Ұлы Француз буржуазиясының ревалюциясы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I бөлім, ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы ... ... ... ... ... .8
1.1. Ревалюцияның негізгі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының идеялары ... 15
II бөлім, Революцняның ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында ... ... ... ... .21
2.2. Якобиншілдердің халықпен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
III бөлім. Аграрлық мәселенің шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.1. 1792.1793 жылдар халық көтерілісінің шиеленісуі ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Якобиншілер диктатурасының ең жоғарғы кезеңі ... ... ... ... ... . 43
3.3. Якобиншілердің агаралық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I бөлім, ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы ... ... ... ... ... .8
1.1. Ревалюцияның негізгі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының идеялары ... 15
II бөлім, Революцняның ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында ... ... ... ... .21
2.2. Якобиншілдердің халықпен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
III бөлім. Аграрлық мәселенің шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.1. 1792.1793 жылдар халық көтерілісінің шиеленісуі ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Якобиншілер диктатурасының ең жоғарғы кезеңі ... ... ... ... ... . 43
3.3. Якобиншілердің агаралық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Кіріспе
XVII ғасыр жаңа заман тарихында өзгеріске толы болды. Бүтін Европа территориясында Англия мен Галандия шығарылды салдарынан феодалдық қоғам өктімдік етті, сондай - ақ қирамайтын абсалютты монархия күші құрылды.
XVIII ғасырдың аралығында негізінен екінші жартысында Европалық континенттің түрлі өңірлерінде жэне оның шегарасынан ұзақтағы – жаңа аймақ америкада жоғары қарқынмен шаруашылық көтерілісі, халық азаттық үрысы сияқты топтың көтерілістер тұтанып кетті.
Айтарлықтай айрықша болмаған және аз естілетін феодалдық құрылыс іштен қиратушы күштерді бүзып келді. Олар: ең алдымен Англияда пайда болып онан соң Европа континенттеріне жэне барлық жерге кіріп келіп, лезде капиталистік өндірістің қарқындылығы көтерілді, жұмысы жоғары деңгейде бөлінген ірі орталықтандырылған ману фактуралар жоғары машиналы техникаға өтуге істелінген; қолға азырақ жинақталған, саяси жағынан дүрыс емес, бірақ эканомикалық жағынан өте күшті класс үлкен буржуазиялық капиталды.
Көпшілік қауым санасына үлкен күшке не болған революциялаушы жаңа идеялар мен көз қарастар орнығып алды. Орта ғасырлар схоластикасы, табиғатқа тәңірлік үстемдік туралы ескіріп қалған көрініс, көне заңды мөлшерлер, шіркеу догматтары. Мораль, феодалды қоғам салт - дәстүрі -барлығы сенімсіз және әшкереленген болды. Англиядан Ньютон және А. Смит, Франциядан Лавуазье жэне Руссо, Россиядан Ломоносов және Радишев Германиядан Лессинг және Кант және тағы басқалар өздерінің батыр ашық сөйлеулерімен алғашқы білім және қоғамның ой - пікірін көрсетіп берді, өклет көзқарастарымен халық ойларын оятты және алға басуға итермеледі, көне көзқарас бұзылып, жаңа игерілмеген гаризонт ашылды. Монарх жэне шеркеу бұйрықтарына сай қрамалды кітаптар жазылды, олардың авторлары тюрмаға жіберілді (зынданға), жер жүзіне жер аудартып қудалады, ізіне түсті және бақылауы бірақ тыйым салынған жаза
Және шектеуге қарамастан қынданда қудалау жолы қатаң сақталды, ескірген көпшілікқауым санасы қозғаушы күштің жеңілісіне барып тақалды.
Түрлі жеке сипаттаулар мен ой - пікірлерден бұл көрініс түрліше болды, оның арлығы түрлі амалдармен, және формалармен негізгі тарихи процесстің мазмұнын ашты, қоғам өркендеуіне жол анықталды, яғни даярланған бір қоғамды - эканомикалық формациядан басқасына -капиталистік феодализмге өтумен болады.
Дүниенің түрлі мемлекеттерінде бұл процесс түрліше болды. Англияда буржуазиялық ревалюция XVII ғасырда болды; оданда ертерек ол кішкене Галандияда болды. Теңіз жағалауы үшін Солтүстік Америкадағы Англиялық отарлар егемендіке жету кейіпіндегі ұрыстың буржуазиялық ревалюцияны тудырды XVIII ғасырдың 70-80 жылдарында болды. Европа континентіндегі көпшілік елдерде сондай - ақ Шығыс елдерінде талап етілген ескі феодалдық - өндірістік қарым - қатынасты бүзып және оны жаңа буржуазиялық - өндірістік қарым - қатынасқа ауыстыруға; буржуазияға тиісті жағдай жарату әлі дайындалған жоқ.
Жаңа өндіргіштік күшпен көне өндіргіштік - қатнас жоғары бағанасына көтерілген, ревалюцияның бүл тартпастық ұлылығы үшін күшті және қиын үрыс болып жатқан Европа континентіндегі жалғыз ел - Франция болды.
200 жыл аралығында Францияда абсалюттік тәртіптің өркендеуі Монархия өркендеуін кеңейтті жэне мықтап қойды. «Патша - күн» патшалық кезеңіне дейін жетті. Оны бүлай атаған XIV ғасырда (1643-1715) өзінің жоғары өркениетінде Людовик. XIV
Бірақ Людовик патшалығының соңғы жылдарында XIV - он жетінші және он сегізінші жүз жылдық шекарасында - абсалюттік тәртіп құлдырай бастады.
Бұл құлдыраудың негізгі себебі Людовик XIV - тің ізін (1715-1774). Людовик XIV (1774-1792) өздерінің жеке сапаларын жол салушыларына жол берді, бұл көп буржуазиялық тарихтарында көп кескінделген. Себеп мынада болды яғни феодалды - абсалюттік құрылыс өзін жойды, елдердің әлеуметтік - эканомикалық байланыстары өркендеуі тоқтатылды және жолдары өзгертіледі.
Тағы да мысалға келтіретін болсақ XIV ғасырда Францияда капиталистік құлдырау болды. Жер қойнауында феодалды қоғам жай және басқышпен дамып келді, ол XVIII ғасырдың соңғы үшінші кезеңінде дамыған және кемеліне келген формада жетті. Жаңа өндіруші күш ұзақ эрі көп өткір феодалды өктемдік қатынасы мен қарама - қарсылыққа түсті.Ауыл шаруашылық. [4]
Ең болмағанда Франция XVIII ғасырдың екінші жартысында Европа елдері ішінде алдыңғы қатарлы, тек Англиядан экономикалық өркендеуі жағынан жол берген, бірақ ол аграрлы ел жағында арта қалған. Францияның 25 млн тұрғындарының шамсы 90% халқын шаруалар құрайды. Ауыл шаруашылығы Францияның экономикасының арта қалуының алғашқы негізі. Шамамен бір үш жылдың жерді өңдеу болмады және ол жердің барлығын аршалар басып қалды. Жерді өңдеу қүралдары мен формасы тіпті қарапайым: Францияның үлкен бөлігі үш жайлау басым болды, бірақ әлі екі жайлау сақталған; шөп егу кем кездесті. Өнім тіпті төмен - өте төмен болды Англиядан Францияда бөлек райондар кездеседі, мысалы Солтүстік батыста Кам және Лиллем аралығында, тағы да басқа патшалық жерлері яғни жақсы өңделгенде тіпті зор өнім беретін жерлер (қазіргі заман алдынғы қатарлы методымен) жерлер бай өнім келтірді. Осынлдай гүлденуші поляларды сондықтан және шығару көзделген. Барлық өндірімділік ауыл шаруашылығында тіпті онша үлкен болмай қалды жэне жиі қайталанған өнімсіздік тағыда төмендетті.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Францияның ревалюция алдындағы бүл ауыр ауыл шаруашылық жағдайы күшті феодалды қатынастардан ауылды сақтау және негіздеумен шартас.
Дюпон де Немур - французский экономист XVIII ғасырдың және осындай аттағы мектеп яғни физиократтардың жалғастырушысы шамамен 80% барлық шалғын дала дворяндар жэне дін басылары революциясы қарсаңына жатады деп есептеді, ормандар және тоған сулар патшалықтың шамамен 17-16% жыртылған жерлер кірді. Бүл есептеу аз немесе көп тұрыс деп есептелген болады яғни қолданылатын тоғай, орман жэне тоған сулар қатысында. Жыртылған жер қатынасы туралы мәселе басқаша. Оның көпшілік бөлігін шаруалар тарапынан өңделді олар - шаруалардың - басым көпшілігі жекеменшік жер иелері болған жоқ.
Феодалдар жеке жер иелері болды, да оларда шаруаларды пайдаланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы жерге иелік ету тарихи бет бұрылысы XVI — XVIII ғасырлар аралығында болып өтті. XVIII ғасырдың соңына қарай шонжар қорларының астындағы жалпы жер көлемі болмашы ғана қалғаны көрініп түр. Бірақ, жерді өзіміз өңдемеуімізден, «өзіміздің» жердің өнімділігінен сеньор төмендеді оны қалпына келтіру үшін. «Ол» үшін шаруалар жерінде жұмыс атқару керек.
XVIII ғасырда Францияда шаруалардың жерді игеру формасының басымдылығы ценз болғандығын өз заманының атақты орыс тарихшысы И.В.Лугещкий дәлелдеп берді жэне франциялық оқымыстылар растады. Шаруалар тарапынан өңделген жерлер олардың жекеменшік жері емес, тек шартпен иелік еткен; ол оған яғни бұл үшін оларға сеньор - помещик - ценз немесе чинш деп аталатын төледі.
Ценз пен әшекейленген жиі ақшалы ауыспайтын форма қойылған, шаруалар нан салығы және сеньор төлеуге мәжбүр еді (шампар) шайқалушы бір жиырмалықтан бір алтылыққа дейінгі өнімнің төмендеуі, пайда бір жартыға дейін және бір он беске дейінгі өнімді.
Шампара помещик феодалдық заң және ішкі жеңілдіктерде қолданады.
Францияға кең таралған, цензбен әшекейленген аренде пайда болды. Сеньор өзінің иелігі майда қатысушыларға бөліп тастайды және оларды қысқа мерзімге шаруаларға арендаға береді, үлкен жер қатысушыларына ірі арендаторларға берілді.
Бұл жағдай тіпті бүкіл патшалық бөлімдеріне таралды, негізінен Оң түстіктегі және орталықтағы шеткі аймақтарда әліде болса шала дамыды. Шалалар сеньор жерлерінде жүмыс істейді, оларға бір үштіктен жартысын ашылған өнімнің берді және де төмен бағанада малайлар тұрды яғни ешқандай билігі жоқ өз жүмыс күшін кедейліктен бейшаралықтан сататын, билігі тек кішкентай жер жұлымында болып, ол оларды ірі жер иелеріне жолданушылықтан асырап қалмайды .
Бұл жүйенің жақын нәтижесі жер иелігінің бытыраңқылығы, техникалық жаңалықтарға кедергі болды, және ауыл шаруашылығын көркейту туралы методтың бұзылуына алып келді.
Англиядан өзгеше жэне тағы XVI - XVIII ғасыраралығында копиталистикалық қатнас помещиктер қүрған өздерінің жаңа шаруашылықтарына сенімді әрі терең кіріп барды, буржуазиялық ревалюцияға дейін осымен байланыстылар жаңасын қүрды яғни буржуазиялаушы ауылдарда. Францияда буржуазиялық революция қарсаңында шаруашылық қатынастың өркендеуі барлық ауылдарда жэне тағы басқа жерлерде тіптен әлсіз болды. [1]
Зерттеу міндеттері: «Еуропалық көлемдегі революция» деп атаған ұлы революциялардың ішіндегі ең бір сүбелісі - XVIII ғасырдың аяғындағы үлы Француз буржуазиялық револдюциясы. Сондықтан бүл зор оқиғаның себептерін, барысын, нәтижесін, тарихи маңызын оқып үйрену, тіпті тарихпен қызығушы қарапайым ізденушіге қажеттігін арттыру.
XVII ғасыр жаңа заман тарихында өзгеріске толы болды. Бүтін Европа территориясында Англия мен Галандия шығарылды салдарынан феодалдық қоғам өктімдік етті, сондай - ақ қирамайтын абсалютты монархия күші құрылды.
XVIII ғасырдың аралығында негізінен екінші жартысында Европалық континенттің түрлі өңірлерінде жэне оның шегарасынан ұзақтағы – жаңа аймақ америкада жоғары қарқынмен шаруашылық көтерілісі, халық азаттық үрысы сияқты топтың көтерілістер тұтанып кетті.
Айтарлықтай айрықша болмаған және аз естілетін феодалдық құрылыс іштен қиратушы күштерді бүзып келді. Олар: ең алдымен Англияда пайда болып онан соң Европа континенттеріне жэне барлық жерге кіріп келіп, лезде капиталистік өндірістің қарқындылығы көтерілді, жұмысы жоғары деңгейде бөлінген ірі орталықтандырылған ману фактуралар жоғары машиналы техникаға өтуге істелінген; қолға азырақ жинақталған, саяси жағынан дүрыс емес, бірақ эканомикалық жағынан өте күшті класс үлкен буржуазиялық капиталды.
Көпшілік қауым санасына үлкен күшке не болған революциялаушы жаңа идеялар мен көз қарастар орнығып алды. Орта ғасырлар схоластикасы, табиғатқа тәңірлік үстемдік туралы ескіріп қалған көрініс, көне заңды мөлшерлер, шіркеу догматтары. Мораль, феодалды қоғам салт - дәстүрі -барлығы сенімсіз және әшкереленген болды. Англиядан Ньютон және А. Смит, Франциядан Лавуазье жэне Руссо, Россиядан Ломоносов және Радишев Германиядан Лессинг және Кант және тағы басқалар өздерінің батыр ашық сөйлеулерімен алғашқы білім және қоғамның ой - пікірін көрсетіп берді, өклет көзқарастарымен халық ойларын оятты және алға басуға итермеледі, көне көзқарас бұзылып, жаңа игерілмеген гаризонт ашылды. Монарх жэне шеркеу бұйрықтарына сай қрамалды кітаптар жазылды, олардың авторлары тюрмаға жіберілді (зынданға), жер жүзіне жер аудартып қудалады, ізіне түсті және бақылауы бірақ тыйым салынған жаза
Және шектеуге қарамастан қынданда қудалау жолы қатаң сақталды, ескірген көпшілікқауым санасы қозғаушы күштің жеңілісіне барып тақалды.
Түрлі жеке сипаттаулар мен ой - пікірлерден бұл көрініс түрліше болды, оның арлығы түрлі амалдармен, және формалармен негізгі тарихи процесстің мазмұнын ашты, қоғам өркендеуіне жол анықталды, яғни даярланған бір қоғамды - эканомикалық формациядан басқасына -капиталистік феодализмге өтумен болады.
Дүниенің түрлі мемлекеттерінде бұл процесс түрліше болды. Англияда буржуазиялық ревалюция XVII ғасырда болды; оданда ертерек ол кішкене Галандияда болды. Теңіз жағалауы үшін Солтүстік Америкадағы Англиялық отарлар егемендіке жету кейіпіндегі ұрыстың буржуазиялық ревалюцияны тудырды XVIII ғасырдың 70-80 жылдарында болды. Европа континентіндегі көпшілік елдерде сондай - ақ Шығыс елдерінде талап етілген ескі феодалдық - өндірістік қарым - қатынасты бүзып және оны жаңа буржуазиялық - өндірістік қарым - қатынасқа ауыстыруға; буржуазияға тиісті жағдай жарату әлі дайындалған жоқ.
Жаңа өндіргіштік күшпен көне өндіргіштік - қатнас жоғары бағанасына көтерілген, ревалюцияның бүл тартпастық ұлылығы үшін күшті және қиын үрыс болып жатқан Европа континентіндегі жалғыз ел - Франция болды.
200 жыл аралығында Францияда абсалюттік тәртіптің өркендеуі Монархия өркендеуін кеңейтті жэне мықтап қойды. «Патша - күн» патшалық кезеңіне дейін жетті. Оны бүлай атаған XIV ғасырда (1643-1715) өзінің жоғары өркениетінде Людовик. XIV
Бірақ Людовик патшалығының соңғы жылдарында XIV - он жетінші және он сегізінші жүз жылдық шекарасында - абсалюттік тәртіп құлдырай бастады.
Бұл құлдыраудың негізгі себебі Людовик XIV - тің ізін (1715-1774). Людовик XIV (1774-1792) өздерінің жеке сапаларын жол салушыларына жол берді, бұл көп буржуазиялық тарихтарында көп кескінделген. Себеп мынада болды яғни феодалды - абсалюттік құрылыс өзін жойды, елдердің әлеуметтік - эканомикалық байланыстары өркендеуі тоқтатылды және жолдары өзгертіледі.
Тағы да мысалға келтіретін болсақ XIV ғасырда Францияда капиталистік құлдырау болды. Жер қойнауында феодалды қоғам жай және басқышпен дамып келді, ол XVIII ғасырдың соңғы үшінші кезеңінде дамыған және кемеліне келген формада жетті. Жаңа өндіруші күш ұзақ эрі көп өткір феодалды өктемдік қатынасы мен қарама - қарсылыққа түсті.Ауыл шаруашылық. [4]
Ең болмағанда Франция XVIII ғасырдың екінші жартысында Европа елдері ішінде алдыңғы қатарлы, тек Англиядан экономикалық өркендеуі жағынан жол берген, бірақ ол аграрлы ел жағында арта қалған. Францияның 25 млн тұрғындарының шамсы 90% халқын шаруалар құрайды. Ауыл шаруашылығы Францияның экономикасының арта қалуының алғашқы негізі. Шамамен бір үш жылдың жерді өңдеу болмады және ол жердің барлығын аршалар басып қалды. Жерді өңдеу қүралдары мен формасы тіпті қарапайым: Францияның үлкен бөлігі үш жайлау басым болды, бірақ әлі екі жайлау сақталған; шөп егу кем кездесті. Өнім тіпті төмен - өте төмен болды Англиядан Францияда бөлек райондар кездеседі, мысалы Солтүстік батыста Кам және Лиллем аралығында, тағы да басқа патшалық жерлері яғни жақсы өңделгенде тіпті зор өнім беретін жерлер (қазіргі заман алдынғы қатарлы методымен) жерлер бай өнім келтірді. Осынлдай гүлденуші поляларды сондықтан және шығару көзделген. Барлық өндірімділік ауыл шаруашылығында тіпті онша үлкен болмай қалды жэне жиі қайталанған өнімсіздік тағыда төмендетті.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Францияның ревалюция алдындағы бүл ауыр ауыл шаруашылық жағдайы күшті феодалды қатынастардан ауылды сақтау және негіздеумен шартас.
Дюпон де Немур - французский экономист XVIII ғасырдың және осындай аттағы мектеп яғни физиократтардың жалғастырушысы шамамен 80% барлық шалғын дала дворяндар жэне дін басылары революциясы қарсаңына жатады деп есептеді, ормандар және тоған сулар патшалықтың шамамен 17-16% жыртылған жерлер кірді. Бүл есептеу аз немесе көп тұрыс деп есептелген болады яғни қолданылатын тоғай, орман жэне тоған сулар қатысында. Жыртылған жер қатынасы туралы мәселе басқаша. Оның көпшілік бөлігін шаруалар тарапынан өңделді олар - шаруалардың - басым көпшілігі жекеменшік жер иелері болған жоқ.
Феодалдар жеке жер иелері болды, да оларда шаруаларды пайдаланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы жерге иелік ету тарихи бет бұрылысы XVI — XVIII ғасырлар аралығында болып өтті. XVIII ғасырдың соңына қарай шонжар қорларының астындағы жалпы жер көлемі болмашы ғана қалғаны көрініп түр. Бірақ, жерді өзіміз өңдемеуімізден, «өзіміздің» жердің өнімділігінен сеньор төмендеді оны қалпына келтіру үшін. «Ол» үшін шаруалар жерінде жұмыс атқару керек.
XVIII ғасырда Францияда шаруалардың жерді игеру формасының басымдылығы ценз болғандығын өз заманының атақты орыс тарихшысы И.В.Лугещкий дәлелдеп берді жэне франциялық оқымыстылар растады. Шаруалар тарапынан өңделген жерлер олардың жекеменшік жері емес, тек шартпен иелік еткен; ол оған яғни бұл үшін оларға сеньор - помещик - ценз немесе чинш деп аталатын төледі.
Ценз пен әшекейленген жиі ақшалы ауыспайтын форма қойылған, шаруалар нан салығы және сеньор төлеуге мәжбүр еді (шампар) шайқалушы бір жиырмалықтан бір алтылыққа дейінгі өнімнің төмендеуі, пайда бір жартыға дейін және бір он беске дейінгі өнімді.
Шампара помещик феодалдық заң және ішкі жеңілдіктерде қолданады.
Францияға кең таралған, цензбен әшекейленген аренде пайда болды. Сеньор өзінің иелігі майда қатысушыларға бөліп тастайды және оларды қысқа мерзімге шаруаларға арендаға береді, үлкен жер қатысушыларына ірі арендаторларға берілді.
Бұл жағдай тіпті бүкіл патшалық бөлімдеріне таралды, негізінен Оң түстіктегі және орталықтағы шеткі аймақтарда әліде болса шала дамыды. Шалалар сеньор жерлерінде жүмыс істейді, оларға бір үштіктен жартысын ашылған өнімнің берді және де төмен бағанада малайлар тұрды яғни ешқандай билігі жоқ өз жүмыс күшін кедейліктен бейшаралықтан сататын, билігі тек кішкентай жер жұлымында болып, ол оларды ірі жер иелеріне жолданушылықтан асырап қалмайды .
Бұл жүйенің жақын нәтижесі жер иелігінің бытыраңқылығы, техникалық жаңалықтарға кедергі болды, және ауыл шаруашылығын көркейту туралы методтың бұзылуына алып келді.
Англиядан өзгеше жэне тағы XVI - XVIII ғасыраралығында копиталистикалық қатнас помещиктер қүрған өздерінің жаңа шаруашылықтарына сенімді әрі терең кіріп барды, буржуазиялық ревалюцияға дейін осымен байланыстылар жаңасын қүрды яғни буржуазиялаушы ауылдарда. Францияда буржуазиялық революция қарсаңында шаруашылық қатынастың өркендеуі барлық ауылдарда жэне тағы басқа жерлерде тіптен әлсіз болды. [1]
Зерттеу міндеттері: «Еуропалық көлемдегі революция» деп атаған ұлы революциялардың ішіндегі ең бір сүбелісі - XVIII ғасырдың аяғындағы үлы Француз буржуазиялық револдюциясы. Сондықтан бүл зор оқиғаның себептерін, барысын, нәтижесін, тарихи маңызын оқып үйрену, тіпті тарихпен қызығушы қарапайым ізденушіге қажеттігін арттыру.
Әдебиеттер
1. Домнич М. Великая французская буржуазкая революция и
католическая церковь.- М, 1960, С. 6.
2. Домнич.М. Великая французская буржуазная революция и каталическая
церковь.- М, 1960, С. 17.
3. История Франции.- М., 1972. Т. I. С. 311.
4. Кислица Н. А. Французская буржуазкая революция. 1789—1794 гг.
М., 1968. С. 27—28
5. Кислица Н. А. Французская буржуазная революция. 1789-1794
гг-. М., 1968. С. 99.
6. Кислица Н.А. Французская буржуазная ревалюция - М., 1979, С. 237.
7. Кропоткин П. А. Великая фраицузская революция 1789—1793.- М., 1979. С. 94.
8. Кропоткин П. А. Великая фраицузская революция 1789—1793. -М., 1979. С. 328.
9. Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 26-том, 231 -бет.
10. Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 32-том, 241-бет.
П.Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 38-том, 405-бет.
12. Ленин В.И. Шығ. 34-том. 222-бет.
ІЗ.ЛенинВ. И. Шығармаларының толық жинагы. 31-том, 139-бет.
14. ЛенинВ. И. Шығармаларының толық жинағы. 34-том, 57-бет.
15. Левандоаский А. П, Сердце моего Марата. М., 1979, С. 37.
16. Манфред А. 3. Великая французская буржуазная революция.- М., 1956, С. 21.
17. Манфред А. 3. Великая французская буржуазная революция. -М., 1956. С. 77—78.
18. Манфред А. 3. Великая франсузкая буржуазная революция, -М., 1956. С. 192.
19. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдалмалы шығармалар. - Алматы, 1956,
20. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956. І-том. 117- бет.
21. Маркс К., Экгельс Ф. Таңдамалы шығармалар. -Алматы, 1956 1-том. 120-бет.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 4. С. 364.
23. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956, І-том. 121-бет.
24. Маркс К., Экгельс Ф. Таңдамалы хаттар. 39-бет.
25. Маркс К.,Энгельс ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956 І-том. 139-бет.
26. Маркс К„ Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- А., 1956, І-том, 173-бет.
27. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- А, 1956, 1-том, 173-
бет.
28. Маркс К., Энгельс Ф. 1956. 1-том. 222-бет.
29. Маркс К.5 Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1-том, 223-
бет.
30. Молок А.И. Июньские дни 1848 года в Париже.- М., 1948.
ЗІ.Новаяистория, М., 1978.4.1. С. 110.
32. Робеспьер М. Избранные произведения в 3 томах,- М., 1965.Т. 2. С. 141—187.
33. Хрестоматия по новой истории. 1963. Т. 1. С. 118.
1. Домнич М. Великая французская буржуазкая революция и
католическая церковь.- М, 1960, С. 6.
2. Домнич.М. Великая французская буржуазная революция и каталическая
церковь.- М, 1960, С. 17.
3. История Франции.- М., 1972. Т. I. С. 311.
4. Кислица Н. А. Французская буржуазкая революция. 1789—1794 гг.
М., 1968. С. 27—28
5. Кислица Н. А. Французская буржуазная революция. 1789-1794
гг-. М., 1968. С. 99.
6. Кислица Н.А. Французская буржуазная ревалюция - М., 1979, С. 237.
7. Кропоткин П. А. Великая фраицузская революция 1789—1793.- М., 1979. С. 94.
8. Кропоткин П. А. Великая фраицузская революция 1789—1793. -М., 1979. С. 328.
9. Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 26-том, 231 -бет.
10. Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 32-том, 241-бет.
П.Ленин В. И. Шығармаларының толық жинағы. 38-том, 405-бет.
12. Ленин В.И. Шығ. 34-том. 222-бет.
ІЗ.ЛенинВ. И. Шығармаларының толық жинагы. 31-том, 139-бет.
14. ЛенинВ. И. Шығармаларының толық жинағы. 34-том, 57-бет.
15. Левандоаский А. П, Сердце моего Марата. М., 1979, С. 37.
16. Манфред А. 3. Великая французская буржуазная революция.- М., 1956, С. 21.
17. Манфред А. 3. Великая французская буржуазная революция. -М., 1956. С. 77—78.
18. Манфред А. 3. Великая франсузкая буржуазная революция, -М., 1956. С. 192.
19. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдалмалы шығармалар. - Алматы, 1956,
20. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956. І-том. 117- бет.
21. Маркс К., Экгельс Ф. Таңдамалы шығармалар. -Алматы, 1956 1-том. 120-бет.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 4. С. 364.
23. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956, І-том. 121-бет.
24. Маркс К., Экгельс Ф. Таңдамалы хаттар. 39-бет.
25. Маркс К.,Энгельс ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1956 І-том. 139-бет.
26. Маркс К„ Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- А., 1956, І-том, 173-бет.
27. Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- А, 1956, 1-том, 173-
бет.
28. Маркс К., Энгельс Ф. 1956. 1-том. 222-бет.
29. Маркс К.5 Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар.- Алматы, 1-том, 223-
бет.
30. Молок А.И. Июньские дни 1848 года в Париже.- М., 1948.
ЗІ.Новаяистория, М., 1978.4.1. С. 110.
32. Робеспьер М. Избранные произведения в 3 томах,- М., 1965.Т. 2. С. 141—187.
33. Хрестоматия по новой истории. 1963. Т. 1. С. 118.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I бөлім, ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы ... ... ... ... ... .8
Ревалюцияның негізгі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының идеялары ... 15
II бөлім, Революцняның ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында ... ... ... ... .21
Якобиншілдердің халықпен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
III бөлім. Аграрлық мәселенің шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
1792-1793 жылдар халық көтерілісінің шиеленісуі ... ... ... ... ... ... 37
Якобиншілер диктатурасының ең жоғарғы кезеңі ... ... ... ... ... . 43
Якобиншілердің агаралық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Кіріспе
XVII ғасыр жаңа заман тарихында өзгеріске толы болды. Бүтін Европа
территориясында Англия мен Галандия шығарылды салдарынан феодалдық қоғам
өктімдік етті, сондай - ақ қирамайтын абсалютты монархия күші құрылды.
XVIII ғасырдың аралығында негізінен екінші жартысында Европалық
континенттің түрлі өңірлерінде жэне оның шегарасынан ұзақтағы – жаңа аймақ
америкада жоғары қарқынмен шаруашылық көтерілісі, халық азаттық үрысы
сияқты топтың көтерілістер тұтанып кетті.
Айтарлықтай айрықша болмаған және аз естілетін феодалдық құрылыс іштен
қиратушы күштерді бүзып келді. Олар: ең алдымен Англияда пайда болып онан
соң Европа континенттеріне жэне барлық жерге кіріп келіп, лезде
капиталистік өндірістің қарқындылығы көтерілді, жұмысы жоғары деңгейде
бөлінген ірі орталықтандырылған ману фактуралар жоғары машиналы техникаға
өтуге істелінген; қолға азырақ жинақталған, саяси жағынан дүрыс емес, бірақ
эканомикалық жағынан өте күшті класс үлкен буржуазиялық капиталды.
Көпшілік қауым санасына үлкен күшке не болған революциялаушы жаңа
идеялар мен көз қарастар орнығып алды. Орта ғасырлар схоластикасы,
табиғатқа тәңірлік үстемдік туралы ескіріп қалған көрініс, көне заңды
мөлшерлер, шіркеу догматтары. Мораль, феодалды қоғам салт - дәстүрі
-барлығы сенімсіз және әшкереленген болды. Англиядан Ньютон және А. Смит,
Франциядан Лавуазье жэне Руссо, Россиядан Ломоносов және Радишев
Германиядан Лессинг және Кант және тағы басқалар өздерінің батыр ашық
сөйлеулерімен алғашқы білім және қоғамның ой - пікірін көрсетіп берді,
өклет көзқарастарымен халық ойларын оятты және алға басуға итермеледі, көне
көзқарас бұзылып, жаңа игерілмеген гаризонт ашылды. Монарх жэне шеркеу
бұйрықтарына сай қрамалды кітаптар жазылды, олардың авторлары тюрмаға
жіберілді (зынданға), жер жүзіне жер аудартып қудалады, ізіне түсті және
бақылауы бірақ тыйым салынған жаза
Және шектеуге қарамастан қынданда қудалау жолы қатаң сақталды, ескірген
көпшілікқауым санасы қозғаушы күштің жеңілісіне барып тақалды.
Түрлі жеке сипаттаулар мен ой - пікірлерден бұл көрініс түрліше
болды, оның арлығы түрлі амалдармен, және формалармен негізгі тарихи
процесстің мазмұнын ашты, қоғам өркендеуіне жол анықталды, яғни даярланған
бір қоғамды - эканомикалық формациядан басқасына -капиталистік феодализмге
өтумен болады.
Дүниенің түрлі мемлекеттерінде бұл процесс түрліше болды. Англияда
буржуазиялық ревалюция XVII ғасырда болды; оданда ертерек ол кішкене
Галандияда болды. Теңіз жағалауы үшін Солтүстік Америкадағы Англиялық
отарлар егемендіке жету кейіпіндегі ұрыстың буржуазиялық ревалюцияны
тудырды XVIII ғасырдың 70-80 жылдарында болды. Европа континентіндегі
көпшілік елдерде сондай - ақ Шығыс елдерінде талап етілген ескі феодалдық -
өндірістік қарым - қатынасты бүзып және оны жаңа буржуазиялық - өндірістік
қарым - қатынасқа ауыстыруға; буржуазияға тиісті жағдай жарату әлі
дайындалған жоқ.
Жаңа өндіргіштік күшпен көне өндіргіштік - қатнас жоғары бағанасына
көтерілген, ревалюцияның бүл тартпастық ұлылығы үшін күшті және қиын үрыс
болып жатқан Европа континентіндегі жалғыз ел - Франция болды.
200 жыл аралығында Францияда абсалюттік тәртіптің өркендеуі Монархия
өркендеуін кеңейтті жэне мықтап қойды. Патша - күн патшалық кезеңіне
дейін жетті. Оны бүлай атаған XIV ғасырда (1643-1715) өзінің жоғары
өркениетінде Людовик. XIV
Бірақ Людовик патшалығының соңғы жылдарында XIV - он жетінші және он
сегізінші жүз жылдық шекарасында - абсалюттік тәртіп құлдырай бастады.
Бұл құлдыраудың негізгі себебі Людовик XIV - тің ізін (1715-1774).
Людовик XIV (1774-1792) өздерінің жеке сапаларын жол салушыларына жол
берді, бұл көп буржуазиялық тарихтарында көп кескінделген. Себеп мынада
болды яғни феодалды - абсалюттік құрылыс өзін жойды, елдердің әлеуметтік -
эканомикалық байланыстары өркендеуі тоқтатылды және жолдары өзгертіледі.
Тағы да мысалға келтіретін болсақ XIV ғасырда Францияда капиталистік
құлдырау болды. Жер қойнауында феодалды қоғам жай және басқышпен дамып
келді, ол XVIII ғасырдың соңғы үшінші кезеңінде дамыған және кемеліне
келген формада жетті. Жаңа өндіруші күш ұзақ эрі көп өткір феодалды
өктемдік қатынасы мен қарама - қарсылыққа түсті.Ауыл шаруашылық. [4]
Ең болмағанда Франция XVIII ғасырдың екінші жартысында Европа елдері
ішінде алдыңғы қатарлы, тек Англиядан экономикалық өркендеуі жағынан жол
берген, бірақ ол аграрлы ел жағында арта қалған. Францияның 25 млн
тұрғындарының шамсы 90% халқын шаруалар құрайды. Ауыл шаруашылығы
Францияның экономикасының арта қалуының алғашқы негізі. Шамамен бір үш
жылдың жерді өңдеу болмады және ол жердің барлығын аршалар басып қалды.
Жерді өңдеу қүралдары мен формасы тіпті қарапайым: Францияның үлкен бөлігі
үш жайлау басым болды, бірақ әлі екі жайлау сақталған; шөп егу кем
кездесті. Өнім тіпті төмен - өте төмен болды Англиядан Францияда бөлек
райондар кездеседі, мысалы Солтүстік батыста Кам және Лиллем аралығында,
тағы да басқа патшалық жерлері яғни жақсы өңделгенде тіпті зор өнім беретін
жерлер (қазіргі заман алдынғы қатарлы методымен) жерлер бай өнім келтірді.
Осынлдай гүлденуші поляларды сондықтан және шығару көзделген. Барлық
өндірімділік ауыл шаруашылығында тіпті онша үлкен болмай қалды жэне жиі
қайталанған өнімсіздік тағыда төмендетті.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Францияның ревалюция алдындағы бүл ауыр
ауыл шаруашылық жағдайы күшті феодалды қатынастардан ауылды сақтау және
негіздеумен шартас.
Дюпон де Немур - французский экономист XVIII ғасырдың және осындай
аттағы мектеп яғни физиократтардың жалғастырушысы шамамен 80% барлық шалғын
дала дворяндар жэне дін басылары революциясы қарсаңына жатады деп есептеді,
ормандар және тоған сулар патшалықтың шамамен 17-16% жыртылған жерлер
кірді. Бүл есептеу аз немесе көп тұрыс деп есептелген болады яғни
қолданылатын тоғай, орман жэне тоған сулар қатысында. Жыртылған жер
қатынасы туралы мәселе басқаша. Оның көпшілік бөлігін шаруалар тарапынан
өңделді олар - шаруалардың - басым көпшілігі жекеменшік жер иелері болған
жоқ.
Феодалдар жеке жер иелері болды, да оларда шаруаларды пайдаланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы жерге иелік ету тарихи бет бұрылысы
XVI — XVIII ғасырлар аралығында болып өтті. XVIII ғасырдың соңына қарай
шонжар қорларының астындағы жалпы жер көлемі болмашы ғана қалғаны көрініп
түр. Бірақ, жерді өзіміз өңдемеуімізден, өзіміздің жердің өнімділігінен
сеньор төмендеді оны қалпына келтіру үшін. Ол үшін шаруалар жерінде жұмыс
атқару керек.
XVIII ғасырда Францияда шаруалардың жерді игеру формасының басымдылығы
ценз болғандығын өз заманының атақты орыс тарихшысы И.В.Лугещкий дәлелдеп
берді жэне франциялық оқымыстылар растады. Шаруалар тарапынан өңделген
жерлер олардың жекеменшік жері емес, тек шартпен иелік еткен; ол оған яғни
бұл үшін оларға сеньор - помещик - ценз немесе чинш деп аталатын төледі.
Ценз пен әшекейленген жиі ақшалы ауыспайтын форма қойылған, шаруалар
нан салығы және сеньор төлеуге мәжбүр еді (шампар) шайқалушы бір
жиырмалықтан бір алтылыққа дейінгі өнімнің төмендеуі, пайда бір жартыға
дейін және бір он беске дейінгі өнімді.
Шампара помещик феодалдық заң және ішкі жеңілдіктерде қолданады.
Францияға кең таралған, цензбен әшекейленген аренде пайда болды.
Сеньор өзінің иелігі майда қатысушыларға бөліп тастайды және оларды қысқа
мерзімге шаруаларға арендаға береді, үлкен жер қатысушыларына ірі
арендаторларға берілді.
Бұл жағдай тіпті бүкіл патшалық бөлімдеріне таралды, негізінен Оң
түстіктегі және орталықтағы шеткі аймақтарда әліде болса шала дамыды.
Шалалар сеньор жерлерінде жүмыс істейді, оларға бір үштіктен жартысын
ашылған өнімнің берді және де төмен бағанада малайлар тұрды яғни ешқандай
билігі жоқ өз жүмыс күшін кедейліктен бейшаралықтан сататын, билігі тек
кішкентай жер жұлымында болып, ол оларды ірі жер иелеріне жолданушылықтан
асырап қалмайды .
Бұл жүйенің жақын нәтижесі жер иелігінің бытыраңқылығы, техникалық
жаңалықтарға кедергі болды, және ауыл шаруашылығын көркейту туралы методтың
бұзылуына алып келді.
Англиядан өзгеше жэне тағы XVI - XVIII ғасыраралығында
копиталистикалық қатнас помещиктер қүрған өздерінің жаңа шаруашылықтарына
сенімді әрі терең кіріп барды, буржуазиялық ревалюцияға дейін осымен
байланыстылар жаңасын қүрды яғни буржуазиялаушы ауылдарда. Францияда
буржуазиялық революция қарсаңында шаруашылық қатынастың өркендеуі барлық
ауылдарда жэне тағы басқа жерлерде тіптен әлсіз болды. [1]
Зерттеу міндеттері: Еуропалық көлемдегі революция деп атаған ұлы
революциялардың ішіндегі ең бір сүбелісі - XVIII ғасырдың аяғындағы үлы
Француз буржуазиялық револдюциясы. Сондықтан бүл зор оқиғаның себептерін,
барысын, нәтижесін, тарихи маңызын оқып үйрену, тіпті тарихпен қызығушы
қарапайым ізденушіге қажеттігін арттыру.
I бөлім. ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы.
1.1.Ревалюцияның негізгі себептері.
Франция XVII ғасырдың екінші жартысында абсолюттік монархия бола
отырып, Батыс Европаның ең қуатты мемлекетіне айналды. Ол XIV Людовик
патшалық қүрған кезде Испаниямен және Австриямен соғыста ірі жеңістерге
жетті. Француздар мекендейтін барлық жерді дерлік қосып алды, ірі отарлар —
Канада, Луизиана, Гаитй аралының бір бөлігі, Ост-Индияның бірқатар қалалары
мен қамалдарын (түрлі түсті картаны қара) басып алды. Шаруалар көтерілісін
қан-жоса етіп басу Францияда абсолютизмді уақытша нығайтты. Король сарайы
қару-жарақ және сэн жиьаздарын жасайтын мануфактуралар, ерекше артықшылығы
бар көпес компанияларын құруға жол берді. Әлі қабырғасы қатпаған
буржуазияға бүл ұтымды болды. Ол алғашқы кезде абсолюттік монархияның
тәртіптеріне көнді, тіпті, оларды қолдады да.
Алайда XVII ғасырдың аяғына қарай, әсіресе XVIII ғасырда жағдай
өзгерді. Сауда мен өнеркэсіптің одан әрі дамуына байланысты буржуазияның
күшейгені сонша дворяндардың дербес билеп-төстеуіне көнгісі келмеді.
Феодалдық тэртіп ауыл шаруашылығының өсуіне басты кедергіге айнала бастады,
өнеркэсіптің одан әрі дамуын қиындатты. Феодалдық-абсолюттік құрылыстың
дағдарысы, міне, осында болды.
Ауыл шаруашылығының жағданы. Шаруаларды езу. Революция алдында
Францияның халқы 25 млн. шамасындай адам болды. Бүлар негізінен шаруалар
еді. Қалаларда не бары 2 млн. адам тұрды. Франция негізінен аграрлық ел
еді. Бүкіл табыстың 34 -тен астамын ауыл шаруашылығы берді. Барлық жер
дерлік дворяндар (сеньорлар) мен шіркеудің меншігі болды.
Жергілікті жағдайға байланысты жердің 75-інен 45-іне дейінгі бөлігін
шаруалар үсақ учаске түрінде мүрагерлік жағдайда пайдаланды, олар
помещиктер мен монастырьға қарайтын-ды. Жерді мырзаларша жыртатын ірі
помещиктік шаруашылық болған жоқ. Шаруалар өз учаскелерін өңдеді,
сеньорлар мен шіркеудің пайдасына көптеген феодалдық міндеткерлік атқарды.
Король мен дворяндардың аң аулау жөніндегі шексіз правосы шаруа
егістігіне үлкен зиянын тигізді. Шаруаларға егісгікті жоятын жабайы
көгершін мен коянды күртуға қатал тыйым салынды. Аң аулаудың кызығына
түскен аттылы сеньорлар шаруа егістігін таптады. Жүздеген сарай
маңындағылары, атталыар- балылары бар корольдың аң аулауы айналадағы елді
мекендерді күйзеліске ұшыратты.
Шаруалардың намысына тиетін міндеткерлік пен әдет-ғүрыптар да
сақталды. Түнде мырзалардың ұйқысын бұзбау үшін шаруалар замок маңындағы
көлшіктердің бақасын үркітіп отыруға тиіс еді. Сеньор кездесіп қалғанда
шаруалар басын иіп, оның қолын сүюге міндетті болды.
Сеньордан кететін немесе оның үстінен шағым айтатын жер болмады.
Сеньор шаруаларды өзі соттады немесе өзінің ырқынан шыкпайтын сот
тағайындады. Шаруалар шіркеудің пайдасына көптеген алымдар немесе ақшалай,
не заттай алынатын десятина деп аталатын төлем төледі. Мемлекеттік салық
өнімге салынатын жыл сайынғы салық, двадцатина деп аталатын жер салығы, жан
басы салығы, түзға салынатын салықтар да көп ауыртпалық түсірді.
Шаруалар жыл сайын адам басына еріксіз бағамен кем дегенде 7 қадақ тұз
сатып алуға тиіс болды. Тұз сату мемлекет монополиясы болатын. Тұзды
астыртын сатып алу жэне сату азапты жұмыспен жазаланды. Француз
шаруаларының негізгі кәсіптерінің бірі шарап жасау болды. Шарапқа арнаулы
салық салынды. [8]
Феодалдық төлемдер жэне шаруалардың сеньор пайдасына атқаратын
жұмыстары, мемлекеттік салықтар мен шіркеу десятинасы диқан табысының көп
бөлігін алды, оларды күйзеліске душар етті, жерін ұлғайтуға жэне өңдеуді
жақсартуға керек қаржыдан айырды. Сонымен феодалдық тэртіп ауыл
шаруашылығының өсуіне кедергі жасады. Шаруалар арасында барған сайын езуші
сеньорларға, жоғары дін басылар мен король өкіметіне деген ашу-ыза қайнады.
Алайда шаруалар өздерінің қараңғылығы және бытыраңқылығы нәтижесінде өз
бетімен революцияға көтеріле алмады.
Буржуазия феодалдық тәртіптердің жойылуына, сеньорлардың жерді еркін
сатып алып, сатуына, астық, шарап және басқа ауылшаруашылық товарларымен
кедергісіз сауда жасауына мүдделі болды. Деревняда феодалдың тәртіптерді
жою пісіп жетіліп келе жатқан революцияның басты мәселесіне айналды. Бұл
буржуазиялық революция барысында абсолютизм мен феодализмге қарсы буржуазия
мен шаруалардың одақтасуына жағдай жасады. Бай буржуазия өз үлесінің толық,
меншік иесі пайдасына феодалдық міндеткерліктерді жоюды қалады.
Өнеркәсіп пен сауданың жағдайы. XVIII ғасырда Францияда өнеркәсіп пен
сауда жедел дамыды. Парижде көптеген сәнді киімдер, түрлі мебель, сәнді
арбалар, зергерлік бұйымдар шығарылды. Революция қарсаңында астана халқы
жарты миллиондай адам болды. Оның негізгі бұқарасын қолөнершілер, кіші
шеберлер, жұмысшылар қүрады. Олар негізінен қаланың шығыс бөлігі мен қала
маңында тұрды.
Елдің солтүстік-шығысында мата, шілтер, жүн маталар өндіру ұлғая
түсті. Лион жібек тоқу өндірісінің маңызды орталығна айналды. Орталықтанған
ірі кәсіпорындар аз болды. Бұған корольдың қаружарақ шеберханасы, Брест пен
Тулондағы металлургия заводтары жатты.
Елде қолөнер өндіртсі басым болды. Бірақ қолөнершілердің көпшілігі
капиталистерге—алыпсатарлар мен шикізат тарйтушылардың кіріптарлығына
түсті. Революция қарсаңында өнеркәсіпті ұйымдастырудың кең тараған түрі
жүмысты қолөнершілрдің үйлеріне таратып беру болды.
Көтеген өндіріс ережелері бар ортағасырлық цехтардың сақталуы
өнеркәсіпке айтарлықтай кедергі келтірді.
Франциядан астықты, шарапты және өнеркәсіп бұйымдарын шетке шығарудың
өсуі француз буржуазиясының мықтап баюына әсерін тигізді.
Отарлармен сауда XVIII ғасырда 10 еседен астам ұлғайды. Бірақ шетке
шығаруды негізінен корольдан отарларда қандай да болсын товарлармен сауда
жасаудың айрықша правосын сатып алған компаниялар ғана жүргізе алды.
Буржуазияның қалың бұқарасы бұл артықшылықты жоюды және барлық капитялистер
үшін сауда кәсібіне толық бостандық беруді талап етті. Елде астық, шарап,
өнеркәсіп товарларымен сауда жасау біртіндеп өсе берді. Алайда сансыз ішкі
таможнялық баж салығы, елдің әр бөлігінде салмақ өлшемінің түрліше болуы
оған кедергі келтірді.
Сеньорлар мен монастырьлар олардың иеліктері арқылы товар өткізгені
үшін алым алды: провинциялардың шекараларында, қала заставаларында көптеген
баж салығы алынды. Бір бөшке шараптың немесе бір қап астықтың бағасы алысқа
тасымалдағанда бірнеше есе өсті. Ондаған мың солдаттар мен чиновниктер
таможняларды күзетумен, баж салығын алумен шүғылданды.
Революцияның негізгі себептері, оның пісіп жетіле бастауы. Сонымен
ауыл шаруашылығында да, өнеркәсіпке де, саудада да өндіргіш күштің өсуге
кедергі болып келген ескірген феодалдық тәртіптерді жою қажеттігі пісіп
жетті. Басқаша сөзбен айтқанда, өндіргіш күштердің өсуі ескірген феодалдық,
өндірістік қатынастармен қайшылықта болды. Францияда пісіп жетіле бастаған
буржуазиялық революцияның негізгі себебі, міне, осы еді. Жоғарыда
айтылғандай, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы
кайшылықтар XVII ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясының да себебі
болған еді.
Қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы мен феодалдық өндірістік қатынастар
арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі-барлық буржуазиялық революциялардың
негізгі себебі балды.
Король өкіметі феодалдық тәртіптерді табандылықпен қорғады, оны жоюға
кедергі жасады, бүл шаруалардың, қолөнершілердің, буржуазияның, сондай-ақ
уақыттың жаңа талаптарына феодалдық қүрылыстың сәйкес еместігін түсінген
дворяндардан шықкан алдыңғы қатарлы адамдардың өрши түскен наразылығын
тудырды. Революцияның пісіп жетілуі ұзаққа созылды, XVIII ғасырдың басынан,
әсіресе оның екінші жартысында жеделдей түсті.
Сословиелік құрылыс. XVIII ғасырдағы Францияда ауыл ша-руашылығындағы,
өнеркәсіп пен саудадағы феодалдық тәртіптер ғана қоғамдық дамуға матау
болып қойған жоқ. Оған дворяндар мен дін басыларының артықшылығы,
абсолюттік монархия, бүкіл феодалдық-абсолюттік кұрылыс кедергі болды.
Францияда халықтың ортағасырлық сословиеге бөлінуі сақталып келді.
Біріншісі — дін басылары, екіншісі - дворяндар еді. Бұл артықшылық
жағдайдағы екі сословие халықтың 4%-ке жуығын құрады. Бұлар салық төлемеді.
Мемлекеттің жоғарғы қызмет орны дворяндардың қолында болды.
Артықшылық жағдайдағы екі сословие бірігіп зиялылар мен шіркеу
феодалдарының тобын қүрады.
Революцияның алдында-ақ. Көптеген дворяндар саудамен және жұмысымен
айналысқан, жалдамалы еңбекті қолданған, сөйтіп абсолютизмге шек қоюға
мүдделі болған Англиядан өзгеше, Францияда мүндай алдыңғы қатарлы немесе
жаңа дворяндар аз болды. Барлық дворяндар дерлік шаруалардың феодалдық
міндеткерлігі есебінен өмір сіүрді, сондықтан революцияға өшпенділікпен
қарады.
Буржуазия, шаруалар, қолөнершілер, жұмысшылар барлығы жиылып үшінші
сословиені қүрады.
Арамтамақ дворяндардың азғындауы жэне әулеттер. XVIII ғасырда
дворяндар мен король өкіметінің беделі бірте-бірте кеми берді. Дворяндар
азғындай түсті. Олар енді әскери қызметпен де, чиновниктік қызметпен де
жанын кинағысы келмеді, король сарайының маңында тұруға тырысты, сөйтіп
барған сайын пайдасыз, думанды сословиеге айналды. Феодалдық тэртіптердің
озбырлығы нэтижесінде Францияның шаруашылық жағынан Англиядан артта қалуы
соғыста жеңіліп қалуына жағдай жасады. Флот қүлдырап, ағылшын флотынан
әлдеқайда әлсіз болды. Франция Англиямен Және Пруссиямен жүргізген
Жетіжылдық соғыста (1756—1763) ауыр соққыға үшырағаннан кейін Канададан,
Ост-Индиядағы барлық отарларынан дерлік айрылды. Бұл сәтсіздіктер
буржуазияның наразылығын тудырды, әулетке шабуылды күшейтті. [6]
XVIII ғасырда король сарайы бұрынғыдан да сәнденді, алайда оның
сырттай жарқыраған көрінісі тамыры терең кеткен іріп-шіруді және абсолюттік
монархияның дағдарысын бүркемеледі. Король XV Людовик уақытының көбін ойын-
сауықпен, аңшылықпен өткізді. Өкіметті министрлер мен корольдың сүйікті
әйелдері басқарды.
Дворяндар мен ақсүйектердің көпшілігі ойын-сауыққа беріліп, азғындық
өмір сүрді.
Әдетте, жоғарғы мансап ақшаға сатылды, сатып алынды немесе сарай
маңындағы байланыстар негізінен, көбіне тегіне немесе жеке өзінің
өктемдігіне қарай ешбір қабілетсіз адамдарға таратылды, бұл әскери іс пен
елді басқарудың күлдырап кетуіне себепші болды.
Үлде мен бүлдеге оранып, байлық қызығына шомылған ақсүйектер,
болашаққа немқүрайды қарады. Өзімізден кейін топан су қаптаса да мейлі
деген сөзді XV Людовик айтты деседі. Абсолюттік монархия мен феодалдық
тәртіптерді талқандаған революция сол топаң су болды.
XV Людовик қайтыс болғаннан кейін мінезсіз, дөрекі XVI Людовик таққа
отырды. Ой-өрісі тапшы және жалқау король мемлекет ісіне жолағысы келмеді,
оны король советінде талқылағанда көңіл бөлмей, советте қалғып отыратын.
Оның ең ұнататын кэсібі тамақты тоя жеу, аң аулау, ағаш ұсталығы болды. Ол
халық тағдырына немқұрайды қарады.
Король саясатта өзінің әйелі, Австрия принцессасы Мария-Антуанеттаның
кеңесін тьңдады. Корольдың, ысырапшыл, жеңілтек әйелі халыққа жирене
қарады, абсолюттік монархияны сақтап қалуды жан-тәнімен жақтады. Сән мен
той-думанға орынсыз ысырап күннен-күнге өсе берді. Реформа жасауды және
сарай маңы шығындарын азайтуды ұсынған министрлер король әйелінің талабы
бойынша қызаметтен қуылды. Халық австриялық король әйелін жек көрді,
бақытсыздықтың негізгі себепшісі сол деп білді.
Буржуазия және халық бүқарасы. Фраңцияның халқының саны жағынан көп,
үшінші сословиеге жататын негізгі бұқарасы таптық құрамы жағынан эр текті
болды. Онда көпестер, мануфактура қожайындары, банкирлер— буржуазия табы
басшы жағдайда болды.
Елде қаланың ұсақ буржуазиясы — қолөнершілер, ұсақ дүкен ұстаушылар
өте көп болды. Жұмысшы табы жаңа ғана қалыптаса бастады. Мануфактура
жұмысшыларының, цехтың кіші шеберлері мен шәкірттерінің, деревня
қолөнершілерінің, күндік еңбекпен айналысатын маусымдық жұмысшылардың
жағдайы өте ауыр болды. Жұмыс күні күн шыққаннан қас қарайғанша созылды.
Қожайындар жұмысшыларға қысымшылық көрсетті, әрбір кемшілігі үшін айып
салды.
Үшінші сословиенің қай тобы болса да дворяндар мен дін басыларының
артықшылығын жоюға және король өкіметін тежеуге тырысты.
Сословиелік құрылыс пен абсолютизмді жою да пісуі жеткен буржуазияның
революцияның аса маңызды міндеттерінің бірі болды. Алайда дворяндар мен
король сарайы өкімет бөлігінен айрылғысы келмеді. Буржуазия революңиялық
күреске аттануға дайын халық бұқарасынсыз феодалдык тәртіптерді құлатуды
іске асыра алмады. Бірақ халық бұқарасы бытыраңкы болды, онда нақты қимыл
программасы болмады. Мұндай жағдайда революцияны тек буржуазия ғана басқара
алатын еді.
Францияда буржуазияның халық бұқарасымен бірге абсолютизм мен
монархияға царсы күресуі үшін жағдай қалыптасты. Алайда буржуазия мен
халықтың төменгі тобының мақсаттары мүлде басқаша еді. Буржуазия ешбір
кедергісіз баю бостандығына үмтылды. Халықтың төменгі тобы да буржуазия
сияқты, феодалдық тәртіптерді жоюға мүдделі болды, сонымен бірге мол
байлыкқа да тежеу салғысы келді.
1.2. Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының
идеялары.
Католик шіркеуі абсолютизмді және феодалдық тәртіп атаулының бәрін
қорғады, бұлардың бәрін де құдай жаратты деген соқыр сенімді халық арасында
қолдауға тырысты. Алайда алдыңғы қатарлы жазушылар мен ғалымдар
революциядан бұрын-ақ абсолюттік монархия мен феодалдық құрылысты сынай
бастады. Ол ғылым мен оқуды дінге қарсы қоюды, көтеріліп келе жатқан
буржуазия мен халықтың мүдделерін қорғап бас көтерді. Қоғамдық ойдың бұл
бағыты Ағарту деп аталып, оның өкілдері тарихқа XVIII ғасырдың ағартушылары
деген атпен енді. Ағылшын және американ буржуазиялық революциялары
идеяларының француз ағартушыларына айтарлықөтай ықпал етті.
Ағартушылардың феодалдық тәртіптерге қарсы, жеке кәсіп-керліктің
еркіндігі, жеке адамды және қоғамды шіркеү мен абсолютизмнің езгісінен азат
ету жолындағы жалынды сөздерінің аса зор маңызы болды — олар адамның ақыл-
ойын буржуазиялық революцияға әзірледі. XVIII ғасырдың ағартушылары озық,
идеялар ұсынды, яғни бұл идеялар күні өткен тэртіптерді жойып, неғүрлым
прогресшіл тэртіптерді енгізуге бағытгалды.
Дворян-чиновниктің баласы, ол аса көрнекті ағартушының бірі болды.
Монтескье өзінің шығармаларында абсолюттік монархияның кеселін-король
өкіметінің бассыздығын, сарай маңындағылар мен ақсүйектердің жүгенсіздігін,
әділетсіз басқыншылық соғыстарды келемеждеді, халықты күйзеліске үшыратқан
салықтарды сынады.
Монтескье мемлекет құрылысының ең жақсы түрі Англиянікі сияқты тежеулі
конституциялық монархия деп есептеді. Ол әсіресе, жеке меншіктің
мызғымастығына және жеке адамның бас бостандығына— заңның тыйым
салатынынан басқанын бәрімен айналысу мүмкіндігіне ерекше мән берді.
Монтескьенің көзқарастары ауқатты самарқау буржуазияның және алдыңғы
қатарлы дворяндардың — абсолютизмді тежеуді жаңтаушылардың көңіл құпия
көрсетті. Оның идеялары бүкіл Европа мең Америкада кеңінен белгілі болды.
Вольтер (1694-1778). XVIII ғасырда көптеген саяси және тарихи
еңбектердің, дастандардың, романдардың, повестер мен пьесалардың авторы
Вольтер аса зор ықпалға ие болды. Оның шіркеуді және феодалдық тәртіптерді
сынауы, өткір әрі қисынды баяндауы, тамаша әрі мэнерлі бейнелеуі оған өз
заманының алдынғы қатарлы адамдарының ақыл-ой тәңірі деген даңқ әкелді.
Шіркеулік түнекті, діни фанатизмді (бір беткейлікті) әшкерелеумен,
дворяндардың және дін басыларының артықшылығын келемеждеумен Вольтердің
даңқы шықты. Ол корольдық шіркеуге карсы сұмырайды таптаңдар деген ұран
көтерді. Вольтер құдайды әрдайым табиғат құбылысы мен адамның әрекетіне
араластыру жөніндегі шіркеу ілімін мазақ етті, алайда ол атеист болған жоқ.
Ол дінді халық үшін, халықты көнбісті жағдайда ұстау үшін сақтау керек деп
есептеді.
Оның мынадай сөадері көпке мэлім: Егер күдай болмаған күнде, оны
ойдан шығару жөн болар еді. Вольтер кедейдерді жиренішпеи құлқұтан деп
атап, бұларды дармен және тозқпен қорқытып ұстау керек деді. Ол деревняға
күдайсыздарды орналастыратын болсс, сол жалғыз деревняның өзін басқару
мүмкін болмаған болар еді деді.
Ірі меншікті тежеу жөніндегі қандай да болсын пиғыл Вольтерге
байларды кедейлердің тонауын қалайтын жарлы-жақыбайдың сәуегейлік ойы
сияқтанып көрінді. Ол дворяндардың артықшылығы жөнінде: егер дворяндар
өкшесіндегі шпорын, ал шаруалар ер-тоқымын арқалап туатын болса,
дворяндардың туа біткен праволарына сенуге болар еді дейтін. Дегенмен, ол
феодалдық міндеткерлікті жоюды тегін жүргізбей, сеньорлардан сатып алу
арқылы жүргізу қажет деп есептед. Вольтер тәртіптің өзгеруін революциядан
емес, тақта отырған білімді де білікті патша ағзам-философтан (данадан)
күтті.[9]
Вольтердің идеялары абсолюттік монархияның озбырлығын тежеуді, католик
шіркеуінің ықпалын әлсіретуді, феодалдық тәртіптерді жоюды қалаған, бірақ
халық бүқарасынан үрейленетін ірі буржуазия мен алдыңғы қатарлы
дворяндардың көзқарасын көрсетті. Вольтер Монтескье сияқты революцияны
қаламаса да, өзінің феодализмді, абсолюттік монархияны және католик
шіркеуін сынауымен революцияның пісіп жетілуіне жағдай жасады. Руссо
(1712—1778). Швейцариядағы қолөнерші-сағатшының баласы Жан Жак Руссо бала
кезінен-ақ қара халыққа үйір болды, қаланың бай шонжарларының оларға
қысымшылығын көріп өсті. Кейінірек Руссо Францияға орналасқанда
дворяндардың дырдуманмен өмір сүруі оны таң қалдырды. Руссо дворяндардың
азғындығы мен ысырапшылдығын айыптап, қарапайымдылыққа, сабырлылыкқа,
табиғатқа жақын болуға шақырды. Ағылшын революциясындағы левеллерлер
сияқты, ол да адамдар право жағынан тең болып туады, ел билігін өздері
белгілеуге жэне тиранды қүлатуға халықтың правосы бар деп есептеді. Оның
мұраты бай да, кедейі де жоқ тең праволы ұсақ меншік иелерінің қоғамы еді,
мұнда бір-бірінің мүддесіне нұқсан келтірмей бәрі бірдей еңбектенетін болуы
тиіс. Руссо ұсақ меншік қана заңды әрі эділетті деп есептеп, феодалдардың
меншігін жоюға, бай капиталистердің мүлкі мен сән-салтанатына тежеу қоюға
шақырды. Оның пікірі бойынша байларға салық ауыртпалығының мүмкіндігінше
көп бөлігін салу үшін оларға үдеме салық салынуы тиіс.
Осының барлығынан Руссоның халықтың қалың бүқарасының— шаруалардың,
қолөнершілердің мүдделері мен көңіл күйін білдіретінін көреміз. Оның
кемшілігі қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуін болдырмай үсақ жеке
меншікті сақтау мүмкіншілігіне сенуінде еді. Руссо жеке меншікке
негізделген феодалдық жер иеленушіліксіз және сословиелік артықшылықсыз
қоғам құруды тілеп, іс жүзінде ол буржуазиялық қоғамды нығайтуды уағыздады.
Оның идеялары революцияшыл ұсақ буржуазияның туына айналды.
Мелье (1664—1729). Шаруаның баласы, кейін селолық священник Жан Мелье
шаруаның мүшкіл халін көзімен көрді, деревня кедейлеріне жан-тәнімен
берілді. Мелье өлгеннен кейін оның қалық қолжазба күйіндегі Өсиеті
қалды,бұдан оның діни қызыметіне қарамастан,дін атауларының бәрі де жалған
екеніне, феодалдық тәртіптерді ғана емес, жерге жеке меншікті де түгелдей
жою қажеттігіне көзі жеткенін көреміз.
Мелье дінді өрескел алдау деп, дворяндар мен корольдарды адам
денесіндегі қатыгез арамтамақ және барып тұрған мейірімсіз, нағыз
малғұндар, оларды аяусыз жою керек деп жариялады. Мелье меншікті және
қанаушылардың артықшылығын жою жағында болды. Ол жоқшылық, басқан,
сеньорлар мен дін басыларының қыспағындағы село кедейлерінің революциялық
талабын көрсетті, ортақ жерде барлығына бірдей міндетті коммунистік негізде
еңбек етуге шақырды. Мельенің идеялары алғашқы кезде Өсиеттің қолжазба
көшірмесі ретінде тарап, баспа-сөзде XVIII ғасырдың екінші жартысында ғана
белгілі бола бастады.
Энциклопедияшылар. Дидро. Жазушы әрі философ Дени Дидро бастаған
бірқатар ағартушылар 1751 жылдан көп томды Ғылым, өнер және кәсіп
энциклопедиясын шығара бастады.
Оның авторларының ішінде Вольтер, Руссо және басқа белгілі жазушылар
болды. Олар өз заманындағы ғылыми білімдер мен алдыңғы қатарлы идеяларды
бір жүйеге келтіруді және мазмұндауды өздерінің алдарына мақсат етіп қойды.
Ол кезде, ең алдымен феодалдық-абсолюттік тәртіптерді сынайтын, оларды
жоюға шақыратын идеялар ғана озық, идеялар болып есептелді.
Энциклопедияда математикадан, астрономиядан, географиядан, физикадан,
химиядан жэне түрлі өндіріс технологиясынан тұжырымды мақалалар берілді.
Өнеркәсіп бұйымдарын дайындаудың, ауыл шаруашылығын жүргізудің озат
тәсілдері жазылды, бұлар елдің өндіргіш күштерін дамытуға көңіл аударды.
Энциклопедия авторлары адамның бүкіл өмір әрекетінің негізінде дін
емес, парасаттылық, оқу-ағарту мен ғылым жатуға тиіс екенін көрсетті. Ол
дін мен шіркеуді сынады, корольдардың жеке билігін, сословиелік
артықшылықтарды, шаруалардың феодалдық міндеткерліктерін, тағы Сонымен
катар энциклопедияшылар жеке меншікті, еркін кәсіпкерлікті қорғады, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіп пен саудаға қысым жасау атаулының бәрін жоюды
қолдады, сословиелі қоғамды сынады. Олар үлт, яғни бүкіл француз қоғамы
сословиеге бөлінген азаматтардан емес, заң алдында тең праволы және тең
міндеттері бар азаматтардан тұруға тиіс деп жариялады.
Энциклопедияның басылып шығуы үкіметті үрейлендірді. Оның алғашқы
томдарын өкіметтің бұйрығымен өртеп жіберді, алайда қанша кедергі
жасағанмен, Энциклопедияның жарыққа шығуы тоқталған жоқ. Ол француз
ағартушыларының алдыңғы қатарлы ғылыми және саяси-көпшілік ойларының
неғұрлым жанжақты ескерткішіне айналды.
Ағартушылардың алдыңғы қатарлы идеялары революцияны дайындауда және
оның барысында маңызды роль атқарды, оның идеологиялық алғышарты болды.
Революциялық жағдайдың қалыптасуы. Революцияның неге болғандығын
түсіндіру үшін, біріншіден, оның негізгі себептерін, екіншіден,
революциялық, жағдайдың қалай қалыптасқанын, яғни революииялық дүмпуге
тікелей апаратын жағдайды білу керек.
Өндіргіш күштер мен олардың дануына кедергі болып отырған ескі,
феодалдың өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтар буржуазиялық
революцияның негізгі себебі болды. Нығайып алған буржуазия абсалюттік
монархияға да, феодалдық тәртіптерге де көнгісі келмеді. Халық та
дворяндарға қарсы тұруға әзір еді.
Бұрыннан-ақ пісіп жетілген революциялық дүмпуге түрткі болатын
революциялық жағдайды революцияның негізгі себептерінең ажырата білу керек.
1789 ж. қарсаңында Францияда осындай жағдай пайда болды. Бұл кезде билеуші
жоғарыдағылар мен төмендегілердің, яғни халық бүқарасының жағдайлары
бір мезгілде шиеленісті және халықтың саяси белсенділігі артты. В. И. Ленин
революциялық жағдайдың үш белгісі —
күйзелуінің әдеттегіден де күштірек шиеленісе түсуі, соның нәтижесінде
халық бұқарасының саяси бесенділігінің күшейе түсуі балып табылады деп
көрсетті.
Біріншіден, революция алдындағы Англиядағы сияқты король қазынасы
біржолата босап қалды. Король финанс жағдайы тұйыққа тірелгендіктен 175
жылдан бері (1614 жылдан) жиналмай келген Бас штаттарды шақыруды үйғарды.
XVI Людовик Бас штаттардан жаңа заемдар мен салыққа келісім аламын дел
үміттенді. Басқаша айтканда, абсолюттік монархия енді бұрынғыша басқара
алмады.
II бөлім. Революцняның ахуал.
2.1. Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында.
Жоғары топтардың жұргізіп отырған саясаты онсыз да революция
қарсаңында елде қалыптасып отырған революциялық жарылысты тездете түсті.
Таққа 1774 жылы келген Людовик XVI королге одан бұрынғы король Людовик XV
күйзелген шаруашылық пен қарыз ғана қалдырды. Елде тұрмыс нашарлады. Жер
иелері шаруаларды қанауды тіпті күшейтіп жіберді. Әскерге офицерлік
қызметке төрт атадан бері дворян атағы бар адамдар алынды. Бұл әскердегі
король үкіметінің ықпалын күшейту эрекеті еді. Сондайақ 1784 жылы тоқылатын
орамалдардың ені, ұзындығы белгіленді. Сыртқы саясаты да буржуазияның
ойынан шықпады. 1786 жылы Англиямен сауда келісімін жасады, ол француз
өнеркэсібіне зиян келтірген келісім болды. Англияда өндірілген арзан
тауарлардың Францияға еніп кетуіне мүмкіндік берді. Осының бэрі
революциялық ахуалды тудырды. В. И. Ленин атап көрсеткен революциялық
ахуалдың үш белгісі қалыптасты.
Елді корольдің жеңіл мінезді әйелі басқарды. Күнделікті қызықты өмір
сүру әрекеті елдің алдында оның және корольдің беделін түсірді. Мемлекеттік
қарыз өсті. Жаңа заемдар шығарды. 1789 жылдың қарсаңында мемлекеттік қарыз
көлемі — 4,5 миллиард сомға жеткен. Елде енеркәсіп — сауда дағдарысы
жасалды. Жұмыссыздар пайда болды. Мұқтаждық шегіне жетті.
Осы дағдарыстан шығудың жолын іздеп аласұрған король үкіметі 1789 жылы
5 мамырда сонау 1614 жылдан бері шақырылмаған Бас штаттарды — үш сословие
өкілдерінің жиналысын шақыруға мәжбүр болды. Жоғары екі сословие өкілдері
корольдің екі жағына жұмсақ креслоларда шалқая орналасса, үшінші
сословиенің алақүла киінген өкілдері залдың ең артқы бөлігінен орын алды.
Үшінші сословиенің 600 өкілінің қоғамдағы қүқықсыздығы осы жердің өзінен-ақ
сезіліп тұрды.
Король өзінің сөзінде қазнаның ортайып кеткендігі жаңалықтар талап
етудің көбейіп кеткендігіне өзінің өкпелі екенін айта берді. Король ел
күтіп отырған реформалар туралы ештеңе айтпады. Оған негіз де бар. Бас
штаттардың бұл отырысына 47 епископ, 41 аббат, 200-ден аса кюрелер катысты.
Ең басты келіспеушілік дауыс берудің төңірегінде күшейді, бұрынғы
тэртіп бойынша сословие бөлек-бөлек дауыс берсе, үшінші сословие саны көп
болса да дауыс ала алмайтын еді. Енді үшінші сословие әр адамның дауыс
беруін енгізуді талап етті. Оған бірінші жэне екінші сословие өкілдері,
әрине, келіспеді. Үшінші сословие өкілдері өздерін ¥лттық жиналыс деп
жариялап, бұдан былай салынатын салықтар мен түрлі шешімдер бізбен
келісілуі керек,— деп мэлімдеді. Тағы бір кызығы, діни сословиенің төменгі
топтарының өкілдері, тіпті дворяндардан да ұлттық жиналыс жағына шыға
бастады. Бұл жоғарыда айтылып кеткен жоғарғылардың дағдарысының тереңдей
түскендігін паш етті. ¥лттық жиналыс 1789 жылы 9 шілде француз халқының
атынан заң шығаруға хүқығы бар Құрылтай жиналысы деп жариялады өзін (граф
Мирабо, Сиейес, ле Шапелье, Бариав). Граф Мирабо осы оқиғалар болып жатқан
кезде-ақ өзінің көзқарасын білдіріп алды. Бұл ұлы революция ешқандай
зиянсыз, көз жасынсыз жүзеге асады—деген еді, ал шын мәпінде революция элі
басталған жоқ, тек қарсаңы ғана болатын. [5]
Революцияның басталуы. Революция Парижде басталды. 13 шілде күні халық
өкілдері ұлттық жиналысты қорғау үшін жиналды. Король үкіметінің
контрреволюциялық әрекетіне тойтарыс беру үшін ұлттық гвардия қүрылды.
Ортағасырлық зорлық-зомбылықтың бетбейнесі — Бастилия Қамал-түрмесің алуға
ұмтылды. Бүл 14 шілде күні болатын. Көтерілісшілерден 100 адам өлді.
Пышақпен, мылтықпен, қанжармен қаруланған халық Бастилияны алды. Бұл күн
(14 шілде) бүгінгі күнге дейін француз халқының ұлттық мейрамы болып отыр.
Париждегі халық көтерілісінің жеңуі үлкен оқиға болды. Король үкіметі мен
шексіз билікті күлатты. Ірі буржуазияға үкімет билігін алып берді. Олардын
өкілдері Париж муниципалитеттеріне отырып алды. Буржуазияға дворяндардың
либерал бөлігі қосылып кетті.
Париждегі рсволюцияның жеңуі бүкіл елде революциялық қозғалыстың
өрлеуіне дабыл болды. Қалаларда буржуазияның өкілдерінен тұратын
муниципалитеттер құрыла бастады.
Революцияға қатысқан әлеуметтік топтар мен әлеуметтік топтардың
революциялық белсенділік дәрежесі қандай болды деген заңды сұрақ тууы
мүмкін. Әрине, үшінші сословиеге кіретін топтар өкілдері мүлкі, өмір сүру
ерекшелігі, білім тағы басқа жағынан бірдей болған жоқ. Бірақ революцияның
бірінші кезеңінде бүлардың бәрі бірдей дәрежеде өзінің жалпы жауы —
феодалдық-абсолютистік қүрылысқа қарсы күресті.
Халық бұқарасы — шаруалар мен плебейлік топтар революцияда зор
қозғаушы роль атқарды. Олардың батылдығы, батырлығы революцияны жеңіске
жеткізді, алға тартты. Осылардың белсенді қатысуы бүл революцияға
буржуазиялық-демократиялық сипат берді.
Алайда, революцияға бүлар жетекшілік жасай алмады, ол кезде әлі жас,
прогресшіл буржуазия революцияға жетекші болды. Францияның буржуазиясының
ерекшелігі бүл революцияда ол халықпеи одақтасты. Бірақ революция тереңдеп,
өрлеген сайын буржуазияның түрлі топтарының экономикалық және саяси
мүдделері айқындалып, революциядан кете бастады. Олар әуелі консервативтік
топқа, кейін контрреволюциялық топтарға айналып кетіп отырды.
Сонымен революцияның 14 шілде күнгі жеңісі нэтижесінде үкімет басына
буржуазияланған либерал дворяндармен одақтасқан ірі буржуазия
(буржуазиялық аристократия) келді. Олар — банкирлер, ірі мануфактура
иелері, кәсіпорын иелері, кеме қожайындары, ірі саудагерлер, ірі үй
қожайындары, буржуазиялана бастаған бай жер иелері, Міне, осылар енді
қолдан келгенше революциялық өрлеуді бәсеңдетіп, қолға түсірген
биліктерінен айрылып қалмаудың жолдарын қарастыра бастады. Сондай
шараларының бірі ұлттық гвардияда қарапайым халық өкілдерін көбейтпеу
әрекеті болды. Оған мүше болу үшін өте қымбат түратын киім кию керек болды,
оған жай халық өкілдерінің шамасы келмеді.
Революцияны кідірту саясатын өте шебер жүргізген адам граф Мирабо.
Граф Мирабо шексіз билікті сынады, күлатуды қолдады. Солай бола түра өзі
ірі аристократия отбасынан шыққан адам ретінде абсолюттік басқару орнына
Францияда Англия монархиясына жақын келетін парламенттік монархиялық
басқарудың түрін жүзеге асыруды қолдады. Бұл деген сөз — король билігі
сақталады. Бірақ оның бұрынғы абсолютті басқаруына конституция қабылдату
арқылы шек қойылады.
Бұл ірі буржуазия мен либерал дворяндар жэне оның конституцияшылдар
партиясы барлық ұйымдарды басқаруда басты роль атқарды.
Осы алғашқы күндері, Құрылтай жиналысында екі топ — оңшыл жэне солшыл
топтар қалыптасты. Оңшылдар ескі тәртіпке соққы бергісі келген жоқ, онымен
келісуді ойлады.
Ал солшыл топ болса революцияның жеңісіне масаттанып әлі ойланып
үлгірмеген еді. Үшінші сословиеге кіретін түрлі топтардың арасындағы
айырмашылық әлі анықталып болмаған еді. Сондыктан да олардың арасында
революцияның бірінші кезеңінде граф Мирабо мен либерал дворян маркиз
Лафайеттің беделі жоғары болды.
Үкімет басына келген ірі буржуазия мен либерал дворяндардың мақсаты
олардың бірінші күнгі шешімдерінен айқын көрінді. Мысалы 4—11 тамыз күнгі
шешімінде феодалдық тәртіп толық жойылмады деді. Ал, шындығында, ол
бірқатар түкке түрмайтын міндеткерліктерді жою болып шықгы. Ал жермен
байланысты міндеткерліктерді шаруалар өте қымбат көлемде сатыл алуға тиіс
болды.
Бұлардың ойының арамдығын бірінші болып сезген, таныған Халық досы
газетін шығарушы, бұрынғы атақты дәрігер, ғалым, кейіи өз халқының бақыты
үшін осының бәрін тәркі еткен жалынды ревалюционер француз халқының ардақты
үлы Ж. Поль Марат болды. Ол осы газетте өзінің түпкі мақсатын былайша
айқындады: Мен еш аяусыз екі жүзділерді әшкерелеп, байлыққүмар адамдарды
қоғамдық істерден тайдыру үшін күресемін.
Кұрылтай жиналысы 1789, жылы 28 тамызда Адам жэне азамат құқығы
туралы декларация қабылдады. Бұл декларация ұлттың билігін жариялады.
Бостандық, меншік, қауіпсіздік, қаналуға қарсылық сияқты адамның табиғи
қүқығын мойындады. Бірінші бабында адам кұқық жөнінде тең болып туады жэне
солай болып қалады деп көрсетеді. Бірақ Декларәцияның 17 бабында меншік
қасиеті жэне оны ешкім бұзуға болмайтын құқық екендігі атап көрсетілді.
Бұл өз заманы үшін прогрессивті құжат. Онда жарияланған бостандық,
теңдік туысқандық ұраны бүкіл Еуропаға революциялық ықпал жасаған данқты
ұран болды. Бүл қүжат буржуазиялық сипаттағы қағидаларды жариялады. Әсіресе
жеке меншіктің сақталуы жарияланған тендіктің шын теңдік еместігін паш
етіп, капиталистік қауымға қажетті негіз жасады. Өндіріс құрал-жабдықтарына
жеке меншік жойылғанда ғана шын теңдік жасалады.
Құрылтай жиналысы 1791 жылы 13 қыркүйекте королъге конституцияға қол
қойдырып, бекіттірді. Францияда конституциялық монархия орнады. Конституция
корольге зор билік берді. Екінші тарауының бірінші бөліміыің бірінші
бабында король билігінің мүрагерлік сипаты, оның жеке басы қасиетті, қол
сұғылмайтын,—дей келе, заң мен ұлтқа қызмет ететіні, оның билігінің заңыан
жоғары емес екені атап көрсетілді.
Сайлауға мүліктік шек қойылды. Халықтың пассив деп аталған тобы
дауыс беру құқығын ала алмады, себебі мүлкі жоқ, сайлау салығын төлей
алмады. Конституция бойынша жасалған конституциялық монархиялық басқару,
әрине, абсолютистік басқаруға қарағанда алға басқандық болды, бірақ Адам
жэне адамзат қүқығы декларациясына қарағанда кері шегініс жасаған қүжат.
Декларацияда теңдік принципі жарияланған болса, конституцияда сайлау салығы
арқылы, халықты актив жэне пассив деген екі топқа бөлуі арқылы мүліктік
жэне саяси теңсіздікті мәңгі етуге тырысты. [2]
Конституция бойынша заң шығару билігі Заң шығарушы жиналысқа берілді.
Заң шығарушы жиналыс өз жүмысын 1791 жылы 1 қазанда бастады. Бұл жиналыста
констутцияшыл — фельяндар басым болды.
Заң шығарушы жиналыста бүларға қарсы Якобии клубымен байланысты
оппозиция қалыптасты, екі бағытты болды. Біріншісі — жирондистер тобы бұлар
сауда — өнеркәсіп жэне бірқатар жер иеленуші буржуазиямен байланысты топ,
фельяндардан ерекшелігі буржуазиялық реслубликаны жақтады. Ал нағыз
солшылдар — яғни Робеспьерді жақтаушылар саны жағынан көп болған жоқ. Әуелі
бүлар жиропдистермен бірге фельяндарға қарсы күресті, бірақ бірте-бірте
революция тереңдеген сайын жирондистермен монтаньярлардың (таулық бүларды
залда жоғарыдағы орындықтарда отырғандықтан осылай деп те атады) арасындағы
қайшылық күшейе түсті.
Әуелі Құрылтай жиналысының, кейін Заң шығарушы жиналыстың демократияға
қайшы зандарына қарсы күрескен саны аз болса да, салиқалы күш М. Робеспьер
бастаған солшыл демократиялық топ болды. Робеспьер адвокаттың баласы,
кішкентайынан тас жетім, өмірдің тауқыметін тартып өтті. Өте еңбекқор,
алған бетінен қайтпайтын болып өсті. Соның арқасыыда юридистикалық білім
алды. Адвокатурамен айналысты. Ол өзінің жалынды сөздерінде Байлар бэрін
иемденгісі келеді, бэріне қожайыыдық жасағысы келеді. Халық мүддесі — ортақ
мүдде, байлардың мүддесі — жеке бас мүддесі,— деп жарияға жар салды.
Ізденген оқушыға М. Робеспьердің үш томдық таңдамалы шығармаларын (II, III
том, 1965 жылы Москвада басылған) оқуға кеңес береміз. Бұл томдарда әр
кезде сөйлеген сөздері сол күйінде яғни хаттамалық сипатта берілген, оқуға
жеңіл, Робеспьердің қас қақпас батылдығы мен сатылмайтындығына нақты көз
жеткізуге болады.
Заң шығарушы жиналыс бірінші күннен-ақ халыққа ұнамады. Елдің
экономикалық жағдайы нашарлай түсті. Өнеркәсіп онімі азайды. Жүмыссыздық
пайда болды. Азық-түлік бағасы өсті. Революцияның басты мэселесі шешілмеді.
Феодалдық канаудан құтылғанымен шаруа жер ала алмады (Бұл туралы өз алдына
сөз болады). Аристократия, дің басылары елде жасалып жатқан
өзгерістерге ашық түрде қарсы шықты.
Контрреволюциялық элементтер Еуропаның феодалдық-абсолютистік
державаларымен Франциядағы революцияны тұншықтыру үшін астыртын келіссөздер
жасай бастады. Революциялық мерезден құтылу үшін 1791 жылы 27 тамызда
Австрия мен Пруссия Пильниц декларациясын жариялап, революцияшыл Францияға
қарсы коалиция құруға келісті. Әркайсысы 40— 50 мыңнан солдат шығаратын
болды.
Бұны XVI Людовик және оның әйелі Мария-Антуанетта қуана қарсы алды,
сондай-ақ Лафайет және басқа бірқатар фельяндар да қолдады.
Жирондистер монархиялық мемлекеттерге қарсы тез арада жеңімпаз соғыс
жүргізіп, сауда-өнеркәсіп буржуазиясына қажетті сыртқы рынок жасап, жер
алғысы келді. Бүл арандату болар еді. Жирондистердің бұл авантюристік
саясатын бірнші болып түсінген М. Робеспьер болды. Жирондистердің
революцияны Экспорттау әрекетінің қауіптілігін түсіндірді. Робеспьерді Ж.
П. Марат қолдады.
Монархиялық мемлекеттердің коалициясына Франция соғысты бірінші болып
жариялады, солай бола түрса да бұл Франция үшін әділетті соғыс болды.
Солдаттардың патриотизмінде еш кемістік болмады, тек Ро-беспьер алдын ала
болжап айтқандай, армияның қолбасшылары (Лафайет, Люкнер, Рошамбо)
контрреволюциялық пиғылда болғандықтан әскердің батыл қимыл жасауын
қаламады. Сөйтіп, өз әрекеттерімен қарсылас-тардың табысқа жетуіне қолайлы
жағдайлар жасады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I бөлім, ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы ... ... ... ... ... .8
Ревалюцияның негізгі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының идеялары ... 15
II бөлім, Революцняның ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында ... ... ... ... .21
Якобиншілдердің халықпен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
III бөлім. Аграрлық мәселенің шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
1792-1793 жылдар халық көтерілісінің шиеленісуі ... ... ... ... ... ... 37
Якобиншілер диктатурасының ең жоғарғы кезеңі ... ... ... ... ... . 43
Якобиншілердің агаралық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Кіріспе
XVII ғасыр жаңа заман тарихында өзгеріске толы болды. Бүтін Европа
территориясында Англия мен Галандия шығарылды салдарынан феодалдық қоғам
өктімдік етті, сондай - ақ қирамайтын абсалютты монархия күші құрылды.
XVIII ғасырдың аралығында негізінен екінші жартысында Европалық
континенттің түрлі өңірлерінде жэне оның шегарасынан ұзақтағы – жаңа аймақ
америкада жоғары қарқынмен шаруашылық көтерілісі, халық азаттық үрысы
сияқты топтың көтерілістер тұтанып кетті.
Айтарлықтай айрықша болмаған және аз естілетін феодалдық құрылыс іштен
қиратушы күштерді бүзып келді. Олар: ең алдымен Англияда пайда болып онан
соң Европа континенттеріне жэне барлық жерге кіріп келіп, лезде
капиталистік өндірістің қарқындылығы көтерілді, жұмысы жоғары деңгейде
бөлінген ірі орталықтандырылған ману фактуралар жоғары машиналы техникаға
өтуге істелінген; қолға азырақ жинақталған, саяси жағынан дүрыс емес, бірақ
эканомикалық жағынан өте күшті класс үлкен буржуазиялық капиталды.
Көпшілік қауым санасына үлкен күшке не болған революциялаушы жаңа
идеялар мен көз қарастар орнығып алды. Орта ғасырлар схоластикасы,
табиғатқа тәңірлік үстемдік туралы ескіріп қалған көрініс, көне заңды
мөлшерлер, шіркеу догматтары. Мораль, феодалды қоғам салт - дәстүрі
-барлығы сенімсіз және әшкереленген болды. Англиядан Ньютон және А. Смит,
Франциядан Лавуазье жэне Руссо, Россиядан Ломоносов және Радишев
Германиядан Лессинг және Кант және тағы басқалар өздерінің батыр ашық
сөйлеулерімен алғашқы білім және қоғамның ой - пікірін көрсетіп берді,
өклет көзқарастарымен халық ойларын оятты және алға басуға итермеледі, көне
көзқарас бұзылып, жаңа игерілмеген гаризонт ашылды. Монарх жэне шеркеу
бұйрықтарына сай қрамалды кітаптар жазылды, олардың авторлары тюрмаға
жіберілді (зынданға), жер жүзіне жер аудартып қудалады, ізіне түсті және
бақылауы бірақ тыйым салынған жаза
Және шектеуге қарамастан қынданда қудалау жолы қатаң сақталды, ескірген
көпшілікқауым санасы қозғаушы күштің жеңілісіне барып тақалды.
Түрлі жеке сипаттаулар мен ой - пікірлерден бұл көрініс түрліше
болды, оның арлығы түрлі амалдармен, және формалармен негізгі тарихи
процесстің мазмұнын ашты, қоғам өркендеуіне жол анықталды, яғни даярланған
бір қоғамды - эканомикалық формациядан басқасына -капиталистік феодализмге
өтумен болады.
Дүниенің түрлі мемлекеттерінде бұл процесс түрліше болды. Англияда
буржуазиялық ревалюция XVII ғасырда болды; оданда ертерек ол кішкене
Галандияда болды. Теңіз жағалауы үшін Солтүстік Америкадағы Англиялық
отарлар егемендіке жету кейіпіндегі ұрыстың буржуазиялық ревалюцияны
тудырды XVIII ғасырдың 70-80 жылдарында болды. Европа континентіндегі
көпшілік елдерде сондай - ақ Шығыс елдерінде талап етілген ескі феодалдық -
өндірістік қарым - қатынасты бүзып және оны жаңа буржуазиялық - өндірістік
қарым - қатынасқа ауыстыруға; буржуазияға тиісті жағдай жарату әлі
дайындалған жоқ.
Жаңа өндіргіштік күшпен көне өндіргіштік - қатнас жоғары бағанасына
көтерілген, ревалюцияның бүл тартпастық ұлылығы үшін күшті және қиын үрыс
болып жатқан Европа континентіндегі жалғыз ел - Франция болды.
200 жыл аралығында Францияда абсалюттік тәртіптің өркендеуі Монархия
өркендеуін кеңейтті жэне мықтап қойды. Патша - күн патшалық кезеңіне
дейін жетті. Оны бүлай атаған XIV ғасырда (1643-1715) өзінің жоғары
өркениетінде Людовик. XIV
Бірақ Людовик патшалығының соңғы жылдарында XIV - он жетінші және он
сегізінші жүз жылдық шекарасында - абсалюттік тәртіп құлдырай бастады.
Бұл құлдыраудың негізгі себебі Людовик XIV - тің ізін (1715-1774).
Людовик XIV (1774-1792) өздерінің жеке сапаларын жол салушыларына жол
берді, бұл көп буржуазиялық тарихтарында көп кескінделген. Себеп мынада
болды яғни феодалды - абсалюттік құрылыс өзін жойды, елдердің әлеуметтік -
эканомикалық байланыстары өркендеуі тоқтатылды және жолдары өзгертіледі.
Тағы да мысалға келтіретін болсақ XIV ғасырда Францияда капиталистік
құлдырау болды. Жер қойнауында феодалды қоғам жай және басқышпен дамып
келді, ол XVIII ғасырдың соңғы үшінші кезеңінде дамыған және кемеліне
келген формада жетті. Жаңа өндіруші күш ұзақ эрі көп өткір феодалды
өктемдік қатынасы мен қарама - қарсылыққа түсті.Ауыл шаруашылық. [4]
Ең болмағанда Франция XVIII ғасырдың екінші жартысында Европа елдері
ішінде алдыңғы қатарлы, тек Англиядан экономикалық өркендеуі жағынан жол
берген, бірақ ол аграрлы ел жағында арта қалған. Францияның 25 млн
тұрғындарының шамсы 90% халқын шаруалар құрайды. Ауыл шаруашылығы
Францияның экономикасының арта қалуының алғашқы негізі. Шамамен бір үш
жылдың жерді өңдеу болмады және ол жердің барлығын аршалар басып қалды.
Жерді өңдеу қүралдары мен формасы тіпті қарапайым: Францияның үлкен бөлігі
үш жайлау басым болды, бірақ әлі екі жайлау сақталған; шөп егу кем
кездесті. Өнім тіпті төмен - өте төмен болды Англиядан Францияда бөлек
райондар кездеседі, мысалы Солтүстік батыста Кам және Лиллем аралығында,
тағы да басқа патшалық жерлері яғни жақсы өңделгенде тіпті зор өнім беретін
жерлер (қазіргі заман алдынғы қатарлы методымен) жерлер бай өнім келтірді.
Осынлдай гүлденуші поляларды сондықтан және шығару көзделген. Барлық
өндірімділік ауыл шаруашылығында тіпті онша үлкен болмай қалды жэне жиі
қайталанған өнімсіздік тағыда төмендетті.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Францияның ревалюция алдындағы бүл ауыр
ауыл шаруашылық жағдайы күшті феодалды қатынастардан ауылды сақтау және
негіздеумен шартас.
Дюпон де Немур - французский экономист XVIII ғасырдың және осындай
аттағы мектеп яғни физиократтардың жалғастырушысы шамамен 80% барлық шалғын
дала дворяндар жэне дін басылары революциясы қарсаңына жатады деп есептеді,
ормандар және тоған сулар патшалықтың шамамен 17-16% жыртылған жерлер
кірді. Бүл есептеу аз немесе көп тұрыс деп есептелген болады яғни
қолданылатын тоғай, орман жэне тоған сулар қатысында. Жыртылған жер
қатынасы туралы мәселе басқаша. Оның көпшілік бөлігін шаруалар тарапынан
өңделді олар - шаруалардың - басым көпшілігі жекеменшік жер иелері болған
жоқ.
Феодалдар жеке жер иелері болды, да оларда шаруаларды пайдаланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы жерге иелік ету тарихи бет бұрылысы
XVI — XVIII ғасырлар аралығында болып өтті. XVIII ғасырдың соңына қарай
шонжар қорларының астындағы жалпы жер көлемі болмашы ғана қалғаны көрініп
түр. Бірақ, жерді өзіміз өңдемеуімізден, өзіміздің жердің өнімділігінен
сеньор төмендеді оны қалпына келтіру үшін. Ол үшін шаруалар жерінде жұмыс
атқару керек.
XVIII ғасырда Францияда шаруалардың жерді игеру формасының басымдылығы
ценз болғандығын өз заманының атақты орыс тарихшысы И.В.Лугещкий дәлелдеп
берді жэне франциялық оқымыстылар растады. Шаруалар тарапынан өңделген
жерлер олардың жекеменшік жері емес, тек шартпен иелік еткен; ол оған яғни
бұл үшін оларға сеньор - помещик - ценз немесе чинш деп аталатын төледі.
Ценз пен әшекейленген жиі ақшалы ауыспайтын форма қойылған, шаруалар
нан салығы және сеньор төлеуге мәжбүр еді (шампар) шайқалушы бір
жиырмалықтан бір алтылыққа дейінгі өнімнің төмендеуі, пайда бір жартыға
дейін және бір он беске дейінгі өнімді.
Шампара помещик феодалдық заң және ішкі жеңілдіктерде қолданады.
Францияға кең таралған, цензбен әшекейленген аренде пайда болды.
Сеньор өзінің иелігі майда қатысушыларға бөліп тастайды және оларды қысқа
мерзімге шаруаларға арендаға береді, үлкен жер қатысушыларына ірі
арендаторларға берілді.
Бұл жағдай тіпті бүкіл патшалық бөлімдеріне таралды, негізінен Оң
түстіктегі және орталықтағы шеткі аймақтарда әліде болса шала дамыды.
Шалалар сеньор жерлерінде жүмыс істейді, оларға бір үштіктен жартысын
ашылған өнімнің берді және де төмен бағанада малайлар тұрды яғни ешқандай
билігі жоқ өз жүмыс күшін кедейліктен бейшаралықтан сататын, билігі тек
кішкентай жер жұлымында болып, ол оларды ірі жер иелеріне жолданушылықтан
асырап қалмайды .
Бұл жүйенің жақын нәтижесі жер иелігінің бытыраңқылығы, техникалық
жаңалықтарға кедергі болды, және ауыл шаруашылығын көркейту туралы методтың
бұзылуына алып келді.
Англиядан өзгеше жэне тағы XVI - XVIII ғасыраралығында
копиталистикалық қатнас помещиктер қүрған өздерінің жаңа шаруашылықтарына
сенімді әрі терең кіріп барды, буржуазиялық ревалюцияға дейін осымен
байланыстылар жаңасын қүрды яғни буржуазиялаушы ауылдарда. Францияда
буржуазиялық революция қарсаңында шаруашылық қатынастың өркендеуі барлық
ауылдарда жэне тағы басқа жерлерде тіптен әлсіз болды. [1]
Зерттеу міндеттері: Еуропалық көлемдегі революция деп атаған ұлы
революциялардың ішіндегі ең бір сүбелісі - XVIII ғасырдың аяғындағы үлы
Француз буржуазиялық револдюциясы. Сондықтан бүл зор оқиғаның себептерін,
барысын, нәтижесін, тарихи маңызын оқып үйрену, тіпті тарихпен қызығушы
қарапайым ізденушіге қажеттігін арттыру.
I бөлім. ¥лы Француз буржуазиясының ревалюциясы.
1.1.Ревалюцияның негізгі себептері.
Франция XVII ғасырдың екінші жартысында абсолюттік монархия бола
отырып, Батыс Европаның ең қуатты мемлекетіне айналды. Ол XIV Людовик
патшалық қүрған кезде Испаниямен және Австриямен соғыста ірі жеңістерге
жетті. Француздар мекендейтін барлық жерді дерлік қосып алды, ірі отарлар —
Канада, Луизиана, Гаитй аралының бір бөлігі, Ост-Индияның бірқатар қалалары
мен қамалдарын (түрлі түсті картаны қара) басып алды. Шаруалар көтерілісін
қан-жоса етіп басу Францияда абсолютизмді уақытша нығайтты. Король сарайы
қару-жарақ және сэн жиьаздарын жасайтын мануфактуралар, ерекше артықшылығы
бар көпес компанияларын құруға жол берді. Әлі қабырғасы қатпаған
буржуазияға бүл ұтымды болды. Ол алғашқы кезде абсолюттік монархияның
тәртіптеріне көнді, тіпті, оларды қолдады да.
Алайда XVII ғасырдың аяғына қарай, әсіресе XVIII ғасырда жағдай
өзгерді. Сауда мен өнеркэсіптің одан әрі дамуына байланысты буржуазияның
күшейгені сонша дворяндардың дербес билеп-төстеуіне көнгісі келмеді.
Феодалдық тэртіп ауыл шаруашылығының өсуіне басты кедергіге айнала бастады,
өнеркэсіптің одан әрі дамуын қиындатты. Феодалдық-абсолюттік құрылыстың
дағдарысы, міне, осында болды.
Ауыл шаруашылығының жағданы. Шаруаларды езу. Революция алдында
Францияның халқы 25 млн. шамасындай адам болды. Бүлар негізінен шаруалар
еді. Қалаларда не бары 2 млн. адам тұрды. Франция негізінен аграрлық ел
еді. Бүкіл табыстың 34 -тен астамын ауыл шаруашылығы берді. Барлық жер
дерлік дворяндар (сеньорлар) мен шіркеудің меншігі болды.
Жергілікті жағдайға байланысты жердің 75-інен 45-іне дейінгі бөлігін
шаруалар үсақ учаске түрінде мүрагерлік жағдайда пайдаланды, олар
помещиктер мен монастырьға қарайтын-ды. Жерді мырзаларша жыртатын ірі
помещиктік шаруашылық болған жоқ. Шаруалар өз учаскелерін өңдеді,
сеньорлар мен шіркеудің пайдасына көптеген феодалдық міндеткерлік атқарды.
Король мен дворяндардың аң аулау жөніндегі шексіз правосы шаруа
егістігіне үлкен зиянын тигізді. Шаруаларға егісгікті жоятын жабайы
көгершін мен коянды күртуға қатал тыйым салынды. Аң аулаудың кызығына
түскен аттылы сеньорлар шаруа егістігін таптады. Жүздеген сарай
маңындағылары, атталыар- балылары бар корольдың аң аулауы айналадағы елді
мекендерді күйзеліске ұшыратты.
Шаруалардың намысына тиетін міндеткерлік пен әдет-ғүрыптар да
сақталды. Түнде мырзалардың ұйқысын бұзбау үшін шаруалар замок маңындағы
көлшіктердің бақасын үркітіп отыруға тиіс еді. Сеньор кездесіп қалғанда
шаруалар басын иіп, оның қолын сүюге міндетті болды.
Сеньордан кететін немесе оның үстінен шағым айтатын жер болмады.
Сеньор шаруаларды өзі соттады немесе өзінің ырқынан шыкпайтын сот
тағайындады. Шаруалар шіркеудің пайдасына көптеген алымдар немесе ақшалай,
не заттай алынатын десятина деп аталатын төлем төледі. Мемлекеттік салық
өнімге салынатын жыл сайынғы салық, двадцатина деп аталатын жер салығы, жан
басы салығы, түзға салынатын салықтар да көп ауыртпалық түсірді.
Шаруалар жыл сайын адам басына еріксіз бағамен кем дегенде 7 қадақ тұз
сатып алуға тиіс болды. Тұз сату мемлекет монополиясы болатын. Тұзды
астыртын сатып алу жэне сату азапты жұмыспен жазаланды. Француз
шаруаларының негізгі кәсіптерінің бірі шарап жасау болды. Шарапқа арнаулы
салық салынды. [8]
Феодалдық төлемдер жэне шаруалардың сеньор пайдасына атқаратын
жұмыстары, мемлекеттік салықтар мен шіркеу десятинасы диқан табысының көп
бөлігін алды, оларды күйзеліске душар етті, жерін ұлғайтуға жэне өңдеуді
жақсартуға керек қаржыдан айырды. Сонымен феодалдық тэртіп ауыл
шаруашылығының өсуіне кедергі жасады. Шаруалар арасында барған сайын езуші
сеньорларға, жоғары дін басылар мен король өкіметіне деген ашу-ыза қайнады.
Алайда шаруалар өздерінің қараңғылығы және бытыраңқылығы нәтижесінде өз
бетімен революцияға көтеріле алмады.
Буржуазия феодалдық тәртіптердің жойылуына, сеньорлардың жерді еркін
сатып алып, сатуына, астық, шарап және басқа ауылшаруашылық товарларымен
кедергісіз сауда жасауына мүдделі болды. Деревняда феодалдың тәртіптерді
жою пісіп жетіліп келе жатқан революцияның басты мәселесіне айналды. Бұл
буржуазиялық революция барысында абсолютизм мен феодализмге қарсы буржуазия
мен шаруалардың одақтасуына жағдай жасады. Бай буржуазия өз үлесінің толық,
меншік иесі пайдасына феодалдық міндеткерліктерді жоюды қалады.
Өнеркәсіп пен сауданың жағдайы. XVIII ғасырда Францияда өнеркәсіп пен
сауда жедел дамыды. Парижде көптеген сәнді киімдер, түрлі мебель, сәнді
арбалар, зергерлік бұйымдар шығарылды. Революция қарсаңында астана халқы
жарты миллиондай адам болды. Оның негізгі бұқарасын қолөнершілер, кіші
шеберлер, жұмысшылар қүрады. Олар негізінен қаланың шығыс бөлігі мен қала
маңында тұрды.
Елдің солтүстік-шығысында мата, шілтер, жүн маталар өндіру ұлғая
түсті. Лион жібек тоқу өндірісінің маңызды орталығна айналды. Орталықтанған
ірі кәсіпорындар аз болды. Бұған корольдың қаружарақ шеберханасы, Брест пен
Тулондағы металлургия заводтары жатты.
Елде қолөнер өндіртсі басым болды. Бірақ қолөнершілердің көпшілігі
капиталистерге—алыпсатарлар мен шикізат тарйтушылардың кіріптарлығына
түсті. Революция қарсаңында өнеркәсіпті ұйымдастырудың кең тараған түрі
жүмысты қолөнершілрдің үйлеріне таратып беру болды.
Көтеген өндіріс ережелері бар ортағасырлық цехтардың сақталуы
өнеркәсіпке айтарлықтай кедергі келтірді.
Франциядан астықты, шарапты және өнеркәсіп бұйымдарын шетке шығарудың
өсуі француз буржуазиясының мықтап баюына әсерін тигізді.
Отарлармен сауда XVIII ғасырда 10 еседен астам ұлғайды. Бірақ шетке
шығаруды негізінен корольдан отарларда қандай да болсын товарлармен сауда
жасаудың айрықша правосын сатып алған компаниялар ғана жүргізе алды.
Буржуазияның қалың бұқарасы бұл артықшылықты жоюды және барлық капитялистер
үшін сауда кәсібіне толық бостандық беруді талап етті. Елде астық, шарап,
өнеркәсіп товарларымен сауда жасау біртіндеп өсе берді. Алайда сансыз ішкі
таможнялық баж салығы, елдің әр бөлігінде салмақ өлшемінің түрліше болуы
оған кедергі келтірді.
Сеньорлар мен монастырьлар олардың иеліктері арқылы товар өткізгені
үшін алым алды: провинциялардың шекараларында, қала заставаларында көптеген
баж салығы алынды. Бір бөшке шараптың немесе бір қап астықтың бағасы алысқа
тасымалдағанда бірнеше есе өсті. Ондаған мың солдаттар мен чиновниктер
таможняларды күзетумен, баж салығын алумен шүғылданды.
Революцияның негізгі себептері, оның пісіп жетіле бастауы. Сонымен
ауыл шаруашылығында да, өнеркәсіпке де, саудада да өндіргіш күштің өсуге
кедергі болып келген ескірген феодалдық тәртіптерді жою қажеттігі пісіп
жетті. Басқаша сөзбен айтқанда, өндіргіш күштердің өсуі ескірген феодалдық,
өндірістік қатынастармен қайшылықта болды. Францияда пісіп жетіле бастаған
буржуазиялық революцияның негізгі себебі, міне, осы еді. Жоғарыда
айтылғандай, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы
кайшылықтар XVII ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясының да себебі
болған еді.
Қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы мен феодалдық өндірістік қатынастар
арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі-барлық буржуазиялық революциялардың
негізгі себебі балды.
Король өкіметі феодалдық тәртіптерді табандылықпен қорғады, оны жоюға
кедергі жасады, бүл шаруалардың, қолөнершілердің, буржуазияның, сондай-ақ
уақыттың жаңа талаптарына феодалдық қүрылыстың сәйкес еместігін түсінген
дворяндардан шықкан алдыңғы қатарлы адамдардың өрши түскен наразылығын
тудырды. Революцияның пісіп жетілуі ұзаққа созылды, XVIII ғасырдың басынан,
әсіресе оның екінші жартысында жеделдей түсті.
Сословиелік құрылыс. XVIII ғасырдағы Францияда ауыл ша-руашылығындағы,
өнеркәсіп пен саудадағы феодалдық тәртіптер ғана қоғамдық дамуға матау
болып қойған жоқ. Оған дворяндар мен дін басыларының артықшылығы,
абсолюттік монархия, бүкіл феодалдық-абсолюттік кұрылыс кедергі болды.
Францияда халықтың ортағасырлық сословиеге бөлінуі сақталып келді.
Біріншісі — дін басылары, екіншісі - дворяндар еді. Бұл артықшылық
жағдайдағы екі сословие халықтың 4%-ке жуығын құрады. Бұлар салық төлемеді.
Мемлекеттің жоғарғы қызмет орны дворяндардың қолында болды.
Артықшылық жағдайдағы екі сословие бірігіп зиялылар мен шіркеу
феодалдарының тобын қүрады.
Революцияның алдында-ақ. Көптеген дворяндар саудамен және жұмысымен
айналысқан, жалдамалы еңбекті қолданған, сөйтіп абсолютизмге шек қоюға
мүдделі болған Англиядан өзгеше, Францияда мүндай алдыңғы қатарлы немесе
жаңа дворяндар аз болды. Барлық дворяндар дерлік шаруалардың феодалдық
міндеткерлігі есебінен өмір сіүрді, сондықтан революцияға өшпенділікпен
қарады.
Буржуазия, шаруалар, қолөнершілер, жұмысшылар барлығы жиылып үшінші
сословиені қүрады.
Арамтамақ дворяндардың азғындауы жэне әулеттер. XVIII ғасырда
дворяндар мен король өкіметінің беделі бірте-бірте кеми берді. Дворяндар
азғындай түсті. Олар енді әскери қызметпен де, чиновниктік қызметпен де
жанын кинағысы келмеді, король сарайының маңында тұруға тырысты, сөйтіп
барған сайын пайдасыз, думанды сословиеге айналды. Феодалдық тэртіптердің
озбырлығы нэтижесінде Францияның шаруашылық жағынан Англиядан артта қалуы
соғыста жеңіліп қалуына жағдай жасады. Флот қүлдырап, ағылшын флотынан
әлдеқайда әлсіз болды. Франция Англиямен Және Пруссиямен жүргізген
Жетіжылдық соғыста (1756—1763) ауыр соққыға үшырағаннан кейін Канададан,
Ост-Индиядағы барлық отарларынан дерлік айрылды. Бұл сәтсіздіктер
буржуазияның наразылығын тудырды, әулетке шабуылды күшейтті. [6]
XVIII ғасырда король сарайы бұрынғыдан да сәнденді, алайда оның
сырттай жарқыраған көрінісі тамыры терең кеткен іріп-шіруді және абсолюттік
монархияның дағдарысын бүркемеледі. Король XV Людовик уақытының көбін ойын-
сауықпен, аңшылықпен өткізді. Өкіметті министрлер мен корольдың сүйікті
әйелдері басқарды.
Дворяндар мен ақсүйектердің көпшілігі ойын-сауыққа беріліп, азғындық
өмір сүрді.
Әдетте, жоғарғы мансап ақшаға сатылды, сатып алынды немесе сарай
маңындағы байланыстар негізінен, көбіне тегіне немесе жеке өзінің
өктемдігіне қарай ешбір қабілетсіз адамдарға таратылды, бұл әскери іс пен
елді басқарудың күлдырап кетуіне себепші болды.
Үлде мен бүлдеге оранып, байлық қызығына шомылған ақсүйектер,
болашаққа немқүрайды қарады. Өзімізден кейін топан су қаптаса да мейлі
деген сөзді XV Людовик айтты деседі. Абсолюттік монархия мен феодалдық
тәртіптерді талқандаған революция сол топаң су болды.
XV Людовик қайтыс болғаннан кейін мінезсіз, дөрекі XVI Людовик таққа
отырды. Ой-өрісі тапшы және жалқау король мемлекет ісіне жолағысы келмеді,
оны король советінде талқылағанда көңіл бөлмей, советте қалғып отыратын.
Оның ең ұнататын кэсібі тамақты тоя жеу, аң аулау, ағаш ұсталығы болды. Ол
халық тағдырына немқұрайды қарады.
Король саясатта өзінің әйелі, Австрия принцессасы Мария-Антуанеттаның
кеңесін тьңдады. Корольдың, ысырапшыл, жеңілтек әйелі халыққа жирене
қарады, абсолюттік монархияны сақтап қалуды жан-тәнімен жақтады. Сән мен
той-думанға орынсыз ысырап күннен-күнге өсе берді. Реформа жасауды және
сарай маңы шығындарын азайтуды ұсынған министрлер король әйелінің талабы
бойынша қызаметтен қуылды. Халық австриялық король әйелін жек көрді,
бақытсыздықтың негізгі себепшісі сол деп білді.
Буржуазия және халық бүқарасы. Фраңцияның халқының саны жағынан көп,
үшінші сословиеге жататын негізгі бұқарасы таптық құрамы жағынан эр текті
болды. Онда көпестер, мануфактура қожайындары, банкирлер— буржуазия табы
басшы жағдайда болды.
Елде қаланың ұсақ буржуазиясы — қолөнершілер, ұсақ дүкен ұстаушылар
өте көп болды. Жұмысшы табы жаңа ғана қалыптаса бастады. Мануфактура
жұмысшыларының, цехтың кіші шеберлері мен шәкірттерінің, деревня
қолөнершілерінің, күндік еңбекпен айналысатын маусымдық жұмысшылардың
жағдайы өте ауыр болды. Жұмыс күні күн шыққаннан қас қарайғанша созылды.
Қожайындар жұмысшыларға қысымшылық көрсетті, әрбір кемшілігі үшін айып
салды.
Үшінші сословиенің қай тобы болса да дворяндар мен дін басыларының
артықшылығын жоюға және король өкіметін тежеуге тырысты.
Сословиелік құрылыс пен абсолютизмді жою да пісуі жеткен буржуазияның
революцияның аса маңызды міндеттерінің бірі болды. Алайда дворяндар мен
король сарайы өкімет бөлігінен айрылғысы келмеді. Буржуазия революңиялық
күреске аттануға дайын халық бұқарасынсыз феодалдык тәртіптерді құлатуды
іске асыра алмады. Бірақ халық бұқарасы бытыраңкы болды, онда нақты қимыл
программасы болмады. Мұндай жағдайда революцияны тек буржуазия ғана басқара
алатын еді.
Францияда буржуазияның халық бұқарасымен бірге абсолютизм мен
монархияға царсы күресуі үшін жағдай қалыптасты. Алайда буржуазия мен
халықтың төменгі тобының мақсаттары мүлде басқаша еді. Буржуазия ешбір
кедергісіз баю бостандығына үмтылды. Халықтың төменгі тобы да буржуазия
сияқты, феодалдық тәртіптерді жоюға мүдделі болды, сонымен бірге мол
байлыкқа да тежеу салғысы келді.
1.2. Алдынғы қатарымыз буржуазия мен халық бұқарасының
идеялары.
Католик шіркеуі абсолютизмді және феодалдық тәртіп атаулының бәрін
қорғады, бұлардың бәрін де құдай жаратты деген соқыр сенімді халық арасында
қолдауға тырысты. Алайда алдыңғы қатарлы жазушылар мен ғалымдар
революциядан бұрын-ақ абсолюттік монархия мен феодалдық құрылысты сынай
бастады. Ол ғылым мен оқуды дінге қарсы қоюды, көтеріліп келе жатқан
буржуазия мен халықтың мүдделерін қорғап бас көтерді. Қоғамдық ойдың бұл
бағыты Ағарту деп аталып, оның өкілдері тарихқа XVIII ғасырдың ағартушылары
деген атпен енді. Ағылшын және американ буржуазиялық революциялары
идеяларының француз ағартушыларына айтарлықөтай ықпал етті.
Ағартушылардың феодалдық тәртіптерге қарсы, жеке кәсіп-керліктің
еркіндігі, жеке адамды және қоғамды шіркеү мен абсолютизмнің езгісінен азат
ету жолындағы жалынды сөздерінің аса зор маңызы болды — олар адамның ақыл-
ойын буржуазиялық революцияға әзірледі. XVIII ғасырдың ағартушылары озық,
идеялар ұсынды, яғни бұл идеялар күні өткен тэртіптерді жойып, неғүрлым
прогресшіл тэртіптерді енгізуге бағытгалды.
Дворян-чиновниктің баласы, ол аса көрнекті ағартушының бірі болды.
Монтескье өзінің шығармаларында абсолюттік монархияның кеселін-король
өкіметінің бассыздығын, сарай маңындағылар мен ақсүйектердің жүгенсіздігін,
әділетсіз басқыншылық соғыстарды келемеждеді, халықты күйзеліске үшыратқан
салықтарды сынады.
Монтескье мемлекет құрылысының ең жақсы түрі Англиянікі сияқты тежеулі
конституциялық монархия деп есептеді. Ол әсіресе, жеке меншіктің
мызғымастығына және жеке адамның бас бостандығына— заңның тыйым
салатынынан басқанын бәрімен айналысу мүмкіндігіне ерекше мән берді.
Монтескьенің көзқарастары ауқатты самарқау буржуазияның және алдыңғы
қатарлы дворяндардың — абсолютизмді тежеуді жаңтаушылардың көңіл құпия
көрсетті. Оның идеялары бүкіл Европа мең Америкада кеңінен белгілі болды.
Вольтер (1694-1778). XVIII ғасырда көптеген саяси және тарихи
еңбектердің, дастандардың, романдардың, повестер мен пьесалардың авторы
Вольтер аса зор ықпалға ие болды. Оның шіркеуді және феодалдық тәртіптерді
сынауы, өткір әрі қисынды баяндауы, тамаша әрі мэнерлі бейнелеуі оған өз
заманының алдынғы қатарлы адамдарының ақыл-ой тәңірі деген даңқ әкелді.
Шіркеулік түнекті, діни фанатизмді (бір беткейлікті) әшкерелеумен,
дворяндардың және дін басыларының артықшылығын келемеждеумен Вольтердің
даңқы шықты. Ол корольдық шіркеуге карсы сұмырайды таптаңдар деген ұран
көтерді. Вольтер құдайды әрдайым табиғат құбылысы мен адамның әрекетіне
араластыру жөніндегі шіркеу ілімін мазақ етті, алайда ол атеист болған жоқ.
Ол дінді халық үшін, халықты көнбісті жағдайда ұстау үшін сақтау керек деп
есептеді.
Оның мынадай сөадері көпке мэлім: Егер күдай болмаған күнде, оны
ойдан шығару жөн болар еді. Вольтер кедейдерді жиренішпеи құлқұтан деп
атап, бұларды дармен және тозқпен қорқытып ұстау керек деді. Ол деревняға
күдайсыздарды орналастыратын болсс, сол жалғыз деревняның өзін басқару
мүмкін болмаған болар еді деді.
Ірі меншікті тежеу жөніндегі қандай да болсын пиғыл Вольтерге
байларды кедейлердің тонауын қалайтын жарлы-жақыбайдың сәуегейлік ойы
сияқтанып көрінді. Ол дворяндардың артықшылығы жөнінде: егер дворяндар
өкшесіндегі шпорын, ал шаруалар ер-тоқымын арқалап туатын болса,
дворяндардың туа біткен праволарына сенуге болар еді дейтін. Дегенмен, ол
феодалдық міндеткерлікті жоюды тегін жүргізбей, сеньорлардан сатып алу
арқылы жүргізу қажет деп есептед. Вольтер тәртіптің өзгеруін революциядан
емес, тақта отырған білімді де білікті патша ағзам-философтан (данадан)
күтті.[9]
Вольтердің идеялары абсолюттік монархияның озбырлығын тежеуді, католик
шіркеуінің ықпалын әлсіретуді, феодалдық тәртіптерді жоюды қалаған, бірақ
халық бүқарасынан үрейленетін ірі буржуазия мен алдыңғы қатарлы
дворяндардың көзқарасын көрсетті. Вольтер Монтескье сияқты революцияны
қаламаса да, өзінің феодализмді, абсолюттік монархияны және католик
шіркеуін сынауымен революцияның пісіп жетілуіне жағдай жасады. Руссо
(1712—1778). Швейцариядағы қолөнерші-сағатшының баласы Жан Жак Руссо бала
кезінен-ақ қара халыққа үйір болды, қаланың бай шонжарларының оларға
қысымшылығын көріп өсті. Кейінірек Руссо Францияға орналасқанда
дворяндардың дырдуманмен өмір сүруі оны таң қалдырды. Руссо дворяндардың
азғындығы мен ысырапшылдығын айыптап, қарапайымдылыққа, сабырлылыкқа,
табиғатқа жақын болуға шақырды. Ағылшын революциясындағы левеллерлер
сияқты, ол да адамдар право жағынан тең болып туады, ел билігін өздері
белгілеуге жэне тиранды қүлатуға халықтың правосы бар деп есептеді. Оның
мұраты бай да, кедейі де жоқ тең праволы ұсақ меншік иелерінің қоғамы еді,
мұнда бір-бірінің мүддесіне нұқсан келтірмей бәрі бірдей еңбектенетін болуы
тиіс. Руссо ұсақ меншік қана заңды әрі эділетті деп есептеп, феодалдардың
меншігін жоюға, бай капиталистердің мүлкі мен сән-салтанатына тежеу қоюға
шақырды. Оның пікірі бойынша байларға салық ауыртпалығының мүмкіндігінше
көп бөлігін салу үшін оларға үдеме салық салынуы тиіс.
Осының барлығынан Руссоның халықтың қалың бүқарасының— шаруалардың,
қолөнершілердің мүдделері мен көңіл күйін білдіретінін көреміз. Оның
кемшілігі қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуін болдырмай үсақ жеке
меншікті сақтау мүмкіншілігіне сенуінде еді. Руссо жеке меншікке
негізделген феодалдық жер иеленушіліксіз және сословиелік артықшылықсыз
қоғам құруды тілеп, іс жүзінде ол буржуазиялық қоғамды нығайтуды уағыздады.
Оның идеялары революцияшыл ұсақ буржуазияның туына айналды.
Мелье (1664—1729). Шаруаның баласы, кейін селолық священник Жан Мелье
шаруаның мүшкіл халін көзімен көрді, деревня кедейлеріне жан-тәнімен
берілді. Мелье өлгеннен кейін оның қалық қолжазба күйіндегі Өсиеті
қалды,бұдан оның діни қызыметіне қарамастан,дін атауларының бәрі де жалған
екеніне, феодалдық тәртіптерді ғана емес, жерге жеке меншікті де түгелдей
жою қажеттігіне көзі жеткенін көреміз.
Мелье дінді өрескел алдау деп, дворяндар мен корольдарды адам
денесіндегі қатыгез арамтамақ және барып тұрған мейірімсіз, нағыз
малғұндар, оларды аяусыз жою керек деп жариялады. Мелье меншікті және
қанаушылардың артықшылығын жою жағында болды. Ол жоқшылық, басқан,
сеньорлар мен дін басыларының қыспағындағы село кедейлерінің революциялық
талабын көрсетті, ортақ жерде барлығына бірдей міндетті коммунистік негізде
еңбек етуге шақырды. Мельенің идеялары алғашқы кезде Өсиеттің қолжазба
көшірмесі ретінде тарап, баспа-сөзде XVIII ғасырдың екінші жартысында ғана
белгілі бола бастады.
Энциклопедияшылар. Дидро. Жазушы әрі философ Дени Дидро бастаған
бірқатар ағартушылар 1751 жылдан көп томды Ғылым, өнер және кәсіп
энциклопедиясын шығара бастады.
Оның авторларының ішінде Вольтер, Руссо және басқа белгілі жазушылар
болды. Олар өз заманындағы ғылыми білімдер мен алдыңғы қатарлы идеяларды
бір жүйеге келтіруді және мазмұндауды өздерінің алдарына мақсат етіп қойды.
Ол кезде, ең алдымен феодалдық-абсолюттік тәртіптерді сынайтын, оларды
жоюға шақыратын идеялар ғана озық, идеялар болып есептелді.
Энциклопедияда математикадан, астрономиядан, географиядан, физикадан,
химиядан жэне түрлі өндіріс технологиясынан тұжырымды мақалалар берілді.
Өнеркәсіп бұйымдарын дайындаудың, ауыл шаруашылығын жүргізудің озат
тәсілдері жазылды, бұлар елдің өндіргіш күштерін дамытуға көңіл аударды.
Энциклопедия авторлары адамның бүкіл өмір әрекетінің негізінде дін
емес, парасаттылық, оқу-ағарту мен ғылым жатуға тиіс екенін көрсетті. Ол
дін мен шіркеуді сынады, корольдардың жеке билігін, сословиелік
артықшылықтарды, шаруалардың феодалдық міндеткерліктерін, тағы Сонымен
катар энциклопедияшылар жеке меншікті, еркін кәсіпкерлікті қорғады, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіп пен саудаға қысым жасау атаулының бәрін жоюды
қолдады, сословиелі қоғамды сынады. Олар үлт, яғни бүкіл француз қоғамы
сословиеге бөлінген азаматтардан емес, заң алдында тең праволы және тең
міндеттері бар азаматтардан тұруға тиіс деп жариялады.
Энциклопедияның басылып шығуы үкіметті үрейлендірді. Оның алғашқы
томдарын өкіметтің бұйрығымен өртеп жіберді, алайда қанша кедергі
жасағанмен, Энциклопедияның жарыққа шығуы тоқталған жоқ. Ол француз
ағартушыларының алдыңғы қатарлы ғылыми және саяси-көпшілік ойларының
неғұрлым жанжақты ескерткішіне айналды.
Ағартушылардың алдыңғы қатарлы идеялары революцияны дайындауда және
оның барысында маңызды роль атқарды, оның идеологиялық алғышарты болды.
Революциялық жағдайдың қалыптасуы. Революцияның неге болғандығын
түсіндіру үшін, біріншіден, оның негізгі себептерін, екіншіден,
революциялық, жағдайдың қалай қалыптасқанын, яғни революииялық дүмпуге
тікелей апаратын жағдайды білу керек.
Өндіргіш күштер мен олардың дануына кедергі болып отырған ескі,
феодалдың өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтар буржуазиялық
революцияның негізгі себебі болды. Нығайып алған буржуазия абсалюттік
монархияға да, феодалдық тәртіптерге де көнгісі келмеді. Халық та
дворяндарға қарсы тұруға әзір еді.
Бұрыннан-ақ пісіп жетілген революциялық дүмпуге түрткі болатын
революциялық жағдайды революцияның негізгі себептерінең ажырата білу керек.
1789 ж. қарсаңында Францияда осындай жағдай пайда болды. Бұл кезде билеуші
жоғарыдағылар мен төмендегілердің, яғни халық бүқарасының жағдайлары
бір мезгілде шиеленісті және халықтың саяси белсенділігі артты. В. И. Ленин
революциялық жағдайдың үш белгісі —
күйзелуінің әдеттегіден де күштірек шиеленісе түсуі, соның нәтижесінде
халық бұқарасының саяси бесенділігінің күшейе түсуі балып табылады деп
көрсетті.
Біріншіден, революция алдындағы Англиядағы сияқты король қазынасы
біржолата босап қалды. Король финанс жағдайы тұйыққа тірелгендіктен 175
жылдан бері (1614 жылдан) жиналмай келген Бас штаттарды шақыруды үйғарды.
XVI Людовик Бас штаттардан жаңа заемдар мен салыққа келісім аламын дел
үміттенді. Басқаша айтканда, абсолюттік монархия енді бұрынғыша басқара
алмады.
II бөлім. Революцняның ахуал.
2.1. Ревалюцияның басталуы ұлы буржуазия өкімет басында.
Жоғары топтардың жұргізіп отырған саясаты онсыз да революция
қарсаңында елде қалыптасып отырған революциялық жарылысты тездете түсті.
Таққа 1774 жылы келген Людовик XVI королге одан бұрынғы король Людовик XV
күйзелген шаруашылық пен қарыз ғана қалдырды. Елде тұрмыс нашарлады. Жер
иелері шаруаларды қанауды тіпті күшейтіп жіберді. Әскерге офицерлік
қызметке төрт атадан бері дворян атағы бар адамдар алынды. Бұл әскердегі
король үкіметінің ықпалын күшейту эрекеті еді. Сондайақ 1784 жылы тоқылатын
орамалдардың ені, ұзындығы белгіленді. Сыртқы саясаты да буржуазияның
ойынан шықпады. 1786 жылы Англиямен сауда келісімін жасады, ол француз
өнеркэсібіне зиян келтірген келісім болды. Англияда өндірілген арзан
тауарлардың Францияға еніп кетуіне мүмкіндік берді. Осының бэрі
революциялық ахуалды тудырды. В. И. Ленин атап көрсеткен революциялық
ахуалдың үш белгісі қалыптасты.
Елді корольдің жеңіл мінезді әйелі басқарды. Күнделікті қызықты өмір
сүру әрекеті елдің алдында оның және корольдің беделін түсірді. Мемлекеттік
қарыз өсті. Жаңа заемдар шығарды. 1789 жылдың қарсаңында мемлекеттік қарыз
көлемі — 4,5 миллиард сомға жеткен. Елде енеркәсіп — сауда дағдарысы
жасалды. Жұмыссыздар пайда болды. Мұқтаждық шегіне жетті.
Осы дағдарыстан шығудың жолын іздеп аласұрған король үкіметі 1789 жылы
5 мамырда сонау 1614 жылдан бері шақырылмаған Бас штаттарды — үш сословие
өкілдерінің жиналысын шақыруға мәжбүр болды. Жоғары екі сословие өкілдері
корольдің екі жағына жұмсақ креслоларда шалқая орналасса, үшінші
сословиенің алақүла киінген өкілдері залдың ең артқы бөлігінен орын алды.
Үшінші сословиенің 600 өкілінің қоғамдағы қүқықсыздығы осы жердің өзінен-ақ
сезіліп тұрды.
Король өзінің сөзінде қазнаның ортайып кеткендігі жаңалықтар талап
етудің көбейіп кеткендігіне өзінің өкпелі екенін айта берді. Король ел
күтіп отырған реформалар туралы ештеңе айтпады. Оған негіз де бар. Бас
штаттардың бұл отырысына 47 епископ, 41 аббат, 200-ден аса кюрелер катысты.
Ең басты келіспеушілік дауыс берудің төңірегінде күшейді, бұрынғы
тэртіп бойынша сословие бөлек-бөлек дауыс берсе, үшінші сословие саны көп
болса да дауыс ала алмайтын еді. Енді үшінші сословие әр адамның дауыс
беруін енгізуді талап етті. Оған бірінші жэне екінші сословие өкілдері,
әрине, келіспеді. Үшінші сословие өкілдері өздерін ¥лттық жиналыс деп
жариялап, бұдан былай салынатын салықтар мен түрлі шешімдер бізбен
келісілуі керек,— деп мэлімдеді. Тағы бір кызығы, діни сословиенің төменгі
топтарының өкілдері, тіпті дворяндардан да ұлттық жиналыс жағына шыға
бастады. Бұл жоғарыда айтылып кеткен жоғарғылардың дағдарысының тереңдей
түскендігін паш етті. ¥лттық жиналыс 1789 жылы 9 шілде француз халқының
атынан заң шығаруға хүқығы бар Құрылтай жиналысы деп жариялады өзін (граф
Мирабо, Сиейес, ле Шапелье, Бариав). Граф Мирабо осы оқиғалар болып жатқан
кезде-ақ өзінің көзқарасын білдіріп алды. Бұл ұлы революция ешқандай
зиянсыз, көз жасынсыз жүзеге асады—деген еді, ал шын мәпінде революция элі
басталған жоқ, тек қарсаңы ғана болатын. [5]
Революцияның басталуы. Революция Парижде басталды. 13 шілде күні халық
өкілдері ұлттық жиналысты қорғау үшін жиналды. Король үкіметінің
контрреволюциялық әрекетіне тойтарыс беру үшін ұлттық гвардия қүрылды.
Ортағасырлық зорлық-зомбылықтың бетбейнесі — Бастилия Қамал-түрмесің алуға
ұмтылды. Бүл 14 шілде күні болатын. Көтерілісшілерден 100 адам өлді.
Пышақпен, мылтықпен, қанжармен қаруланған халық Бастилияны алды. Бұл күн
(14 шілде) бүгінгі күнге дейін француз халқының ұлттық мейрамы болып отыр.
Париждегі халық көтерілісінің жеңуі үлкен оқиға болды. Король үкіметі мен
шексіз билікті күлатты. Ірі буржуазияға үкімет билігін алып берді. Олардын
өкілдері Париж муниципалитеттеріне отырып алды. Буржуазияға дворяндардың
либерал бөлігі қосылып кетті.
Париждегі рсволюцияның жеңуі бүкіл елде революциялық қозғалыстың
өрлеуіне дабыл болды. Қалаларда буржуазияның өкілдерінен тұратын
муниципалитеттер құрыла бастады.
Революцияға қатысқан әлеуметтік топтар мен әлеуметтік топтардың
революциялық белсенділік дәрежесі қандай болды деген заңды сұрақ тууы
мүмкін. Әрине, үшінші сословиеге кіретін топтар өкілдері мүлкі, өмір сүру
ерекшелігі, білім тағы басқа жағынан бірдей болған жоқ. Бірақ революцияның
бірінші кезеңінде бүлардың бәрі бірдей дәрежеде өзінің жалпы жауы —
феодалдық-абсолютистік қүрылысқа қарсы күресті.
Халық бұқарасы — шаруалар мен плебейлік топтар революцияда зор
қозғаушы роль атқарды. Олардың батылдығы, батырлығы революцияны жеңіске
жеткізді, алға тартты. Осылардың белсенді қатысуы бүл революцияға
буржуазиялық-демократиялық сипат берді.
Алайда, революцияға бүлар жетекшілік жасай алмады, ол кезде әлі жас,
прогресшіл буржуазия революцияға жетекші болды. Францияның буржуазиясының
ерекшелігі бүл революцияда ол халықпеи одақтасты. Бірақ революция тереңдеп,
өрлеген сайын буржуазияның түрлі топтарының экономикалық және саяси
мүдделері айқындалып, революциядан кете бастады. Олар әуелі консервативтік
топқа, кейін контрреволюциялық топтарға айналып кетіп отырды.
Сонымен революцияның 14 шілде күнгі жеңісі нэтижесінде үкімет басына
буржуазияланған либерал дворяндармен одақтасқан ірі буржуазия
(буржуазиялық аристократия) келді. Олар — банкирлер, ірі мануфактура
иелері, кәсіпорын иелері, кеме қожайындары, ірі саудагерлер, ірі үй
қожайындары, буржуазиялана бастаған бай жер иелері, Міне, осылар енді
қолдан келгенше революциялық өрлеуді бәсеңдетіп, қолға түсірген
биліктерінен айрылып қалмаудың жолдарын қарастыра бастады. Сондай
шараларының бірі ұлттық гвардияда қарапайым халық өкілдерін көбейтпеу
әрекеті болды. Оған мүше болу үшін өте қымбат түратын киім кию керек болды,
оған жай халық өкілдерінің шамасы келмеді.
Революцияны кідірту саясатын өте шебер жүргізген адам граф Мирабо.
Граф Мирабо шексіз билікті сынады, күлатуды қолдады. Солай бола түра өзі
ірі аристократия отбасынан шыққан адам ретінде абсолюттік басқару орнына
Францияда Англия монархиясына жақын келетін парламенттік монархиялық
басқарудың түрін жүзеге асыруды қолдады. Бұл деген сөз — король билігі
сақталады. Бірақ оның бұрынғы абсолютті басқаруына конституция қабылдату
арқылы шек қойылады.
Бұл ірі буржуазия мен либерал дворяндар жэне оның конституцияшылдар
партиясы барлық ұйымдарды басқаруда басты роль атқарды.
Осы алғашқы күндері, Құрылтай жиналысында екі топ — оңшыл жэне солшыл
топтар қалыптасты. Оңшылдар ескі тәртіпке соққы бергісі келген жоқ, онымен
келісуді ойлады.
Ал солшыл топ болса революцияның жеңісіне масаттанып әлі ойланып
үлгірмеген еді. Үшінші сословиеге кіретін түрлі топтардың арасындағы
айырмашылық әлі анықталып болмаған еді. Сондыктан да олардың арасында
революцияның бірінші кезеңінде граф Мирабо мен либерал дворян маркиз
Лафайеттің беделі жоғары болды.
Үкімет басына келген ірі буржуазия мен либерал дворяндардың мақсаты
олардың бірінші күнгі шешімдерінен айқын көрінді. Мысалы 4—11 тамыз күнгі
шешімінде феодалдық тәртіп толық жойылмады деді. Ал, шындығында, ол
бірқатар түкке түрмайтын міндеткерліктерді жою болып шықгы. Ал жермен
байланысты міндеткерліктерді шаруалар өте қымбат көлемде сатыл алуға тиіс
болды.
Бұлардың ойының арамдығын бірінші болып сезген, таныған Халық досы
газетін шығарушы, бұрынғы атақты дәрігер, ғалым, кейіи өз халқының бақыты
үшін осының бәрін тәркі еткен жалынды ревалюционер француз халқының ардақты
үлы Ж. Поль Марат болды. Ол осы газетте өзінің түпкі мақсатын былайша
айқындады: Мен еш аяусыз екі жүзділерді әшкерелеп, байлыққүмар адамдарды
қоғамдық істерден тайдыру үшін күресемін.
Кұрылтай жиналысы 1789, жылы 28 тамызда Адам жэне азамат құқығы
туралы декларация қабылдады. Бұл декларация ұлттың билігін жариялады.
Бостандық, меншік, қауіпсіздік, қаналуға қарсылық сияқты адамның табиғи
қүқығын мойындады. Бірінші бабында адам кұқық жөнінде тең болып туады жэне
солай болып қалады деп көрсетеді. Бірақ Декларәцияның 17 бабында меншік
қасиеті жэне оны ешкім бұзуға болмайтын құқық екендігі атап көрсетілді.
Бұл өз заманы үшін прогрессивті құжат. Онда жарияланған бостандық,
теңдік туысқандық ұраны бүкіл Еуропаға революциялық ықпал жасаған данқты
ұран болды. Бүл қүжат буржуазиялық сипаттағы қағидаларды жариялады. Әсіресе
жеке меншіктің сақталуы жарияланған тендіктің шын теңдік еместігін паш
етіп, капиталистік қауымға қажетті негіз жасады. Өндіріс құрал-жабдықтарына
жеке меншік жойылғанда ғана шын теңдік жасалады.
Құрылтай жиналысы 1791 жылы 13 қыркүйекте королъге конституцияға қол
қойдырып, бекіттірді. Францияда конституциялық монархия орнады. Конституция
корольге зор билік берді. Екінші тарауының бірінші бөліміыің бірінші
бабында король билігінің мүрагерлік сипаты, оның жеке басы қасиетті, қол
сұғылмайтын,—дей келе, заң мен ұлтқа қызмет ететіні, оның билігінің заңыан
жоғары емес екені атап көрсетілді.
Сайлауға мүліктік шек қойылды. Халықтың пассив деп аталған тобы
дауыс беру құқығын ала алмады, себебі мүлкі жоқ, сайлау салығын төлей
алмады. Конституция бойынша жасалған конституциялық монархиялық басқару,
әрине, абсолютистік басқаруға қарағанда алға басқандық болды, бірақ Адам
жэне адамзат қүқығы декларациясына қарағанда кері шегініс жасаған қүжат.
Декларацияда теңдік принципі жарияланған болса, конституцияда сайлау салығы
арқылы, халықты актив жэне пассив деген екі топқа бөлуі арқылы мүліктік
жэне саяси теңсіздікті мәңгі етуге тырысты. [2]
Конституция бойынша заң шығару билігі Заң шығарушы жиналысқа берілді.
Заң шығарушы жиналыс өз жүмысын 1791 жылы 1 қазанда бастады. Бұл жиналыста
констутцияшыл — фельяндар басым болды.
Заң шығарушы жиналыста бүларға қарсы Якобии клубымен байланысты
оппозиция қалыптасты, екі бағытты болды. Біріншісі — жирондистер тобы бұлар
сауда — өнеркәсіп жэне бірқатар жер иеленуші буржуазиямен байланысты топ,
фельяндардан ерекшелігі буржуазиялық реслубликаны жақтады. Ал нағыз
солшылдар — яғни Робеспьерді жақтаушылар саны жағынан көп болған жоқ. Әуелі
бүлар жиропдистермен бірге фельяндарға қарсы күресті, бірақ бірте-бірте
революция тереңдеген сайын жирондистермен монтаньярлардың (таулық бүларды
залда жоғарыдағы орындықтарда отырғандықтан осылай деп те атады) арасындағы
қайшылық күшейе түсті.
Әуелі Құрылтай жиналысының, кейін Заң шығарушы жиналыстың демократияға
қайшы зандарына қарсы күрескен саны аз болса да, салиқалы күш М. Робеспьер
бастаған солшыл демократиялық топ болды. Робеспьер адвокаттың баласы,
кішкентайынан тас жетім, өмірдің тауқыметін тартып өтті. Өте еңбекқор,
алған бетінен қайтпайтын болып өсті. Соның арқасыыда юридистикалық білім
алды. Адвокатурамен айналысты. Ол өзінің жалынды сөздерінде Байлар бэрін
иемденгісі келеді, бэріне қожайыыдық жасағысы келеді. Халық мүддесі — ортақ
мүдде, байлардың мүддесі — жеке бас мүддесі,— деп жарияға жар салды.
Ізденген оқушыға М. Робеспьердің үш томдық таңдамалы шығармаларын (II, III
том, 1965 жылы Москвада басылған) оқуға кеңес береміз. Бұл томдарда әр
кезде сөйлеген сөздері сол күйінде яғни хаттамалық сипатта берілген, оқуға
жеңіл, Робеспьердің қас қақпас батылдығы мен сатылмайтындығына нақты көз
жеткізуге болады.
Заң шығарушы жиналыс бірінші күннен-ақ халыққа ұнамады. Елдің
экономикалық жағдайы нашарлай түсті. Өнеркәсіп онімі азайды. Жүмыссыздық
пайда болды. Азық-түлік бағасы өсті. Революцияның басты мэселесі шешілмеді.
Феодалдық канаудан құтылғанымен шаруа жер ала алмады (Бұл туралы өз алдына
сөз болады). Аристократия, дің басылары елде жасалып жатқан
өзгерістерге ашық түрде қарсы шықты.
Контрреволюциялық элементтер Еуропаның феодалдық-абсолютистік
державаларымен Франциядағы революцияны тұншықтыру үшін астыртын келіссөздер
жасай бастады. Революциялық мерезден құтылу үшін 1791 жылы 27 тамызда
Австрия мен Пруссия Пильниц декларациясын жариялап, революцияшыл Францияға
қарсы коалиция құруға келісті. Әркайсысы 40— 50 мыңнан солдат шығаратын
болды.
Бұны XVI Людовик және оның әйелі Мария-Антуанетта қуана қарсы алды,
сондай-ақ Лафайет және басқа бірқатар фельяндар да қолдады.
Жирондистер монархиялық мемлекеттерге қарсы тез арада жеңімпаз соғыс
жүргізіп, сауда-өнеркәсіп буржуазиясына қажетті сыртқы рынок жасап, жер
алғысы келді. Бүл арандату болар еді. Жирондистердің бұл авантюристік
саясатын бірнші болып түсінген М. Робеспьер болды. Жирондистердің
революцияны Экспорттау әрекетінің қауіптілігін түсіндірді. Робеспьерді Ж.
П. Марат қолдады.
Монархиялық мемлекеттердің коалициясына Франция соғысты бірінші болып
жариялады, солай бола түрса да бұл Франция үшін әділетті соғыс болды.
Солдаттардың патриотизмінде еш кемістік болмады, тек Ро-беспьер алдын ала
болжап айтқандай, армияның қолбасшылары (Лафайет, Люкнер, Рошамбо)
контрреволюциялық пиғылда болғандықтан әскердің батыл қимыл жасауын
қаламады. Сөйтіп, өз әрекеттерімен қарсылас-тардың табысқа жетуіне қолайлы
жағдайлар жасады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz