Батыс европа археологиясы
1 лекция. Батыс Европа археологиясы. Кіріспе
2 лекция. Европа археологиясының шығу тарихы
3 лекция. Батыс Европаның тас дәуірі ескерткіштері
4 лекция. Батыс Европаның мезолит және неолит ғасыры ескерткіштері
5 лекция. Қола дәуіріндегі Батыс Европаның археологиялық ескерткіштері
6 лекция. Батыс Европаның темір дәуірі ескерткіштері
7 лекция. Шет елдік Азия археологиясы. Көне Месопотамия археологиясы
8 лекция. Көне Қытай археологиясы
9 лекция. Үндістан жерінің археологиясы
10 лекция. Америка археологиясы
11 лекция. Африка жерінің археологиялық ескерткіштері
12 лекция. Микронезия мен Полинезия аралдарында орналасқан
археологиялық ескерткіштер
2 лекция. Европа археологиясының шығу тарихы
3 лекция. Батыс Европаның тас дәуірі ескерткіштері
4 лекция. Батыс Европаның мезолит және неолит ғасыры ескерткіштері
5 лекция. Қола дәуіріндегі Батыс Европаның археологиялық ескерткіштері
6 лекция. Батыс Европаның темір дәуірі ескерткіштері
7 лекция. Шет елдік Азия археологиясы. Көне Месопотамия археологиясы
8 лекция. Көне Қытай археологиясы
9 лекция. Үндістан жерінің археологиясы
10 лекция. Америка археологиясы
11 лекция. Африка жерінің археологиялық ескерткіштері
12 лекция. Микронезия мен Полинезия аралдарында орналасқан
археологиялық ескерткіштер
Археология дегеніміз тарих ғылымының бір саласы, ол алғашқы қауымдық, көне және ортағасырлық заттық деректерді зерттеп, адамзаттың байырғы тарихын реконструкциялайды. Шетелде «доистория» (Prehistory) деген ұғым тараған – «тарихқа дейін». Шетелде тек жазу пайда болған кезден бастап қана тарих басталады деп саналды.
Ресей, Қазақстан тарихында мұндай ұғым жоқ. Бұл ұғым алғашқы қауымдық тарихты кейінгі нағыз адамзат тарихынан бөледі. Шетелдік ғалымдар жазу пайда болғанға дейінгі тарихты тану мүмкін емес, археология мен этнология мәліметтері алдыңғы кезеңді тануға жеткіліксіз деп санады. Кеңес ғалымдары мұнымен келіспеген соң «доиcтория» - «тарих алды» деген ұғымды қолданбады. Соңғы кезде бұл ұғым өзінің алғашқы мағынасын жоғалтты, себебі, шетелдік ғалымдардың басым бөлігі жазу пайда болған дәуірді зерттеп тануды мойындады.
«Тарихқа дейін» және «тарих» арасындағы уақыттық мезгілді әр елдің ғалымдары әр кезеңге жатқызады. Француз ғалымдары «тарих алды» б.э. дейінгі ІҮ мыңжылдықпен, шумерлердің қыш жазулары уақытымен аяқтайды. Ағылшындар барлығына ортақ бір шекара белгілеу мүмкін емес деп санайды, әр аймақта жазба деректердің әр кезде пайда болғанын алға тартады. Кейбір ғалымдар кез келген аймақта жазудың пайда болуы барлық археологиялық деректерге ықпал етті. Сондықтан «праистория»- «тарихқа дейін» және «параистория» «тарих алды» деп бөлуді ұсынды.
К.Нарр деген ғалымның айтуынша, олардың арасында мынадай айырмашылық бар. «Праистория»- «тарихқа дейін» - жазу ойлап табылғанға дейінгі кезең: 1/ ол тас дәуірдің басым бөлігін және энеолиттің бір бөлігін қамтиды; 2/абсолюттік хронология тек табиғаттану мәліметтеріне сүйенеді; 3/табылымдарды түсіндіру, интерпретациялау тек кейінгі этнографиялық материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі; 4/ тарихи оқиғалар «праисторияның» «тарихқа дейін» тек ретроспективті жақын бөліктеріне жүреді 5/«тарихқа дейін» - «праистория» этнография сияқты өркениет алдындағы мәдени кезеңдермен байланысты, этнографиялық параллельдер «праистория «үшін аса маңызды; 6/ праисториядан қазіргі еуропалық мәдениеттің ең төменгі қабаттарына тіке байланысы жоқ 7/ адамның қалыптасу шағын шектеулі аймақтардан адамдар праисторияның аяғында Жер бетінің барлық аймақтарына толық тарайды. Параистория «тарихқа дейінгі» кезеңнің шектеулі және ең соңғы бөлігі. Ол жазу ойлап табылған соң басталып, жазуы жоқ аймақтарды қамтиды. Ол тас дәуірдің аз ғана бөлігін қамтып, әнеолиттің бір бөлігін, қола мен темір дәуірлерді қамтиды. Абсолюттық хронология табиғаттану мәліметтерімен қатар археологиялық салыстырмаларға да сүйенеді. Табылымдарды түсіндіруде жазба деректердегі мәліметтер де тартылуы мүмкін. Этнографиялық параллельдер орны азаяды. Еуропалық мәдениеттердің ең төменгі қабаттарымен байланыстары күшейеді. Жазудың таралуына орай «тарихи» аймақтар көбейіп, параистория аймағы тарылып отырады.
Алғашқы қауымдық тарихтың деректері болып археология мен этнография, лингвистика, антропология мәліметтері табылады. Сондықтан алғашқы қауымдық тарих пен алғашқы қауымдық археология жақын болғанмен ол бір емес. Археологиялық деректер алдымен қоғамның заттық мәдениеті жөнінде және аз ғана мөлшерде әлеуметтік құрылымы мен рухани мәдениеті жөнінде мәлімет береді. Ал жалпы сол кездегі қоғамды реконструкция жасау үшін басқа да дереккөздер керек. Бұл реконструкциялар аса шартты десе болады, ол жалпылама ғана бейнесін береді. Оның көптеген қыр-сырлары жоғалады. Өндіріс күштерінің дамуының аса маңызды өзгерістері ғана анықталады. Алғашқы қауымдық тарих адамды ұжыммен ғана бірге көреді, жеке адам алғашқы қауымдық тарихта жоқ. Қазіргі археолог ол алдымен тарихшы. Ол қандай тәсілдерді қолданбаса да археологиялық деректер арқылы тарихты қалпына келтіруді көздейді. Алғашқы қауымдық тарихтың қалпына келтірген беттерінің барлығын абсолютті шынайы деп айту мүмкін емес, олардың басым бөлігі болжамдар деңгейінде. Оларды тек тексеру керек. Біз өткеннің дәл қандай болғанын білмейміз. Ғылыми тілмен айтқанда өткеннің моделін жасаймыз. Өткен оқиғаны дәл қалай болғанын сипаттай алмағандықтан біз оның нобайын белгілейміз.
Археолог ең алдымен заттық мәдениет қалдықтарымен жұмыс жасайды. Сондықтан ол технологиялық мәселелерді сеніммен шеше алады. Табылған қола балтаға қарап металл өндеу техникасының дамуы жөнінде, оның жасалған уақыты жөнінде, қару пошымдары, сауда мен айырбас жөнінде айта алады. Бірақ ол осы балтаны жасағандар қай тілде сөйледі, олардың қоғамының әлеуметтік құрылымы, діни көзқарастары жөнінде айта алмайды.
Археологиялық фактілер негізінде алынған білімнің шекарасы бар. Сондықтан осы шектеулерді ескеру керек.
Алғашқы қауымдық құрылысты зерттеу барысында этнографиялық мәліметтер аса маңызды. Этнография негізінде бұрынғыны реконструкциялау тәсілі артта қалған тайпалардың шаруашылығында, қоғамдық құрылымында, заттық және рухани мәдениетінде байқалатын кейбір белгілер байырғы өткен уақытта барлық адамзатқа тән еді деген түсініктертерге негізделген. Фукидид айтқандай, «Варварлар әлі де баяғыда гректер қалай өмір сүрсе солай тіршілік кешуде». Осы принцип ХҮІІІ ғ. қайта оралды және ХІХ одан ары дамытылды.
Ресей, Қазақстан тарихында мұндай ұғым жоқ. Бұл ұғым алғашқы қауымдық тарихты кейінгі нағыз адамзат тарихынан бөледі. Шетелдік ғалымдар жазу пайда болғанға дейінгі тарихты тану мүмкін емес, археология мен этнология мәліметтері алдыңғы кезеңді тануға жеткіліксіз деп санады. Кеңес ғалымдары мұнымен келіспеген соң «доиcтория» - «тарих алды» деген ұғымды қолданбады. Соңғы кезде бұл ұғым өзінің алғашқы мағынасын жоғалтты, себебі, шетелдік ғалымдардың басым бөлігі жазу пайда болған дәуірді зерттеп тануды мойындады.
«Тарихқа дейін» және «тарих» арасындағы уақыттық мезгілді әр елдің ғалымдары әр кезеңге жатқызады. Француз ғалымдары «тарих алды» б.э. дейінгі ІҮ мыңжылдықпен, шумерлердің қыш жазулары уақытымен аяқтайды. Ағылшындар барлығына ортақ бір шекара белгілеу мүмкін емес деп санайды, әр аймақта жазба деректердің әр кезде пайда болғанын алға тартады. Кейбір ғалымдар кез келген аймақта жазудың пайда болуы барлық археологиялық деректерге ықпал етті. Сондықтан «праистория»- «тарихқа дейін» және «параистория» «тарих алды» деп бөлуді ұсынды.
К.Нарр деген ғалымның айтуынша, олардың арасында мынадай айырмашылық бар. «Праистория»- «тарихқа дейін» - жазу ойлап табылғанға дейінгі кезең: 1/ ол тас дәуірдің басым бөлігін және энеолиттің бір бөлігін қамтиды; 2/абсолюттік хронология тек табиғаттану мәліметтеріне сүйенеді; 3/табылымдарды түсіндіру, интерпретациялау тек кейінгі этнографиялық материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі; 4/ тарихи оқиғалар «праисторияның» «тарихқа дейін» тек ретроспективті жақын бөліктеріне жүреді 5/«тарихқа дейін» - «праистория» этнография сияқты өркениет алдындағы мәдени кезеңдермен байланысты, этнографиялық параллельдер «праистория «үшін аса маңызды; 6/ праисториядан қазіргі еуропалық мәдениеттің ең төменгі қабаттарына тіке байланысы жоқ 7/ адамның қалыптасу шағын шектеулі аймақтардан адамдар праисторияның аяғында Жер бетінің барлық аймақтарына толық тарайды. Параистория «тарихқа дейінгі» кезеңнің шектеулі және ең соңғы бөлігі. Ол жазу ойлап табылған соң басталып, жазуы жоқ аймақтарды қамтиды. Ол тас дәуірдің аз ғана бөлігін қамтып, әнеолиттің бір бөлігін, қола мен темір дәуірлерді қамтиды. Абсолюттық хронология табиғаттану мәліметтерімен қатар археологиялық салыстырмаларға да сүйенеді. Табылымдарды түсіндіруде жазба деректердегі мәліметтер де тартылуы мүмкін. Этнографиялық параллельдер орны азаяды. Еуропалық мәдениеттердің ең төменгі қабаттарымен байланыстары күшейеді. Жазудың таралуына орай «тарихи» аймақтар көбейіп, параистория аймағы тарылып отырады.
Алғашқы қауымдық тарихтың деректері болып археология мен этнография, лингвистика, антропология мәліметтері табылады. Сондықтан алғашқы қауымдық тарих пен алғашқы қауымдық археология жақын болғанмен ол бір емес. Археологиялық деректер алдымен қоғамның заттық мәдениеті жөнінде және аз ғана мөлшерде әлеуметтік құрылымы мен рухани мәдениеті жөнінде мәлімет береді. Ал жалпы сол кездегі қоғамды реконструкция жасау үшін басқа да дереккөздер керек. Бұл реконструкциялар аса шартты десе болады, ол жалпылама ғана бейнесін береді. Оның көптеген қыр-сырлары жоғалады. Өндіріс күштерінің дамуының аса маңызды өзгерістері ғана анықталады. Алғашқы қауымдық тарих адамды ұжыммен ғана бірге көреді, жеке адам алғашқы қауымдық тарихта жоқ. Қазіргі археолог ол алдымен тарихшы. Ол қандай тәсілдерді қолданбаса да археологиялық деректер арқылы тарихты қалпына келтіруді көздейді. Алғашқы қауымдық тарихтың қалпына келтірген беттерінің барлығын абсолютті шынайы деп айту мүмкін емес, олардың басым бөлігі болжамдар деңгейінде. Оларды тек тексеру керек. Біз өткеннің дәл қандай болғанын білмейміз. Ғылыми тілмен айтқанда өткеннің моделін жасаймыз. Өткен оқиғаны дәл қалай болғанын сипаттай алмағандықтан біз оның нобайын белгілейміз.
Археолог ең алдымен заттық мәдениет қалдықтарымен жұмыс жасайды. Сондықтан ол технологиялық мәселелерді сеніммен шеше алады. Табылған қола балтаға қарап металл өндеу техникасының дамуы жөнінде, оның жасалған уақыты жөнінде, қару пошымдары, сауда мен айырбас жөнінде айта алады. Бірақ ол осы балтаны жасағандар қай тілде сөйледі, олардың қоғамының әлеуметтік құрылымы, діни көзқарастары жөнінде айта алмайды.
Археологиялық фактілер негізінде алынған білімнің шекарасы бар. Сондықтан осы шектеулерді ескеру керек.
Алғашқы қауымдық құрылысты зерттеу барысында этнографиялық мәліметтер аса маңызды. Этнография негізінде бұрынғыны реконструкциялау тәсілі артта қалған тайпалардың шаруашылығында, қоғамдық құрылымында, заттық және рухани мәдениетінде байқалатын кейбір белгілер байырғы өткен уақытта барлық адамзатқа тән еді деген түсініктертерге негізделген. Фукидид айтқандай, «Варварлар әлі де баяғыда гректер қалай өмір сүрсе солай тіршілік кешуде». Осы принцип ХҮІІІ ғ. қайта оралды және ХІХ одан ары дамытылды.
НЕГІЗГІ:
1. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Каменный век. Москва, 1975.
2. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Бронзовый и железный век. Москва, 1974.
3. Warwik Bray and David Trump. The Penguin Dictionery of Archaelogy. –Stone Age. Thee age system.
4. Ларичев В. Охотники за черепами. Москва,1971.
5. Матюшин Г.Н. Три миллиона лет до нашей эры. Москва, 1986.
6. Ларичев В. Поиски предков Адама. Москва, 1978.
7. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Каменный век. Москва, 1975.
8. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Бронзовый и железный век. Москва, 1974.
9. Warwik Bray and David Trump. The Penguin Dictionery of Archaelogy. –Stone Age. Thee age system.
ҚОСЫМША:
1. Авдиев В.И. История древнего Востока. М., 1975
2. История древнего Востока. /Под ред. Кузищина В.И. М., 1979
3. История древнего мира. /Под ред. Бокшанина А.Б. М., 1982.
4. История древнего мира. /Под ред. Дьяконова И.М., Нероновой В.Д.,М., 1983, 1-3
5. Хрестоматия по истории Древнего Востока. М., 1971.
6. Авдиев В.И. Военная история древнего Египта. М., 1959.
7. Савелтева Г.Н. Аграрный строй египтян в период древнего царства. М., 1962.
8. Пьер Монте. Египет рамсесов. М., 1989.
9. Авдиев В.И. Культура Востока. М., 1976.
10. Перепелкин Ю.Я. К исходу солнце поклонического переворота в Египте. М., 1979.
11. Царские земледелцы /не посредственные производители/ и ремесленки в Египте ІІІв.
до н.э. /под ред. Пикуса Н.Н. М., 1972.
12. История Ассирии, /под ред. Рогожина З.А. Санк-Петербург, 1947.
13. Богословский Е.С. «Слуги» дары богов и частных лиц. М., 1979.
14. Практикум по истории древнего мира, /под ред. Свинцицкой И.С. М., 1981, вып.1,2.
15. Хрестоматия по истории Древнего Востока, /под ред. Струве В.В. и Редера Д.Г. М.,
16. Тематическая хрестоматия по истории древнего мира. Древний Восток, /сост. Пикус
Н.Н. М., 1963, вып.1,2.
17. Хрестоматия по истории Древнего Востока, /под ред. Коростовцева М.А., Кацнельсона
И.С., Кузищина В.И. М., 1980, т.1 и II.
18. Всемирная история, т.1 и П.
19. Берлев О.Д. Общественные отношения в Египте «эпохи среднего царства». М., 1970.
20. Боград-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. М., 1980.
21. Георгадзе Г.Г. Очерки по социально-экономической истории Хеттского государства.
Тблиси, 1973.
22. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии VII-IV вв. До н.э. М., 1974.
23. Дьяконов И.М. Общественный и государственный строй Древнего Двуречья .М., 1959.
24. Коростовцев М.А. Религия древнего Египта.М.,1970.
25. Крюков М.В. Формы социальной организации древних китайцев. М.,1970.
26. Никифоров В.Н. Восток и Всемирная история.М.,1977.
27. Лиотревский Б.Б. Ванское царство \Урарту\. М.,1959.
28. Струве В.В. Государство Лагаш (XXV-XXIVвв.до.н.э.) М.,1961.
29. Боннар Андре. Цивилизация . От Иллиады до Парфенона пер с франц. Волкова О.В. М., Искусство. 1992,269 стр.
30. Блаватская Т.В. Ахейская Греция. М., Наука.1966.253стр.
31. Блаватский В.Д. Патикапей. М., Наука.1964.232 стр.
32. Всемирная история./в 10-и томах. Т1 под ред. Францева Ю.П. др. М., Издательство Политической литературы, 1956.747 стр.
33. Всемирная история./в 10-и томах. Т1 под ред. Утченко и др. М., Издательство Политической литературы , 1956, 747 стр.
34. История древней Греции / сост. Паневин К.В. Санк-Петербург. Издательство Плигон, 1999,638 стр.
35. История древней Греции /под ред. Авдиева В.И., Бокшанина А.Г., Пикуса Н.Н. М., Высшая школа, 1972,424 стр.
36. История Древнего Рима / под.ред. Кузищина В.И. М., Высшая школа,1981,336 стр.
История древнего мира. Древний Рим. /Бадак А.Н., Войнич И.Е., Волчек Н.Н. и др. Мн. Харвест, 2000, 864 стр.
1. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Каменный век. Москва, 1975.
2. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Бронзовый и железный век. Москва, 1974.
3. Warwik Bray and David Trump. The Penguin Dictionery of Archaelogy. –Stone Age. Thee age system.
4. Ларичев В. Охотники за черепами. Москва,1971.
5. Матюшин Г.Н. Три миллиона лет до нашей эры. Москва, 1986.
6. Ларичев В. Поиски предков Адама. Москва, 1978.
7. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Каменный век. Москва, 1975.
8. Монгайт Л.А. Археология Западной Европы. Бронзовый и железный век. Москва, 1974.
9. Warwik Bray and David Trump. The Penguin Dictionery of Archaelogy. –Stone Age. Thee age system.
ҚОСЫМША:
1. Авдиев В.И. История древнего Востока. М., 1975
2. История древнего Востока. /Под ред. Кузищина В.И. М., 1979
3. История древнего мира. /Под ред. Бокшанина А.Б. М., 1982.
4. История древнего мира. /Под ред. Дьяконова И.М., Нероновой В.Д.,М., 1983, 1-3
5. Хрестоматия по истории Древнего Востока. М., 1971.
6. Авдиев В.И. Военная история древнего Египта. М., 1959.
7. Савелтева Г.Н. Аграрный строй египтян в период древнего царства. М., 1962.
8. Пьер Монте. Египет рамсесов. М., 1989.
9. Авдиев В.И. Культура Востока. М., 1976.
10. Перепелкин Ю.Я. К исходу солнце поклонического переворота в Египте. М., 1979.
11. Царские земледелцы /не посредственные производители/ и ремесленки в Египте ІІІв.
до н.э. /под ред. Пикуса Н.Н. М., 1972.
12. История Ассирии, /под ред. Рогожина З.А. Санк-Петербург, 1947.
13. Богословский Е.С. «Слуги» дары богов и частных лиц. М., 1979.
14. Практикум по истории древнего мира, /под ред. Свинцицкой И.С. М., 1981, вып.1,2.
15. Хрестоматия по истории Древнего Востока, /под ред. Струве В.В. и Редера Д.Г. М.,
16. Тематическая хрестоматия по истории древнего мира. Древний Восток, /сост. Пикус
Н.Н. М., 1963, вып.1,2.
17. Хрестоматия по истории Древнего Востока, /под ред. Коростовцева М.А., Кацнельсона
И.С., Кузищина В.И. М., 1980, т.1 и II.
18. Всемирная история, т.1 и П.
19. Берлев О.Д. Общественные отношения в Египте «эпохи среднего царства». М., 1970.
20. Боград-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. М., 1980.
21. Георгадзе Г.Г. Очерки по социально-экономической истории Хеттского государства.
Тблиси, 1973.
22. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии VII-IV вв. До н.э. М., 1974.
23. Дьяконов И.М. Общественный и государственный строй Древнего Двуречья .М., 1959.
24. Коростовцев М.А. Религия древнего Египта.М.,1970.
25. Крюков М.В. Формы социальной организации древних китайцев. М.,1970.
26. Никифоров В.Н. Восток и Всемирная история.М.,1977.
27. Лиотревский Б.Б. Ванское царство \Урарту\. М.,1959.
28. Струве В.В. Государство Лагаш (XXV-XXIVвв.до.н.э.) М.,1961.
29. Боннар Андре. Цивилизация . От Иллиады до Парфенона пер с франц. Волкова О.В. М., Искусство. 1992,269 стр.
30. Блаватская Т.В. Ахейская Греция. М., Наука.1966.253стр.
31. Блаватский В.Д. Патикапей. М., Наука.1964.232 стр.
32. Всемирная история./в 10-и томах. Т1 под ред. Францева Ю.П. др. М., Издательство Политической литературы, 1956.747 стр.
33. Всемирная история./в 10-и томах. Т1 под ред. Утченко и др. М., Издательство Политической литературы , 1956, 747 стр.
34. История древней Греции / сост. Паневин К.В. Санк-Петербург. Издательство Плигон, 1999,638 стр.
35. История древней Греции /под ред. Авдиева В.И., Бокшанина А.Г., Пикуса Н.Н. М., Высшая школа, 1972,424 стр.
36. История Древнего Рима / под.ред. Кузищина В.И. М., Высшая школа,1981,336 стр.
История древнего мира. Древний Рим. /Бадак А.Н., Войнич И.Е., Волчек Н.Н. и др. Мн. Харвест, 2000, 864 стр.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1 лекция. Батыс Европа археологиясы. Кіріспе
1. Археология ғылымының қалыптасуы
2. Пәннің мақсаты мен міндеттері
3. Шетел археологиясының басқа ғылым салаларымен байланысы, орны мен маңызы
Археология - алғашқы қауымдық құрылыс тарихы
Археология дегеніміз тарих ғылымының бір саласы, ол алғашқы қауымдық, көне және ортағасырлық заттық деректерді зерттеп, адамзаттың байырғы тарихын реконструкциялайды. Шетелде доистория (Prehistory) деген ұғым тараған - тарихқа дейін. Шетелде тек жазу пайда болған кезден бастап қана тарих басталады деп саналды.
Ресей, Қазақстан тарихында мұндай ұғым жоқ. Бұл ұғым алғашқы қауымдық тарихты кейінгі нағыз адамзат тарихынан бөледі. Шетелдік ғалымдар жазу пайда болғанға дейінгі тарихты тану мүмкін емес, археология мен этнология мәліметтері алдыңғы кезеңді тануға жеткіліксіз деп санады. Кеңес ғалымдары мұнымен келіспеген соң доиcтория - тарих алды деген ұғымды қолданбады. Соңғы кезде бұл ұғым өзінің алғашқы мағынасын жоғалтты, себебі, шетелдік ғалымдардың басым бөлігі жазу пайда болған дәуірді зерттеп тануды мойындады.
Тарихқа дейін және тарих арасындағы уақыттық мезгілді әр елдің ғалымдары әр кезеңге жатқызады. Француз ғалымдары тарих алды б.э. дейінгі ІҮ мыңжылдықпен, шумерлердің қыш жазулары уақытымен аяқтайды. Ағылшындар барлығына ортақ бір шекара белгілеу мүмкін емес деп санайды, әр аймақта жазба деректердің әр кезде пайда болғанын алға тартады. Кейбір ғалымдар кез келген аймақта жазудың пайда болуы барлық археологиялық деректерге ықпал етті. Сондықтан праистория- тарихқа дейін және параистория тарих алды деп бөлуді ұсынды.
К.Нарр деген ғалымның айтуынша, олардың арасында мынадай айырмашылық бар. Праистория- тарихқа дейін - жазу ойлап табылғанға дейінгі кезең: 1 ол тас дәуірдің басым бөлігін және энеолиттің бір бөлігін қамтиды; 2абсолюттік хронология тек табиғаттану мәліметтеріне сүйенеді; 3табылымдарды түсіндіру, интерпретациялау тек кейінгі этнографиялық материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі; 4 тарихи оқиғалар праисторияның тарихқа дейін тек ретроспективті жақын бөліктеріне жүреді 5тарихқа дейін - праистория этнография сияқты өркениет алдындағы мәдени кезеңдермен байланысты, этнографиялық параллельдер праистория үшін аса маңызды; 6 праисториядан қазіргі еуропалық мәдениеттің ең төменгі қабаттарына тіке байланысы жоқ 7 адамның қалыптасу шағын шектеулі аймақтардан адамдар праисторияның аяғында Жер бетінің барлық аймақтарына толық тарайды. Параистория тарихқа дейінгі кезеңнің шектеулі және ең соңғы бөлігі. Ол жазу ойлап табылған соң басталып, жазуы жоқ аймақтарды қамтиды. Ол тас дәуірдің аз ғана бөлігін қамтып, әнеолиттің бір бөлігін, қола мен темір дәуірлерді қамтиды. Абсолюттық хронология табиғаттану мәліметтерімен қатар археологиялық салыстырмаларға да сүйенеді. Табылымдарды түсіндіруде жазба деректердегі мәліметтер де тартылуы мүмкін. Этнографиялық параллельдер орны азаяды. Еуропалық мәдениеттердің ең төменгі қабаттарымен байланыстары күшейеді. Жазудың таралуына орай тарихи аймақтар көбейіп, параистория аймағы тарылып отырады.
Алғашқы қауымдық тарихтың деректері болып археология мен этнография, лингвистика, антропология мәліметтері табылады. Сондықтан алғашқы қауымдық тарих пен алғашқы қауымдық археология жақын болғанмен ол бір емес. Археологиялық деректер алдымен қоғамның заттық мәдениеті жөнінде және аз ғана мөлшерде әлеуметтік құрылымы мен рухани мәдениеті жөнінде мәлімет береді. Ал жалпы сол кездегі қоғамды реконструкция жасау үшін басқа да дереккөздер керек. Бұл реконструкциялар аса шартты десе болады, ол жалпылама ғана бейнесін береді. Оның көптеген қыр-сырлары жоғалады. Өндіріс күштерінің дамуының аса маңызды өзгерістері ғана анықталады. Алғашқы қауымдық тарих адамды ұжыммен ғана бірге көреді, жеке адам алғашқы қауымдық тарихта жоқ. Қазіргі археолог ол алдымен тарихшы. Ол қандай тәсілдерді қолданбаса да археологиялық деректер арқылы тарихты қалпына келтіруді көздейді. Алғашқы қауымдық тарихтың қалпына келтірген беттерінің барлығын абсолютті шынайы деп айту мүмкін емес, олардың басым бөлігі болжамдар деңгейінде. Оларды тек тексеру керек. Біз өткеннің дәл қандай болғанын білмейміз. Ғылыми тілмен айтқанда өткеннің моделін жасаймыз. Өткен оқиғаны дәл қалай болғанын сипаттай алмағандықтан біз оның нобайын белгілейміз.
Археолог ең алдымен заттық мәдениет қалдықтарымен жұмыс жасайды. Сондықтан ол технологиялық мәселелерді сеніммен шеше алады. Табылған қола балтаға қарап металл өндеу техникасының дамуы жөнінде, оның жасалған уақыты жөнінде, қару пошымдары, сауда мен айырбас жөнінде айта алады. Бірақ ол осы балтаны жасағандар қай тілде сөйледі, олардың қоғамының әлеуметтік құрылымы, діни көзқарастары жөнінде айта алмайды.
Археологиялық фактілер негізінде алынған білімнің шекарасы бар. Сондықтан осы шектеулерді ескеру керек.
Алғашқы қауымдық құрылысты зерттеу барысында этнографиялық мәліметтер аса маңызды. Этнография негізінде бұрынғыны реконструкциялау тәсілі артта қалған тайпалардың шаруашылығында, қоғамдық құрылымында, заттық және рухани мәдениетінде байқалатын кейбір белгілер байырғы өткен уақытта барлық адамзатқа тән еді деген түсініктертерге негізделген. Фукидид айтқандай, Варварлар әлі де баяғыда гректер қалай өмір сүрсе солай тіршілік кешуде. Осы принцип ХҮІІІ ғ. қайта оралды және ХІХ одан ары дамытылды.
Алғашқы қауымдық тарихты реконструкциялау үшін салт -- дәстүр, түсініктер қалдықтары маңызды. Олар үйреншікті әдетке байланысты өзіне тән мәдениеттің бір текпішегінен кейінгісіне ауысып сақталып қалған. Мұндай бұрынғы сарқыншақтар үйлену,мерекелік, өлікті шығарып салу салт-дәстүрлерінде, кейде киімде, әшекейде, тұрғын үйде сақталып қалады. Алғашқы қауымдық наным сенімдер фольклорда - ертегілерде, өлеңдерде, жұмбақтарда сақталады. Этнографиямен қоса лингвистика, палеоантропология, басқа ғылым мәліметтері алғашқы қауымдық тарихтың қосымша дереккөздері бола алады. Алайда негізгі материалдарды этнография береді. Этнографтар палеолит заманына сай келетін бірде-бір артта қалған тайпаға ұшыраспаған. Өндіріс күштерінің ең төменгі сатысы Австралия аборигендеріне тән болды. Олардың мәдениеті мезолитке сай келеді. Сонымен палеолит дәуіріне этнографиялық параллель табылмайды. Сондықтан палеолит реконструкциялары ең болжамды, ойдан құрастырылған болып тұр.
Алайда мезолит пен кейінгі дәуірлерге дәл келетін аналогтар табу мүмкін емес. Ең арта қалған тайпалардың өзі бір қалыпта сақталмаған, олар аз болса да мыңжылдық тарихында өзгеріп отырған. Оларға жылдамырақ дамып отырған көрші тайпалар әсер еткен. Кейбір тайпалардың табиғи жайсыз жағдайлардан кері шегініп, регресске ұшырауы мүмкін. Сондықтан артта қалған тайрпалардың өзі адамзаттың байырғы тарихына дәл сай келеді деуге негіз жоқ.
Ұқсастық тек даму сатысында. Әлеуметтік-экономикалық базис пен әлеуметтік құрылымның басқа да элементтері арасындағы байланыстар барын ескере отырып, олардың тек жалпылама реконструкциясын жасаймыз. Онда да өндіріспен байланысты әлеуметтік байланыстар формалары туралы. Адам қоғамы басқа мәселелерде әр алуан, өзгермелі. Сондықтан идеологиялық құрылымдарға қатысты реконструкциялар аса болжамды болып табылады.
Түрлі адам ұжымдарын біріктіретін ортақ белгілермен қатар салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеу үшін аса қиын тек өздеріне ғана тән ерекшеліктер бар. Олардың деңгейі бірдей қоғамдардың өзінде әралуан. Осымен қатар артта қалған тайпалардың әр алуан табиғи ортада дамуын ескеру қажет. Тропиктердегі тайпалардың тіршілігі Еуропадағы жайлы ауа-райында өмір сүргендермен сай келмейтіні тағы анық. Жергілікті жағдай заттық мәдениеттің барлық сипатын өзгертіп жіберуі мүмкін. Оңтүстік Францияның мадлен мен эскимостардың мәдениеттерінде ортақтық ұқсастықтар көп болғанына қарамастан олардың экономикасы, отбасылық қатынастар немесе наным сенімдері бірдей болды деп айта алмаймыз.
Тарихи реконструкциялар жасауда байырғы наным-сенімдерді өте сақтықпен қолдану керек. 1.Олардың алғашқы кауымдық тіршіліктің қалдығы аса өзгерген түрінде бізге жеткенін ескеру қажет. 2.Олардың мезгілін анықтау аса қиын. Оларды тек шамалап қай дәуірге жататынын анықтауға болады. Оларды терең, күрделі талдаусыз қолдану үлкен қателіктер туғызады. Алғашқы қауымдық археологияның мерзімденуінің негізінде үш ғасыр жүйесі, яғни адамзат тарихын еңбек құралдардың жасалу материалына және техникасына қарап бөлу жатыр. Бұл жүйе 200 жыл шамасында жетілдірілді, әр ғасыр ішінде ұсақтау кезеңдерге бөліну пайда болды. Бұл жүйе тек технологияның даму фазаларын береді. Алайда ол барлық уақытта уақыт мезгілімен байланысты емес. Мысалы, қола дәуірі әр жерде әр бөлек уақытта басталып әр кезде аяқталған, кейбір жерлерде ол мүлде болмаған. Толығымен технологиялық белгілерге сүйенген археологиялық кезеңдеу алғашқы қауымдық өндіріс жөнінде толық мәлімет бере алмайды.
Шетел археологиясы курсында шет елдердегі археологияның тәсілдері мен археологиялық зерттеулердің негізгі нәтижелері баяндалады. Бір 45 сағаттық курста барлық шетелдер археологиясын қамту мүмкін емес. Археология ғылымы пайда болған Батыс Еуропа археологиясына, бізге көрші елдердің археологиясына (Қытай, Монғолия, Ресей), Америка, Таяу Шығыс елдердің археологиясына тоқталамыз. Жалпы археология пәні, оның деректері, міндеттері мен тәсілдері арнайы курстарда қаралған соң олар қайталанбайды.
Батыс Еуропа археологиясының қалыптасуы.
Палеолитты ашу
Неолит, қола дәуірі мен темір ғасырын зерттеудің басы
Тас дәуірінің мерзімденуі
Батыс Еуропа археологиясының қалыптасуы.
Археология ғылымы дүниеге келмей тұрып байырғы ескерткіштердің көне тарихтың айғағы бола алатынына назар аударғандар болды. Геродот Мысыр пирамидаларын сипаттады, скифтер мен киммериялық патшалардың молалары туралы жазды. Фукидид алғаш рет байырғы салт-дәстүрлерді талдай отырып, Грецияның байырғы тарихын қалпына келтіруге әрекет жасады.
Эллинизм дәуірінде саяхатшылардың бүкіл елдерді, қалаларды және байырғы ескерткіштерді сипаттайтын арнайы әдебиеті пайда болды - Периэгесис. Б.э. ІІ ғас. Павсания атты жазушының Элиада сипаттамасы атты шығармасы пайда болды. Онда сәулет ескерткіштері мен мүсіндерді сипаттады.
Көне заттарды тануда Копенгагендегі музейдің директоры Кристиан-Юргенс Томсеннің (1788-1865жж) үш ғасырлар жүйесі ерекше рөл атқарды. 1836 ж.ол солтүстік жәдігерлердің жолсілтегіші -Путеводитель по северным древностям атты кітап шығарды.
Бұл кітап археология үшін аса маңызды болды. Ол музейдегі жүйесіз қалай болса солай жатқан алғашқы қоғам дәуірі заттарын олардың жасалу материалына қарап үш топқа бөлді: тас ғасыр, қола және темір. Томсен ешбірінің датасын - жасалу мерзімін көрсеткен жоқ. Ол тек құралдардың даму текпішектерін көрсетті. Алайда мұның ғылыми және методологиялық маңызы зор еді. Ол алғашқылардың бірі болып бірге табылған деген ұғымға назар аударды. Ол тас құралдар мен сүйектен жасалған бұйымдардың кездесетінін, қола заттармен алтынның кездесетітін, тек темір заттармен күміс пен шынының кездесетінін көрсетті. Ол темір дәуірінде әшекейлер үшін қоланың қолданылатынын байқады және әшекейлер пошымы мен өрнегінің қола дәуірінен басқа екенін байқады. Осыдан стильдік талдау мен заттың мерзімін анықтауға алғашқы қадам жасалды. Томсеннің жүйесін басқа дат археологы Иенс Якоб Ворсо (1821-1885) қоштап тереңдетті. Ворсо солтүстіктегі обаларды жүйелі түрде қазып, өз еңбектерінде қола дәуірі бейіттерінің жерлеу салтымен осыларға қарай молаға қойылған заттарымен ерекшеленетініне назар аударды. Ол жерлеу дәстүріне қарап заттардың өз-ара хронологиясын анықтаудың тәсілін ашты.
Томсеннің жүйесі басқа елдерде де қолдаушыларын тапты. Швед археологы үш ғасыр жүйесімен Стокгольмдағы музей заттарын бөліп шықты. Германияда Фридрих Лиш те осылай жасады. Алайда бұл жүйенің қарсыластары да көп болды. Олар ешбір тас, қола дәуірлері болмаған деді.
Томсеннің жүйесі еуропалық археологияда Дарвинның, Морганның тарих пен антропологияда эволюциялық мерзімдеу ілімдерімен бір кезде жасалып мойындалды.
Археологиялық мәліметтерді ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы жүйелеудің басқа да үлгілері. Археологиялық ойдың басқа да маңызды бағыттарының бірі табылған заттарды белгілі бір аймақпен немесе жазба деректерде аталатын халықтармен байланыстыру болды. Кейслер деген археолог солтүстіктегі мегалиттік құрылыстарды германдықтар салды деп санады. Мұндай пікірлердің барлығы дәлелсіз болғанымен жерлеудің түрлі үлгілері түрлі халықтармен байланысты болған деген ойдың болуы жазба деректерде аталатын түрлі елдерге нақты археологиялық материалдар тән болған деген тұжырымға жетеледі. ХҮІІІ ғ. тарихшыларында кейбір археологиялық табылымдар ең көне жазба деректерден де көне деген түсініктер пайда болды. Осындай табылымдар негізінде олардың адамзаттың жазба дәуірінен де бұрынғы тарихын сипаттауға негіз беретіні жөнінде түсініктер қалыптасты.
Жерлеудің түрлі үлгілерін жүйелеуді, оларды хронологиялық тәртіппен орналастыруды және оларды белгілі халықтармен байланыстыруды гимназия ректоры И.Ф. Даннаил жасады. Ол мазараттарды қазып, 1836 ж. Бас есебін жария етті. Онда ол Томсеннен тәуелсіз үш ғасыр жүйесін ашты. Ол жерлеудің үш тобын ажыратты: мегалиттік (оларда тас құралдар кездеседі), обалар (оларды екі топқа бөлді: қола заттары бар және қола мен темір заттары бар), қатардағы жерлеу (үйме топырақсыз және темір құралдары басым). Бірінші топты германдықтардың бабаларына жатқызды, екінші топты германдықтарға үшінші топты вендтерге (славяндарға байланыстырды). Бұл археологиялық материалдарды этникалық тұрғыдан түсіндірудің басы болды.
Археологиялық материалдарды адамзаттың әлеуметтік және экономикалық тарихын тануда дерек көз ретінде пайдалану әрекеттері болды. Кейбір зеттеушілер оба мен мегалиттерді билік иелерінікі, ал қарапайым бейіттер қарапайым халыққа тиесілі дегендер болды.
Дат ғалымдары Томсен мен Ворсо еңбектерінде кейін еуропадағы алғашқы қоғамдық құрылысты зерттеуде негіз болған басып алу, диффузия идеялардың, типологиялық тәсілдің бастамасы айтылды десе болады. Мысалы, диффузия теориясы бойынша заттық мәдениеттің басты жаңалықтары бір-ақ мәрте, тек бір жерде ғана жасалады. Содан кейін барып ол жер шары бойынша таралады. Сондықтан осындай жаңалықтар мен табылымдар тек географиялық ортаны туғызады. Осыдан барып жер беті бір бірінен өзгеше мәдени элементтерден тұратын мәдени шеңберлерге бөлінеді.Бір шеңбер екінші шеңбермен араласады да мәдени өзгерістерге себепкер болады. Осылайша тарихи дамудың заңдылықтары терістеледі. Ал даму тек кездейсоқтық ықпалдарға, көшіп барғанмен ғана байланыстырылады.
Алғашқы қоғам тарихын тануда скандинавтық ғалым Нильсон идеяларының өзіндік орны бар. Ол онда темір дәуірінен бұрын тас және қола дәуірлері болғанына айғақтар келтірді. Нилсон еңбектерінде өткенді тану үшін тек заттарды зерттеу керек дегенді жоққа шығарды. Ол дәстүрдің маңыздылығына және өзі салыстырмалы деп атаған тәсілге назар аударды. Ол байырғы заттарды сол кездегі артта қалған халықтардың заттарымен салыструды салыстырмалы тәсіл деп атады. Археологиялық және этнографиялық мәліметтерді қосу арқылы ол мәдениет тарихшысына айналды. Ол адамзаттың дамуын төрт сатыға бөлді: жабайылық, көшпенділік және егіншілік пен өркениеттілік (цивилизация). Бұл болжам даулы болғанмен ол алғашқы эволюциялық мәдени-тарихи концепция болды. Аталған ғалымдар алғашқы қоғамдық құрылыс жөнінде ғылымның пайда болуына үлкен үлес қосты. Олар археологияны жинаушылықтан ғылымға айналуында төңкеріс жасады.
2 лекция. Европа археологиясының шығу тарихы
1. "Археология" терминінің шығу төркіні
2. Геродот еңбектеріндегі Мысыр пирамидалары
3. Археологиялық материалдарды жүйелеудің алғашқы қадамдары
4. Археология атасы - Винкельман. Алғашқы экспедициялар
Тас дәуірінің мерзімденуі жөніндегі Лартенің палеонтологиялық белгілерге сүйенген пікірі (1.үңгір аюы кезеңі. 2. Мамонт пен жүнді мүйізтұмсық кезеңі. 3. Оңтүстік бұғы кезеңі 4. Зубр мен бизон кезеңі) барлық аймақтарды қамтымады. Оның шәкірті де Мортилье ұстазының жүйесін сынға алып, өзінің жаңа үлгісін ұсынды. (Оның мамандығы инженер-геолог болатын, архологияға қызығып, осы салада зерттеулер жүргізді. Мен-Жермендегі музейдің бір бөлімін басқарды.) Оның тас дәуірін жүйелеуі технологиялық (жасалу тәсілдеріне сүйенді) тас құралдарды жасауда үш текпішекті аңғартты: бір тасты екінші таспен ұру арқылы, тастан пластиналар сындырып алу, тастан майда, ұсақ бөліктер алу (ретуш). Құралдардың түрлі пошымдарын, олардың қызметін және геологиялық уақытын ескере отырып, палеолитті төрт кезеңге бөлді. Кезеңдерді тас құралдар алғаш табылған жеріне қарай немесе көрнекті үлгілері табылған жеріне қарай атаулар берді. Алғашқы кезеңді шелль деп Парижге жақын Шелль қалашығының атымен атады. Келесі кезеңді үңгірлік тұрақ Ле-Мустье атымен мустьер деп атады. Келесі кезеңді үңгір Солютре атымен солютре деп, ал төртіншіні - мадлен (Ла-Мадлен үңгірі атымен) деп атады.
Ол палеолитті төменгі (оған шелль, мустьер, солютре дәуірлерін жатқызды) және жоғары (мадлен дәуірін жатқызды және бұл кезде бұрын кездеспеген сүйек және мүйіз құралдар пайда болады). 1885 ж. кітабында палеолиттың бесінші кезеңін - ашельді енгізді. Мортилье жүйесі ғылыми ортада кең тарады. Алайда онда тек Франция жәдігерлері негізге алынған соң басқа да жүйелер ұсынылды. Уақыт келе Мортильенің дәуірі терминінің орнына тип немесе мәдениет деген ұғымдармен ауыстырылды.
Ол кезде палеолиттен неолитке өту жолы өзгешелеу болып түсіндірілді. Керамикасы бар, тас құралдары жақсы өңделген, егіншілікгі мен мал шаруашылығы бар неолит мәдениеттерін Еуропаға Азиядан көшіп келгендер алып келген деп саналды. Кейін ғалымдар Еуропа материалы негізінде палеолиттен неолитке өту кезеңі - мезолиттың болғанын көрсетті.
Үңгір ішіндегі сүреттердің табылуы
Алғашқы қауымдық археологияның ХІХғ. аяғында ашқан ең зор жаңалығы үңгірлер ішіндегі сүреттердің табылуы. 1875 ж. Испанияда археолог Марселино де Савтуола Альтамир үңгірінде қазба жүргізіп, оның қабырғаларындағы сүреттерге тап болды. Ол оларды осы жерде табылған палеолиттік құралдар уақытына жатқызды. 4 жылдан соң оның кішкентай қызы кейін әлемге әйгілі болған түрлі түсті (полихром) суреттер тапты. 1880 ж. Савтуола оларды жариялап палеолитке жатқызды. Біреулер оны жалғаншы деді, Мортилье оларды мойындады. 1892 ж. Францияда қазба барысында әйелдің сүйектен жасаған мүсіншесін тапты. Екі жылдан соң осыған ұқсас мүсіншелер тағы табылды. Кейін сүреттер басқа да үңгірлерде табылды. 1940 ж. Ласко үңгірі табылып, онда тамаша сүреттер табылды.
Антикалық ескерткіштерді қазу және Эгей өркениетін ашу
ХІХ ғ. соңғы ширегінде антикалық археология қатты дамыды. Грецияда Пергам, Дельфы, Афина, Олимпияда (соңғысы Германия өкіметі қаражатына қазылды) қазба жұмыстары жүрді. 1771 Г.Шлиман Трояны қаза бастады. Шлиман бір топ ескерткіштерде қазба жүргізді. Алайда қазба жұмыстары методикалық жағынан нашар болды. Кейбір археологтар осыған қарап Трояны бұзған гректер емес Шлиман деп айтты. Гомерлік Трояны қазу үшін ол барлық басқа қабаттарды бұзды, қоқсықтар төкті. Ол күнделік жүргізіп келді. Алайда ол археологияның өз зерттеу тәсілдері, техникасы барын білмеді, оның жариялаған зерттеулерін де тиісті құжаттандырмаған. Сондықтан оның кітаптарының ғылыми құндылығы төмен. 1880 ж. ол өзіне көмекші ретінде сол кезде ең жақсы қазатын Дерпфельдты шақырды. Дерпфельдт Шлиман қайтыс болған соң Гиссарлықта болған 9 қаланың стратиграфиясын көрсетті. Осылай стратиграфиясы анықталған Троя Шығыс Жерорта теңіз ескерткіштері үшін тірек ескерткішіне айналды. Шлиман Гомер Троясын табамын деп Гомерден бұрын болған, жабайы мәдениетке тап болды.
Микенде Шлиман Арыстан қақпасының іргесін, басқа бай шахталық кабірханалар, Атрей қазыналарын тапты. Шлиман Гомер жырының негізінде тарихи шындықтың барын айтты, ол Гомердегі гректің қола дәуірі тарихының шындық екенін дәлелдеді.
Эгей мәдениетінің әуелгі текпішектері Кипрде, Кикладта табылды. Тас жәшіктерде жерленгендердің қасынан тас пен мыстан жасалған құралдар, керамика табылды. Керамика үлгілері Троя ІІ-ден табылған керамикаға ұқсас болды.
Микен мәдениетінің нақты мерзімін анықтауға қатысты материалдар Флиндерс Питри жұмыстары барысында алынды. Бұл ағылшын археологы Египетте жұмыс жасай отырып, египет пен грек заттарының бір-бірінің мерзімін анықтауда қатар табылуын негізге ала отырып салыстыру тәсілінің маңыздылығына назар аударды. Флиндерс Питри Египетте микен керамикасын ХҮІІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттармен бірге тапты. Келесі жылы бояулы эгей керамикасын ХІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттармен бірге тапты. Микенге барып онда ХҮІІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттарды тапты. Осыларды сәйкестендіру негізінде Питри Эгей өркениетінің басын шамамен б.э. дейінгі 2500 ж., ал кейінгі микен мәдениетін б.э. дейінгі 1500-1000жж. жатқызды. 1902 ж. В.Дерпфельдт Троя туралы кітабын жариялап, оның хронологиясын көрсетті. Кейінгілер оны еуропа мерзімдерін анықтауға пайдаланды.
Крит-микен мәдениетінің нақты хронологиясын ағылшын археологы Артур Эванс анықтады. Ол Питри тәсіліне сүйенді. Эванс 1900ж. қазба бастап алып сарайдың қалдықтарын ашты, ол оны Минос сарайы деді, оның алдында болған шағын сарайды қазды және сарайлар болмаған кездегі мәдениеттің алдыңғы кезеңін анықтады. Крит мәдениетінің микеннен бұрын болғаны анықталды, ал қола дәуірі алдында неолиттік кезең анықталды. Неолит Киосста 6,5 м қалыңдық болып шықты. Ең керемет табылымдардың бірі - жазуы бар қыш тақтайшалар болды.
Мерзімдеу мен уақытын анықтау жүйесінің пайда болуы. Типологиялық тәсіл.
Тас дәуірінен кейінгі дәуірлерді белгілеуде жұмыс жүрді. Итальяндық археологтар тас дәуірі мен қола дәуірі арасындағы дәуірді белгілеу үшін энеолит деген ұғымды енгізді. Венгр археологтары 1876 ж. халықаралық конгресте қола мен тас дәуірі арасында мыс дәуірінің барын мойындауды ұсынды. Алайда ол тек 1889 ж. химик Бертелоның еңбегінен кейін мойындалды. Ол Египет, Месопотамия, Еуропаның ең көне металл заттардың қоладан емес мыстан жасалғанын көрсетті.
О. Монтелиус Солтүстік Еуропаның қола дәуірінің мерзімделуін жасады. Ол оны 6-ға бөліп , оларды І-ден ҮІ-ға дейін белгіледі.
Ағылшын археологы Питт-Риверс қаруларды жинап олардың өзгеруін зерттеді. Ол заттық нысаналар да эволюциялық жолмен дамиды және оларды типологиялық тәртіппен қоюға болады деп санады. Ол қарапайым, әдетегі заттар социологиялық зерттеу үшін бұрын назар салып қарайтын сирек кездесетін заттардан да маңызды деп санады. Ол заттар қарапайым үлгіден күрделіге қарай дамиды деп санады. Ол прогресске қатты сенді. Алайда құлдырау да болады деп санады. Ол әдетте молаларды емес қоныстарды қазды. Олардың стратиграфиясын, барлық құжаттарын жария етті.
О.Монтелиус қола дәуірі заттарын зертей отырып, олардың барлығын типтерге бөлді. Тип деп бір мақсатта, бір қызмет атқаруға дайындалған, сыртқы пошымы бір текті, алайда бір-бірінен ұсақ-түйек айырмашылығы бар заттар тобы. Заттардың әрбір типінің ішінде олардың ұсақ айырмашылығына қарай қарапайымнан күрделіге немесе керісінше, күрделіден қарапайымға қарай типологиялық эволюциялық қатарлар бар. Түрлі типтердің эволюциялық қатарлары бір-бірімен хронологиялық тұрғыда байланысты болған. Қатарлардың құрылымының дұрыстығын Монтелиус бейіттердегі бірге (кешен) табылуынан тексеріп отырған. Монтелиус тәсілінің бұл аса маңызды элементтерінің бірі болды. Ол жасалған типологиялық қатарларды тек жұмысшы болжам ретінде қабылдап, олардың жабық кешендерде бірге табылуын тексеріп отырған. Стратиграфия мен бірге табылу заттары сериясының параллель екенін көрсетеді. Яғни, бір қатардағы көне тип басқа қатардағы көне типпен бір мезгілде және бір қатардағы кейінгі тип басқа қатардағы кейінгі типпен бір мезгілде болады. Қатарлар құруда Монтелиус олардың типологиялық рудиментіне - яғни, заттың алғашқыда практикалық қызметі болған, кейін оның ондай қызметі ұмытылған және өрнекке айналған бөлігіне назар аударды. Монтелиус басқа археолог-эволюционистер сияқты заттар тірі организмдердің заңдарымен дамиды деп қателесті.
Картографиялық тәсіл және археологиялық мәдениеттерді зерттеу
Типологиялық тәсілмен қатар археологияда картографиялық тәсіл аса маңызды болды. Алғашқы археологиялық карта 1867 ж. Париж көрмесіне жасалды. 1874 ж. Стокгольмдегі халықаралық конгресс археологиялық карталар үшін белгілер бекітті. Зат типтерінің таралу карталары құрастырыла бастады. Олар белгілі бір өндіріс орындарын немесе сауда жолдарын белгілейді деп санады. 1902 және 1904 жж. Г. Аберкромби қола дәуірі керамика типтерінің таралу картасын жасады. Картографиялау типологиялық тәсілдің ажырамас бір бөлігіне айналды. Әрбір адам баласы жасаған пошым шағын айырмашылықтарына қарамастан әр кездің типтік белгілерін белгілеумен қатар белгілі бір аймаққа тән деп саналды. Бара-бара аймақтық айырмашылықтарды өндіріс орындарымен немесе сауда саттық қана емес кез келген аймақтың дамуының ерекшелігімен байланыстыра бастады.
Бір типтес археологиялық нысаналарды картаға түсіре отырып кең тараған нысаналармен қатар бір аймаққа ғана тән заттар, бейіттер, құрылыстар табуға болатынын және осы ауданды басқа аудандардан ажырататын ғалымдар байқады. Белгілі мерзімге жататын, шектеулі аймақта тұтас кездесетін, еңбек құралдары, ыдыс-аяқтар, қару үлгілері, әшекейлер, жерлеу салты, құрылыстар өте ұқсас, бір-біріне жақын және олардың белгілі мерзімде пошымдарының бір үлгіде өзгеріп отыруы кейін археологиялық мәдениет деген атауға ие болды. Ұқсас үлгідегі заттардың үнемі басқа бір заттармен табылуы, бір үлгідегі елді мекенде, үйде, жерлеу салтымен кездеседі. Бұл адам қоғамның дамуының ортақ заңдылықтары бола тұра оның ол нақты үлгілері әрқилы болатынын байқатады. Әртүрлі адам топтарында тек өздеріне ғана тән заттық мәдениет, салт-дәстүр бар. Олар тек осы топқа тән.
Археологтар осылай ескерткіштерді мезгілге қарап қана емес табылған жеріне қарап аймаққа бөлгенде түрлі типтердің шығу және таралу аудандары - мәдени провинциялар табылды. Археологиялық мәдениет немесе мәдени провинция ұғымдарының артында көне тайпалар мен халықтар жатыр, әрбір археологиялық мәдениетті белгілі бір тарихи халықпен байланыстыруға болады деген пікір туды.
Рудольф Вирхов (1821-1902 жж.) белгілі неміс археологы белгілі үлгідегі керамиканы жасаған халықтың этникалық жағын шашуға әрекет етті. Ол Рюген аралындағы 1868 ж. қазбалар негізінде сызықша және толқын үлгісіндегі өрнегі бар керамиканы славяндарға байланыстырды. Бұл жерде ол таза хронологияға сүйенді. Жазба деректер 1168 ж. дат патшасы Арконда (Рюгенде) славян ғибадатханасын бұзды деген хабарға сүйенді. Аркон бұзылған уақыттағы керамика жақын керамиканы славяндық деп санауға болады. Вирховтың әртүрлі керамика үлгілері арқылы оны жасаған халықтың этникасын анықтау тәсілі барлық археологиялық зерттеулер үшін маңызды боды.
1888 ж. О.Монтелиустың Біздің бабаларымыздың солтүстікке баруы атты мақаласы жарияланды. Онда біздің эрамыздың басынан бері Дания, Швеция, Норвегияда тұрып жатқан германдықтар сол жерлерге қашан барды деген сұрақ қояды. Автор қай кезден бері тұрып жатыр деген мәселені шешу үшін тарихи жазба деректерде көрсетілген мезгілден бастап ретроспективтік жолмен алдынғы кезеңдерді зерттеп археологиялық материалдардың басқа халықтың осы жерге енгенін көрсеткеніне дейін қарауымыз керек деген ой айтады. Осылай тас дәуіріне дейін апарады. Мұнда археологиялық мәдениетті белгілі бір халықпен байланыстыру және мәдениеттің үзіліссіз дамуын байқау арқылы халықтың шығу тегін анықтауда аса маңызды ой жатты. Бұл қазір өте кең тараған ой, археологиялық тәсіл.
Археолог Коссинна германтанушы болды. Ол германдықтардың арғы бабасын және олардың атажұртын тек лингвистика тәсілдерімен шешу мүмкін емес екенін түсінді. Бұл мәселе шешуді археология мен антропологияны тарту қажет деп түсінді. Монтелиуспен салыстырғанда Коссинна не ұсынды деген сұрақ туындайды. Монтелиус скандив елдерінің дамуын неолиттен викингтер заманына дейін мәдени дамуын қарап оның дамуында бір үзіліс таппады. Және осыған орай казіргі скандинавтардың бабалары - герман тайпалары неолит заманында солтүстікте тұрған деген тұжырымға келді. Германдықтардың шеқарасына ол назар аудармады.
Коссинна болса олардың таралу шекарасына назар аударды. Ол жазба деректерде көрсетілген кезде тарихи және археологиялық деректер бір бірімен сай келеді екенін айтады. Викингтер дәуірінде германдық тайпалар тіршілік еткен жерлерде германдықтардың бейіттері, оларда германдықтардың заттары табылады. Осы заттар жазба деректерден де анығырақ германдықтардың тіршілік еткен аймағын көрсетеді. Мұндай сәйкестік жазба деректерде аталған кезде байқалса онда мұндай сәйкестік одан да ерте дәуірлердек болуы тиіс.
Коссиннаның тағы бір жаңа ойы мынау болды: тек мәдени аймақтың шекарасы ғана анықтамай, олардың әр мезгілде кеңейуі мен тарылуын байқауға болады деп санады. Осылай ретроспективті жолмен тарихта белгілі халықтың (кельттерді, германдықтардың, славяндардың) атауын олардан әлдеқайда бұрын болған мәдениеттерге апаруға болады. Осылай Коссинна бір ғасыр бойы ғылым шешеалмай келе жатқан тарихқа атаулары анонимді археологиялық мәдениеттерді тарихқа енгізудің жолын тапты.
1911 жылы Коссинна өз тәсілі жөнінде айтқаны: Бұл тәсіл аналогиялар негізінде жасалған тұжырымдарға сүйенеді. Ол қазіргі немесе жазба деректерде көрсетілген заманнан бастап ретроспективті қаранғы замандарға жарық түсіруге болады. ... нақты шекарасы белгілі археологиялық мәдени аймақтар барлық замандарда накты бір халықтармен немесе тайпалармен сай келеді. Монтелиус типологиялық тәсілді шығарғанда ол дұрыс бағыт табумен қатар мүмкін болу қателіктер мен ауытқұларды ескерген. Ал Коссинна өз тәсілін дәлелсіз дұрыс және оны сынау қажет емес деп ойлады. Оның тәсілін фашистер қолдады. Оның шәкірті Э. Вале ұстазын сынға алды. 1. Кейде халықтың ауысуы археологиялық материалда көрініс таппайды. 2. Халық тіршілігдегі үлкен өзгерістер халықтар ауыспай - ақ атқарылады. 3.Заттар мен құбылыстардың дамуында кейбір үзілістерді жаңа халық келуімен байланыстыру болмайды. Вале жалпы мұндай байланыстырды жасауға болатынын жоққа шығармайды. Алайда оларды механикалық түрде кез келген археологиялық кешенге пайдалануға болмайды. Кейбір заттар типінің ерекшеліктері және типологиялық қатарлардың ерекшеліктері шебердің ізденуіне байланысты болған. Мұндай іздеу жұмыстар ытек қазіргі өнерде емес бұрын да болған. Мартин Янда сынап археологиялық мәдениеттің сызып қойған шекарасы болмайтынына назар аударды. Кейбір аудандарда екі түрлі мәдениеттер араласып кеткен еді. Бұл аймақтарды нақты қай ірі халықпен байланыстыру мүмкін болмады. Ірі тайпалар арасында беймәлім шағын тайпалар қалып қойды. Коссинна жазба деректерге сын көзбен қарамаған, ол жазылған нәрсеге мүлтіксіз сенген. Рим авторлары тек кельттермен германдықтарды ғана білген.
Археологиялық деректерден гөрі Коссинна жазба деректерге басымдық берге. Бұл деректердің ерекшеліктері, тегі ескерілмеген. Тағы бір қате - Коссинна халықтардың жоқ болып кетуін ескермеген.
Диффузионизм теориясы және географиялық детерминизм.
Эволюционизм, тарихи прогресс ұғымдарымен қатар мәдени диффузия деген түсінік бар. Фридрих Ратцел (1844-1904) табиғи ортаның мәдениеттер ерекшелігіне әсерін және халықтар арасындағы қарым қатнастырды: коңыс аудару, жаулап алу,айырбас, сауда сияқты мәселелерді зерттеді. Ол Эволюционистер жасаған схема бойынша мәдениеттің әр бір құбылысы қоғамдық дамудың тек текпішегі болып саналса, ғалым мәдени құбылыстарды нақты жағдайдағы дамуын зерттеді. Кейбір ғалымдар қоғамның дамуын тек географиялық орта анықтайды және әр түрлі жағдайға байланысты қоғамдар бір заң бойынша дамуы мүмкін емес деп тұжырым жасады. Мәдениеттегі ұқсастықтарды бір бірінен көшіріп алған деп санады.
Кейбір зерттеушілер ір бір мәдени жаңалық тек бір мәдени шеңберде жасалады, және диффузия (бір заттың екінші затқа өтуі) іспетті тарайды деп санады. Барлық мәдениет тарихы - жер бетіндегі бірнеше мәдени шеңберлер таралуы және араласуы деп санады. Осы теория өкілдері эволюционизмге - қарапайымнан құрделіге өту деген теорияға қарсы болды. Диффузия, қоңыс аудару және бір-бірінен заттар алмасу тарихи шындық. Олардың адамзат дамуында рөлін жоққа шығаруға болмайды. Диффузионистердің қателігі тек осы факторларға назар аударып жеке дара дамуды жоққа шығаруында. Осыдан ұлтшылдық пен нәсілшілдік дамыды.
Археологиялық мәліметтерді интерпретациялауда географиялық ортаның қоғамға дамуын қарастыру аса маңызды. Географиялық ортаның әсері қоғамның дамуына әсер ететіні анық. Археологиялық ескерткіштерді қарастырып отырған табиғи ортамен қарастыру аса маңызды. Ағылшын ғалымы Фокс археологиялық нысаналар байырғы ландшафтымен байланысты екенін көрсетті. Ол неолит пен қола дәуірінде адам құмшауытты және лесс топырақты игерген, тек темір құралдар пайда болған соң басқа қатты топырақты аймақтарды игергенін көрсетті.
Еуропа археологиясы жөніндегі қорытынды еңбектер
ХХ ғасырдың бірінші жартысында жалпылама, қорытынды еңбектер көптеп пайда болды. Олардың ішінде Г.Чайлдтың Еуропа өркениетінің басында У истоков европейской цивилизации, Ч. Хокс Еуропаның тарихқа дейінгі негіздері Доисторические основы Европы, Л.Нидерле Тарихқа дейінгі замандардағы адамзат Человечество в доисторические времена, тағы басқа еңбектер.
Әсіресе Г.Чайлдтың Еуропа өркениетінің басында У истоков европейской цивилизации деген еңбегң маңызды болды. Онда мезолиттен қола дәуірге дейінгі Еуропаның дамуы суреттелген.Онда әртүрлі мәдениеттерді салыстыра зерттеу тәсілдері қолданылды. Бұл кезде ұшақтан түсіру тәсілдері кеңінен қолданыла бастады.
3 лекция. Батыс Европаның тас дәуірі ескерткіштері
1. Палеолит, протолит, миалит терминдері
2. Олдувай, Ашель, Шелль, Мустьер мәдениеттері
3. Тас ғасырының мерзімдері мен кезеңдері
4. Тас құралдар техникасы. Төменгі, орта, кейінгі палеолит
5. Вертешселлеш, Валлоне палеолит тұрақтары
6. Жоғарғы палеолит адамның физикалық келбеті
7. Еуропадағы палеолит адамының маңызды олжалары
Палеолитты ашу
Томсен мен Ворсо және сол кездегі басқа да археологтардың тас дәуірі деп жүргені оның ең кейінгі мерзімі, яғни кейінгі археологтардың неолит деп атаған дәуірі болып шықты. ХІХ ғ. басында геология археологияның дамуына орасан үлес қосты. Адам сүйектерінің және тас құралдардың бұрын болып жоқ болып кеткен жануарлармен бірге табылуы сенімді екенін көрсетті және адам тіршілігінің қалдықтары тарих тереңінде жатқанын көрсетті.
ХІХ ғ. 20-шы жылдарынан бастап адам сүйектері қазба жануарлары сүйектерімен бірге табылды. Алайда ғалымдар арасында библиялық көзқарас басым болды. Адам сүйектерінің табылуы түрлі катастрофалармен, әлемдік топан сумен байланыстырылды ( Кювье). Ч. Лайела Геология негіздері 1830-1833 жж. кітапта төрттік қалдықтар стратиграфиясы табиғи өзгерістер нәтижесі деп танылды. Бұл қазба жануарлар мен адамдардың бір кезде болғанын айғақтайды. Бір топ археологтар мен геологтар сүйектермен тас құралдардың табылған қабаттарын көріп, тас құралдарды жасаған адамдар жоқ болып кеткен (қазба жануарларымен) жануарлармен бір кезде жасағанын куәландырды. ХХ ғ. 50 жылдары түрлі палеолиттік табылымдар пайда болды. Ол - Парижден шығысқа қарай 20 км - Шелль деген жердегі Мариньяк (Жиронде департаменті).
1848 ж. Испанияда, Гибралтарда жұмысшылар жарылыс жұмыстарының барысында өте қарапайым құрылымдағы адамның бас сүйегін табады. Алайда бұл табылым көп уақыт өткен соң ғана 1864 ж. сипатталған. 1856 ж. Германияда Дюссельдорфтың қасындағы Неандер аңғарында үңгір ішін тазалау барысында Гибралтардағы бас сүйек құрылымындай сүйек табылады. Оның қасында ешбір құрал табылмаған. Табылу барысында куәгер ретінде ғалымдардың болмауы пікір талас туғызды. Кейбір ғалымдар бұл адамның арғы бабасыныңкі десе, эволюциялық теорияға қатысты пікірдегілер сүйектің ерекшелігі оның көнелігін емес патологиялық айнығандықтың белгісі деп түсіндірді. 1871 ж. Ч. Дарвинның Адамның шығу тегі жөніндегі зерттеуі шықты. Бұл кезде байырғы адамдардың нақты сенімді сүйектері табылған болатын. Олардың басым бөлігі жоғары палеолитке жататын. 1868 ж. Кроманьонда 5 байырғы адам сүйектері табылған-ды.
Жоғары палеолитті табуда Эдуард Ларте (1801-1871) үлкен үлес қосты. Ол Францияның оңтүстігіндегі, Везера өзені аңғарында Ле-Мустье, Ла-Мадлен , басқа да үңгірлерді зерттеді. Лартенің пікірінше, тас дәуірі бір кезең емес, ол бірнеше кезеңдерден тұрды. Ол оның алғашқы мерзімденуін ұсынды. Оның пікірінше, 4 кезеңге: 1.үңгір аюы кезеңі. 2. Мамонт пен жүнді мүйізтұмсық кезеңі. 3. Оңтүстік бұғы кезеңі 4. Зубр мен бизон кезеңі. Гарриго атты зертеуші осы төрт кезең алдында көне піл, мүйізтұмсық Мерка және гиппопотам дәуірі болғанын, оған Сент-Ашел мен Абвильдегі табылымдар жатады деп санады. Осылай палеолиттің алғашқы салыстырмалы хронологиясының схемасы пайда болды. Кейін ол төменгі, орта және жоғары палеолит үлгісіне айналды. Ларте археологиялық емес мәліметтер негізінде археологиялық табылымдарды жүйелеуді ұсынды.
Неолит, қола дәуірі мен темір ғасырларын зерттеудің басы
Зерттеулер барысында Батыс Еуропа үңгірлері мен топырақ арасынан табылған тас дәуірі ескерткіштері ертерек екені, ал Солтүстік Еуропа мен Батыс Еуропа қоныстары мен обаларынан табылғандар хронологиялық тұрғыдан кейінірек екені байқалды. 1865 ж. Д.Леббок Тарихқа дейінгі кезең деген кітабында тас дәуірін екіге бөліп, палеолит және неолит деген атаулар берді. Ол әуелгі неолит деген ұғымды ұсынды. 1848 ж. ұлу қабыршақтардың қоқсықтарының қазбалары жүргізілді. Қоқсықтың ішінде ұлу қабыршақтарымен қатар балық пен құс, жануар сүйектері, тас құралдар табылды. Бұл тас құралдардың беті тегістеліп жылтыратылған болатын. Олар Д.Леббок пікірінше, әуелгі неолит мерзіміне жатты.
1853-1854 жж. Цюрих көліндегі су деңгейі төмендеп, ашылған жағалауда тас пен сүйек құралдар, керамика, күйген ағаш табылды. Ф.Келлер олардың орындарын зерттеп, оның өзен жағалауындағы коңыстар екенін анықтады. Мұндай қоңыстар Швейцариялық көлдер бойы, жалпы Батыс Еуропада көптеп табылды. Қоңыстар тас, қола, темір дәуірлеріне жатқызылды. Стратиграфиялық зерттеулер олардың бір орында түрлі дәуірлердің қатар болғанын көрсетті. Осы зерттеулер археологияда үш ғасыр жүйесінің орнығуына әкеліп соқтырды. Су астында бір топ заттардың шірімей сақталуына орай алғаш рет тері, ағаш, жүн маталар, бидай дәндері,жеміс-жидек, жануар сүйектері табылды. Осы қоныстар дәуіріндегі табиғи орта: фауна - жануарлар дүниесі, флора - өсімдік әлемі жөнінде мәліметтер алынды. Олар алғашқы қауымдық археология үшін табиғаттану саласы мамандарының зерттеулері үшін аса маңызды екенін көрсеті. Мұндай кешенді зерттеулердің, әсіресе, ХХ ғ. дамығаны белгілі.
ХІХ ғ. ортасында темір дәуірінің екі кезеңіне атау берген екі аса маңызды ескерткіштер: Гальштат мен Ла-Тен ашылды. 1846 ж. Австрияда орналасқан Гальштат қаласының маңындағы көне мазаратты қазу басталды. Онда 20 жылдай қазба жүріп, 993 бейіт ашылды, басым бөлігі (525) қаңқаны жерлеу болса одан қалғаны мәйітті өртеу (455), жартылай өртеу (13). Материалдар негізінде қоладан темірге өту барысын көрсетті.
1858 ж. Швейцарияда Ла-Тен қонысы қазыла бастады. Көп жылдық қазбалар нәтижесінде 100-ден аса темір алдаспан табылды. Кейін осы типтес ескерткіштер Францияның барлық аймағында, Дунай бассейнінде, Балқан түбегінің бір бөлігінде табылды. Латен мәдениетін дүниеге келтірген көне кельттер болды. Алайда ғалымдар бірден мұндай пікірге келген жоқ. Оларды ХІХ ғ. 60-шы жж. кельттерге алғаш жатқызған ағылшын археологы А.Фрэнкс болды. Латен мәдениетінің дәл мезгілін анықтауда екі галл қаласын - Бибракте мен Аллезияны қазу барысында анықталды. Табылған теңгелер оларды б.з.д.5 ж. жатты.
Осылай темір дәуірінің латендік фазасы анықталды. Археологиялық материалдар негізінде екі көне халықтар анықталды: Ресейде - скифтер және Италияда - этрускілер. Италияның бір топ ескерткіштерінде этрускілердің қабырға суреттері табылды. ХІХ ғ. соңғы ширегінде Еуропаның барлық аймағы археологиялық қазбалармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 лекция. Батыс Европа археологиясы. Кіріспе
1. Археология ғылымының қалыптасуы
2. Пәннің мақсаты мен міндеттері
3. Шетел археологиясының басқа ғылым салаларымен байланысы, орны мен маңызы
Археология - алғашқы қауымдық құрылыс тарихы
Археология дегеніміз тарих ғылымының бір саласы, ол алғашқы қауымдық, көне және ортағасырлық заттық деректерді зерттеп, адамзаттың байырғы тарихын реконструкциялайды. Шетелде доистория (Prehistory) деген ұғым тараған - тарихқа дейін. Шетелде тек жазу пайда болған кезден бастап қана тарих басталады деп саналды.
Ресей, Қазақстан тарихында мұндай ұғым жоқ. Бұл ұғым алғашқы қауымдық тарихты кейінгі нағыз адамзат тарихынан бөледі. Шетелдік ғалымдар жазу пайда болғанға дейінгі тарихты тану мүмкін емес, археология мен этнология мәліметтері алдыңғы кезеңді тануға жеткіліксіз деп санады. Кеңес ғалымдары мұнымен келіспеген соң доиcтория - тарих алды деген ұғымды қолданбады. Соңғы кезде бұл ұғым өзінің алғашқы мағынасын жоғалтты, себебі, шетелдік ғалымдардың басым бөлігі жазу пайда болған дәуірді зерттеп тануды мойындады.
Тарихқа дейін және тарих арасындағы уақыттық мезгілді әр елдің ғалымдары әр кезеңге жатқызады. Француз ғалымдары тарих алды б.э. дейінгі ІҮ мыңжылдықпен, шумерлердің қыш жазулары уақытымен аяқтайды. Ағылшындар барлығына ортақ бір шекара белгілеу мүмкін емес деп санайды, әр аймақта жазба деректердің әр кезде пайда болғанын алға тартады. Кейбір ғалымдар кез келген аймақта жазудың пайда болуы барлық археологиялық деректерге ықпал етті. Сондықтан праистория- тарихқа дейін және параистория тарих алды деп бөлуді ұсынды.
К.Нарр деген ғалымның айтуынша, олардың арасында мынадай айырмашылық бар. Праистория- тарихқа дейін - жазу ойлап табылғанға дейінгі кезең: 1 ол тас дәуірдің басым бөлігін және энеолиттің бір бөлігін қамтиды; 2абсолюттік хронология тек табиғаттану мәліметтеріне сүйенеді; 3табылымдарды түсіндіру, интерпретациялау тек кейінгі этнографиялық материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі; 4 тарихи оқиғалар праисторияның тарихқа дейін тек ретроспективті жақын бөліктеріне жүреді 5тарихқа дейін - праистория этнография сияқты өркениет алдындағы мәдени кезеңдермен байланысты, этнографиялық параллельдер праистория үшін аса маңызды; 6 праисториядан қазіргі еуропалық мәдениеттің ең төменгі қабаттарына тіке байланысы жоқ 7 адамның қалыптасу шағын шектеулі аймақтардан адамдар праисторияның аяғында Жер бетінің барлық аймақтарына толық тарайды. Параистория тарихқа дейінгі кезеңнің шектеулі және ең соңғы бөлігі. Ол жазу ойлап табылған соң басталып, жазуы жоқ аймақтарды қамтиды. Ол тас дәуірдің аз ғана бөлігін қамтып, әнеолиттің бір бөлігін, қола мен темір дәуірлерді қамтиды. Абсолюттық хронология табиғаттану мәліметтерімен қатар археологиялық салыстырмаларға да сүйенеді. Табылымдарды түсіндіруде жазба деректердегі мәліметтер де тартылуы мүмкін. Этнографиялық параллельдер орны азаяды. Еуропалық мәдениеттердің ең төменгі қабаттарымен байланыстары күшейеді. Жазудың таралуына орай тарихи аймақтар көбейіп, параистория аймағы тарылып отырады.
Алғашқы қауымдық тарихтың деректері болып археология мен этнография, лингвистика, антропология мәліметтері табылады. Сондықтан алғашқы қауымдық тарих пен алғашқы қауымдық археология жақын болғанмен ол бір емес. Археологиялық деректер алдымен қоғамның заттық мәдениеті жөнінде және аз ғана мөлшерде әлеуметтік құрылымы мен рухани мәдениеті жөнінде мәлімет береді. Ал жалпы сол кездегі қоғамды реконструкция жасау үшін басқа да дереккөздер керек. Бұл реконструкциялар аса шартты десе болады, ол жалпылама ғана бейнесін береді. Оның көптеген қыр-сырлары жоғалады. Өндіріс күштерінің дамуының аса маңызды өзгерістері ғана анықталады. Алғашқы қауымдық тарих адамды ұжыммен ғана бірге көреді, жеке адам алғашқы қауымдық тарихта жоқ. Қазіргі археолог ол алдымен тарихшы. Ол қандай тәсілдерді қолданбаса да археологиялық деректер арқылы тарихты қалпына келтіруді көздейді. Алғашқы қауымдық тарихтың қалпына келтірген беттерінің барлығын абсолютті шынайы деп айту мүмкін емес, олардың басым бөлігі болжамдар деңгейінде. Оларды тек тексеру керек. Біз өткеннің дәл қандай болғанын білмейміз. Ғылыми тілмен айтқанда өткеннің моделін жасаймыз. Өткен оқиғаны дәл қалай болғанын сипаттай алмағандықтан біз оның нобайын белгілейміз.
Археолог ең алдымен заттық мәдениет қалдықтарымен жұмыс жасайды. Сондықтан ол технологиялық мәселелерді сеніммен шеше алады. Табылған қола балтаға қарап металл өндеу техникасының дамуы жөнінде, оның жасалған уақыты жөнінде, қару пошымдары, сауда мен айырбас жөнінде айта алады. Бірақ ол осы балтаны жасағандар қай тілде сөйледі, олардың қоғамының әлеуметтік құрылымы, діни көзқарастары жөнінде айта алмайды.
Археологиялық фактілер негізінде алынған білімнің шекарасы бар. Сондықтан осы шектеулерді ескеру керек.
Алғашқы қауымдық құрылысты зерттеу барысында этнографиялық мәліметтер аса маңызды. Этнография негізінде бұрынғыны реконструкциялау тәсілі артта қалған тайпалардың шаруашылығында, қоғамдық құрылымында, заттық және рухани мәдениетінде байқалатын кейбір белгілер байырғы өткен уақытта барлық адамзатқа тән еді деген түсініктертерге негізделген. Фукидид айтқандай, Варварлар әлі де баяғыда гректер қалай өмір сүрсе солай тіршілік кешуде. Осы принцип ХҮІІІ ғ. қайта оралды және ХІХ одан ары дамытылды.
Алғашқы қауымдық тарихты реконструкциялау үшін салт -- дәстүр, түсініктер қалдықтары маңызды. Олар үйреншікті әдетке байланысты өзіне тән мәдениеттің бір текпішегінен кейінгісіне ауысып сақталып қалған. Мұндай бұрынғы сарқыншақтар үйлену,мерекелік, өлікті шығарып салу салт-дәстүрлерінде, кейде киімде, әшекейде, тұрғын үйде сақталып қалады. Алғашқы қауымдық наным сенімдер фольклорда - ертегілерде, өлеңдерде, жұмбақтарда сақталады. Этнографиямен қоса лингвистика, палеоантропология, басқа ғылым мәліметтері алғашқы қауымдық тарихтың қосымша дереккөздері бола алады. Алайда негізгі материалдарды этнография береді. Этнографтар палеолит заманына сай келетін бірде-бір артта қалған тайпаға ұшыраспаған. Өндіріс күштерінің ең төменгі сатысы Австралия аборигендеріне тән болды. Олардың мәдениеті мезолитке сай келеді. Сонымен палеолит дәуіріне этнографиялық параллель табылмайды. Сондықтан палеолит реконструкциялары ең болжамды, ойдан құрастырылған болып тұр.
Алайда мезолит пен кейінгі дәуірлерге дәл келетін аналогтар табу мүмкін емес. Ең арта қалған тайпалардың өзі бір қалыпта сақталмаған, олар аз болса да мыңжылдық тарихында өзгеріп отырған. Оларға жылдамырақ дамып отырған көрші тайпалар әсер еткен. Кейбір тайпалардың табиғи жайсыз жағдайлардан кері шегініп, регресске ұшырауы мүмкін. Сондықтан артта қалған тайрпалардың өзі адамзаттың байырғы тарихына дәл сай келеді деуге негіз жоқ.
Ұқсастық тек даму сатысында. Әлеуметтік-экономикалық базис пен әлеуметтік құрылымның басқа да элементтері арасындағы байланыстар барын ескере отырып, олардың тек жалпылама реконструкциясын жасаймыз. Онда да өндіріспен байланысты әлеуметтік байланыстар формалары туралы. Адам қоғамы басқа мәселелерде әр алуан, өзгермелі. Сондықтан идеологиялық құрылымдарға қатысты реконструкциялар аса болжамды болып табылады.
Түрлі адам ұжымдарын біріктіретін ортақ белгілермен қатар салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеу үшін аса қиын тек өздеріне ғана тән ерекшеліктер бар. Олардың деңгейі бірдей қоғамдардың өзінде әралуан. Осымен қатар артта қалған тайпалардың әр алуан табиғи ортада дамуын ескеру қажет. Тропиктердегі тайпалардың тіршілігі Еуропадағы жайлы ауа-райында өмір сүргендермен сай келмейтіні тағы анық. Жергілікті жағдай заттық мәдениеттің барлық сипатын өзгертіп жіберуі мүмкін. Оңтүстік Францияның мадлен мен эскимостардың мәдениеттерінде ортақтық ұқсастықтар көп болғанына қарамастан олардың экономикасы, отбасылық қатынастар немесе наным сенімдері бірдей болды деп айта алмаймыз.
Тарихи реконструкциялар жасауда байырғы наным-сенімдерді өте сақтықпен қолдану керек. 1.Олардың алғашқы кауымдық тіршіліктің қалдығы аса өзгерген түрінде бізге жеткенін ескеру қажет. 2.Олардың мезгілін анықтау аса қиын. Оларды тек шамалап қай дәуірге жататынын анықтауға болады. Оларды терең, күрделі талдаусыз қолдану үлкен қателіктер туғызады. Алғашқы қауымдық археологияның мерзімденуінің негізінде үш ғасыр жүйесі, яғни адамзат тарихын еңбек құралдардың жасалу материалына және техникасына қарап бөлу жатыр. Бұл жүйе 200 жыл шамасында жетілдірілді, әр ғасыр ішінде ұсақтау кезеңдерге бөліну пайда болды. Бұл жүйе тек технологияның даму фазаларын береді. Алайда ол барлық уақытта уақыт мезгілімен байланысты емес. Мысалы, қола дәуірі әр жерде әр бөлек уақытта басталып әр кезде аяқталған, кейбір жерлерде ол мүлде болмаған. Толығымен технологиялық белгілерге сүйенген археологиялық кезеңдеу алғашқы қауымдық өндіріс жөнінде толық мәлімет бере алмайды.
Шетел археологиясы курсында шет елдердегі археологияның тәсілдері мен археологиялық зерттеулердің негізгі нәтижелері баяндалады. Бір 45 сағаттық курста барлық шетелдер археологиясын қамту мүмкін емес. Археология ғылымы пайда болған Батыс Еуропа археологиясына, бізге көрші елдердің археологиясына (Қытай, Монғолия, Ресей), Америка, Таяу Шығыс елдердің археологиясына тоқталамыз. Жалпы археология пәні, оның деректері, міндеттері мен тәсілдері арнайы курстарда қаралған соң олар қайталанбайды.
Батыс Еуропа археологиясының қалыптасуы.
Палеолитты ашу
Неолит, қола дәуірі мен темір ғасырын зерттеудің басы
Тас дәуірінің мерзімденуі
Батыс Еуропа археологиясының қалыптасуы.
Археология ғылымы дүниеге келмей тұрып байырғы ескерткіштердің көне тарихтың айғағы бола алатынына назар аударғандар болды. Геродот Мысыр пирамидаларын сипаттады, скифтер мен киммериялық патшалардың молалары туралы жазды. Фукидид алғаш рет байырғы салт-дәстүрлерді талдай отырып, Грецияның байырғы тарихын қалпына келтіруге әрекет жасады.
Эллинизм дәуірінде саяхатшылардың бүкіл елдерді, қалаларды және байырғы ескерткіштерді сипаттайтын арнайы әдебиеті пайда болды - Периэгесис. Б.э. ІІ ғас. Павсания атты жазушының Элиада сипаттамасы атты шығармасы пайда болды. Онда сәулет ескерткіштері мен мүсіндерді сипаттады.
Көне заттарды тануда Копенгагендегі музейдің директоры Кристиан-Юргенс Томсеннің (1788-1865жж) үш ғасырлар жүйесі ерекше рөл атқарды. 1836 ж.ол солтүстік жәдігерлердің жолсілтегіші -Путеводитель по северным древностям атты кітап шығарды.
Бұл кітап археология үшін аса маңызды болды. Ол музейдегі жүйесіз қалай болса солай жатқан алғашқы қоғам дәуірі заттарын олардың жасалу материалына қарап үш топқа бөлді: тас ғасыр, қола және темір. Томсен ешбірінің датасын - жасалу мерзімін көрсеткен жоқ. Ол тек құралдардың даму текпішектерін көрсетті. Алайда мұның ғылыми және методологиялық маңызы зор еді. Ол алғашқылардың бірі болып бірге табылған деген ұғымға назар аударды. Ол тас құралдар мен сүйектен жасалған бұйымдардың кездесетінін, қола заттармен алтынның кездесетітін, тек темір заттармен күміс пен шынының кездесетінін көрсетті. Ол темір дәуірінде әшекейлер үшін қоланың қолданылатынын байқады және әшекейлер пошымы мен өрнегінің қола дәуірінен басқа екенін байқады. Осыдан стильдік талдау мен заттың мерзімін анықтауға алғашқы қадам жасалды. Томсеннің жүйесін басқа дат археологы Иенс Якоб Ворсо (1821-1885) қоштап тереңдетті. Ворсо солтүстіктегі обаларды жүйелі түрде қазып, өз еңбектерінде қола дәуірі бейіттерінің жерлеу салтымен осыларға қарай молаға қойылған заттарымен ерекшеленетініне назар аударды. Ол жерлеу дәстүріне қарап заттардың өз-ара хронологиясын анықтаудың тәсілін ашты.
Томсеннің жүйесі басқа елдерде де қолдаушыларын тапты. Швед археологы үш ғасыр жүйесімен Стокгольмдағы музей заттарын бөліп шықты. Германияда Фридрих Лиш те осылай жасады. Алайда бұл жүйенің қарсыластары да көп болды. Олар ешбір тас, қола дәуірлері болмаған деді.
Томсеннің жүйесі еуропалық археологияда Дарвинның, Морганның тарих пен антропологияда эволюциялық мерзімдеу ілімдерімен бір кезде жасалып мойындалды.
Археологиялық мәліметтерді ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы жүйелеудің басқа да үлгілері. Археологиялық ойдың басқа да маңызды бағыттарының бірі табылған заттарды белгілі бір аймақпен немесе жазба деректерде аталатын халықтармен байланыстыру болды. Кейслер деген археолог солтүстіктегі мегалиттік құрылыстарды германдықтар салды деп санады. Мұндай пікірлердің барлығы дәлелсіз болғанымен жерлеудің түрлі үлгілері түрлі халықтармен байланысты болған деген ойдың болуы жазба деректерде аталатын түрлі елдерге нақты археологиялық материалдар тән болған деген тұжырымға жетеледі. ХҮІІІ ғ. тарихшыларында кейбір археологиялық табылымдар ең көне жазба деректерден де көне деген түсініктер пайда болды. Осындай табылымдар негізінде олардың адамзаттың жазба дәуірінен де бұрынғы тарихын сипаттауға негіз беретіні жөнінде түсініктер қалыптасты.
Жерлеудің түрлі үлгілерін жүйелеуді, оларды хронологиялық тәртіппен орналастыруды және оларды белгілі халықтармен байланыстыруды гимназия ректоры И.Ф. Даннаил жасады. Ол мазараттарды қазып, 1836 ж. Бас есебін жария етті. Онда ол Томсеннен тәуелсіз үш ғасыр жүйесін ашты. Ол жерлеудің үш тобын ажыратты: мегалиттік (оларда тас құралдар кездеседі), обалар (оларды екі топқа бөлді: қола заттары бар және қола мен темір заттары бар), қатардағы жерлеу (үйме топырақсыз және темір құралдары басым). Бірінші топты германдықтардың бабаларына жатқызды, екінші топты германдықтарға үшінші топты вендтерге (славяндарға байланыстырды). Бұл археологиялық материалдарды этникалық тұрғыдан түсіндірудің басы болды.
Археологиялық материалдарды адамзаттың әлеуметтік және экономикалық тарихын тануда дерек көз ретінде пайдалану әрекеттері болды. Кейбір зеттеушілер оба мен мегалиттерді билік иелерінікі, ал қарапайым бейіттер қарапайым халыққа тиесілі дегендер болды.
Дат ғалымдары Томсен мен Ворсо еңбектерінде кейін еуропадағы алғашқы қоғамдық құрылысты зерттеуде негіз болған басып алу, диффузия идеялардың, типологиялық тәсілдің бастамасы айтылды десе болады. Мысалы, диффузия теориясы бойынша заттық мәдениеттің басты жаңалықтары бір-ақ мәрте, тек бір жерде ғана жасалады. Содан кейін барып ол жер шары бойынша таралады. Сондықтан осындай жаңалықтар мен табылымдар тек географиялық ортаны туғызады. Осыдан барып жер беті бір бірінен өзгеше мәдени элементтерден тұратын мәдени шеңберлерге бөлінеді.Бір шеңбер екінші шеңбермен араласады да мәдени өзгерістерге себепкер болады. Осылайша тарихи дамудың заңдылықтары терістеледі. Ал даму тек кездейсоқтық ықпалдарға, көшіп барғанмен ғана байланыстырылады.
Алғашқы қоғам тарихын тануда скандинавтық ғалым Нильсон идеяларының өзіндік орны бар. Ол онда темір дәуірінен бұрын тас және қола дәуірлері болғанына айғақтар келтірді. Нилсон еңбектерінде өткенді тану үшін тек заттарды зерттеу керек дегенді жоққа шығарды. Ол дәстүрдің маңыздылығына және өзі салыстырмалы деп атаған тәсілге назар аударды. Ол байырғы заттарды сол кездегі артта қалған халықтардың заттарымен салыструды салыстырмалы тәсіл деп атады. Археологиялық және этнографиялық мәліметтерді қосу арқылы ол мәдениет тарихшысына айналды. Ол адамзаттың дамуын төрт сатыға бөлді: жабайылық, көшпенділік және егіншілік пен өркениеттілік (цивилизация). Бұл болжам даулы болғанмен ол алғашқы эволюциялық мәдени-тарихи концепция болды. Аталған ғалымдар алғашқы қоғамдық құрылыс жөнінде ғылымның пайда болуына үлкен үлес қосты. Олар археологияны жинаушылықтан ғылымға айналуында төңкеріс жасады.
2 лекция. Европа археологиясының шығу тарихы
1. "Археология" терминінің шығу төркіні
2. Геродот еңбектеріндегі Мысыр пирамидалары
3. Археологиялық материалдарды жүйелеудің алғашқы қадамдары
4. Археология атасы - Винкельман. Алғашқы экспедициялар
Тас дәуірінің мерзімденуі жөніндегі Лартенің палеонтологиялық белгілерге сүйенген пікірі (1.үңгір аюы кезеңі. 2. Мамонт пен жүнді мүйізтұмсық кезеңі. 3. Оңтүстік бұғы кезеңі 4. Зубр мен бизон кезеңі) барлық аймақтарды қамтымады. Оның шәкірті де Мортилье ұстазының жүйесін сынға алып, өзінің жаңа үлгісін ұсынды. (Оның мамандығы инженер-геолог болатын, архологияға қызығып, осы салада зерттеулер жүргізді. Мен-Жермендегі музейдің бір бөлімін басқарды.) Оның тас дәуірін жүйелеуі технологиялық (жасалу тәсілдеріне сүйенді) тас құралдарды жасауда үш текпішекті аңғартты: бір тасты екінші таспен ұру арқылы, тастан пластиналар сындырып алу, тастан майда, ұсақ бөліктер алу (ретуш). Құралдардың түрлі пошымдарын, олардың қызметін және геологиялық уақытын ескере отырып, палеолитті төрт кезеңге бөлді. Кезеңдерді тас құралдар алғаш табылған жеріне қарай немесе көрнекті үлгілері табылған жеріне қарай атаулар берді. Алғашқы кезеңді шелль деп Парижге жақын Шелль қалашығының атымен атады. Келесі кезеңді үңгірлік тұрақ Ле-Мустье атымен мустьер деп атады. Келесі кезеңді үңгір Солютре атымен солютре деп, ал төртіншіні - мадлен (Ла-Мадлен үңгірі атымен) деп атады.
Ол палеолитті төменгі (оған шелль, мустьер, солютре дәуірлерін жатқызды) және жоғары (мадлен дәуірін жатқызды және бұл кезде бұрын кездеспеген сүйек және мүйіз құралдар пайда болады). 1885 ж. кітабында палеолиттың бесінші кезеңін - ашельді енгізді. Мортилье жүйесі ғылыми ортада кең тарады. Алайда онда тек Франция жәдігерлері негізге алынған соң басқа да жүйелер ұсынылды. Уақыт келе Мортильенің дәуірі терминінің орнына тип немесе мәдениет деген ұғымдармен ауыстырылды.
Ол кезде палеолиттен неолитке өту жолы өзгешелеу болып түсіндірілді. Керамикасы бар, тас құралдары жақсы өңделген, егіншілікгі мен мал шаруашылығы бар неолит мәдениеттерін Еуропаға Азиядан көшіп келгендер алып келген деп саналды. Кейін ғалымдар Еуропа материалы негізінде палеолиттен неолитке өту кезеңі - мезолиттың болғанын көрсетті.
Үңгір ішіндегі сүреттердің табылуы
Алғашқы қауымдық археологияның ХІХғ. аяғында ашқан ең зор жаңалығы үңгірлер ішіндегі сүреттердің табылуы. 1875 ж. Испанияда археолог Марселино де Савтуола Альтамир үңгірінде қазба жүргізіп, оның қабырғаларындағы сүреттерге тап болды. Ол оларды осы жерде табылған палеолиттік құралдар уақытына жатқызды. 4 жылдан соң оның кішкентай қызы кейін әлемге әйгілі болған түрлі түсті (полихром) суреттер тапты. 1880 ж. Савтуола оларды жариялап палеолитке жатқызды. Біреулер оны жалғаншы деді, Мортилье оларды мойындады. 1892 ж. Францияда қазба барысында әйелдің сүйектен жасаған мүсіншесін тапты. Екі жылдан соң осыған ұқсас мүсіншелер тағы табылды. Кейін сүреттер басқа да үңгірлерде табылды. 1940 ж. Ласко үңгірі табылып, онда тамаша сүреттер табылды.
Антикалық ескерткіштерді қазу және Эгей өркениетін ашу
ХІХ ғ. соңғы ширегінде антикалық археология қатты дамыды. Грецияда Пергам, Дельфы, Афина, Олимпияда (соңғысы Германия өкіметі қаражатына қазылды) қазба жұмыстары жүрді. 1771 Г.Шлиман Трояны қаза бастады. Шлиман бір топ ескерткіштерде қазба жүргізді. Алайда қазба жұмыстары методикалық жағынан нашар болды. Кейбір археологтар осыған қарап Трояны бұзған гректер емес Шлиман деп айтты. Гомерлік Трояны қазу үшін ол барлық басқа қабаттарды бұзды, қоқсықтар төкті. Ол күнделік жүргізіп келді. Алайда ол археологияның өз зерттеу тәсілдері, техникасы барын білмеді, оның жариялаған зерттеулерін де тиісті құжаттандырмаған. Сондықтан оның кітаптарының ғылыми құндылығы төмен. 1880 ж. ол өзіне көмекші ретінде сол кезде ең жақсы қазатын Дерпфельдты шақырды. Дерпфельдт Шлиман қайтыс болған соң Гиссарлықта болған 9 қаланың стратиграфиясын көрсетті. Осылай стратиграфиясы анықталған Троя Шығыс Жерорта теңіз ескерткіштері үшін тірек ескерткішіне айналды. Шлиман Гомер Троясын табамын деп Гомерден бұрын болған, жабайы мәдениетке тап болды.
Микенде Шлиман Арыстан қақпасының іргесін, басқа бай шахталық кабірханалар, Атрей қазыналарын тапты. Шлиман Гомер жырының негізінде тарихи шындықтың барын айтты, ол Гомердегі гректің қола дәуірі тарихының шындық екенін дәлелдеді.
Эгей мәдениетінің әуелгі текпішектері Кипрде, Кикладта табылды. Тас жәшіктерде жерленгендердің қасынан тас пен мыстан жасалған құралдар, керамика табылды. Керамика үлгілері Троя ІІ-ден табылған керамикаға ұқсас болды.
Микен мәдениетінің нақты мерзімін анықтауға қатысты материалдар Флиндерс Питри жұмыстары барысында алынды. Бұл ағылшын археологы Египетте жұмыс жасай отырып, египет пен грек заттарының бір-бірінің мерзімін анықтауда қатар табылуын негізге ала отырып салыстыру тәсілінің маңыздылығына назар аударды. Флиндерс Питри Египетте микен керамикасын ХҮІІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттармен бірге тапты. Келесі жылы бояулы эгей керамикасын ХІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттармен бірге тапты. Микенге барып онда ХҮІІІ-ші әулеті (династиясы) дәуіріне жататын заттарды тапты. Осыларды сәйкестендіру негізінде Питри Эгей өркениетінің басын шамамен б.э. дейінгі 2500 ж., ал кейінгі микен мәдениетін б.э. дейінгі 1500-1000жж. жатқызды. 1902 ж. В.Дерпфельдт Троя туралы кітабын жариялап, оның хронологиясын көрсетті. Кейінгілер оны еуропа мерзімдерін анықтауға пайдаланды.
Крит-микен мәдениетінің нақты хронологиясын ағылшын археологы Артур Эванс анықтады. Ол Питри тәсіліне сүйенді. Эванс 1900ж. қазба бастап алып сарайдың қалдықтарын ашты, ол оны Минос сарайы деді, оның алдында болған шағын сарайды қазды және сарайлар болмаған кездегі мәдениеттің алдыңғы кезеңін анықтады. Крит мәдениетінің микеннен бұрын болғаны анықталды, ал қола дәуірі алдында неолиттік кезең анықталды. Неолит Киосста 6,5 м қалыңдық болып шықты. Ең керемет табылымдардың бірі - жазуы бар қыш тақтайшалар болды.
Мерзімдеу мен уақытын анықтау жүйесінің пайда болуы. Типологиялық тәсіл.
Тас дәуірінен кейінгі дәуірлерді белгілеуде жұмыс жүрді. Итальяндық археологтар тас дәуірі мен қола дәуірі арасындағы дәуірді белгілеу үшін энеолит деген ұғымды енгізді. Венгр археологтары 1876 ж. халықаралық конгресте қола мен тас дәуірі арасында мыс дәуірінің барын мойындауды ұсынды. Алайда ол тек 1889 ж. химик Бертелоның еңбегінен кейін мойындалды. Ол Египет, Месопотамия, Еуропаның ең көне металл заттардың қоладан емес мыстан жасалғанын көрсетті.
О. Монтелиус Солтүстік Еуропаның қола дәуірінің мерзімделуін жасады. Ол оны 6-ға бөліп , оларды І-ден ҮІ-ға дейін белгіледі.
Ағылшын археологы Питт-Риверс қаруларды жинап олардың өзгеруін зерттеді. Ол заттық нысаналар да эволюциялық жолмен дамиды және оларды типологиялық тәртіппен қоюға болады деп санады. Ол қарапайым, әдетегі заттар социологиялық зерттеу үшін бұрын назар салып қарайтын сирек кездесетін заттардан да маңызды деп санады. Ол заттар қарапайым үлгіден күрделіге қарай дамиды деп санады. Ол прогресске қатты сенді. Алайда құлдырау да болады деп санады. Ол әдетте молаларды емес қоныстарды қазды. Олардың стратиграфиясын, барлық құжаттарын жария етті.
О.Монтелиус қола дәуірі заттарын зертей отырып, олардың барлығын типтерге бөлді. Тип деп бір мақсатта, бір қызмет атқаруға дайындалған, сыртқы пошымы бір текті, алайда бір-бірінен ұсақ-түйек айырмашылығы бар заттар тобы. Заттардың әрбір типінің ішінде олардың ұсақ айырмашылығына қарай қарапайымнан күрделіге немесе керісінше, күрделіден қарапайымға қарай типологиялық эволюциялық қатарлар бар. Түрлі типтердің эволюциялық қатарлары бір-бірімен хронологиялық тұрғыда байланысты болған. Қатарлардың құрылымының дұрыстығын Монтелиус бейіттердегі бірге (кешен) табылуынан тексеріп отырған. Монтелиус тәсілінің бұл аса маңызды элементтерінің бірі болды. Ол жасалған типологиялық қатарларды тек жұмысшы болжам ретінде қабылдап, олардың жабық кешендерде бірге табылуын тексеріп отырған. Стратиграфия мен бірге табылу заттары сериясының параллель екенін көрсетеді. Яғни, бір қатардағы көне тип басқа қатардағы көне типпен бір мезгілде және бір қатардағы кейінгі тип басқа қатардағы кейінгі типпен бір мезгілде болады. Қатарлар құруда Монтелиус олардың типологиялық рудиментіне - яғни, заттың алғашқыда практикалық қызметі болған, кейін оның ондай қызметі ұмытылған және өрнекке айналған бөлігіне назар аударды. Монтелиус басқа археолог-эволюционистер сияқты заттар тірі организмдердің заңдарымен дамиды деп қателесті.
Картографиялық тәсіл және археологиялық мәдениеттерді зерттеу
Типологиялық тәсілмен қатар археологияда картографиялық тәсіл аса маңызды болды. Алғашқы археологиялық карта 1867 ж. Париж көрмесіне жасалды. 1874 ж. Стокгольмдегі халықаралық конгресс археологиялық карталар үшін белгілер бекітті. Зат типтерінің таралу карталары құрастырыла бастады. Олар белгілі бір өндіріс орындарын немесе сауда жолдарын белгілейді деп санады. 1902 және 1904 жж. Г. Аберкромби қола дәуірі керамика типтерінің таралу картасын жасады. Картографиялау типологиялық тәсілдің ажырамас бір бөлігіне айналды. Әрбір адам баласы жасаған пошым шағын айырмашылықтарына қарамастан әр кездің типтік белгілерін белгілеумен қатар белгілі бір аймаққа тән деп саналды. Бара-бара аймақтық айырмашылықтарды өндіріс орындарымен немесе сауда саттық қана емес кез келген аймақтың дамуының ерекшелігімен байланыстыра бастады.
Бір типтес археологиялық нысаналарды картаға түсіре отырып кең тараған нысаналармен қатар бір аймаққа ғана тән заттар, бейіттер, құрылыстар табуға болатынын және осы ауданды басқа аудандардан ажырататын ғалымдар байқады. Белгілі мерзімге жататын, шектеулі аймақта тұтас кездесетін, еңбек құралдары, ыдыс-аяқтар, қару үлгілері, әшекейлер, жерлеу салты, құрылыстар өте ұқсас, бір-біріне жақын және олардың белгілі мерзімде пошымдарының бір үлгіде өзгеріп отыруы кейін археологиялық мәдениет деген атауға ие болды. Ұқсас үлгідегі заттардың үнемі басқа бір заттармен табылуы, бір үлгідегі елді мекенде, үйде, жерлеу салтымен кездеседі. Бұл адам қоғамның дамуының ортақ заңдылықтары бола тұра оның ол нақты үлгілері әрқилы болатынын байқатады. Әртүрлі адам топтарында тек өздеріне ғана тән заттық мәдениет, салт-дәстүр бар. Олар тек осы топқа тән.
Археологтар осылай ескерткіштерді мезгілге қарап қана емес табылған жеріне қарап аймаққа бөлгенде түрлі типтердің шығу және таралу аудандары - мәдени провинциялар табылды. Археологиялық мәдениет немесе мәдени провинция ұғымдарының артында көне тайпалар мен халықтар жатыр, әрбір археологиялық мәдениетті белгілі бір тарихи халықпен байланыстыруға болады деген пікір туды.
Рудольф Вирхов (1821-1902 жж.) белгілі неміс археологы белгілі үлгідегі керамиканы жасаған халықтың этникалық жағын шашуға әрекет етті. Ол Рюген аралындағы 1868 ж. қазбалар негізінде сызықша және толқын үлгісіндегі өрнегі бар керамиканы славяндарға байланыстырды. Бұл жерде ол таза хронологияға сүйенді. Жазба деректер 1168 ж. дат патшасы Арконда (Рюгенде) славян ғибадатханасын бұзды деген хабарға сүйенді. Аркон бұзылған уақыттағы керамика жақын керамиканы славяндық деп санауға болады. Вирховтың әртүрлі керамика үлгілері арқылы оны жасаған халықтың этникасын анықтау тәсілі барлық археологиялық зерттеулер үшін маңызды боды.
1888 ж. О.Монтелиустың Біздің бабаларымыздың солтүстікке баруы атты мақаласы жарияланды. Онда біздің эрамыздың басынан бері Дания, Швеция, Норвегияда тұрып жатқан германдықтар сол жерлерге қашан барды деген сұрақ қояды. Автор қай кезден бері тұрып жатыр деген мәселені шешу үшін тарихи жазба деректерде көрсетілген мезгілден бастап ретроспективтік жолмен алдынғы кезеңдерді зерттеп археологиялық материалдардың басқа халықтың осы жерге енгенін көрсеткеніне дейін қарауымыз керек деген ой айтады. Осылай тас дәуіріне дейін апарады. Мұнда археологиялық мәдениетті белгілі бір халықпен байланыстыру және мәдениеттің үзіліссіз дамуын байқау арқылы халықтың шығу тегін анықтауда аса маңызды ой жатты. Бұл қазір өте кең тараған ой, археологиялық тәсіл.
Археолог Коссинна германтанушы болды. Ол германдықтардың арғы бабасын және олардың атажұртын тек лингвистика тәсілдерімен шешу мүмкін емес екенін түсінді. Бұл мәселе шешуді археология мен антропологияны тарту қажет деп түсінді. Монтелиуспен салыстырғанда Коссинна не ұсынды деген сұрақ туындайды. Монтелиус скандив елдерінің дамуын неолиттен викингтер заманына дейін мәдени дамуын қарап оның дамуында бір үзіліс таппады. Және осыған орай казіргі скандинавтардың бабалары - герман тайпалары неолит заманында солтүстікте тұрған деген тұжырымға келді. Германдықтардың шеқарасына ол назар аудармады.
Коссинна болса олардың таралу шекарасына назар аударды. Ол жазба деректерде көрсетілген кезде тарихи және археологиялық деректер бір бірімен сай келеді екенін айтады. Викингтер дәуірінде германдық тайпалар тіршілік еткен жерлерде германдықтардың бейіттері, оларда германдықтардың заттары табылады. Осы заттар жазба деректерден де анығырақ германдықтардың тіршілік еткен аймағын көрсетеді. Мұндай сәйкестік жазба деректерде аталған кезде байқалса онда мұндай сәйкестік одан да ерте дәуірлердек болуы тиіс.
Коссиннаның тағы бір жаңа ойы мынау болды: тек мәдени аймақтың шекарасы ғана анықтамай, олардың әр мезгілде кеңейуі мен тарылуын байқауға болады деп санады. Осылай ретроспективті жолмен тарихта белгілі халықтың (кельттерді, германдықтардың, славяндардың) атауын олардан әлдеқайда бұрын болған мәдениеттерге апаруға болады. Осылай Коссинна бір ғасыр бойы ғылым шешеалмай келе жатқан тарихқа атаулары анонимді археологиялық мәдениеттерді тарихқа енгізудің жолын тапты.
1911 жылы Коссинна өз тәсілі жөнінде айтқаны: Бұл тәсіл аналогиялар негізінде жасалған тұжырымдарға сүйенеді. Ол қазіргі немесе жазба деректерде көрсетілген заманнан бастап ретроспективті қаранғы замандарға жарық түсіруге болады. ... нақты шекарасы белгілі археологиялық мәдени аймақтар барлық замандарда накты бір халықтармен немесе тайпалармен сай келеді. Монтелиус типологиялық тәсілді шығарғанда ол дұрыс бағыт табумен қатар мүмкін болу қателіктер мен ауытқұларды ескерген. Ал Коссинна өз тәсілін дәлелсіз дұрыс және оны сынау қажет емес деп ойлады. Оның тәсілін фашистер қолдады. Оның шәкірті Э. Вале ұстазын сынға алды. 1. Кейде халықтың ауысуы археологиялық материалда көрініс таппайды. 2. Халық тіршілігдегі үлкен өзгерістер халықтар ауыспай - ақ атқарылады. 3.Заттар мен құбылыстардың дамуында кейбір үзілістерді жаңа халық келуімен байланыстыру болмайды. Вале жалпы мұндай байланыстырды жасауға болатынын жоққа шығармайды. Алайда оларды механикалық түрде кез келген археологиялық кешенге пайдалануға болмайды. Кейбір заттар типінің ерекшеліктері және типологиялық қатарлардың ерекшеліктері шебердің ізденуіне байланысты болған. Мұндай іздеу жұмыстар ытек қазіргі өнерде емес бұрын да болған. Мартин Янда сынап археологиялық мәдениеттің сызып қойған шекарасы болмайтынына назар аударды. Кейбір аудандарда екі түрлі мәдениеттер араласып кеткен еді. Бұл аймақтарды нақты қай ірі халықпен байланыстыру мүмкін болмады. Ірі тайпалар арасында беймәлім шағын тайпалар қалып қойды. Коссинна жазба деректерге сын көзбен қарамаған, ол жазылған нәрсеге мүлтіксіз сенген. Рим авторлары тек кельттермен германдықтарды ғана білген.
Археологиялық деректерден гөрі Коссинна жазба деректерге басымдық берге. Бұл деректердің ерекшеліктері, тегі ескерілмеген. Тағы бір қате - Коссинна халықтардың жоқ болып кетуін ескермеген.
Диффузионизм теориясы және географиялық детерминизм.
Эволюционизм, тарихи прогресс ұғымдарымен қатар мәдени диффузия деген түсінік бар. Фридрих Ратцел (1844-1904) табиғи ортаның мәдениеттер ерекшелігіне әсерін және халықтар арасындағы қарым қатнастырды: коңыс аудару, жаулап алу,айырбас, сауда сияқты мәселелерді зерттеді. Ол Эволюционистер жасаған схема бойынша мәдениеттің әр бір құбылысы қоғамдық дамудың тек текпішегі болып саналса, ғалым мәдени құбылыстарды нақты жағдайдағы дамуын зерттеді. Кейбір ғалымдар қоғамның дамуын тек географиялық орта анықтайды және әр түрлі жағдайға байланысты қоғамдар бір заң бойынша дамуы мүмкін емес деп тұжырым жасады. Мәдениеттегі ұқсастықтарды бір бірінен көшіріп алған деп санады.
Кейбір зерттеушілер ір бір мәдени жаңалық тек бір мәдени шеңберде жасалады, және диффузия (бір заттың екінші затқа өтуі) іспетті тарайды деп санады. Барлық мәдениет тарихы - жер бетіндегі бірнеше мәдени шеңберлер таралуы және араласуы деп санады. Осы теория өкілдері эволюционизмге - қарапайымнан құрделіге өту деген теорияға қарсы болды. Диффузия, қоңыс аудару және бір-бірінен заттар алмасу тарихи шындық. Олардың адамзат дамуында рөлін жоққа шығаруға болмайды. Диффузионистердің қателігі тек осы факторларға назар аударып жеке дара дамуды жоққа шығаруында. Осыдан ұлтшылдық пен нәсілшілдік дамыды.
Археологиялық мәліметтерді интерпретациялауда географиялық ортаның қоғамға дамуын қарастыру аса маңызды. Географиялық ортаның әсері қоғамның дамуына әсер ететіні анық. Археологиялық ескерткіштерді қарастырып отырған табиғи ортамен қарастыру аса маңызды. Ағылшын ғалымы Фокс археологиялық нысаналар байырғы ландшафтымен байланысты екенін көрсетті. Ол неолит пен қола дәуірінде адам құмшауытты және лесс топырақты игерген, тек темір құралдар пайда болған соң басқа қатты топырақты аймақтарды игергенін көрсетті.
Еуропа археологиясы жөніндегі қорытынды еңбектер
ХХ ғасырдың бірінші жартысында жалпылама, қорытынды еңбектер көптеп пайда болды. Олардың ішінде Г.Чайлдтың Еуропа өркениетінің басында У истоков европейской цивилизации, Ч. Хокс Еуропаның тарихқа дейінгі негіздері Доисторические основы Европы, Л.Нидерле Тарихқа дейінгі замандардағы адамзат Человечество в доисторические времена, тағы басқа еңбектер.
Әсіресе Г.Чайлдтың Еуропа өркениетінің басында У истоков европейской цивилизации деген еңбегң маңызды болды. Онда мезолиттен қола дәуірге дейінгі Еуропаның дамуы суреттелген.Онда әртүрлі мәдениеттерді салыстыра зерттеу тәсілдері қолданылды. Бұл кезде ұшақтан түсіру тәсілдері кеңінен қолданыла бастады.
3 лекция. Батыс Европаның тас дәуірі ескерткіштері
1. Палеолит, протолит, миалит терминдері
2. Олдувай, Ашель, Шелль, Мустьер мәдениеттері
3. Тас ғасырының мерзімдері мен кезеңдері
4. Тас құралдар техникасы. Төменгі, орта, кейінгі палеолит
5. Вертешселлеш, Валлоне палеолит тұрақтары
6. Жоғарғы палеолит адамның физикалық келбеті
7. Еуропадағы палеолит адамының маңызды олжалары
Палеолитты ашу
Томсен мен Ворсо және сол кездегі басқа да археологтардың тас дәуірі деп жүргені оның ең кейінгі мерзімі, яғни кейінгі археологтардың неолит деп атаған дәуірі болып шықты. ХІХ ғ. басында геология археологияның дамуына орасан үлес қосты. Адам сүйектерінің және тас құралдардың бұрын болып жоқ болып кеткен жануарлармен бірге табылуы сенімді екенін көрсетті және адам тіршілігінің қалдықтары тарих тереңінде жатқанын көрсетті.
ХІХ ғ. 20-шы жылдарынан бастап адам сүйектері қазба жануарлары сүйектерімен бірге табылды. Алайда ғалымдар арасында библиялық көзқарас басым болды. Адам сүйектерінің табылуы түрлі катастрофалармен, әлемдік топан сумен байланыстырылды ( Кювье). Ч. Лайела Геология негіздері 1830-1833 жж. кітапта төрттік қалдықтар стратиграфиясы табиғи өзгерістер нәтижесі деп танылды. Бұл қазба жануарлар мен адамдардың бір кезде болғанын айғақтайды. Бір топ археологтар мен геологтар сүйектермен тас құралдардың табылған қабаттарын көріп, тас құралдарды жасаған адамдар жоқ болып кеткен (қазба жануарларымен) жануарлармен бір кезде жасағанын куәландырды. ХХ ғ. 50 жылдары түрлі палеолиттік табылымдар пайда болды. Ол - Парижден шығысқа қарай 20 км - Шелль деген жердегі Мариньяк (Жиронде департаменті).
1848 ж. Испанияда, Гибралтарда жұмысшылар жарылыс жұмыстарының барысында өте қарапайым құрылымдағы адамның бас сүйегін табады. Алайда бұл табылым көп уақыт өткен соң ғана 1864 ж. сипатталған. 1856 ж. Германияда Дюссельдорфтың қасындағы Неандер аңғарында үңгір ішін тазалау барысында Гибралтардағы бас сүйек құрылымындай сүйек табылады. Оның қасында ешбір құрал табылмаған. Табылу барысында куәгер ретінде ғалымдардың болмауы пікір талас туғызды. Кейбір ғалымдар бұл адамның арғы бабасыныңкі десе, эволюциялық теорияға қатысты пікірдегілер сүйектің ерекшелігі оның көнелігін емес патологиялық айнығандықтың белгісі деп түсіндірді. 1871 ж. Ч. Дарвинның Адамның шығу тегі жөніндегі зерттеуі шықты. Бұл кезде байырғы адамдардың нақты сенімді сүйектері табылған болатын. Олардың басым бөлігі жоғары палеолитке жататын. 1868 ж. Кроманьонда 5 байырғы адам сүйектері табылған-ды.
Жоғары палеолитті табуда Эдуард Ларте (1801-1871) үлкен үлес қосты. Ол Францияның оңтүстігіндегі, Везера өзені аңғарында Ле-Мустье, Ла-Мадлен , басқа да үңгірлерді зерттеді. Лартенің пікірінше, тас дәуірі бір кезең емес, ол бірнеше кезеңдерден тұрды. Ол оның алғашқы мерзімденуін ұсынды. Оның пікірінше, 4 кезеңге: 1.үңгір аюы кезеңі. 2. Мамонт пен жүнді мүйізтұмсық кезеңі. 3. Оңтүстік бұғы кезеңі 4. Зубр мен бизон кезеңі. Гарриго атты зертеуші осы төрт кезең алдында көне піл, мүйізтұмсық Мерка және гиппопотам дәуірі болғанын, оған Сент-Ашел мен Абвильдегі табылымдар жатады деп санады. Осылай палеолиттің алғашқы салыстырмалы хронологиясының схемасы пайда болды. Кейін ол төменгі, орта және жоғары палеолит үлгісіне айналды. Ларте археологиялық емес мәліметтер негізінде археологиялық табылымдарды жүйелеуді ұсынды.
Неолит, қола дәуірі мен темір ғасырларын зерттеудің басы
Зерттеулер барысында Батыс Еуропа үңгірлері мен топырақ арасынан табылған тас дәуірі ескерткіштері ертерек екені, ал Солтүстік Еуропа мен Батыс Еуропа қоныстары мен обаларынан табылғандар хронологиялық тұрғыдан кейінірек екені байқалды. 1865 ж. Д.Леббок Тарихқа дейінгі кезең деген кітабында тас дәуірін екіге бөліп, палеолит және неолит деген атаулар берді. Ол әуелгі неолит деген ұғымды ұсынды. 1848 ж. ұлу қабыршақтардың қоқсықтарының қазбалары жүргізілді. Қоқсықтың ішінде ұлу қабыршақтарымен қатар балық пен құс, жануар сүйектері, тас құралдар табылды. Бұл тас құралдардың беті тегістеліп жылтыратылған болатын. Олар Д.Леббок пікірінше, әуелгі неолит мерзіміне жатты.
1853-1854 жж. Цюрих көліндегі су деңгейі төмендеп, ашылған жағалауда тас пен сүйек құралдар, керамика, күйген ағаш табылды. Ф.Келлер олардың орындарын зерттеп, оның өзен жағалауындағы коңыстар екенін анықтады. Мұндай қоңыстар Швейцариялық көлдер бойы, жалпы Батыс Еуропада көптеп табылды. Қоңыстар тас, қола, темір дәуірлеріне жатқызылды. Стратиграфиялық зерттеулер олардың бір орында түрлі дәуірлердің қатар болғанын көрсетті. Осы зерттеулер археологияда үш ғасыр жүйесінің орнығуына әкеліп соқтырды. Су астында бір топ заттардың шірімей сақталуына орай алғаш рет тері, ағаш, жүн маталар, бидай дәндері,жеміс-жидек, жануар сүйектері табылды. Осы қоныстар дәуіріндегі табиғи орта: фауна - жануарлар дүниесі, флора - өсімдік әлемі жөнінде мәліметтер алынды. Олар алғашқы қауымдық археология үшін табиғаттану саласы мамандарының зерттеулері үшін аса маңызды екенін көрсеті. Мұндай кешенді зерттеулердің, әсіресе, ХХ ғ. дамығаны белгілі.
ХІХ ғ. ортасында темір дәуірінің екі кезеңіне атау берген екі аса маңызды ескерткіштер: Гальштат мен Ла-Тен ашылды. 1846 ж. Австрияда орналасқан Гальштат қаласының маңындағы көне мазаратты қазу басталды. Онда 20 жылдай қазба жүріп, 993 бейіт ашылды, басым бөлігі (525) қаңқаны жерлеу болса одан қалғаны мәйітті өртеу (455), жартылай өртеу (13). Материалдар негізінде қоладан темірге өту барысын көрсетті.
1858 ж. Швейцарияда Ла-Тен қонысы қазыла бастады. Көп жылдық қазбалар нәтижесінде 100-ден аса темір алдаспан табылды. Кейін осы типтес ескерткіштер Францияның барлық аймағында, Дунай бассейнінде, Балқан түбегінің бір бөлігінде табылды. Латен мәдениетін дүниеге келтірген көне кельттер болды. Алайда ғалымдар бірден мұндай пікірге келген жоқ. Оларды ХІХ ғ. 60-шы жж. кельттерге алғаш жатқызған ағылшын археологы А.Фрэнкс болды. Латен мәдениетінің дәл мезгілін анықтауда екі галл қаласын - Бибракте мен Аллезияны қазу барысында анықталды. Табылған теңгелер оларды б.з.д.5 ж. жатты.
Осылай темір дәуірінің латендік фазасы анықталды. Археологиялық материалдар негізінде екі көне халықтар анықталды: Ресейде - скифтер және Италияда - этрускілер. Италияның бір топ ескерткіштерінде этрускілердің қабырға суреттері табылды. ХІХ ғ. соңғы ширегінде Еуропаның барлық аймағы археологиялық қазбалармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz