лютеиндеуші,
лютеотроптық, фолликустимулдеуші) - бала емізетін әйелдің сүтінің пайда
болуын реттейді, жыныс бездерінде гормондардың синтезделуіне әсер етеді;
ортаңғы бөлігінде – меланотропин (МТГ) - терінің түсін, терідегі пигментті
клеткаларға әсер ету арқылы реттейді. Нейрогипофиздің гормондары: 1.
Вазопрессин (антидиурездік гормон - АДГ) – су мен минералдық заттардың
алмасуына әсер етеді, қанның артериялық қысымын жоғарылатады. Қанда АДГ
мөлшері азайғанда қант диабеті ауруы пайда болып, тәулігіне 10-20 литрге
шейін зәр бөлінеді. 2. Окситоцин әйелдің жатырының жиырылуын қамтамасыз
етіп, босанғанда баланың сыртқа итерілуіне әсер етеді.
Қалқанша безі – көмейдің алдында орналасқан, туылғанда салмағы 1 г,
жиырма жаста 20 есе артады. Гормондары: тироксин, трийодтиронин және
кальцитонин. Организмдегі зат және энергия алмасуын үдетеді, ұрықтың
дамуында, баланың өсуінде, денелік дамуы мен психикасының қалыптасуында
маңызы зор. Жетіспеушілігі – кретинизм (баланың бойының өсуі мен жыныстық
жетілуі баяулайды, кем ақыл болады). Йод жетіспегенде бездің гипосекрециясы
байқалады, пайда болған ауру эндемиялық зоб деп атайды. Бездің
гиперсекрециясы байқалса Базед ауруы немесе тиреотоксикоз дамиды.
Бүйрек үсті бездері – қос мүше, оң және сол жақ бүйректердің жоғарғы
жағында орналасқан, жалпы салмағы 15-20 г. Сыртқы қабаты - қыртысты зат,
ішкі қабаты милы заттан тұрады. Қыртысты қабатта түзілетін гормондар:
глюкокортикоидтар, минералкортикоидтар, андростерон, эстрол және
прогестерон. Милы қабатының гормондары: адреналин және норадреналин.
Ұйқы безі – қарынның артында, он екі елі ішектің жанында орналасқан,
аралас без. Қызметі нашарлап, бұзылса – қант диабеті ауруы дамиды (қанда
глюкоза мөлшері жоғарылап, бала шөлдей береді, полиурия, арықтап, азады,
диабетикалық кома).
Жыныс бездері – қос секрециялы бездер:
1. сыртқы секрециялық без ретінде әйелдерде - аналық клетка, ерлерде
аталық клеткалар – сперматозоидтар өніп дамиды.
2. ішкі секрециялық без ретінде жыныс гормондары түзіледі.
Ерлердің жыныс гормондары: тестостерон, андростерон.
Аналық бездер гормондары - эстрогендер (эстрадиол, эстрон, эстриол)
мен прогрестерон.
Эпифиз - ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің арасында орналасқан.
Гормондары – меланин, гломерулокортикотропин және
контригипоталамус–гипофизаралық гормондар. Қызметтері: организмнің
биоритмдерін реттеуге қатысады, организмнің жарық өзгерістеріне
бейімделуіне қатысады, гормондар синтезделуінің ритмдік ауысуына әсер
етеді.
Қалқаншасерік бездері - қалқанша бездің артқы қабырғасында орналасқан
кішкентай түйме тәрізді, саны - 4 (2 жоғары және 2 төменгі). Бұл без
паратгормон синтезделеді. Паратгормон кальцийдің алмасуына әсер етіп, оның
қандағы мөлшерін реттейді. Паратгормонның жеткіліксіз болуы сіңірдің
тартылуын, сіреспе (тетания) тудырады.
ТАҚЫРЫБЫ 6: Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері
Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік заттарды тамақтану арқылы
алады. Желінген тамақ ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның
нәтижесінде пайда болған заттардан организм өзіне тән бейімделген
заттарды құрады.
Ас қорыту жүйесінің мүшелеріне ауыз қуысы, үш жұп сілекей бездері,
жұтқыншақ, өңеш, ас қазаны (қарын), ащы ішек пен тоқ ішек, бауыр мен ұйқы
(қарын асты) бездері жатады.
Ауыз қуысындағы ас қорыту, оның маңызы. Жеген тамақ ауыз қуысынан
бастап қорытылады, мұнда тамақтық дәмі, температурасы, басқа да
қасиеттері анықталады. Асты шайнау ас қорытудың алғашқы кезеңі.
Шайнауға қозғалмалы орналасқан төменгі жақ сүйегі мен қозғалмайтын
үстіңгі жақ сүйегінде орналасқан тістер, тіл және ұрт қатысады.
Жұту. Жұту кезінде арнайы тетіктері ас қоймалжыңының тыныс
жолдарына (мұрын қуысы мен кеңірдекке) бармай, өңешке өтуін қамтамасыз
етеді.
Өңеш. Ауыз қуысындағы ұсақталып, сілекеймен араласқан ас қоймалжыңы
жұтқыншаққа, одан өңешке өтеді. Мұнда ас қорытылмайды.
Нәрестелердің өңешінің кілегей қабаты нәзік болады, сондықтан ірі
ас түйіршіктері оңай жаралайды. Жаңа туған сәбидің өңешінің ұзындығы
10 см, 5 жаста – 16 см, 15 – 19 см.
Қарында астың қорытылуы және оның жас ерекшеліктері
Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы
астың қорытылуы басталады. Бұл жерде ас қоймалжыңына қарын сөлі әсер
етеді. Қарын сөлінің құрамында 0,35-0,5% - дық тұз қышқылы,
органикалық заттар мен хлордың, фосфордың натрийдің және күкірттің
тұздары болады. Сөл құрамында белокты ыдыратып пепсин, сүт казеинін
ұйытатын химозин (мәйек), майды қорытатын липаза ферменттері болады.
Қарында барлық белоктар қорытылады. Химозин сүтті ұйытады,
сондықтан жаңа туған балалардың асты қорытуында оның маңызы үлкен.
Қарын сөлінің құрамындағы липаза ферменті ұсақ молекулалы, айталық
жұмыртқаның сары уызындағы, ана сүтінің құрамындағы майды ғана
қорытады. Жалпы алғанда қарын сөлінің мөлшері, құрамы, ас қорыту күші
адамның тамақ қабылдау кестесіне, тамақтың түрлеріне, жасына , жеке
басының қасиеттеріне байланысты.
Қарында ас шамамен 3-4 сағаттан 10-11 сағатқа дейін болады.
Баланың қарнының кілегей қабаты нәзік, қан тамырларына бай,
бірақ сөл шығаратын бездері аз болады, сыйымдылығы да кішкентай: 6
айлық баланың қарынының аумағы не бары 250-300 мл.
Қарын қуысындағы ас қоймалжың химус деп аталады. Қарын
қабырғасындағы еттер жиырылып, және босап, қорытылған асты
араластырады, химустың ортаңғы жағын шетіне шығарып, ферменттердің
әсер етуіне ыңғайлайды. Сонымен қатар, қорытылған химусты қарынның
төменгі ішек жағына айдайды.
Ащы ішектегі ас қорыту. Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен
3 м, асты қорытатын ферменттер ащы және мықын ішектердің кілегейлі
қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа,
аминопептизада, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын
липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза,
амилаза, лактаза және инвертаза ферменттері бар. Бұлар ащы ішектің
қабырғасында ғана әсер етеді де ішек қуысына құйылмайды.
Ішек бүрлерінде астың қорытылуы. Ішектің қабырғасының кілегейлі
қабатында биіктігі 1-2 мкм цилиндр іспетті ішек эпителінің микробүрлері
болады. Олардың саны өте көп – 1мм2 ішектің қабырғасында 50 мыңнан 200
миллионға дейін микробүрлері болады. Ас қорытудың осы ерекшілігін
мембрандық ас қорыту дейді. Асты қорыту тоқ ішекте аяқталады. Тоқ ішек
кілегей шырыш өндіреді. Тоқ ішекте бактериялардың әсерінен көмірсу
мен белоктар шіриді. Белоктардың шіруінен бірнеше улы заттар – индол,
скатол, фенол т.б. пайда болады да, қанға сіңеді. Ішектен шыққан қан
тамырлары алдымен бауырға барады да, онда улы заттар усыздандырылады,
яғни бауыр кедергілік қызмет атқарады. Ұнда улы заттардан организмге
қажетті усыз заттар түзіледі.
Сіңу. Белоктар пепидтер, амин қышқылдары, нуклозидтер мен
нуклеотидтер түрінде қанға сіңеді. Сіңген заттар қан арқылы клеткалар
мен ұлпаларға тасылады. Май аз мөлшерде түйіршіктері мейлінше ұсақ
эмульсия ретінде лимфа тамырына сіңеді. Май тамшыларының үлкендігі
0,5 мкм-ден аспауы тиіс. Ал майдың көбі липаза ферментімен
ыдыратылғаннан кейін глицерин мен май қышқылдары ретінде сіңеді.
Майдың сіңуінде бауырдың өтінің маңызы үлкен. Ол майды ұсақ май
тамыршаларына айналдырады да, ішек қабырғасына өтуіне мүмкіндік
жасайды.
Көмірсуларының ақырғы өнімі моносахаридтер – глюкоза, фруктоза мен
галактоза қанттары тікелей қанға сіңеді де бауырға бауырға келеді.
Мұнда көмірсу зат алмасуына қатысады.
Ас қорыту мүшелерінің гигиенасы. Мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балалардың ауыз қуысы мен тістеріне ерекше көңіл
аударуы қажет. Балаларда, әсіресе тіс кариесі жиі байқалады. Мұның себебі
қышқылдар тістің эмал қабығының және тіс ұлпасы дентиннің минерал
тұздарын ерітеді. Әсіресе көмірсуының ашылғанынан пайда болатын сүт
қышқылы тіске көп зиян келтіреді. Одан әрі эмалі бүлінген тіске микробтар
әсер ете бастайды. Сөйтіп тістің органикалық заттары ыдырайды. Балаларға
тым ыстық немесе тым суық тамақ беруге болмайды. Әсіресе жылы тамақтан
кейін өте суық тағамдарды жеу өте зиянды. Жаңғақ іспетті қатты
жемістерді тіспен жруға балаларға рұқсат етпеу керек.
ТАҚЫРЫБЫ 7: Зат пен энергия алмасуының жас ерекшеліктері.
Оқушылардың тағам гигиенасы
Зат алмасуы тірі табиғаттың ерекше маңызды және организмнің
негізгі қызметі. Зат алмасуы тоқталысымен тірлік жойылады. Оның
барысында организмге түрлі қуаты бар қоректік заттар, тұздар мен су
кіреді де, бұл заттардың ыдырауынан пайда болған денеге қажетсіз улы
заттар денеден шығарылады. Жаңадан қабылданған заттардың организмдегі
ұлпалардың клеткаларының өздеріне бейімделген заттар жасалады. Бұл
ассимиляция, яғни организмге енген заттарды өздеріне бейімдеп өзгерту.
Мұнымен бірге организмде клеткалар мен олардың бөлшектері ескіреді,
олар ыдырайды, яғни диссимиляция байқалады. Асимиляция мен
диссимиляцияның нәтижесінде организм ескіріп тозған қажетсіз заттарды
сыртқа шығарады және қызметіне қуат алады.
Балаларда ассимиляция диссимиляциядан басым болады, олар тек
ересек адада ғана теңеседі. Бала кезінде ассимиляция басым болса,
қартайғанда, керсінше диссимиляция басым болады. Бұл заңдылық түрлі
ауруларға, сыртқы ортаның қауырт жағдайларының әсерінен байланысты
бұзылады.
Энергия алмасуы. Ұлпадағы клеткаларда белок, май, көмірсу,
оттегінің қатысуымен тотығып ыдырайды және осы заттар денеге
бейімделіп қайтадан өндіріледі. Қуат шығыны екі түрлі әдіспен
анықталады: а) денеден шыққан жылу қуатын тікелей калориметр деген
аспаппен өлшеу - тікелей калориметрия әдісі; ә) газ алмасуын өлшеу
арқылы, яғни жанама калориметрия әдісі.
Тәуліктегі жұмсалатын қуат мөлшері адамның жасына,
денсаулығына, азығына және іс-қимылына байланысты. Жеңіл дене
еңбегінде тәулігіне 2000-2300 ккал қуат жұмсалады, ал ауыр жұмыс
кезінде бұл мөлшер істеген жұмысқа сай 2-3 есе артады.
Негізгі алмасу. Адам толық тыныштықта болғанның өзінде белгілі
мөлшерде қуат жұмсайды. Денедегі физиологиялық қызметтерге тынымсыз
үнемі қуат жұмсалып жатады. Қалыпты жағдайда адам организміндегі ең
төменгі деңгейлі зат алмасуы мен қуаттың жұмсалуын негізгі алмасу
дейді. Негізгі алмасу кезіндегі қуат тыныштық жағдайдағы тіршілікті
сақтайтын жүрек–қан тамырлар, бүйрек, бауыр сияқты мүшелердің үздіксіз
қызметі үшін, клеткалардағы зат алмасуын қамтамасыз етуі үшін
жұмсалады.
Негізгі зат алмасуының мөлшері 1 кг салмаққа шаққанда жаңа туған
нәрестелерде онша көп емес 38-42 ккал, туғаннан кейін ол көбейе
бастайды: 2-4 аптада 44-46 ккал, 5-8 аптада 49 ккал, 8-12 аптада 54
ккал, 1-1,5 жаста 55-60 ккал болып ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Ересек
адамда 23 ккал.
Белоктың алмасуы. Азықтың ең құнды бөлігі белок, өйткені белокпен
ғана тамақтанса, адам біраз уақыт өмір сүре алады, ал белоксыз өмір
сүру мүмкін емес.
Организмдегі белоктар түрлі қызмет атқарады: биологиялық
катализатор, транспорттық, еттің жиырылу қызметі, құрылыс материалы
қызметін атқарады.
Амин қышқылдарының 10% организмнің өзінде өндірілмейді,
сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бұларға аргинин,
триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен
фенилаланин жатады. Өсіп, дамып жатқан бала организміне бұларға қоса
10-қышқыл - гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырылмайтын амин
қышқылдары жейтін астың құрамында жеткіліксіз болғанда адам
денесінде, әсіресе балалар мен жас өспірімдердің организмінде
айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Баланың жұқпалы ауруларға қарсы
тұру қабілеті нашарлайды.
Судың алмасуы. Организмнің тірлігі үшін аса маңызды заттардың
бірі – су. Ол организмнің ішкі ортасын құрады. Ересек адамның дене
салмағының әрбір килограмм массасына 0,4 л су қажет. Ал нәрестелерде
бұл мөлшер 5 есе артық. Егер баланың денесінде су жетіспесе, оның
өсуі тежеледі.
Су мынадай қызметтерді атқарады: Ферменттердің қоректік заттардың
сіңуіне, газ алмасуы, зат алмасу қалдықтарын тазалап, сыртқа шығаруға,
дене жылуының тұрақтылығын сақтауға қатысады.
Несеп арқылы тәулігіне 1,2-1,4 л, тер арқылы 0,5-0,8 л, үлкен
дәрет арқылы 0,1-0,2 л, шығару арқылы 0,4 л су денеден шығарылады.
Организмдегі су қанда өте көп (92%), екінші орында ми (86 %), содан соң
бүйрек (83 %), бұлшық еттер мен бауырда 70 %.
Витаминдер тіршілікке өте қажетті заттар. Қазіргі кезде клеткадағы
және организмдегі зат алмасуының түрлі жақтарына әсер ететін 30 шақты
витаминдер белгілі. Егер тамақта витаминдердің біреуі немесе бірнешеуі
жеткіліксіз болса немесе мүлде болмаса, тіршілікке қауіп төнеді, зат
алмасуы бұзылады т.б. күрделі өзгерістер туады.
Витаминдерді латын әріпімен А, В, С, Д, Е, К, Р, РР деп белгілейді
және химиялық құрамдарына сай атайды. Витаминдердің біразы гормондардың,
ферменттердің т.б. биологиялық белсенді заттардың құрамына кіреді. Ал
біразы (Е, С, Р витаминдері) клетка мембранасының құрамына кіріп
қорғаныс, антиоксиданттық қызмет атқарады.
Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді. Организмнің
қажеттілігін толық қамтамасыз етуге белок, май, көмірсу, су,
витаминдер және минерал тұздары міндетті түрде жеткілікті мөлшерде
болуы керек, әсіресе бұл балалардың тәулік мәзірінде ескеріледі. Бастауыш
сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері мынадай:
белок – 1, май – 1, көмірсу – 6 есе. Ал мектепке дейінгі балаларда бұл
көрсеткіштер 1:2:3.
ТАҚЫРЫБЫ 8: Қанның жас ерекшеліктері
Қан – организмнің сұйық негізгі ішкі ортасы. Қанның қызметтері:
тасымалдау, дененің тұрақты температурасын сақтауға қатысады, мүшелердің
қызметін гуморальдық реттеуге қатысады. Қанның мөлшері ересек адамдарда 4,5-
6 л., яғни дененің жалпы салмағының 6-8 %. Организмдегі барлық қанның 50 %-
ы қан деполарында (бауырда, көк бауыр, өкпе және тері) қор болып сақталады.
Қанның құрамы өте күрделі. Ол пішінді элементтерден (қан клеткалары)
және сұйық плазмадан тұрады. Пішінді элементтер қанның 55-60 %-ын, плазма
40-45 %-ын құрайды.
Пішінді элементтерге эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер жатады.
Плазманың құрамы да күрделі: 90 % - су, 7-8 % - белоктар, 2 % - органикалық
және бейорганикалық заттар. Қанның меншікті салмағы ересек адамдарда 1,055-
1,063 кгм3.
Эритроциттер – пішінді элементтердің ішіндегі ең көб, қанның қызыл
клеткалары. Олардың саны адамның жасына байланысты: ер адамда 1 мкл. Қанда
4,5-5 млн., әйелде 4-4,5 млн. Эритроциттер ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал
қалыңдығы 2 мкм. Пішіні 2 жағы ойыңқы келетін линза іспетті болады.
Эритроциттердің құрамында белок заты гемоглобин болады. Ол күрделі зат:
құрамында темірі бар бояулы зат гем және глобин белогынан тұрады.
Эритроциттердің өмір сүру ұзақтығы 90-120 күндей, бірақ олар үнемі жаңарып
отырады, ескілері бауырда ыдырап, жаңалары сүйек кемігінде өндіріледі.
Лейкоциттер – ядросы бар қан клеткалары. Ересек адамның 1 мкл. Қанында
6-8 мың лейкоциттер болады. Балалардың иммундық қабілеті лейкоциттерге
байланысты. Ол бала организмінің жұқпалы ауруларға қарсы тұруын қамтамасыз
етеді. Саны сыртқы және ішкі әсерлердің ықпалынан үнемі өзгеріп тұрады,
шамамен 6-8 мың.
Тромбоциттер немесе қан пластинкалары – сопақша немесе дөңгелек
пішінді. Жалпы саны 1 мкл-де 300-400 мың. Тромбоциттердің саны тамақ
ішкеннен кейін, ауыр дене жұмысымен шұғылданғанда, әйел екіқабат болғанда
көбейеді. Тромбоциттердің қызметі көп. Оларда ферменттер де өндіріледі,
қанның ұюына қатысады.
Қанның ұюы. Қан тамырлары жарақаттанғанда жараның бетін тромб деп
аталатын қойылған қан түйіршігі тез жабады. Біраздан соң ол тығыздалып,
жараны бекітеді. Егер қанның мұндай қасиеті болмаса қан тоқтаусыз ағып
кетеді. Қанның ұюы 3 кезеңге бөлінеді: 1) қанда тромбопластиннің пайда
болуы; 2) тромбопластиннің тромбинге айналуы; 3) тромбиннің әсерінен
плазмадағы фибриноген белогы фибрин жіпшелеріне айналып, жараның бетінде
тор құруы. Осы торға эритроциттер мен лейкоциттер тұрып қалады да, тромб
пайда болады.
Қан топтары. Қан беруші адам – донор, қан қабылдайтын адам –
рецепиент. Қанның құрамындағы эритроциттерде А және В агглютиногендер, қан
плазмасында α және β агглютининдер болады. Бұл заттардың бір-бірімен
қосылыс жасау мүмкіндігі 4 түрлі, соған байланысты адамдардың қанын 4 топқа
бөледі:
Топтар Плазмадағы Эритроциттердегі Қанды құю
агглютининдер агглютиногендер мүмкіндігі
I топ α және β - Барлық топқа
II топ β А IV және II
III топ α В IV және III
IV топ - А және В IV топқа
85 % адамдарда қанның қорғаныс жүйесі резус–фактор деп аталатын зат
бар, ал 15 % адамдарда ол жоқ. Резус-факторы бар адамдарды оң-резусты
(Rh+), жоқ адамдарды сол- резусты (Rh-) деп атайды.
ТАҚЫРЫБЫ 9: Балалардағы қан айналу жүйесі
Қан айналу жүйесінің маңызы. Қан айналу жүйесі тоқтамай, үнемі жүріп
жататын зат алмасуын қамтамасыз етеді. Оның бұл қызметі қан тамырларында
қанның қозғалып, барлық ірілі-ұсақты тамырларға заттарды тасуы арқылы іске
асады. Яғни қан айналысы тасымалдау қызметін атқарады. Адам организміндегі
қанның айналуы тұйық түтіктің, қан тамырларының бойымен қозғалып, қанды
жүрекке және күллі мүшелерге тасиды.
Жүрек, оның құрылысы мен қасиеттері, дамуы. Жүрек – қан айналу
жүйесіндегі негізгі бөлім. Ол тоқтаусыз қызмет етіп, қан тамырларында
қанның қозғалысын қамтамасыз етеді. Бір тәуліктің ішінде жүрек 5-6 мың литр
қанды айдайды. Қанның тамырларда қозғалуына түрткі болатын энергия жүректің
бұлшық еттерінің қызметіне байланысты өндіріледі. Адамның жүрегінің салмағы
250-360 г, яғни дене салмағының 1200 бөлігіне тең, бірақ ол қан
айналымындағы бүкіл қанның 110 бөлігін пайдаланады. Жүректі қанмен
қамтамасыз ететін қан тамырлары жеке жүрек-қан тамырлар жүйесін құрады.
Адамның жүрегі бұлшық еттен тұратын конус пішінді қуыс мүше. Ол
салмағына, жынысына қарай бөлектенеді: ерлердің жүрегі (300 г) әйел
жүрегінен (220 г) салмақтырақ. Жалпы ұзындығы - 12-14 см, ең жалпақ жері -
10-11 см. Жүрек оң және сол жақ бөлімдерден тұрады. Олардың әрқайсысында
екі-екіден қуыстары бар: жүрекше және қарынша деп аталатын құыстар.
Жүректің оң жақ бөлігін сол жақ бөлігінен қалың ерекше құрылымды жүрек
еттері бөліп тұрады. Қарынша мен жүрекшенің арасында сол жағында қос
жаппалы және оң жағында үш жаппалы қақпақшалары (клапандары) болады. Сол
жақ жүрекшеден денедегі ең үлкен қолқа тамыры, ал сол жақ жүрекшеден өкпе
артериясы басталады.
Жүректің қабырғасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы – эпикард (грек. эпи-
үстіңгі, кардиа-жүрек), ортаңғы – миокард (грек. миос-бұлшық ет, кардиа)
және ішкі – эндокард (грек. эндон – ішкі, кардиа). Жүректің еті – миокард –
ерекше құрылымды көлденең жолақты ет ұлпаларынан тұрады.
Миокард ырғақты жиырылып және босап, қанның үздіксіз ағуын қамтамасыз
етеді.
Жүректің салмағы дененің жалпы массасымен салыстырғанда үлкен: 0,63-
0,80 %, ал ересек адамда 0,48-0,52 %. Алғашқы жылда жүрек тез өседі: 8
айдың ішінде оның салмағы 2 есе артады, 3 жаста үш есе, 5 жаста төрт есе,
16 жаста 11 есе ұлғаяды.
Үлкен және кіші қан айналыс жолдары. Денедегі қан үлкен және кіші қан
айналыс жолдары арқылы тасымалданады. Сол жақ қарыншаның қуысынан үлкен қан
айналыс жолы басталады. Қан қарыншадан қолқаға, одан үлкенді-кішілі
артериялар мен артериолаларға, олардан артериялық капиллярларға айдалады.
Артериялық капиллярлар ұлпалардың клеткаларына тарап,қанның құрамындағы
қоректік заттар мен оттегін клеткааралық сұйықтарға құяды да зат алмасуынан
пайда болған көмірқышқыл газын қосып алып, веналық капиллярлар арқылы
үлкенді-кішілі веналарға, олардан жоғары және төменгі қуыс веналарына
қосылып, қанды оң жақ жүрекшенің қуысына әкеледі. Оң жақ жүрекшеден оң жақ
қарыншаға айдалады. Оң жақ қарыншадан кіші қан айналыс жолы басталады.
Мұның басты қызметі қанды оттегіне қанықтыру. Сондықтан оң жақ қарыншадан
өкпе артериясына айдалады. Өкпе артериясыекіге бөлініп, оң және сол жақ
өкпеге барады. Өкпе өуысында қанның құрамындағы көмірқышқыл газын шығарып,
оттегімен байытылады да, артериялық қан өкпе веналары арқылы сол жақ
жүрекшеге келіп қосылады.
ТАҚЫРЫБЫ 10: Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері. Тыныс алу
гигиенасы
Оттегі адам организмі үшін аса маңызды. Тіршіліктің сақталуы үшін
оттегі үнемі денеге жеткізілуі тиіс. Тыныс алу кезінде оттегі үнемі денеге
кіріп және көмір қышқыл газы денеден сыртқа айдалып тұрады. Бұл қызметті
өкпе атқарады.
Тыныс алу жүйесінің мүшелері екіге бөлінеді: тыныс жолдары және басты
тыныс алу мүшесі – өкпе. Тыныс жолдары – мұрын қуысы, көмей, кеңірдек және
бронхылар.
Ауа танау арқылы мұрын қуысына кіреді. Мұрын қуысы кеңсірік шеміршегі
арқылы оң және сол жақ бөліктерге бөлініп, ішкі жағы хоан тесігі арқылы
жұтқыншақпен қосылады. Мұнда ауаның құрамындағы шаң-тозаңды,
микроорганизмдерді ұстап, өлтіретін түктері бар және ол өкпеге баратын
ауаны жылытады.
Тыныс алу жүйесінің маңызды бөлігі – өкпе. Бұл бронхылардың ұсақ
тамшыларының қуыстарынан жасалған альвеолалар мен дәнекер ұлпалардан
тұратын жұп мүше.
Альвеолалар өте ұсақ, шар тәрізді домалақ, оларды микроскоппен ғана
көруге болады. Қабырғалары жұқа, көптеген капиллярлармен қоршалған.
Альвеолалардың жалпы ауданы 200 м2.
Тыныс алу жүйесінің құрылысы мен қызметі адамның жасына, жынысына
байланысты. Жаңа туған сәбидің өкпесі нашар дамыған. Алғашқы 3 айлық
өмірінде және жыныстық жетілу кезінде қарқынды өседі. Өмірінің алғашқы
кезінде барлық нәрестелер ішпен дем алады. Дем алудың минуттық мөлшері:
жаңа туған сәбиде 220 см3, ересек адамда 96 см3. Дем алудың көлемі жаңа
туған сәбиде – 25 см3, ересек адамда – 400 см3. Өкпенің мөлшері жаңа туған
сәбиде – 53 см3, 20-25 жаста – 1680 см3.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС), яғни өкпеге кіретін және шығатын
ауаның мөлшері адамның жасына сай өзгереді. Адам қалыпты жағдайда дем
алғанда өкпеге 300-500 мл. ауа кіреді. Мұны дем алу ауасы деп атайды. Жай
дем алғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негізгі заңдылықтары
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні ғылымның екі саласын қамтиды:
1. Жастық физиология. 2. Мектеп гигиенасы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы ілімі – жас ұрпақтарды
тәрбиелеудің, оларға жасына лайық білім берудің, ақыл-ойын дамытудың, дені
сау, сымбатты, сұлу етіп өсірудің негізі.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының басқа ғылымдармен байланысы.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасы пәні анатомия және физиология,
жалпы гигиена мен медициналық гигиена, биохимия, биофизика, психология,
педагогика, гистология, цитология, генетика және т.б. биологиялық және
табиғат тану ғылымдарында жинақталған мәліметтерге сүйенеді.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының даму тарихы.
Жасқа байланысты анатомия мен физиология және балалар гигиенасы
жалпы алғанда медициналық қажеттіліктерге байланысты дамыды. Бұл тұрғыдан
алғанда Н.Ф.Филатов, П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, И.П.Павлов, В.М.Бехтерев,
И.А.Аршавский, А.Г.Хрипкова, т.б. секілді ғалым дәрігерлердің еңбектері
аса маңызды орын алады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының дамуына Қазақстан ғалымдары
да зор еңбек сіңірді. Физиология саласында академиктер А.П.Полосухин,
Н.О.Базанова, профессорлар Қ.Д.Дюсембин, А.М.Бекетаев, І.А,Бірімжанова,
Х.Қ.Сәтбаева жемісті еңбек етті. Гигиена саласында профессор Б.А.Атшабаров,
академик Т.Ш.Шарманов, профессор А.А.Алдашев сынды ғалымдардың еңбектерін
атауға болады.
Жастық физиология мен мектеп гигиенасының зерттеу әдістері
Басқа ғылымдар іспетті жастық физиология мен мектеп гигиенасы
бірнеше ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланады: бақылау, табиғи тәжірбие,
лабораториялық тәжірбие (эксперимент), функциялық жүктеме, антропометрия,
телеметрия және т.б.
Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары, олардың өсуі мен
дамуының негізгі көрсеткіштері.
Балалар мен жасөспірімдердің организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене
көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде
шеңбері.
Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуының бірнеше заңдылықтары
бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі бомайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жасына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
2. Адамның жасының кезеңдері
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде
организмнің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге жетіп,
келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Осыны ескере отырып, 1965 ж.
адам организмін зерттейтін түрлі ғылымдар өкілдерінің (физиологтар,
гигиенистер, дәрігерлер, педагогтер, психологтар, философтар, генеттиктер
т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің
шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15 ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер
17-21 жас);
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (әйелдер 21-
35, ерлер 22-35 жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90
жас);
10. Егде жас (әйелдер 5-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер ме ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер(90 жастан әрі қарай).
ТАҚЫРЫБЫ 2: Жүйке жүйесінің физиологиясы
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі – нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар – глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электрлік изолятор
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анағұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны бір-бірмен теңеседі де,
кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып,
глиялардың үлесі көбейеді.
Нерв клеткасының құрлысы күрделі. Басқа тірі клеткалар тәрізді оның
мембранасы, ядросы, ядрошығы мен органоидтары болады. Нейронның басқа
клеткалардан айырмашылығы – денесінің көптеген өсінділері болады және
цитоплазмасында нейрофибриллдері бар.
Нейронның денесін сома деп атайды. Денесінен ұзынды-қысқалы
өсінділері – нерв талшықтары шығады. Ұзын талшығын аксон (грекше аксон-
тірек деген мағынада), қысқа талшықтарын дендрит деп атайды (дендрон-
ағаш). Аксонның сыртын қоршаған миелин қабығы бар. Миелин – ақ май
тәрізді (липид) заттан түзілген. Дендриттер – тармақталған қысқа
өсінділер. Дендриттердің бүртіктері бала туғаннан кейін көбейе түседі.
Нейрондардың бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше
құрлым арқылы іске асады. Адамның миы нәтижелі еңбек еткен сайын оның
синапстары көп болады. Сондықтан жаңа туған нәрестелерде синапстар аз
болып, ер жеткен сайын көбейе түсіп, ересек адамда өте көп болады.
Нервтер мен нерв талшықтары. Сыртқы қабықпен қапталған нерв клеткасының
өсінділерін нерв талшықтары деп атайды. Нерв талшықтары 2 түрлі болады:
миелинді және миелинсіз. Миелинді нерв талшығының сыртын миелин қабығы
қоршаған, ал миелинсіз талшықтың сыртын тек қана эндотелий қабығы
қоршаған, миелині болмайды.
Нерв талшықтарын олардың диаметріне байланысты 3 топқа бөледі: А, В, С
талшықтары. Қозуды орталыққа өткізетін нервтерді орталыққа тепкіш
немесе афференттік, мүшелерге таситын нервтерді орталықтан тепкіш
немесе эфференттік нерв дейді. Нервтердің көпшілігі аралас нервтер.
Олардың құрамында афференттік және эфференттік нервтер де болады.
Жүйке жүйесінің құрылысы. Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі
немесе перифериялық жүйке жүйесі болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі ми
мен жұлыннан тұрады.
Жұлын жүйке жүйесінің маңызды бөлімдерінің бірі. Түрлі нерв
әрекеттерінің бағытталуы мен реттелуі жұлын арқылы іске асады. Себебі
жұлын өткізгіштік қызмет атқарады да, оның бойымен дененің барлық
жерінен миға нерв импульстері мүшелерге барып, олардың қызметін
реттейді. Бұларға қоса, жұлында адамның қарапайым рефлекстерінің
орталықтары орналасқан (айталық, тізе рефлексі).
Адамның миы орталық жүйке жүйесінің ең негізгі маңызды бөлігі. Одан
12 жұп нервтер шығып, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның
еттерімен, тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен келетін
мәліметтерді жеткізеді. Ми сопақша ми, көпір, мишық, ортаңғы ми, аралық ми
және екі ми сыңарларынан тұрады.
Сопақша ми – жұлынның үстіңгі жағында орналасқан. Ол екі түрлі
қызмет атқарады: рефлекторлық және өткізгіштік. Сопақша мида тыныс, қан
айналыс, сору, шайнау, жұтыну, жөтел, түшкіру, сілекей, қарын және
қарынасты бездерінің сөлдерін шығаратын нерв орталықтары орналасқан және
ІХ-ХІІ ми нервтерінің ядролары орналасқан.
Вароли көпірі – сопақша мидың үстінде орналасқан. Сопақша ми мен
вароли көпірін артқы ми деп те атайды. Мұның қызметі де сопақша ми
тәрізді: рефлекторлық және өткізгіштік қызметтерін атқарады.
Мишық 3 бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлім
және мишықтың екі жарты шарлары. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары
дәрежелі реттеушісі болып есептеледі. Бұған қоса, мишық тыныс алуды,
жүректің соғуын қимылдың түріне байланысты лайықтап отырады.
Ортаңғы ми вароли көпірінің үстіңгі жағында орналасқан. Мұндағы
сұр заттар 4 төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы және
шығармашылық нервтерінің, қызыл және қара субстанцияның ядролары бар. 4
төмпешіктің алдыңғыларында алғашқы көру орталығы, артқы төмпешіктерінде
– алғашқы дыбыс бағдарлау реакциялары орындалады. Қара субстанция
үйлестірілген жұтыну, шайнау, саусақтардың нәзік қимылдарын реттеуге
қатысады. Қызыл ядрода еттің тонустары реттеледі.
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Ол 2
төмпешіктерден және төмпешік асты аймағынан тұрады. Төмпешіктерді таламус,
ал төмпешік асты аймағын гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың
барлық сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамус дененің жоғарғы дәрежелі
вегетативтік орталығы болып саналады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шарлары) мидың ең үлкен, ең маңызды
бөлімі. Адам миының барлық салмағының 80%-ын ми сыңарлары алып жатыр.
Құрлысы жағынан ми сыңарларының бір-бірмен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімі ретінде ми жарты шарлары бір-
бірімен байланысты екі үлкен қызмет атқарады:
1. Организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамның
мінез-құлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы – бұлардың бәрі жоғары
жүйке әрекеттері;
2. Организмнің қызметтерін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мүшелердің
қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру, келтіру, яғни үйлестіру.
Бұлар төменгі дәрежелі жүйке әрекеттері.
ТАҚЫРЫБЫ 3: Жоғары жүйке әрекеті, оның жас ерекшеліктері
Жоғарғы жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады. Жоғарғы жүйке әрекеті адам организмнің сыртқы ортамен қарым-
қатыныасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер:
ес, сана, ойлау, көңіл-күйі, ұйқы, түс көру, гипноз т.с.с. ми сыңарлары
мен олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.
И.П. Павлов барлық рефлекстерді екі топқа шартты және шартсыз
рефлекстер деп бөлген. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде организмнің
тірлігін сақтау үшін қажет. Балалардың шартсыз рефлекстерін туысыменен
тексеру арқылы олардың жүйке жүйесінің дамуын анықтайды. Шартсыз
рефлекстер туа пайда болып, өздерінің орындалуы үшін ешқандай
қосымша жағдайларды қажет етпейді: тітіркендіргіш әсер етісімен шартсыз
жауап пайда болады.
Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды, тек өмір тәжіриесінің негізінде,
сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Әркімнің өзінің
тұрмыс жағдайына қарай әр түрлі шартты рефлекстері болады.
Шартты рефлекстер организмді сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына
бейімдейді. Шартты рефлекстердің пайда болуына қажетті жағдайлар. Барлық
шартты рефлекстердің қалыптасуы үшін сыртқы ортаның қосымша белгілі бір
жағдайларын тудыру керек.
Балаларда шартты рефлекстерді тудыру үшін 3 жасқа дейін шартты әсер
ретінде баланың ұнататын тамағын немесе ойыншықты қолданады. Мысалы,
баланы жүргізіп үйреткенде шақырушы кісі кәмпитті (егер бұрын кәмпит
жеп жүрген бала болса) немесе жаңа ойыншықты көрсетіп шақырады да бала
тәй-тәй басып келсе, кәмпиттіойыншықты бере қояды. Кейіннен кәмпитті
алуға ұмтылған бала аяғын тезірек басуға мәжбүр болады (кәмпит
ұстаған адам бала алға басқан сайын шегініп, ара қашықтығын ұзартады),
сөйтіп баланың жүруін тездетеді.
Уақытша нервтік байланыс. Шартты тітркендіргіш әсер еткенде ми
қыртысының тітіркендіргішке сәйкес орталығында қозу ошағы пайда болады.
Сондықтан бірінші қозу ошағындағы нерв импульстері екінші орталыққа
тартылады да, екеуінің арасында байланыс пайда болады. Шартты
рефлекстердің пайда болуының негізгі – ми қыртысындағы нерв орталықтарының
арасында уақытша нервтік байланыстың пайда болуы.
Шартты рефлекстердің тежелуі және жас ерекшіліктері. Мидағы қозу мен
тежелу бір-бірімен байланысты өтеді. Қалыпты жағдайдағы мидағы қозу мен
тежелу дәл қажетті сәтте организмнің қызметін не үдетіп, не баяулатып
отырады. Тежелу 2 түрлі болады: сыртқы немесе шартсыз және ішкі немесе
шартты тежелу.
Ми қыртысының талдау және талқылау қызметтері. Динамикалы стереотип.
Талдау арқылы организм өзіне қажетті, тиімді әсерлерді бөліп алып,
ажыратады. Ми қыртысы әсер ететін тітіркендіргішітерді жіктеп талдайды.
Таңдалған әсерлерге дұрыс жауап қайтару үшін ми қыртысында олар қайта
жинақталып қорытылады, талқыланады. Мұны ми қыртысындағы талқылау дейді.
Талдау мен талқылау қабілеттері төменгі сатылы жүйке жүйесінің бөлімдері
– жұлында, ми бағанасында да жасалады. Дегенмен, ми қыртысы бұлардың
ең басты, ең маңызды орталығы.
Өте күрделі талдау мен талқылаудың үлгісі ретінде динамикалы
стереотипті алуға болады. Динамикалы стереотип (лат. динамика –
қозғалыстың, әрекеттің көптігі; грек. стерео-қатты + типос – таңда, із) деп
адам мен жануарлардың ми қыртысында ұзақ мерзім тұрақты ретпен әсер
еткен топты тітіркедіргіштің біртұтас шартты рефлекторлы әрекетті
тудыратын қабілетін, яғни белгілі бір жүйеге келтіруді айтады.
Жоғарғы жүйке әрекетінің топтары. Әр адамның жүйке жүйесінің тұқым
қуалаған жеке қасиеттері өмірден алған тәжірбиесін, сыртқы ортадан алған
мағлұматын, мінез-құлақтарын жоғары жүйке әрекетің топтары деп
жинақтайды.
И.П. Павлов жоғары жүйке әрекетінің топтары ми қыртысындағы қозу мен
тежелудің негізгі 3 қасиетіне байланысты 4 топқа бөледі. Ол қасиеттер: қозу
мен тежелудің күші, теңдігі және алмасуы.
Қозу мен тежелудің ми қыртысындағы осы қасиеттеріне қарай И.П.Павлов
жануарларда жоғары жүйке әрекетінің 4 түрлі топтарын атаған:
1. Күшті ұстамсыз, қозуы тежелуден басым топ.
2. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы ширақ топ.
3. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы баяу топ.
4. Әлсіз топ. Ми қыртысының нерв клеткаларының қызмет қабілеті
төмен, қозуы нашар дамыған, тежелуі басым.
1-ші және 2-ші сигнал жүйелері мен олардың дамуы. И.П. Павлов сыртқы
ортаның табиғи әсерлерін сигналдар деп атады. Сол сигналдарды және оларды
қабылдауға қатысатын мүшелер жүйесін 1-ші сигнал жүйесі деп, ал сол
сигналдардың сөзбен белгісін “сигналдың сигналы” деп атады. Еңбектің және
әлеуметтік дамудың нәтижесінде адамда сөз сигналдарына, сөйлеуге
байланысты жай сигналдарды сөзбен белгілеу және оны қабылдау қабілеті
дамыған. И.П. Павлов “сигналдың сигналы” қабылдауға қатысатын мүшелер
жүйесін және сөйлеу, сөзге байланысты ойлау қабілеттерін 2-ші сигнал
жүйесі деп атады. Жануарда тек 1-ші сигнал жүйесі бар. Кейбір құстардың
(тоты құс, қараторғай) жеке сөздерді айту қабілеті және олардың
мағынасын түсіну (иттерде) қабілеті сол 1-ші сигнал жүйесінің қызметіне
жатады, өйткені олар сөзді қарапайым дыбыс сигналы ретінде қабылдайды. Ал
адамда екі сигнал жүйесі де бар.
ТАҚЫРЫБЫ 4: Сенсорлық жүйелер сезім мүшелер гигиенасы
Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін қабылдап, талдап, талқылайтын,
олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мүшелер жүйесін талдағыштар
немесе анлизаторлар дейді.
Организмде жеті түрлі талдағыштар бар: көру, есту, иіс, тері,
қозғалыс, дәм және висцеральды (лат. вицералис - ішкі мүшелерге қатысты),
яғни ішкі мүшелерге байланысты жүйе.
Барлық талдағыштар 3 бөліменен тұрады: 1) сезгіш немесе перифериялық
бөлім, шеткі немесе рецепторлық бөлім деп те атайды; 2) өткізгіш бөлім,
сезгіш нерв деп те аталады; 3) орталық, немесе қыртыс бөлімі, яғни
қыртысындағы езім орталықтары, сезім аймақтары деп те атайды.
Көру талдағышы. Көру талдағышының сезгіш бөлімі көз алмасында
орналасқан.
Көз алмасы – күрделі құрлысты мүше. Көздің сыртын тығыз ақ қабық
қоршаған. Ол көз аласының алдыңғы жағында мөлдір, дөңестеу қасаң
қабыққа айналады. Ақ қабықтан соң көз алмасын қанмен қамтамасыз етіп
тұратын тамырлы қабат бар. Ол қан тамырларының торынан тұрады десек те
болады. Тамырлы қабаттың ішкі бетінде жұқа бояу зат – пигмент болады.
Ішкі торлы қабығының құрлысы өте күрделі. Негізінен алғанда, ол жарық
сәулелеріне сезімтал фоторецепторлар деп аталатын таяқша және сауытша
тәрізді клеткалардан тұрады.
Көздің қасаң қабығы, бұршағы шыны тәрізді денесі – негізгі жарық
сындырушы оптикалық жүйе. Олар жарық сәулелерін жинақтап, жарық
толқындарын сындыру қызметтерін атқарады. Көздің қарашығы арқылы жарық
сәулелері көздің қасаң қабағы, бұршағы, шыны тәрізді денесі арқылы өтіп
фокустың нүктеде жинақталып заттың нақтылы, бірақ кішірейген бейнесін
торлы қабыққа түсіреді.
Қосымша құрлымдарға қас, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның
қапшығы, көз еттері жатады.
Әр түрлі қашықтықта орналасқан заттың бейнесін торлы қабыққа
түсіру үшін көз бұршағы аккомодациялық қызмет атқарады. Аккомодация деп
көзден әртүрлі қашықтықта орналасқан заттардың бейнесін қабылдау қабілетін
айтады.
Көз және көру заттың пішінін, түсін, мөлшерін, орналасу қашықтығын
және бағытын анықтайды. Затты айқын көру үшін оның бөлшектерін жақсы көру
керек. Заттың ұсақ бөлшектерін көру қабілетін көздің өткірлігі дейді.
Заттың бейнесі сары даққа түскенде ол өте анық көрінеді, ал сары дақтан
торлы қабықтың шетіне қарай жылжыған сайын бұл қабілет азаяды. Ол
адамның жасына, жағдайына байланысты, мысалы, нәрестенің көзінің өткірлігі
– 0,004-0,02,3 айда – 0,05-01,1 жаста -0,3-0,6, 4-5 жаста – 0,7-1,0, 10-15
жаста – 1,0 шартты бірлік өлшеміне тең.
Адам қос көзбен көру, яғни бинокулярлық қабілеті бар организмге
жатады. Қос көзбен көру арқылы қоршаған ортаның заттарын, оның
тереңдігін, қашықтығын, пішінін дұрыс анықтай алады.
Балалардың көз алмасының көлденең диаметрі ұзарғанда немесе жарық
сәулелерін сындыру қабілеті күшейгенде жақыннан көру қабілеті пайда болады.
Ондай адам тек жақын жердегі заттың бейнесін анық көріп, көзден алыстау
орналасқан затты бұлдыр көреді.
Көру гигиенасының талаптары:
- кітапты оқығанда, қағазды жазғанда баланың көзі мен қағаз
аралығы 35-40 см болуы тиіс. Ең тиімдісі 37 см;
- баланың жұмыс орнының жарығы дұрыс қосылуға тиіс. Ең тиімді
жарық мөлшері 150-300 люкс шамасында. Жарық сәулелерінің
әсері баланың көзіне тура түспеуі керек. Жарық көздерінің
сыртында жарық сәулелерін шашатын сәуле сейілдіргіштері,
айталық, плафон, абажур, пластинка болуы тиіс.
- үстелде, партада бала дұрыс отыруы керек.
- жүріп келе жатқан көлікте кітап оқуға болмайды.
- теледидар көрсетулерін қарағанда ең кемінде 2,5-3 м
қашықтықта отырған жөн (теледидардың экраны 62 см болғанда).
- Баланың жасына лайық жазу, оқу еңбектерінің, теледидарды
қарау ұзақтығын, әсіресе көзге күш түсіретін еңбектің
түрлерін, олардың ұзақтығын мұқият қадағалаған жөн.
- Баланың жасына лайық кітап оқу ұзақтығын сақтау,
6-7 жаста - 10 минөт,
7-10 жаста – 15 минөт,
10-12 жаста – 20 минөт,
12-15 жаста - 25 минөт,
5-18 жаста 30 минөт, яғни осы көрсетілген уақыттан соң аз да
болса, көзді демалдырып, отыру қажет немесе көз талмайтын
жұмыспен айналысқан жөн.
Көздің тазалығын сақтау керек: көзді таза қол орамалмен сүру, әр
адамның өз бет орамалының болуы, шаң-тозаңнан сақтау т.б.
Көз еттерін жаттықтыру, жалпы организмді шынықтыру, жұқпалы
аурулардан сақтау, оларды асқындырмай мезгілінде емдеу, дұрыс тамақтану
т.б. гигиеналық талаптарды сақтау, организмді шаршатпауға тырысу керек.
ТАҚЫРЫБЫ 5: Ішкі секрециялық бездер жүйесінің физиологиясы
Ішкі секрециялық бездер жүйесі - синтездеп бөлетін өнімі (секреті)
тікелей қанға шығарылатын, қанмен бүкіл денеге тарап, зат алмасу үрдісіне,
ішкі ағзалардың қызметіне, адам организмінің күллі тіршілігіне ықпалын
тигізетін мүшелер жүйесі.
Орталық ІСБ: Гипофиз, Эпифиз, Гипоталамус-тың нейросекреторлық
ядролары.
Шеткі ІСБ: Қалқанша безі, Қалқансерік бездері, Тимус (айырлы без),
Бүйрек үсті бездері, Ұйқы безінің Лангерганс аралшықтары, Жыныс бездері.
Гормондар – ІСБ-дің өнімдері, өте белсенді химиялық заттар, жүйке
жүйесімен бірлесе отырып организмнің өсуін, дамуын, физиологиялық
қызметтерін үйлестіруге, зат және энергияның алмасуына, ағзалардың
қызметтін реттеуге қатысады.
Ортақ қасиеттері:
- өте белсенді, тым аз мөлшерде де әсер ете алады;
- әсері арнайы бағытталған, бір гормон жетіспегенде
екінші бездің гормоны оның қызметін атқара
алмайды;
- ұлпаларға, мүшелерге өзінің пайда болатын жерінен дистантты, яғни
қашық тұрып, алыстан әсер етеді.
Гипофиз - бас сүйегінің “түрік ері” деп аталатын ойығында орналасқан,
салмағы туылғанда 10-15 мг, 10 жаста – 30 мг, ересектерде – 60 мг.
Гипофиздің гипоталамуспен тығыз байланысы бар, араларын 100 мыңдай жүйке
талшықтары байланыстырады. 3 бөліктен тұрады: алдыңғы және ортаңғы
(аденогипофиз) және артқы (нейрогипофиз). Аденогипофизде 22 гормон
түзіледі, ішіндегі аса маңыздылары: соматотропин (СТГ),
адренокортикотропин (АКТГ) - бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатының
гормондарының синтезделуіне әсер етеді; тиреотропин (ТТГ) - қалқанша
безінің қызметіне әсер етеді және гонадотропиндер (лютеиндеуші,
лютеотроптық, фолликустимулдеуші) - бала емізетін әйелдің сүтінің пайда
болуын реттейді, жыныс бездерінде гормондардың синтезделуіне әсер етеді;
ортаңғы бөлігінде – меланотропин (МТГ) - терінің түсін, терідегі пигментті
клеткаларға әсер ету арқылы реттейді. Нейрогипофиздің гормондары: 1.
Вазопрессин (антидиурездік гормон - АДГ) – су мен минералдық заттардың
алмасуына әсер етеді, қанның артериялық қысымын жоғарылатады. Қанда АДГ
мөлшері азайғанда қант диабеті ауруы пайда болып, тәулігіне 10-20 литрге
шейін зәр бөлінеді. 2. Окситоцин әйелдің жатырының жиырылуын қамтамасыз
етіп, босанғанда баланың сыртқа итерілуіне әсер етеді.
Қалқанша безі – көмейдің алдында орналасқан, туылғанда салмағы 1 г,
жиырма жаста 20 есе артады. Гормондары: тироксин, трийодтиронин және
кальцитонин. Организмдегі зат және энергия алмасуын үдетеді, ұрықтың
дамуында, баланың өсуінде, денелік дамуы мен психикасының қалыптасуында
маңызы зор. Жетіспеушілігі – кретинизм (баланың бойының өсуі мен жыныстық
жетілуі баяулайды, кем ақыл болады). Йод жетіспегенде бездің гипосекрециясы
байқалады, пайда болған ауру эндемиялық зоб деп атайды. Бездің
гиперсекрециясы байқалса Базед ауруы немесе тиреотоксикоз дамиды.
Бүйрек үсті бездері – қос мүше, оң және сол жақ бүйректердің жоғарғы
жағында орналасқан, жалпы салмағы 15-20 г. Сыртқы қабаты - қыртысты зат,
ішкі қабаты милы заттан тұрады. Қыртысты қабатта түзілетін гормондар:
глюкокортикоидтар, минералкортикоидтар, андростерон, эстрол және
прогестерон. Милы қабатының гормондары: адреналин және норадреналин.
Ұйқы безі – қарынның артында, он екі елі ішектің жанында орналасқан,
аралас без. Қызметі нашарлап, бұзылса – қант диабеті ауруы дамиды (қанда
глюкоза мөлшері жоғарылап, бала шөлдей береді, полиурия, арықтап, азады,
диабетикалық кома).
Жыныс бездері – қос секрециялы бездер:
1. сыртқы секрециялық без ретінде әйелдерде - аналық клетка, ерлерде
аталық клеткалар – сперматозоидтар өніп дамиды.
2. ішкі секрециялық без ретінде жыныс гормондары түзіледі.
Ерлердің жыныс гормондары: тестостерон, андростерон.
Аналық бездер гормондары - эстрогендер (эстрадиол, эстрон, эстриол)
мен прогрестерон.
Эпифиз - ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің арасында орналасқан.
Гормондары – меланин, гломерулокортикотропин және
контригипоталамус–гипофизаралық гормондар. Қызметтері: организмнің
биоритмдерін реттеуге қатысады, организмнің жарық өзгерістеріне
бейімделуіне қатысады, гормондар синтезделуінің ритмдік ауысуына әсер
етеді.
Қалқаншасерік бездері - қалқанша бездің артқы қабырғасында орналасқан
кішкентай түйме тәрізді, саны - 4 (2 жоғары және 2 төменгі). Бұл без
паратгормон синтезделеді. Паратгормон кальцийдің алмасуына әсер етіп, оның
қандағы мөлшерін реттейді. Паратгормонның жеткіліксіз болуы сіңірдің
тартылуын, сіреспе (тетания) тудырады.
ТАҚЫРЫБЫ 6: Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері
Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік заттарды тамақтану арқылы
алады. Желінген тамақ ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның
нәтижесінде пайда болған заттардан организм өзіне тән бейімделген
заттарды құрады.
Ас қорыту жүйесінің мүшелеріне ауыз қуысы, үш жұп сілекей бездері,
жұтқыншақ, өңеш, ас қазаны (қарын), ащы ішек пен тоқ ішек, бауыр мен ұйқы
(қарын асты) бездері жатады.
Ауыз қуысындағы ас қорыту, оның маңызы. Жеген тамақ ауыз қуысынан
бастап қорытылады, мұнда тамақтық дәмі, температурасы, басқа да
қасиеттері анықталады. Асты шайнау ас қорытудың алғашқы кезеңі.
Шайнауға қозғалмалы орналасқан төменгі жақ сүйегі мен қозғалмайтын
үстіңгі жақ сүйегінде орналасқан тістер, тіл және ұрт қатысады.
Жұту. Жұту кезінде арнайы тетіктері ас қоймалжыңының тыныс
жолдарына (мұрын қуысы мен кеңірдекке) бармай, өңешке өтуін қамтамасыз
етеді.
Өңеш. Ауыз қуысындағы ұсақталып, сілекеймен араласқан ас қоймалжыңы
жұтқыншаққа, одан өңешке өтеді. Мұнда ас қорытылмайды.
Нәрестелердің өңешінің кілегей қабаты нәзік болады, сондықтан ірі
ас түйіршіктері оңай жаралайды. Жаңа туған сәбидің өңешінің ұзындығы
10 см, 5 жаста – 16 см, 15 – 19 см.
Қарында астың қорытылуы және оның жас ерекшеліктері
Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы
астың қорытылуы басталады. Бұл жерде ас қоймалжыңына қарын сөлі әсер
етеді. Қарын сөлінің құрамында 0,35-0,5% - дық тұз қышқылы,
органикалық заттар мен хлордың, фосфордың натрийдің және күкірттің
тұздары болады. Сөл құрамында белокты ыдыратып пепсин, сүт казеинін
ұйытатын химозин (мәйек), майды қорытатын липаза ферменттері болады.
Қарында барлық белоктар қорытылады. Химозин сүтті ұйытады,
сондықтан жаңа туған балалардың асты қорытуында оның маңызы үлкен.
Қарын сөлінің құрамындағы липаза ферменті ұсақ молекулалы, айталық
жұмыртқаның сары уызындағы, ана сүтінің құрамындағы майды ғана
қорытады. Жалпы алғанда қарын сөлінің мөлшері, құрамы, ас қорыту күші
адамның тамақ қабылдау кестесіне, тамақтың түрлеріне, жасына , жеке
басының қасиеттеріне байланысты.
Қарында ас шамамен 3-4 сағаттан 10-11 сағатқа дейін болады.
Баланың қарнының кілегей қабаты нәзік, қан тамырларына бай,
бірақ сөл шығаратын бездері аз болады, сыйымдылығы да кішкентай: 6
айлық баланың қарынының аумағы не бары 250-300 мл.
Қарын қуысындағы ас қоймалжың химус деп аталады. Қарын
қабырғасындағы еттер жиырылып, және босап, қорытылған асты
араластырады, химустың ортаңғы жағын шетіне шығарып, ферменттердің
әсер етуіне ыңғайлайды. Сонымен қатар, қорытылған химусты қарынның
төменгі ішек жағына айдайды.
Ащы ішектегі ас қорыту. Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен
3 м, асты қорытатын ферменттер ащы және мықын ішектердің кілегейлі
қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа,
аминопептизада, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын
липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза,
амилаза, лактаза және инвертаза ферменттері бар. Бұлар ащы ішектің
қабырғасында ғана әсер етеді де ішек қуысына құйылмайды.
Ішек бүрлерінде астың қорытылуы. Ішектің қабырғасының кілегейлі
қабатында биіктігі 1-2 мкм цилиндр іспетті ішек эпителінің микробүрлері
болады. Олардың саны өте көп – 1мм2 ішектің қабырғасында 50 мыңнан 200
миллионға дейін микробүрлері болады. Ас қорытудың осы ерекшілігін
мембрандық ас қорыту дейді. Асты қорыту тоқ ішекте аяқталады. Тоқ ішек
кілегей шырыш өндіреді. Тоқ ішекте бактериялардың әсерінен көмірсу
мен белоктар шіриді. Белоктардың шіруінен бірнеше улы заттар – индол,
скатол, фенол т.б. пайда болады да, қанға сіңеді. Ішектен шыққан қан
тамырлары алдымен бауырға барады да, онда улы заттар усыздандырылады,
яғни бауыр кедергілік қызмет атқарады. Ұнда улы заттардан организмге
қажетті усыз заттар түзіледі.
Сіңу. Белоктар пепидтер, амин қышқылдары, нуклозидтер мен
нуклеотидтер түрінде қанға сіңеді. Сіңген заттар қан арқылы клеткалар
мен ұлпаларға тасылады. Май аз мөлшерде түйіршіктері мейлінше ұсақ
эмульсия ретінде лимфа тамырына сіңеді. Май тамшыларының үлкендігі
0,5 мкм-ден аспауы тиіс. Ал майдың көбі липаза ферментімен
ыдыратылғаннан кейін глицерин мен май қышқылдары ретінде сіңеді.
Майдың сіңуінде бауырдың өтінің маңызы үлкен. Ол майды ұсақ май
тамыршаларына айналдырады да, ішек қабырғасына өтуіне мүмкіндік
жасайды.
Көмірсуларының ақырғы өнімі моносахаридтер – глюкоза, фруктоза мен
галактоза қанттары тікелей қанға сіңеді де бауырға бауырға келеді.
Мұнда көмірсу зат алмасуына қатысады.
Ас қорыту мүшелерінің гигиенасы. Мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балалардың ауыз қуысы мен тістеріне ерекше көңіл
аударуы қажет. Балаларда, әсіресе тіс кариесі жиі байқалады. Мұның себебі
қышқылдар тістің эмал қабығының және тіс ұлпасы дентиннің минерал
тұздарын ерітеді. Әсіресе көмірсуының ашылғанынан пайда болатын сүт
қышқылы тіске көп зиян келтіреді. Одан әрі эмалі бүлінген тіске микробтар
әсер ете бастайды. Сөйтіп тістің органикалық заттары ыдырайды. Балаларға
тым ыстық немесе тым суық тамақ беруге болмайды. Әсіресе жылы тамақтан
кейін өте суық тағамдарды жеу өте зиянды. Жаңғақ іспетті қатты
жемістерді тіспен жруға балаларға рұқсат етпеу керек.
ТАҚЫРЫБЫ 7: Зат пен энергия алмасуының жас ерекшеліктері.
Оқушылардың тағам гигиенасы
Зат алмасуы тірі табиғаттың ерекше маңызды және организмнің
негізгі қызметі. Зат алмасуы тоқталысымен тірлік жойылады. Оның
барысында организмге түрлі қуаты бар қоректік заттар, тұздар мен су
кіреді де, бұл заттардың ыдырауынан пайда болған денеге қажетсіз улы
заттар денеден шығарылады. Жаңадан қабылданған заттардың организмдегі
ұлпалардың клеткаларының өздеріне бейімделген заттар жасалады. Бұл
ассимиляция, яғни организмге енген заттарды өздеріне бейімдеп өзгерту.
Мұнымен бірге организмде клеткалар мен олардың бөлшектері ескіреді,
олар ыдырайды, яғни диссимиляция байқалады. Асимиляция мен
диссимиляцияның нәтижесінде организм ескіріп тозған қажетсіз заттарды
сыртқа шығарады және қызметіне қуат алады.
Балаларда ассимиляция диссимиляциядан басым болады, олар тек
ересек адада ғана теңеседі. Бала кезінде ассимиляция басым болса,
қартайғанда, керсінше диссимиляция басым болады. Бұл заңдылық түрлі
ауруларға, сыртқы ортаның қауырт жағдайларының әсерінен байланысты
бұзылады.
Энергия алмасуы. Ұлпадағы клеткаларда белок, май, көмірсу,
оттегінің қатысуымен тотығып ыдырайды және осы заттар денеге
бейімделіп қайтадан өндіріледі. Қуат шығыны екі түрлі әдіспен
анықталады: а) денеден шыққан жылу қуатын тікелей калориметр деген
аспаппен өлшеу - тікелей калориметрия әдісі; ә) газ алмасуын өлшеу
арқылы, яғни жанама калориметрия әдісі.
Тәуліктегі жұмсалатын қуат мөлшері адамның жасына,
денсаулығына, азығына және іс-қимылына байланысты. Жеңіл дене
еңбегінде тәулігіне 2000-2300 ккал қуат жұмсалады, ал ауыр жұмыс
кезінде бұл мөлшер істеген жұмысқа сай 2-3 есе артады.
Негізгі алмасу. Адам толық тыныштықта болғанның өзінде белгілі
мөлшерде қуат жұмсайды. Денедегі физиологиялық қызметтерге тынымсыз
үнемі қуат жұмсалып жатады. Қалыпты жағдайда адам организміндегі ең
төменгі деңгейлі зат алмасуы мен қуаттың жұмсалуын негізгі алмасу
дейді. Негізгі алмасу кезіндегі қуат тыныштық жағдайдағы тіршілікті
сақтайтын жүрек–қан тамырлар, бүйрек, бауыр сияқты мүшелердің үздіксіз
қызметі үшін, клеткалардағы зат алмасуын қамтамасыз етуі үшін
жұмсалады.
Негізгі зат алмасуының мөлшері 1 кг салмаққа шаққанда жаңа туған
нәрестелерде онша көп емес 38-42 ккал, туғаннан кейін ол көбейе
бастайды: 2-4 аптада 44-46 ккал, 5-8 аптада 49 ккал, 8-12 аптада 54
ккал, 1-1,5 жаста 55-60 ккал болып ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Ересек
адамда 23 ккал.
Белоктың алмасуы. Азықтың ең құнды бөлігі белок, өйткені белокпен
ғана тамақтанса, адам біраз уақыт өмір сүре алады, ал белоксыз өмір
сүру мүмкін емес.
Организмдегі белоктар түрлі қызмет атқарады: биологиялық
катализатор, транспорттық, еттің жиырылу қызметі, құрылыс материалы
қызметін атқарады.
Амин қышқылдарының 10% организмнің өзінде өндірілмейді,
сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бұларға аргинин,
триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен
фенилаланин жатады. Өсіп, дамып жатқан бала организміне бұларға қоса
10-қышқыл - гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырылмайтын амин
қышқылдары жейтін астың құрамында жеткіліксіз болғанда адам
денесінде, әсіресе балалар мен жас өспірімдердің организмінде
айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Баланың жұқпалы ауруларға қарсы
тұру қабілеті нашарлайды.
Судың алмасуы. Организмнің тірлігі үшін аса маңызды заттардың
бірі – су. Ол организмнің ішкі ортасын құрады. Ересек адамның дене
салмағының әрбір килограмм массасына 0,4 л су қажет. Ал нәрестелерде
бұл мөлшер 5 есе артық. Егер баланың денесінде су жетіспесе, оның
өсуі тежеледі.
Су мынадай қызметтерді атқарады: Ферменттердің қоректік заттардың
сіңуіне, газ алмасуы, зат алмасу қалдықтарын тазалап, сыртқа шығаруға,
дене жылуының тұрақтылығын сақтауға қатысады.
Несеп арқылы тәулігіне 1,2-1,4 л, тер арқылы 0,5-0,8 л, үлкен
дәрет арқылы 0,1-0,2 л, шығару арқылы 0,4 л су денеден шығарылады.
Организмдегі су қанда өте көп (92%), екінші орында ми (86 %), содан соң
бүйрек (83 %), бұлшық еттер мен бауырда 70 %.
Витаминдер тіршілікке өте қажетті заттар. Қазіргі кезде клеткадағы
және организмдегі зат алмасуының түрлі жақтарына әсер ететін 30 шақты
витаминдер белгілі. Егер тамақта витаминдердің біреуі немесе бірнешеуі
жеткіліксіз болса немесе мүлде болмаса, тіршілікке қауіп төнеді, зат
алмасуы бұзылады т.б. күрделі өзгерістер туады.
Витаминдерді латын әріпімен А, В, С, Д, Е, К, Р, РР деп белгілейді
және химиялық құрамдарына сай атайды. Витаминдердің біразы гормондардың,
ферменттердің т.б. биологиялық белсенді заттардың құрамына кіреді. Ал
біразы (Е, С, Р витаминдері) клетка мембранасының құрамына кіріп
қорғаныс, антиоксиданттық қызмет атқарады.
Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді. Организмнің
қажеттілігін толық қамтамасыз етуге белок, май, көмірсу, су,
витаминдер және минерал тұздары міндетті түрде жеткілікті мөлшерде
болуы керек, әсіресе бұл балалардың тәулік мәзірінде ескеріледі. Бастауыш
сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері мынадай:
белок – 1, май – 1, көмірсу – 6 есе. Ал мектепке дейінгі балаларда бұл
көрсеткіштер 1:2:3.
ТАҚЫРЫБЫ 8: Қанның жас ерекшеліктері
Қан – организмнің сұйық негізгі ішкі ортасы. Қанның қызметтері:
тасымалдау, дененің тұрақты температурасын сақтауға қатысады, мүшелердің
қызметін гуморальдық реттеуге қатысады. Қанның мөлшері ересек адамдарда 4,5-
6 л., яғни дененің жалпы салмағының 6-8 %. Организмдегі барлық қанның 50 %-
ы қан деполарында (бауырда, көк бауыр, өкпе және тері) қор болып сақталады.
Қанның құрамы өте күрделі. Ол пішінді элементтерден (қан клеткалары)
және сұйық плазмадан тұрады. Пішінді элементтер қанның 55-60 %-ын, плазма
40-45 %-ын құрайды.
Пішінді элементтерге эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер жатады.
Плазманың құрамы да күрделі: 90 % - су, 7-8 % - белоктар, 2 % - органикалық
және бейорганикалық заттар. Қанның меншікті салмағы ересек адамдарда 1,055-
1,063 кгм3.
Эритроциттер – пішінді элементтердің ішіндегі ең көб, қанның қызыл
клеткалары. Олардың саны адамның жасына байланысты: ер адамда 1 мкл. Қанда
4,5-5 млн., әйелде 4-4,5 млн. Эритроциттер ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал
қалыңдығы 2 мкм. Пішіні 2 жағы ойыңқы келетін линза іспетті болады.
Эритроциттердің құрамында белок заты гемоглобин болады. Ол күрделі зат:
құрамында темірі бар бояулы зат гем және глобин белогынан тұрады.
Эритроциттердің өмір сүру ұзақтығы 90-120 күндей, бірақ олар үнемі жаңарып
отырады, ескілері бауырда ыдырап, жаңалары сүйек кемігінде өндіріледі.
Лейкоциттер – ядросы бар қан клеткалары. Ересек адамның 1 мкл. Қанында
6-8 мың лейкоциттер болады. Балалардың иммундық қабілеті лейкоциттерге
байланысты. Ол бала организмінің жұқпалы ауруларға қарсы тұруын қамтамасыз
етеді. Саны сыртқы және ішкі әсерлердің ықпалынан үнемі өзгеріп тұрады,
шамамен 6-8 мың.
Тромбоциттер немесе қан пластинкалары – сопақша немесе дөңгелек
пішінді. Жалпы саны 1 мкл-де 300-400 мың. Тромбоциттердің саны тамақ
ішкеннен кейін, ауыр дене жұмысымен шұғылданғанда, әйел екіқабат болғанда
көбейеді. Тромбоциттердің қызметі көп. Оларда ферменттер де өндіріледі,
қанның ұюына қатысады.
Қанның ұюы. Қан тамырлары жарақаттанғанда жараның бетін тромб деп
аталатын қойылған қан түйіршігі тез жабады. Біраздан соң ол тығыздалып,
жараны бекітеді. Егер қанның мұндай қасиеті болмаса қан тоқтаусыз ағып
кетеді. Қанның ұюы 3 кезеңге бөлінеді: 1) қанда тромбопластиннің пайда
болуы; 2) тромбопластиннің тромбинге айналуы; 3) тромбиннің әсерінен
плазмадағы фибриноген белогы фибрин жіпшелеріне айналып, жараның бетінде
тор құруы. Осы торға эритроциттер мен лейкоциттер тұрып қалады да, тромб
пайда болады.
Қан топтары. Қан беруші адам – донор, қан қабылдайтын адам –
рецепиент. Қанның құрамындағы эритроциттерде А және В агглютиногендер, қан
плазмасында α және β агглютининдер болады. Бұл заттардың бір-бірімен
қосылыс жасау мүмкіндігі 4 түрлі, соған байланысты адамдардың қанын 4 топқа
бөледі:
Топтар Плазмадағы Эритроциттердегі Қанды құю
агглютининдер агглютиногендер мүмкіндігі
I топ α және β - Барлық топқа
II топ β А IV және II
III топ α В IV және III
IV топ - А және В IV топқа
85 % адамдарда қанның қорғаныс жүйесі резус–фактор деп аталатын зат
бар, ал 15 % адамдарда ол жоқ. Резус-факторы бар адамдарды оң-резусты
(Rh+), жоқ адамдарды сол- резусты (Rh-) деп атайды.
ТАҚЫРЫБЫ 9: Балалардағы қан айналу жүйесі
Қан айналу жүйесінің маңызы. Қан айналу жүйесі тоқтамай, үнемі жүріп
жататын зат алмасуын қамтамасыз етеді. Оның бұл қызметі қан тамырларында
қанның қозғалып, барлық ірілі-ұсақты тамырларға заттарды тасуы арқылы іске
асады. Яғни қан айналысы тасымалдау қызметін атқарады. Адам организміндегі
қанның айналуы тұйық түтіктің, қан тамырларының бойымен қозғалып, қанды
жүрекке және күллі мүшелерге тасиды.
Жүрек, оның құрылысы мен қасиеттері, дамуы. Жүрек – қан айналу
жүйесіндегі негізгі бөлім. Ол тоқтаусыз қызмет етіп, қан тамырларында
қанның қозғалысын қамтамасыз етеді. Бір тәуліктің ішінде жүрек 5-6 мың литр
қанды айдайды. Қанның тамырларда қозғалуына түрткі болатын энергия жүректің
бұлшық еттерінің қызметіне байланысты өндіріледі. Адамның жүрегінің салмағы
250-360 г, яғни дене салмағының 1200 бөлігіне тең, бірақ ол қан
айналымындағы бүкіл қанның 110 бөлігін пайдаланады. Жүректі қанмен
қамтамасыз ететін қан тамырлары жеке жүрек-қан тамырлар жүйесін құрады.
Адамның жүрегі бұлшық еттен тұратын конус пішінді қуыс мүше. Ол
салмағына, жынысына қарай бөлектенеді: ерлердің жүрегі (300 г) әйел
жүрегінен (220 г) салмақтырақ. Жалпы ұзындығы - 12-14 см, ең жалпақ жері -
10-11 см. Жүрек оң және сол жақ бөлімдерден тұрады. Олардың әрқайсысында
екі-екіден қуыстары бар: жүрекше және қарынша деп аталатын құыстар.
Жүректің оң жақ бөлігін сол жақ бөлігінен қалың ерекше құрылымды жүрек
еттері бөліп тұрады. Қарынша мен жүрекшенің арасында сол жағында қос
жаппалы және оң жағында үш жаппалы қақпақшалары (клапандары) болады. Сол
жақ жүрекшеден денедегі ең үлкен қолқа тамыры, ал сол жақ жүрекшеден өкпе
артериясы басталады.
Жүректің қабырғасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы – эпикард (грек. эпи-
үстіңгі, кардиа-жүрек), ортаңғы – миокард (грек. миос-бұлшық ет, кардиа)
және ішкі – эндокард (грек. эндон – ішкі, кардиа). Жүректің еті – миокард –
ерекше құрылымды көлденең жолақты ет ұлпаларынан тұрады.
Миокард ырғақты жиырылып және босап, қанның үздіксіз ағуын қамтамасыз
етеді.
Жүректің салмағы дененің жалпы массасымен салыстырғанда үлкен: 0,63-
0,80 %, ал ересек адамда 0,48-0,52 %. Алғашқы жылда жүрек тез өседі: 8
айдың ішінде оның салмағы 2 есе артады, 3 жаста үш есе, 5 жаста төрт есе,
16 жаста 11 есе ұлғаяды.
Үлкен және кіші қан айналыс жолдары. Денедегі қан үлкен және кіші қан
айналыс жолдары арқылы тасымалданады. Сол жақ қарыншаның қуысынан үлкен қан
айналыс жолы басталады. Қан қарыншадан қолқаға, одан үлкенді-кішілі
артериялар мен артериолаларға, олардан артериялық капиллярларға айдалады.
Артериялық капиллярлар ұлпалардың клеткаларына тарап,қанның құрамындағы
қоректік заттар мен оттегін клеткааралық сұйықтарға құяды да зат алмасуынан
пайда болған көмірқышқыл газын қосып алып, веналық капиллярлар арқылы
үлкенді-кішілі веналарға, олардан жоғары және төменгі қуыс веналарына
қосылып, қанды оң жақ жүрекшенің қуысына әкеледі. Оң жақ жүрекшеден оң жақ
қарыншаға айдалады. Оң жақ қарыншадан кіші қан айналыс жолы басталады.
Мұның басты қызметі қанды оттегіне қанықтыру. Сондықтан оң жақ қарыншадан
өкпе артериясына айдалады. Өкпе артериясыекіге бөлініп, оң және сол жақ
өкпеге барады. Өкпе өуысында қанның құрамындағы көмірқышқыл газын шығарып,
оттегімен байытылады да, артериялық қан өкпе веналары арқылы сол жақ
жүрекшеге келіп қосылады.
ТАҚЫРЫБЫ 10: Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері. Тыныс алу
гигиенасы
Оттегі адам организмі үшін аса маңызды. Тіршіліктің сақталуы үшін
оттегі үнемі денеге жеткізілуі тиіс. Тыныс алу кезінде оттегі үнемі денеге
кіріп және көмір қышқыл газы денеден сыртқа айдалып тұрады. Бұл қызметті
өкпе атқарады.
Тыныс алу жүйесінің мүшелері екіге бөлінеді: тыныс жолдары және басты
тыныс алу мүшесі – өкпе. Тыныс жолдары – мұрын қуысы, көмей, кеңірдек және
бронхылар.
Ауа танау арқылы мұрын қуысына кіреді. Мұрын қуысы кеңсірік шеміршегі
арқылы оң және сол жақ бөліктерге бөлініп, ішкі жағы хоан тесігі арқылы
жұтқыншақпен қосылады. Мұнда ауаның құрамындағы шаң-тозаңды,
микроорганизмдерді ұстап, өлтіретін түктері бар және ол өкпеге баратын
ауаны жылытады.
Тыныс алу жүйесінің маңызды бөлігі – өкпе. Бұл бронхылардың ұсақ
тамшыларының қуыстарынан жасалған альвеолалар мен дәнекер ұлпалардан
тұратын жұп мүше.
Альвеолалар өте ұсақ, шар тәрізді домалақ, оларды микроскоппен ғана
көруге болады. Қабырғалары жұқа, көптеген капиллярлармен қоршалған.
Альвеолалардың жалпы ауданы 200 м2.
Тыныс алу жүйесінің құрылысы мен қызметі адамның жасына, жынысына
байланысты. Жаңа туған сәбидің өкпесі нашар дамыған. Алғашқы 3 айлық
өмірінде және жыныстық жетілу кезінде қарқынды өседі. Өмірінің алғашқы
кезінде барлық нәрестелер ішпен дем алады. Дем алудың минуттық мөлшері:
жаңа туған сәбиде 220 см3, ересек адамда 96 см3. Дем алудың көлемі жаңа
туған сәбиде – 25 см3, ересек адамда – 400 см3. Өкпенің мөлшері жаңа туған
сәбиде – 53 см3, 20-25 жаста – 1680 см3.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС), яғни өкпеге кіретін және шығатын
ауаның мөлшері адамның жасына сай өзгереді. Адам қалыпты жағдайда дем
алғанда өкпеге 300-500 мл. ауа кіреді. Мұны дем алу ауасы деп атайды. Жай
дем алғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz