1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастыру
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты
1. 2 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастыру ерекшеліктері
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары
2. 2 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты
1. 2 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастыру ерекшеліктері
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары
2. 2 1.2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеудің өзектілігі. Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы сәби кезінен басталады. Ол үшін балаға барлық жағдай жасалуы керек. Өмірге келгенәрбір бала бақытты болуы тиіс. Бұл-баланың басты құқығы. Балалар-еліміздің бүгіні мен ертеңі. Мемлекетіміздің басты байлығы, әрітірегі. Сондықтан балаға тиістідәрежеде жағдай жасап, денсаулығынжақсартып, өмірін гүлдендіріп, саналытәрбие мен сапалы білім беру-біздіңбастымақсат.
Тәрбие баланың дүниеге келген сәтінен басталады. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет-ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылысиармен, адамдардаң еңбегімен, қарым-қатынасымен танысады. Елбасымыздың Жолдауында еліміздегі барлық мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді арттыру мақсатында «Балапан» бағдарламасы әзірленіп, оны іске асыру жұмыстары тапсырылғаны баршамызға мәлім. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде [1]. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала санына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы балабақша.
Балабақшаның күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе – баланың денсаулығы, тәртіпті де ақылды бала өсіру, алғашқы білім нәріне жол ашу. Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті.
Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі, білім мен тәрбие берудің алғашқы сатысы - балабақша. Балалардың білім алуға, еңбекке, қоршаған ортаға бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қорының, ойлау қабілетінің дамуы мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың жеке басының тұлға ретінде дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Олбаланың өзін қоршаған ортасы, қарым-қатынасы (үлкендер мен және құрбыластарымен) ойын, балабақшадағы іс-әрекеті баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл баланың айналадағы дүниеге, заттармен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға деген түсініктерін дамытады.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс.
Тәрбие баланың дүниеге келген сәтінен басталады. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет-ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылысиармен, адамдардаң еңбегімен, қарым-қатынасымен танысады. Елбасымыздың Жолдауында еліміздегі барлық мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді арттыру мақсатында «Балапан» бағдарламасы әзірленіп, оны іске асыру жұмыстары тапсырылғаны баршамызға мәлім. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде [1]. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала санына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы балабақша.
Балабақшаның күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе – баланың денсаулығы, тәртіпті де ақылды бала өсіру, алғашқы білім нәріне жол ашу. Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті.
Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі, білім мен тәрбие берудің алғашқы сатысы - балабақша. Балалардың білім алуға, еңбекке, қоршаған ортаға бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қорының, ойлау қабілетінің дамуы мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың жеке басының тұлға ретінде дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Олбаланың өзін қоршаған ортасы, қарым-қатынасы (үлкендер мен және құрбыластарымен) ойын, балабақшадағы іс-әрекеті баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл баланың айналадағы дүниеге, заттармен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға деген түсініктерін дамытады.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс.
1 Балаларды Мектеп жасына дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 – 2020 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы. 2012.14.12.
2 Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстан халқына 2007 жылғы 28 ақпандағы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" Жолдауы. Астана, 2007.
3 Жаманқұлова Н.Б. Өздiгiнен бiлiм алу бiлiктерi мен дағдыларын қалыптастыру. – Алматы, 1998.
4 Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986.
5 Коменский Я. А. Оқытудың тәрбиелік функциясы. М: , 1985.
6 Алтынсарин Ы. Шығармалары- Алматы: Жазушы, 1990.- 15-том.
7 Ушинский К.Д.Собрание сочинений.Т.8.-М.1950.
8 Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985.
9 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халықтық дәстүр. – Алматы, 1990.
10 Сабыров Т. С. Балалардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. -Алматы, 1978
11 Омарова Р.С. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын дамыту. – Ақтөбе, 1999.
12 Ожегов С. Большая Советская энциклопедия. Т.25. М.:Советская энциклопедия, 1976.
13 Бернер И.Я. Формирование познавательных интересов. – М., 1996.
14 Лук А.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М., 1985.
15 ҚР Білім туралы Заң “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту”А., 2011
16 Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000.
1 7 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы: Казахстан. 1978.
18 Таникеев М. Балабақшадағы ұлттық ойындар. А., 2000.
19 Макаренко А.С. О родительском авторитете. М:, 1989.
20 Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М. 1986.
21 Эльконин Д. Психология обучения младшего школьника. -М.: Педагогика, 1974.
22 Бабанский Ю.КИзбранные педагогическиетруды.-М.Педагогика.-1989.
23 Құнанбаев А. «Шығармалар жинағы». А., 1991.
24 Құдайбердiұлы Ш. Үш анық. – Алматы: Қазақстан, 1991.
25 Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994.
26 Мухина И.В. Шығармашылық жұмысқа баулу // Қазақстан мектебі. - 2002.
27 А. М. Бородич. ” Методика развития речи детей “ М. -1991.
28 Ядешко В. И., Сохин Ф. А. «Мектепке дейінгі педагогика» Просвещение 1978.
29 Сохина А. Ф. “ Развитие речи детей дошкольного возраста М. 2000.
30 Васильева М. И. «Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек тәрбиесі. «Просвищение» 1984
31 Сансызбайқызы М., Рысбайқызы Б. «Ойна да ойлан». – Алматы,
Шартарап, 2000.
32 Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973
33 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000
34 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1988.
35 Мырзабаев А.Б. Балалар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері.- Алматы, 2005.
36 Жарықбаев Қ.Б. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
37 Намазбаева Ж. И. Шығармашылық қабілеттер және дамыту оқыту: методикалық оқу құралы. -Алматы, 1999.
38 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-М.1975.
39 Эльконин Д. Психология обучения младшего школьника. -М. : Педагогика, 1974.
2 Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстан халқына 2007 жылғы 28 ақпандағы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" Жолдауы. Астана, 2007.
3 Жаманқұлова Н.Б. Өздiгiнен бiлiм алу бiлiктерi мен дағдыларын қалыптастыру. – Алматы, 1998.
4 Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986.
5 Коменский Я. А. Оқытудың тәрбиелік функциясы. М: , 1985.
6 Алтынсарин Ы. Шығармалары- Алматы: Жазушы, 1990.- 15-том.
7 Ушинский К.Д.Собрание сочинений.Т.8.-М.1950.
8 Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985.
9 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халықтық дәстүр. – Алматы, 1990.
10 Сабыров Т. С. Балалардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. -Алматы, 1978
11 Омарова Р.С. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын дамыту. – Ақтөбе, 1999.
12 Ожегов С. Большая Советская энциклопедия. Т.25. М.:Советская энциклопедия, 1976.
13 Бернер И.Я. Формирование познавательных интересов. – М., 1996.
14 Лук А.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М., 1985.
15 ҚР Білім туралы Заң “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту”А., 2011
16 Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. –Алматы, 2000.
1 7 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы: Казахстан. 1978.
18 Таникеев М. Балабақшадағы ұлттық ойындар. А., 2000.
19 Макаренко А.С. О родительском авторитете. М:, 1989.
20 Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М. 1986.
21 Эльконин Д. Психология обучения младшего школьника. -М.: Педагогика, 1974.
22 Бабанский Ю.КИзбранные педагогическиетруды.-М.Педагогика.-1989.
23 Құнанбаев А. «Шығармалар жинағы». А., 1991.
24 Құдайбердiұлы Ш. Үш анық. – Алматы: Қазақстан, 1991.
25 Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994.
26 Мухина И.В. Шығармашылық жұмысқа баулу // Қазақстан мектебі. - 2002.
27 А. М. Бородич. ” Методика развития речи детей “ М. -1991.
28 Ядешко В. И., Сохин Ф. А. «Мектепке дейінгі педагогика» Просвещение 1978.
29 Сохина А. Ф. “ Развитие речи детей дошкольного возраста М. 2000.
30 Васильева М. И. «Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек тәрбиесі. «Просвищение» 1984
31 Сансызбайқызы М., Рысбайқызы Б. «Ойна да ойлан». – Алматы,
Шартарап, 2000.
32 Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973
33 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000
34 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1988.
35 Мырзабаев А.Б. Балалар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері.- Алматы, 2005.
36 Жарықбаев Қ.Б. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
37 Намазбаева Ж. И. Шығармашылық қабілеттер және дамыту оқыту: методикалық оқу құралы. -Алматы, 1999.
38 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-М.1975.
39 Эльконин Д. Психология обучения младшего школьника. -М. : Педагогика, 1974.
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын
арқылы қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
1. 2 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
2. 2 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы сәби
кезінен басталады. Ол үшін балаға барлық жағдай жасалуы керек. Өмірге
келгенәрбір бала бақытты болуы тиіс. Бұл-баланың басты құқығы. Балалар-
еліміздің бүгіні мен ертеңі. Мемлекетіміздің басты байлығы, әрітірегі.
Сондықтан балаға тиістідәрежеде жағдай жасап, денсаулығынжақсартып, өмірін
гүлдендіріп, саналытәрбие мен сапалы білім беру-біздіңбастымақсат.
Тәрбие баланың дүниеге келген сәтінен басталады. Мектеп жасына дейінгі
баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет-ойын. Ойын
арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылысиармен,
адамдардаң еңбегімен, қарым-қатынасымен танысады. Елбасымыздың Жолдауында
еліміздегі барлық мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді
арттыру мақсатында Балапан бағдарламасы әзірленіп, оны іске асыру
жұмыстары тапсырылғаны баршамызға мәлім. Замана алға қойған бұл міндеттерді
өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын
түбегейлі жаңарту көзделуде [1]. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған
талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің
бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала
тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен
берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-
жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала
табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала
санына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы балабақша.
Балабақшаның күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе – баланың денсаулығы,
тәртіпті де ақылды бала өсіру, алғашқы білім нәріне жол ашу. Осыған орай,
бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана
қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның,
барша халықтың міндеті.
Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі, білім мен тәрбие
берудің алғашқы сатысы - балабақша. Балалардың білім алуға, еңбекке,
қоршаған ортаға бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қорының, ойлау
қабілетінің дамуы мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың жеке
басының тұлға ретінде дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Олбаланың өзін
қоршаған ортасы, қарым-қатынасы (үлкендер мен және құрбыластарымен) ойын,
балабақшадағы іс-әрекеті баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл
баланың айналадағы дүниеге, заттармен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға
деген түсініктерін дамытады.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс.
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық
сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға
бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу-әдістемесінің мазмұнының
өзгеруі тәрбиешідердің кәсіби шеберліктерін жаңартуын, шығармашылық
ізденістерін қажет етіп отыр.
Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың жағдайында оқыту мен
тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін игерген, психологиялық-педагогикалық
диагностиканы қабылдай алатын, нақты тәрбиелік іс-әрекет үстінде өзіндік
даңғыл жол салуға икемді шығармашыл педагог-зерттеуші, жаңашыл тәрбиеші
болуды қажет етеді.
Сәбилердің бірінші және екінші тобындағы балалардың әлеуметтік
дағдылары: туыстық қарым-қатынастарды, өзінің толық атын-жөнін, ата-
анасының, тәрбиешісінің, күтушісінің, музыка жетекшісінің атын білу,
ересектердің әлеуметтік ролін ажырата білу; өзге адамдардың эмоциялық көңіл-
күйін, жағдайын түсіне және сезіне білу, оған өзінің қатынасын байқата
білу, қарапайым тапсырмаларды орындауда бір-біріне бөгет жасамау дағдысы.
Бұл – жаңа кезеңде адамдарды өмір сүруге баулу үшін бұрынғыдан да мол
деңгейде білім беру деген сөз. Бүгінгі кезеңде бізге, елімізге дені сау,
рухы таза, ойлары биік адамдар қажет-ақ.
Елбасымыз Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстан халқына 2007 жылғы 28
ақпандағы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" Жолдауында "Білім беру реформасы
табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген
азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай
деңгейге көтерілу болып табылады [2].
Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру
қызметіне қол жеткізуге тиіспіз" деп атап көрсетті.
Қазіргі кезде бүкіл әлемдік қоғамда болып жатқан өзгерістер адам өмір
сүріп жатқан ортадағы барлық саланы, соның ішінде, білім беру саласын да
қамтып отыр.
Оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып жан-жақты терең білім
беру, сөйтіп білікті маман даярлауға бүкіл әлемдегі өркениетті дамыған
елдер басты көңіл бөліп отырғаны да сондықтан.
Білімді азамат тәрбиелеудің жауапкершілігінің қаншалықты күрделі
екендігін түйсінген білім саласының мамандары үнемі оқытудың тиімділігін
арттыру мақсатында іздену үстінде.
Түрлі зерттеулер нәтижесінде мемлекеттік тілді оқытудың технологиялары
пайда болып, күнделікті өмірге еніп жатыр, өйткені тиімді технологияларсыз
білімді нәтижелі беру мүмкін емес.
Ал бұл жұмыстарға қол жеткізу үшін мектепішілік әдістемелік қызметті
және тәрбиешідердің педагогикалық қызметіне бақылау жасау жолдарын
жаңартудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұйымдастыру қажет.
Әлемдік өркениеттен өз орнын тауып жаһандану ағысына енген еліміздің
алдында тұрған міндеттердің бастысы – еліміздің бәсекеге қабілетті
азаматтарын даярлау мақсатында елдің интеллектуалдық мәдениетін көтеру,
жастарға ұлтық ерекшеліктерді ескере отырып сапалы білім, білік, тәрбие
беру, жан-жақты дамыған іскер азамат қалыптастыру.
Білім министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: (ақпан, 1993)
“Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады
Ал, Ел басымыз Н. Ә. Назарбаевтың Білім мемлекеттік бағдарламасының
білім беру жүйесін дамытудың негізгі бағыттарында Жалпы орта білім беру
саласында оның мазмұнын білім беруді демократияландыру және ізгілікті ету
бағытында айтарлықтай жаңарту қажет.
Балалардың сапалы білім, білік пен дағды алуының жоғары негіздеріне қол
жеткізген жөн деп, отбасы, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көзделген білімді, дағдылар мен
қарым-қатынастарды баланың меңгеруін, сондай-ақ күш-жігірі мен
психологиялық жағынан мектеп бағдарламасын игеруін қамтамассыз етуге
міндеттідеп баланың дамуындағы отбасының міндеттерінде белгіленген.
Кез-келген адамның, оның ішінде баланың әрекетінде білімнің ғана емес,
сонымен бірге ойындарды пайдаланудың зор маңызы бар.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастыру және іскерлік ұғымы педагогика тарихында көптеген қазақстандық
және ресейлік еңбек сіңірген педагогтардың құнды еңбектерінде әр қырынан
тұжырымдалған.
Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты балалардың білім сапасын арттыру,
мақсатында оқу іскерліктері мен дағдыларын ойын іс-әрекетінде қалыптастыру
мақсатымен айналысқан Қазақстандық И. Д. Буртовой мен Т. Әбдіғалиева, Ж.
Балтабаев, Р. М. Қоянбаев, Ж. Б. Қоянбаев, Б. Т. Ортаев Т. Хазіретәлі, Н.
Жаманқұлова [3], Н. Г. Даумов, А. Қ. Аренова, А. Әмірбеков зерттеулері мен
еңбектерінің орны ерекше және Ресейлік педагогтар И. В. Савин Т. А. Ильина,
Е. А. Климов, К. Д. Сейталиевтың [4] еңбектерінің маңызы зор.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған ортаның тылсым тіршілігін тануға
әрекет жасаған.
Ал айнала дүниені танып-білудің, белсенді іс-әрекеттің алғашқы түрі
заттық іс-әрекет болып табылады. Нәресте заттық іс-әрекеттен бірте-бірте
ойын әрекетіне ауысады. Барлық адам өзінің тұлға ретінде даму ерекшелігінде
ойын іс-әрекетін бастан кешіреді.
Сәбилік кезеңнен бастап бала өзін қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған
айналасындағы заттар мен құылыстарды ойын арқылы түсініп ұғынады. Тек көру,
сипап-сезу, байқап-тану арқылы емес, тікелей араласып, іс-әрекетке көшуін
нақты қарым-қатынас барысында біледі.
Осылайша ойын баланың өмір танымында шешуші мәнге ие болады. Баланың
таным-түсінігі, іс-әрекеті ойыннан басталып, оның негізі болашақ өмірінде
оқу, еңбек іс-әрекетімен жалғастырылады.
Жеке тұлғаның дамуындағы ойынның әсерін ерте заманның өзінде-ақ атақты
ғұлама ойшылдар, философтер, педагог, психолог ғалымдар көріп, байқап, оны
іске асыру жолдарын ұсынған.
Оның көп ғасырлық тарихына үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі
грек философтары Платон мен Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге
болады.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын – айналадағы дүниені танудың
тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп
қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады.
В. Сухомлинский "Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы
да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол
арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние
туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын білімге құмарлық пен еліктеудің
маздап жанар оты деген ой айтады.
Ойын екі түрлі уақыттық бағытты қамтиды: қазіргі және болашақ. Бір
жағынан бала бірден, осы мезетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан ойын
әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені ойын барысында тұлғаның келешек
өміріне ықпал ететін сапалы қасиеттері мен іскерлік дағдылары қалыптасады.
Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да, дипломдық жұмысымыздың
тақырыбы Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойындар
арқылы қалыптастыру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық
қабілетін ойын арқылы қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- ойын арқылы 1-2 сәбилер тобындағыбаланың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық сипатын анықтау.
- 1-2 сәбилер тобындағы дейінгі баланың шығармашылық қабілетін ойын
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктерін анықтау.
- ойын арқылыбалалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыу жолдарын
қарастыру.
- ойын негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс
тәсілдерін қолдану.
Зерттеудің нысаны: Оқу -тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: ойын арқылы шығармашылық қабілетін қалыптастыру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Н.
Ә. Назарбаев. , Әлеуметтік-экономкалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты
бағыты 2012, 27 қаңтар, Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат тәрбиешідердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың шығармашылық қабілетінқалыптастыру әдістері, әңгіме әдістері,
қалыптастыру және ұлттық ойындар әдістемелері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
– 1-2 сәбилер тобындағыбалалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері айқындалуы;
– 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың ұғымдары нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– 1-2 сәбилер тобындағыбалалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мазмұны айқындалды;
–балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін
ойын арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Еліміз егемеңді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б.салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму
бағытында жан-жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі
жүктеліп отыр.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін баса дамытуға,
оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру,
тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл алға қояр мақсат
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ. А. Ясауи, М. Х. Дулати, Ж. Баласағұн тамаша
өсиеттер қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я. А. Коменский [5], И. Г. Песталоцци,
Ж. Ж. Руссо, А. Дистерверг, Ы. Алтынсарин [6], К. Д. Ушинский [7]оқыту
арқылы балалардың ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл
бөлу керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен
ұстанымдары, оқыту әдістері мен құралдарын М. А. Данилов, Б. Н. Есипов, Н.
Скаткин [8], Ю. К. Бабанский, М. Жұмабаев [9], Т. Сабыров [10], т.б.өз
еңбектерінде балалардың өз бетінше жұмыс орындауда дидактикалық ойындардың
пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген. Шығармашылық қабілет
туралы анықтамаларға талдау жасай отырып мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілеттері анықталады.
Оған мына үш белгі тән:
- шығармашылық қабілеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- шығармашылық қабілеттің интелектуалдық сипаты;
- шығармашылық қабілеттің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, шығармашылық қабілетті қалыптастыру тиімділігі мынадай
жетекші факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі балалардың шығармашылық белсенділігі нәтижесінде жүзеге
асады, ал шығармашылық қалыптасу негізінде балаларда танымдық белсенділік
қалыптасады.
Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар
оты. Ойын - тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан ойға жетелейтін, адамға
қиял мен қанат бітіретін, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір өзегі.
Атақты педагог В.А.Сухомлинскийдің [11] сөзімен айтқанда, Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай
ашылған үлкен жарық терезе іспетті. Ол арқылы баланың рухани сезімі
жасампаз өмірімен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Мектепке дейінгі балалық шақ 3-тен 6-7-ге дейінгі жас — баланың дамуындағы
мүлде айрықша кезең болып табылады. Дәл осы жаста ішкі психикалық өмір және
жүріс-тұрысты іштей реттеу пайда болады. Бұл ішкі өмір жалпы түсініктер
бойынша әрекет ету қабілетінде, баланың қиялында, ерікті жүріс-тұрыста,
ересектер және құрдастар арасындағы мазмұнды қарым-қатынаста танылады. Осы
маңызды қасиеттер мен қабілеттердің барлығы, ересектермен әңгімелесуде,
мамандар сабақтарының барысында емес, сюжетті-рөлді ойында туындайды.
Осындай ойында балалар ересектердің рөлдерін ойнап, өздері арнайы
құрастырған ойын жағдайларында, қиялдан шығарған жағдайларда ересектердің
іс-әрекеттерін және олардың арасындағы қарым-қатынасты қайта орындайды.
Еркін сюжетті-рөлді ойын — мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ең
қызықты іс-әрекет. Оның тартымдылығы — ойнай отырып, бала субъективті
еркіндікті сезінеді, тәжірибелік туынды іс-әрекеттегі қарсылықтарға тап
болып, қиынға түсетіндердің барлығы — заттардың, әрекеттер және қарым-
қатынастардың оған тәуелді екенін сезінеді. Сонымен қатар, педагогикалық
әдебиетте балабақшадағы балалардың ойын іс-әрекеті тиісті деңгейіне жете
алмайтыны туралы мәселе бірнеше рет көтерілген болатын. Ойын — кез келген
әрекет сияқты бей-берекет пайда болмайды — ересектер тарапынан
қалыптастырылады. Балалар ойнай алу үшін олардың саналарында эпизод-
әрекеттердің жиынтығы тұрақталу тиіс. Балалар қандай әрекеттерді орындау
керек екенін білулері қажет және меңгерген білімдерінен тек осындай лайық
сәттерді таңдай біліп, оларды қиялдан құрылған жаңа сәттер ойлап таба
білулері тиіс.
Сюжетті ойын бала тарапынан шынайы, сезінетін өнімді талап етпейді, бұл
ойында барлығы шартты, барлығы әзіл сияқты. Бала елестеткен шегені
ойыншық балғамен соға алады, бірақ шын мәнінде шегені соға алмайды,
дәрігер болып, ауру қуыршақтарды емдей алады, ал шын мәнінде бұл
ересектердің мамандығы бала үшін алшақ жатыр; шын өмірде ешқашан болмаған
толғандыратын оқиғаларға енеді; өзін өзі ойдағыдай таныта алмай қалған
жағдайларды қайтадан бастан кешіп жатады. Сюжетті ойынның осындай
мүмкіншіліктердің барлығы мектеп жасына дейінгі баланың тәжірибелік
әлемін кеңейтіп, оған ішкі эмоционалдық жайлылықты қамтамасыз етеді.
Қазіргі заманның психологиялық-педагогикалық зерттеулерде сюжетті ойын
— адамның кез келген іс-әрекеті сияқты — балада өз бетімен пайда болмайды,
оны меңгерген, ойнай алатын өзге адамдар арқылы қалыптасатыны туралы
көрсетілген. Сюжетті ойын тақырыбынан тыс өзінің ең қарапайым түрінде
заттармен шартты әрекеттер тізбегі ретінде құрылуы мүмкін, күрделі түрінде
— спецификалық рөлдік ара-қатынастардың тізбегі ретінде, аса күрделі
түрінде — әр түрлі оқиғалардың бірізділігі ретінде құрылуы мүмкін.
Көптеген зерттеулер негізінде 3-5 жастағы бала ойнайтын рөлдеріне еніп,
оларды біртіндеп алмастыра білу керек екендігі, заттармен әрекет ету және
рөлі бойынша сөйлеу арқылы жүзеге асыруы тиіс, құрдас-серіктеспен рөлдік
қарым-қатынас құру тиіс екендігін көрсетті. Есейе келе, бала ойын барысында
әр түрлі оқиғалардың бірізділігін өрістету тиіс, оларды өзінің және 2-3
құрдас-серіктестің ойластырғанына сәйкес ұластыру тиіс, сюжетті оқиғаларды
рөлдік ара-қатынас арқылы және заттармен әрекет ету арқылы жүзеге асыру
тиіс. Балаларды ойынға тартып, олармен бірге ойнау үшін тәрбиешінің өзі
белгілі бір түрде құрылған сюжетті тірідей ойын процесінде балаларды
қызықтыратын тақырыпқа сүйеніп, еркін өрістетуге үйрену керек.
Ересек адамның ойын процесінде балалардың ұсыныстарын қабылдап, баланың
ойластырған ойын әрекетін жалғастыра алу, жаңа кейіпкерді (сондай-ақ, ойын
рөлін) енгізе алу, құрастырғанды аяқтау, бала ұсынған оқиғаны өрістету
шеберлігінен балалар үшін ересекпен бірлескен іс-әрекеттің тартымды және
қалыптастыратын әсердің табысты болуы байланысты. Тәрбиеші ойын сюжет-
оқиғалардың элементтеріне, кейіпкерлеріне (рөлдерге), олардың әрекеттеріне
сүйеніп, еркін пайдалану тиіс, әр жастағы балалармен сюжеттерді өрістете
алу тиіс.
Балалармен бірлесіп ойнағанда да, өзіндік іс-әрекетері үшін жағдай
жасаған кезде де, ересек тарапынан мәжбүрлеу, тақырыптарды, ойын рөлдерін,
ойын түрін (өздік немесе бірлескен) міндеттеу мүлде жарамайды.
Балалардың бойында балабақшада өз еркінше емес, бұйрық бойынша ойнау
керек деген сезім тудырмау тиіс. Жалпы, педагогикалық процесте ойынға
қатысты бір бірімен тығыз байланысы бар екі құрамдас бөлікті ажырату қажет:
ойын процесінде жаңа біліктері қалыптасатын балалар мен тәрбиешінің
біріккен ойыны, және балалардың өздік ойыны, оған тәрбиеші тікелей
қатыспайды, тек ойын белсенді болу үшін және балалар меңгерген ойын
біліктер арсеналындағы ойын дағдыларын қолдану үшін жағдай туғызады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп жақтылығын
көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті мен олардың
еңбектегі қарым-қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана оқиғаларын
(космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды бейнелейді.
Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың сюжеті болады.
Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса, ойын сюжеті де соғұрлым
кең де сан алуан келеді. Сондықтан да, мектепке дейінгі кішкентайлардың
ойын сюжеттері шағын.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да,
ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын
сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері— мұзжарғышпен
жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық эпопеяға
қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік сатысы
(кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы басқаларының
мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім түріндегі
ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге айналады. Ұқсас
ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ түрліше ойнайды.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар
рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені
негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны. сол болып табылады. Әр
түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді.
Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре
отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет
қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету
мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады .
Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды
бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады.
Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала, рольді ойындағы сияқты ойын сюжетін
жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады.
Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда
ол медсестра болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын
заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде
екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі
тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да рольдер бір заттан екінші
затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады.
Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынның
мазмүны ретінде көбіне адамдар арасындағм қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Ойын балаларға өткенді тірілтіп, болашаққа көз жүгіртуге мүмкіндік
береді. Ойында кішкентай адамның мінезі, оның өмірге деген көзқарасы мен
армандары айқындалады. Өздері де соны байқамастан, балалар, ойнап жүріп
күрделі өмірлік проблемаларды шешуге дайындалады.
Ойын арқылы өзім жұмыс жасайтын І – сәбилер тобында әлеуметтік және
құндылық – мәнді құзыреттіліктерін қалыптастыруды көздедік. Осы жұмыс
арқылы біз бала бойында әлеуметте және балалар қауымдастығында, жанұяда,
өмірде қажет болар қабілеттерді қалыптастырып дамытуды ұстанамыз. Мысалы:
І – сәбилер тобында өткізілген Автобус сюжетті-рөлді ойыны осы шынайы
өмірлік жағдаяттардан туындаған нақты немесе басқа да іс-әрекеттерді
орындау барысында әлеуметтік қарым-қатынас әрекетін жетілдіруге арналды.
Бала кішкентайынан бастап белгілі бір мамандыққа бейімделіп ойнайды.
Кәсіптік ойындардың мәнін терең түсінген тәрбиеші баланы осы кәсіпке
қызықтыра білу үшін мадақтау, сендіру, түсіндіру әдістерін қолданды.
Көздеген мақсат - міндеттеріміз:
- достарға деген мейірімді қарым–қатынасқа үйрету;
- адалдық қасиеттерін дамыту;
- балалардың ойын тапсырмалары мен ережелерін- орындауға бағытталған
дербестігін тәрбиелеу;
- үлкендерге, құрдастарына- деген құрмет сезімін және олардың ойын
үстіндегі қимылдары мен мінез-құлықтарына қызығушылық сезімін тәрбиелеу.
Ойынды ұйымдастыру алдында біраз жұмыстар жүргізілді:
көліктер туралы білімдерін бекіту жұмыстары;
мамандықтар- туралы әңгіме өткізу;
техникалық оқу құралдары арқылы автобуспен- таныстыру; өз- еріктерімен
рөлдерді таңдауды үйрету.
Мектепке дейінгі жас – тұлғаны қалыптастыруға ең қолайлы кезең,
сондықтан, аталған қабілеттер кейін өздігінен дамиды деп қателеспеген жөн.
Бірге ойнау – қатынастардың басты мазмұны. Ойнап, түрлі ойын рөлдерін
орындау барысында балалар жағдайларды жан-жақтан көріп, басқалардың
әрекеттері мен мүдделерін ескеріп, ереже сақтауды үйренеді. Кері жағдайда
мағыналы қатынас та, бірлескен әрекеттер де болмайды.
Қазіргі заман талабында мектеп жасына дейінгі балаларда өзінің ішкі жан
дүниесін танытып, өзін-өзі басқару негізінде адамгершілік-рухани
потенциалын дамыту. Қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен ережелер туралы нақты
түсініктерін қалыптастыру. Сол себепті қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты
мәселе күнделікті бірлесе атқаратын ойын әрекеті барысында тұлғаны рухани-
адамгершілік тұрғысынан дамыту, яғни олардың талап-тілегімен санасу,
жанашырлық сезімдерін дамыту.
Балалық шақ – адамның ең бақытты және уайымсыз кезеңі ғана емес,
сонымен қатар бұл - тұлғаның қарқынды қалыптасу кезеңі. Балалық шағында
қалыптаспаған нәрселердің орнын үлкен адам кейіннен толықтыра алмайды.
Баланы оқуға мұқтаждау барысында біз одан ойынды, демек, балалық
уайымдарды, талпыныстар мен қатынастарды тартып алатынымызды есте сақтап,
ұмытпауымыз қажет.
Ғылымда шығармашылылық ұғымы ХІХ-ХХ ғасырларда пайда болып, зерттеліне
бастаған. Шығармашылық-тура мағынасында жаңалық ашу дегенді білдіреді. Ал
С. Ожеговтың сөздігінде Шығармашылық-материалдық және мәдени құндылықтарды
жасау делінді [12]. Жалпы шығармашылық деген сөздің мәтініне терең
үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне жету жолындағы талаптануы мен
талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысынан көрінеді. Шығармашылық-
адамның ойлауының және өз бетінше әрекетінің жоғарғы формасы. Дегенмен
шығармашылық объективті және субъективті болатындығы белгілі.
Шығармашылық проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі философиялық сөздікте.
Шығармашылық әрекеттің мәні мен оның жан қуаттарымен байланыстылығы
ертедегі философтардың еңбектерінен бастау алады. Адамның шығармашылықпен
өзін-өзі дамыту идеясын ең алғашқылардың бірі болып ұсынған Гераклит өз
балаларында шығармашылық тапсырма ретінде өздерін зерттеуді тапсырады. Ал
Сократ әр адамның тұлға ретінде жетілуіне ерекше мән бере отырып,
интеллектіні дамыту, қабілеттерді қалыптастыру оқытушының басты
міндеттерінің бірі деп есептей отырып, балаларға дайын ұсыныстар бермей,
ақиқатқа жетуді өздеріне тапсырып отырған. Бұл сократтық әдістің
қазіргі уақытта да құндылығы жоғары деп білеміз.
Өз рухын өзіне қарату идеясын әрі қарай белсенді түрде дамытқан
ойшылдардың бірі – Платон. Оның философиялық идеяларындағы педагогикалық
ойдың түйіні – адам өзі белгілеген биіктіктерге жетуі үшін алдымен өзінің
шығармашылық идеяларымен үйлесімділік табуы қажет екендігі жайлы пікірі.
Шығармашылық- барлық еңбек түрінде әрекетке бойлай отырып, оның жоғары
сапалы болуын қамтамасыз етеді. Басқаша айтсақ шығармашылық барлық
әрекеттің сапалық белгісі. Баланың шығармашылық қабілеті шығармашылық
әрекеті нәтижесінде ғана дамитындығы мәлім. Осыған орай шығармашылық сияқты
көп қырлы, күрделі мәселенің құрылымы қандай, қандай мазмұннан түзіледі,
қалай өрбиді деген мәселелердің басын ашу қажеттілігі туындайды. Ендеше бұл
феноменнің практикалық-әрекеттік құрылымына тоқталуға тиіспіз.
Ғылымда шығармашылықтың төмендегідей түрлері анықталған:
1) материалдық-техникалық;
2) рухани-теориялық;
3) әлеуметтік-ұйымдастырушылық;
4) педагогикалық;
5) көркем-шығармашылық т.б.
Осы түрлеріне қарай олардың ішкі құрылымының айырым – өзгешеліктері
болуы заңдылық. Біздің қарастырып отырғанымыз педагогикалық шығармашылық.
Шығармашылық – адамға тән әрекет болғандықтан, осы мәселені зерттеген
ғалымдар шығармашылық әрекетке тән белгілерді мына төмендегідей
топтастырады:
• шығармашылық тапсырма мен проблемалық мәселе арасындағы қарама-
қайшылықтың болуы;
• әрекеттің әлеуметтік және жеке адам үшін мәнділігі, прогерссивтілігі;
• шығармашылық үшін объективті алғышарттардың болуы;
• шығармашылық үшін субъективті алғышарттардың болуы (тұлғаның жекелік
қасиеттері, білімі, білігі, тұрақты мотиві, қабілеттері);
• үрдістің және нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Бұл белгілер тұтас кіріккен жағдайда байқалады. Аталған белгілердің
бірін саналы түрде алып тастайтын болсақ, шығармашылық әрекет орындалмайды
немесе ондай әрекетті шығармашылық деп атауға болмайды.
Сонымен шығармашылық мәселесі көнеден келе жатқан, әр заманда әрқалай
түсіндірілген философиялық мәселе болып табылады. Шығармашылық қабілет
индивидтің белгілі бір мәселені жаңаша шешуге мүмкіндік беретін мәнді
сапасы. Ол тұлғаның өмір сүру барысында байқалады және әрі қарай дамуға
қабілетті деген тұжырым жасалады.
Шығармашылық жолы - ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей білу, өзінің
жетістіктері мен кемшілік тұстарын талдай алу – баланың шығармашылығын
дамытуға стратегиялық бағыттар болып табылады.
Әр индивидтің бойында болатын шығармашылықтың бастауларының болатындығын
жайлы мәселе психологиялық және педагогиклық еңбектерде кең қарастырылған.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі сипаттамалар береді.
Мысалы: И. Я. Бернер [13]: шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны
жаңа жағдайға тасымалдай білуді, обьектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа
шешім табуды белгілейді.
А. Н. Лук [14] шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру, болжай білу қабілеттерін атайды.
Бүгінгі мектепке дейінгі кезеңде (тәрбиеде) өкінішке орай, баланың
шығармашылығы төмен. Балабақшада балалар үнемі бір типтес күн тәртібін
орындаумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз
күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Сонымен бірге шығармашылық қабілетінің
дамуына да кедергі келтіреді.
Қазіргі кезде шығарамашылық қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы
болып саналады. Бұл мәселені зерттеуде де өрлеулер мен құлдыраулар болғаны
белгілі. Өйткені шығармашыл адам догмалар мен стереотиптерден арылған,
өзгеше ойлаудың, кез келген мәселені өзінше шешудің сипаты болғанымен,
ондай адамның қалыптасу барысында жұртшылық тарапынан әр қалай
көзқарастардың болғаны, әлі де орын алып отырғаны жасырын құбылыс емес.
ҚР Білім туралы Заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет “Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту” мәселесі қаралған.
ҚР Білім туралы Заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет “Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту” мәселесі қаралған [15].
1-2 сәбилер тобындағы баланың зерттеушілік, жобалаушылық қабілеті оның
ойлауы мен іс жүзіндегі әрекеттері арқылы дамиды.
Әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы.
Бұл жастағы балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке
қабілеттілік байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір
музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ бұл қабілеттілікті
қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қабілет жас өскен сайын бірте-
бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар
бере алмайды. Қабілеттілік-адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тұрақтылықтың көрініс беруі.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
2. Қабілет-барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана
дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
3. Қабілет-нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау,
қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
-Әр жұмыс түрлері талданып, сараптама жасалып отырылады:
-Әр жұмыс түрлері талданып, сараптама жасалып отырылады:
-Қабілеті жоғары балаларды мектепішілік, қалалық, облыстық,
республикалық іс-шараларға қатыстырып, қабілеттерін дәлелдеу.
-Әр қабілетті баланың ынтасын, дарындылығын қамти отырып, шығармашылық
жұмыстарын таратуға мүмкіндіктер бар;
-Осы жағдай қабілетті баланы бақылауға, дұрыс бағыт беруге, жеке
тұлғалық дамуына мүмкіндік туғызады:
-Жас ерекшелігін ескере отырып қабілетіне қарай баланы жүйелі дамытып,
қолдау көрсетіп отырса келешек жастардың мемлекетімізге әкелер үлесі зор
болады.
Ойын әрекеті негізінде мектеп жасына дейінгі1-2 сәбилер
тобындағыбалалардың белсенділіктерін қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын
қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша ойын әрекеті балалардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың ойынүстіндегі жұмысын түрлендіре
түседі, олардың ойынғақызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және
балалардың зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады.
Қазақ халық ойындарының жіктемесі балалардың жас ерекшеліктеріне А.
Диваев, ойын сипатына М. Гуннер, Е. Сағындықов [16], Б. Төтенаев [17]; дене
қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға М. Таникеев [18], Ж. Төлегенов,
Т. Бекбатшаева, Т. Қуанышов; ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне
сәйкес жасалады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда негізгі ойындық іскерліктер
қалыптасады, бұл оларға ойын барысында өзара байланысқан шарттық құралдарды
пайдалануға көмектеседі.
Тәрбиешінің алдында мынандай міндеттер тұрады. Ол балалардың
шығармашылық белсенділігін теңдестіру.
Бұған ойынның құрамына әртүрлі рөлдерді қосу; әлеуметтік сферадағы әртүрлі
өмірді, әртүрлі әдеби шығармаларды, ертегілерді, сонымен қатар, ертегідегі
және шын өмірдегі персонаждарды қосады.
Мысалы, балабақшада тәрбиеші полиция қызметкерін, от сөндіруші және
жалмауыз кемпірді, Тазша баланы, дәрігерді қосады. Жалпы сюжетке мұндай
рөлдерді қосу балалардың бейнесін белсендіреді, оларда жаңа күтпеген
жағдайларды ойлауына мүмкіндік береді.
Сонымен қатар тәрбиеші балалардың ойынға қызығушылығын ескереді, яғни
күнделікті ойында олар қалыптаспайды.
Ойын іс әрекетін негізінде қалыптасатын ойындардың ішіндеойындардың
маңыздылығы жағынан өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір
ескертетін нәрсе, маңызды екен деп ойынмазмұнына үйлеспейтін ойын түрлерін
қолданудан аулақ болған жөн. Әр ойынның өз реті бар.
Әрбір тәрбиеші ойынпроцесінде қандай ойын қолданатынын мазмұнына,
мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектеп жасына дейінгі
балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге оларды
тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға айналады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытып-тәрбиелеуде тәрбиеші балалар
игере алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоспарлайды, дидактикалық
және ойын міндеттерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойын негізінде балалардың танымдық белсенділіктерін және ойынды
педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды ойнауға, А. С.
Макаренконың [19] сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді. Мұндай
ойынға мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің балаларға
үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын белгілі бір
мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және
көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі.
Ойынды басқара жүріп, тәрбиеші баланың жеке басының барлық жағына:
оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал жасайды.
Ойын іс әрекеті негізінен ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене
мүшелерінің дұрыс қалыптастыру мақсаттары үшін пайдаланады. Мазмұны ойлай
білуге құрылған ойын процесінде балалардың білімі мен түсінігі айқындалып,
тереңдей түседі. Ойын үстінде қайсыбір рөлді орындау үшін бала өзінің
түсінігін ойын әрекетінде көрсетеді.
Бала психологиясына ойын іс әрекетінің ықпалы жастардың болашаққа
деген бағыт-бағдары отбасында, мектепке дейінгі мекемеде, жалпы еңбек,
қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр
саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы
әртүрлі болады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес мектепке дейінгі мекеменің барлық буын
балаларының білімін ойын іс әрекеті тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика
ғылымының міндеті болып табылады.
Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын, оқу-тәрбие
процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі әдістерін,
формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Тәрбие процесінде ойын әрекетін қолдану барысында әр баланың жеке
басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс. Ойын, сабақ барысында әр баланың
ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті әр түрлі. Ең бастысы – әр
баланың жеке басын құрметтеу, оның адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, ойын іс әрекеті барысында байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасын арттырып, еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық
қасиеттерін нәтижелі қалыптастыруға болады.
Тәрбиеші балаларменойын іс әрекетін ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Мектеп жасына дейінгі баланың 1-2 сәбилер тобындағы психикалық процестер:
зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде, ойын
барысында шешеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясы психикалық
дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке бастың қалыптасуын
зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясын білу оқыту,
тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Оқыту ісі білім берумен қатар балалардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлауды дамытуға ойын іс әрекетін пайдаланудың маңызы ерекше.
Ойын арқылы баланың білімге деген өте белсенді ақыл –ой әрекеті
қалыптасады. Ойын іс әрекеті - танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Ойын іс әрекеттің
негізінде балаларда шығармашылық қабілет, танымдық ізденімпаздық
қалыптасады. Ойын әрекеті ізденімпаздықты жеке адамның білім мен іс-әрекет
тәсілдерін біреудің көмегімен игеруге, қоршаған өмір шыңдығын одан әрі
өзгерту және жетілдіру мақсатымен танымдық міндеттерді шешуге ұмтылысымен
және белсенділігімен сипатталатын қасиеті ретінде қарастырады.
Әртүрлі тәрбие жұмыстары – балалардың ғылыми дүниетанымын дамытудың,
шығармашылық қабілетті қалыптастырудың қажетті құралы. Адам белсенділігінің
табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік дәрежесі бойынша
адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау – тәрбиешінің басты
міндеті.
Ойын балалардың негізгі іс-әректінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды.
Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері
дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы:
Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал
мектеп балалары сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді.
Сондықтан, сабақта , ойын барысында бала білімін шыңдап, ой өрісін
кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттарға
ерекшеліктері болады.
Сол ойын арқылы бала көптеген мәліметтер алады, психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастырады.
Ойын арқылы балалардың ойы ұшқыр, шешен әсерлі сөйлеп, ұлт тарихын,
мәдениетін, халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл маржандарын оңай игеруіне
сетігін тигізетіні даусыз.
Ойын – күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Ойын
дегеніміз – тынысы кең, алысқа мензейтін, ойдан-ойға жетелейтін, балаға
қиялымен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі,
денсаулық кепілі, өмір тынысы.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген.
Оның пікірінше ойын Мәңгілік – шахмат ойнап отырған бала. Келесі грек
ойшылы Платон ойын теориясын қалыптырушы ретінде назарға алынады, оның
пікірінше ойын-әрі жоғары ақыл, рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары
құбылыс.
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л. С. Выготский [20], С. Л.
Рубинштейн, Д. Б. Эльконин [21], Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев секілді
ғалымдар ат салысты. С. Л. Рубинштейннің пікірінше ойын негізінде адамның
барлық психикалық қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге
дайындайды.
Ойын іс әрекеті арқылы бала қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
К. Г. Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы
эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның мынадай
тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік – мотив – мақсат – ойын іс-әрекеті – нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады;
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі бір әрекетпен
айналысуына байланысты.
Адам өз психикасын түрлі жолдармен жарыққа шығарады. Ойын арқылы адам
психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Ойын іс әрекеті кезінде балалардың ортамен қарым-қатынасы кеңейіп,
таным қабілеті өсіп, мінез-құлқы қалыптасады.
Көптеген педагогтар балаға ойынның психологиялық мәнін және ойынға тән
ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы ашып береді.
Ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде
ойын-өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді.
Ойын іс әрекеті кезінде шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң
береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне
еліктеу ойынға тән нәрсе.
Ойын кезінде шартты түрде мақсатгар қойылады, ал сол мақсатқа жету
жолындағы әрекет бала үшін қызықты.
Ойын әрекеті балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын іс әрекеті барысында:
1) Өзін еркін сезінеді.
2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады.
3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою секілді түрлі психикалық
түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді.
Педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық, шақтың
түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады.
Бала ойын арқылы өзін толқытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ
арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде
жүзеге асыруға мүмкіндік алады.
Сөйтіп бүгінгі ойын, бейнелі әрекет, ертеңгі шыңдық ақиқатқа айналатын
кезі аз емес.
Былайша айтқанда, болашақ қайраткердің тәрбие жолы тәлімдік тәрбиесі
ойыннан бастап қалыптасады.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог ғалымдар Жақсы ойын — жақсы жұмыс сияқты—деп қарап, бұлардың
арасында айырма шамалы деген түйін жасайды. Демек, ойын мен жұмыстың
ұқсастығы — жақсы ойын да, жақсы жұмыс та көңілді қуанышқа толтырып,
рақатқа бөлейді.
Баланың ойында да жұмыстағыдай белгілі деңгейде жауапкершілік болуға
тиіс. Олардың айырмашылығы— баланың ойыны нақты материалдық рухани байлық
жасай алмайды, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені
белгілі.
Баланың қуанышы мен реніші ойында анық байқалады. Ойын іс әрекеті
кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынадан көрінеді:
1) олар ойланады;
2) эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял
елестері дамиды, баланың шығармашылық қабілеті мен дарыны ұшталады.
Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезімінде
болады.
Сонда ойын іс әрекеті туралы жасалатын тұжырым мынау:
а) Ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтеді, тілді ұстартады, сезімді
шыңдайды.
ә) ерік пен мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны
жетілдіреді.
б) ұжымдық сезімі қалыптасады.
в) эстетикалық тәрбие беру құралы.
г) еңбек тәрбиесін беру міндетін шешуге көмектеседі.
д) бір-бірінен ептілікті үйренеді, өзінің денесін шынықтырады.
Демек, ойын баланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын
арқылы қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
1. 2 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
2. 2 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы сәби
кезінен басталады. Ол үшін балаға барлық жағдай жасалуы керек. Өмірге
келгенәрбір бала бақытты болуы тиіс. Бұл-баланың басты құқығы. Балалар-
еліміздің бүгіні мен ертеңі. Мемлекетіміздің басты байлығы, әрітірегі.
Сондықтан балаға тиістідәрежеде жағдай жасап, денсаулығынжақсартып, өмірін
гүлдендіріп, саналытәрбие мен сапалы білім беру-біздіңбастымақсат.
Тәрбие баланың дүниеге келген сәтінен басталады. Мектеп жасына дейінгі
баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс-әрекет-ойын. Ойын
арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылысиармен,
адамдардаң еңбегімен, қарым-қатынасымен танысады. Елбасымыздың Жолдауында
еліміздегі барлық мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді
арттыру мақсатында Балапан бағдарламасы әзірленіп, оны іске асыру
жұмыстары тапсырылғаны баршамызға мәлім. Замана алға қойған бұл міндеттерді
өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын
түбегейлі жаңарту көзделуде [1]. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған
талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің
бастау бұлағы – мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала
тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен
берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-
жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала
табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала
санына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы балабақша.
Балабақшаның күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе – баланың денсаулығы,
тәртіпті де ақылды бала өсіру, алғашқы білім нәріне жол ашу. Осыған орай,
бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана
қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның,
барша халықтың міндеті.
Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі, білім мен тәрбие
берудің алғашқы сатысы - балабақша. Балалардың білім алуға, еңбекке,
қоршаған ортаға бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қорының, ойлау
қабілетінің дамуы мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың жеке
басының тұлға ретінде дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Олбаланың өзін
қоршаған ортасы, қарым-қатынасы (үлкендер мен және құрбыластарымен) ойын,
балабақшадағы іс-әрекеті баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл
баланың айналадағы дүниеге, заттармен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға
деген түсініктерін дамытады.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс.
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық
сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға
бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу-әдістемесінің мазмұнының
өзгеруі тәрбиешідердің кәсіби шеберліктерін жаңартуын, шығармашылық
ізденістерін қажет етіп отыр.
Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың жағдайында оқыту мен
тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін игерген, психологиялық-педагогикалық
диагностиканы қабылдай алатын, нақты тәрбиелік іс-әрекет үстінде өзіндік
даңғыл жол салуға икемді шығармашыл педагог-зерттеуші, жаңашыл тәрбиеші
болуды қажет етеді.
Сәбилердің бірінші және екінші тобындағы балалардың әлеуметтік
дағдылары: туыстық қарым-қатынастарды, өзінің толық атын-жөнін, ата-
анасының, тәрбиешісінің, күтушісінің, музыка жетекшісінің атын білу,
ересектердің әлеуметтік ролін ажырата білу; өзге адамдардың эмоциялық көңіл-
күйін, жағдайын түсіне және сезіне білу, оған өзінің қатынасын байқата
білу, қарапайым тапсырмаларды орындауда бір-біріне бөгет жасамау дағдысы.
Бұл – жаңа кезеңде адамдарды өмір сүруге баулу үшін бұрынғыдан да мол
деңгейде білім беру деген сөз. Бүгінгі кезеңде бізге, елімізге дені сау,
рухы таза, ойлары биік адамдар қажет-ақ.
Елбасымыз Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстан халқына 2007 жылғы 28
ақпандағы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" Жолдауында "Білім беру реформасы
табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген
азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай
деңгейге көтерілу болып табылады [2].
Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру
қызметіне қол жеткізуге тиіспіз" деп атап көрсетті.
Қазіргі кезде бүкіл әлемдік қоғамда болып жатқан өзгерістер адам өмір
сүріп жатқан ортадағы барлық саланы, соның ішінде, білім беру саласын да
қамтып отыр.
Оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып жан-жақты терең білім
беру, сөйтіп білікті маман даярлауға бүкіл әлемдегі өркениетті дамыған
елдер басты көңіл бөліп отырғаны да сондықтан.
Білімді азамат тәрбиелеудің жауапкершілігінің қаншалықты күрделі
екендігін түйсінген білім саласының мамандары үнемі оқытудың тиімділігін
арттыру мақсатында іздену үстінде.
Түрлі зерттеулер нәтижесінде мемлекеттік тілді оқытудың технологиялары
пайда болып, күнделікті өмірге еніп жатыр, өйткені тиімді технологияларсыз
білімді нәтижелі беру мүмкін емес.
Ал бұл жұмыстарға қол жеткізу үшін мектепішілік әдістемелік қызметті
және тәрбиешідердің педагогикалық қызметіне бақылау жасау жолдарын
жаңартудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұйымдастыру қажет.
Әлемдік өркениеттен өз орнын тауып жаһандану ағысына енген еліміздің
алдында тұрған міндеттердің бастысы – еліміздің бәсекеге қабілетті
азаматтарын даярлау мақсатында елдің интеллектуалдық мәдениетін көтеру,
жастарға ұлтық ерекшеліктерді ескере отырып сапалы білім, білік, тәрбие
беру, жан-жақты дамыған іскер азамат қалыптастыру.
Білім министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: (ақпан, 1993)
“Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады
Ал, Ел басымыз Н. Ә. Назарбаевтың Білім мемлекеттік бағдарламасының
білім беру жүйесін дамытудың негізгі бағыттарында Жалпы орта білім беру
саласында оның мазмұнын білім беруді демократияландыру және ізгілікті ету
бағытында айтарлықтай жаңарту қажет.
Балалардың сапалы білім, білік пен дағды алуының жоғары негіздеріне қол
жеткізген жөн деп, отбасы, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көзделген білімді, дағдылар мен
қарым-қатынастарды баланың меңгеруін, сондай-ақ күш-жігірі мен
психологиялық жағынан мектеп бағдарламасын игеруін қамтамассыз етуге
міндеттідеп баланың дамуындағы отбасының міндеттерінде белгіленген.
Кез-келген адамның, оның ішінде баланың әрекетінде білімнің ғана емес,
сонымен бірге ойындарды пайдаланудың зор маңызы бар.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастыру және іскерлік ұғымы педагогика тарихында көптеген қазақстандық
және ресейлік еңбек сіңірген педагогтардың құнды еңбектерінде әр қырынан
тұжырымдалған.
Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты балалардың білім сапасын арттыру,
мақсатында оқу іскерліктері мен дағдыларын ойын іс-әрекетінде қалыптастыру
мақсатымен айналысқан Қазақстандық И. Д. Буртовой мен Т. Әбдіғалиева, Ж.
Балтабаев, Р. М. Қоянбаев, Ж. Б. Қоянбаев, Б. Т. Ортаев Т. Хазіретәлі, Н.
Жаманқұлова [3], Н. Г. Даумов, А. Қ. Аренова, А. Әмірбеков зерттеулері мен
еңбектерінің орны ерекше және Ресейлік педагогтар И. В. Савин Т. А. Ильина,
Е. А. Климов, К. Д. Сейталиевтың [4] еңбектерінің маңызы зор.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған ортаның тылсым тіршілігін тануға
әрекет жасаған.
Ал айнала дүниені танып-білудің, белсенді іс-әрекеттің алғашқы түрі
заттық іс-әрекет болып табылады. Нәресте заттық іс-әрекеттен бірте-бірте
ойын әрекетіне ауысады. Барлық адам өзінің тұлға ретінде даму ерекшелігінде
ойын іс-әрекетін бастан кешіреді.
Сәбилік кезеңнен бастап бала өзін қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған
айналасындағы заттар мен құылыстарды ойын арқылы түсініп ұғынады. Тек көру,
сипап-сезу, байқап-тану арқылы емес, тікелей араласып, іс-әрекетке көшуін
нақты қарым-қатынас барысында біледі.
Осылайша ойын баланың өмір танымында шешуші мәнге ие болады. Баланың
таным-түсінігі, іс-әрекеті ойыннан басталып, оның негізі болашақ өмірінде
оқу, еңбек іс-әрекетімен жалғастырылады.
Жеке тұлғаның дамуындағы ойынның әсерін ерте заманның өзінде-ақ атақты
ғұлама ойшылдар, философтер, педагог, психолог ғалымдар көріп, байқап, оны
іске асыру жолдарын ұсынған.
Оның көп ғасырлық тарихына үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі
грек философтары Платон мен Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге
болады.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын – айналадағы дүниені танудың
тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп
қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады.
В. Сухомлинский "Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы
да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол
арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние
туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын білімге құмарлық пен еліктеудің
маздап жанар оты деген ой айтады.
Ойын екі түрлі уақыттық бағытты қамтиды: қазіргі және болашақ. Бір
жағынан бала бірден, осы мезетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан ойын
әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені ойын барысында тұлғаның келешек
өміріне ықпал ететін сапалы қасиеттері мен іскерлік дағдылары қалыптасады.
Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да, дипломдық жұмысымыздың
тақырыбы Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін ойындар
арқылы қалыптастыру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық
қабілетін ойын арқылы қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- ойын арқылы 1-2 сәбилер тобындағыбаланың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық сипатын анықтау.
- 1-2 сәбилер тобындағы дейінгі баланың шығармашылық қабілетін ойын
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктерін анықтау.
- ойын арқылыбалалардың шығармашылық қабілетін қалыптастыу жолдарын
қарастыру.
- ойын негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс
тәсілдерін қолдану.
Зерттеудің нысаны: Оқу -тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: ойын арқылы шығармашылық қабілетін қалыптастыру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Н.
Ә. Назарбаев. , Әлеуметтік-экономкалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты
бағыты 2012, 27 қаңтар, Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат тәрбиешідердің,
тәрбиешілердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың шығармашылық қабілетінқалыптастыру әдістері, әңгіме әдістері,
қалыптастыру және ұлттық ойындар әдістемелері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
– 1-2 сәбилер тобындағыбалалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері айқындалуы;
– 1-2 сәбилер тобындағы балалардың шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың ұғымдары нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– 1-2 сәбилер тобындағыбалалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мазмұны айқындалды;
–балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін
ойын арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Еліміз егемеңді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б.салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму
бағытында жан-жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі
жүктеліп отыр.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін баса дамытуға,
оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру,
тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл алға қояр мақсат
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ. А. Ясауи, М. Х. Дулати, Ж. Баласағұн тамаша
өсиеттер қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я. А. Коменский [5], И. Г. Песталоцци,
Ж. Ж. Руссо, А. Дистерверг, Ы. Алтынсарин [6], К. Д. Ушинский [7]оқыту
арқылы балалардың ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл
бөлу керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен
ұстанымдары, оқыту әдістері мен құралдарын М. А. Данилов, Б. Н. Есипов, Н.
Скаткин [8], Ю. К. Бабанский, М. Жұмабаев [9], Т. Сабыров [10], т.б.өз
еңбектерінде балалардың өз бетінше жұмыс орындауда дидактикалық ойындардың
пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген. Шығармашылық қабілет
туралы анықтамаларға талдау жасай отырып мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілеттері анықталады.
Оған мына үш белгі тән:
- шығармашылық қабілеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- шығармашылық қабілеттің интелектуалдық сипаты;
- шығармашылық қабілеттің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, шығармашылық қабілетті қалыптастыру тиімділігі мынадай
жетекші факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі балалардың шығармашылық белсенділігі нәтижесінде жүзеге
асады, ал шығармашылық қалыптасу негізінде балаларда танымдық белсенділік
қалыптасады.
Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар
оты. Ойын - тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан ойға жетелейтін, адамға
қиял мен қанат бітіретін, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір өзегі.
Атақты педагог В.А.Сухомлинскийдің [11] сөзімен айтқанда, Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай
ашылған үлкен жарық терезе іспетті. Ол арқылы баланың рухани сезімі
жасампаз өмірімен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Мектепке дейінгі балалық шақ 3-тен 6-7-ге дейінгі жас — баланың дамуындағы
мүлде айрықша кезең болып табылады. Дәл осы жаста ішкі психикалық өмір және
жүріс-тұрысты іштей реттеу пайда болады. Бұл ішкі өмір жалпы түсініктер
бойынша әрекет ету қабілетінде, баланың қиялында, ерікті жүріс-тұрыста,
ересектер және құрдастар арасындағы мазмұнды қарым-қатынаста танылады. Осы
маңызды қасиеттер мен қабілеттердің барлығы, ересектермен әңгімелесуде,
мамандар сабақтарының барысында емес, сюжетті-рөлді ойында туындайды.
Осындай ойында балалар ересектердің рөлдерін ойнап, өздері арнайы
құрастырған ойын жағдайларында, қиялдан шығарған жағдайларда ересектердің
іс-әрекеттерін және олардың арасындағы қарым-қатынасты қайта орындайды.
Еркін сюжетті-рөлді ойын — мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ең
қызықты іс-әрекет. Оның тартымдылығы — ойнай отырып, бала субъективті
еркіндікті сезінеді, тәжірибелік туынды іс-әрекеттегі қарсылықтарға тап
болып, қиынға түсетіндердің барлығы — заттардың, әрекеттер және қарым-
қатынастардың оған тәуелді екенін сезінеді. Сонымен қатар, педагогикалық
әдебиетте балабақшадағы балалардың ойын іс-әрекеті тиісті деңгейіне жете
алмайтыны туралы мәселе бірнеше рет көтерілген болатын. Ойын — кез келген
әрекет сияқты бей-берекет пайда болмайды — ересектер тарапынан
қалыптастырылады. Балалар ойнай алу үшін олардың саналарында эпизод-
әрекеттердің жиынтығы тұрақталу тиіс. Балалар қандай әрекеттерді орындау
керек екенін білулері қажет және меңгерген білімдерінен тек осындай лайық
сәттерді таңдай біліп, оларды қиялдан құрылған жаңа сәттер ойлап таба
білулері тиіс.
Сюжетті ойын бала тарапынан шынайы, сезінетін өнімді талап етпейді, бұл
ойында барлығы шартты, барлығы әзіл сияқты. Бала елестеткен шегені
ойыншық балғамен соға алады, бірақ шын мәнінде шегені соға алмайды,
дәрігер болып, ауру қуыршақтарды емдей алады, ал шын мәнінде бұл
ересектердің мамандығы бала үшін алшақ жатыр; шын өмірде ешқашан болмаған
толғандыратын оқиғаларға енеді; өзін өзі ойдағыдай таныта алмай қалған
жағдайларды қайтадан бастан кешіп жатады. Сюжетті ойынның осындай
мүмкіншіліктердің барлығы мектеп жасына дейінгі баланың тәжірибелік
әлемін кеңейтіп, оған ішкі эмоционалдық жайлылықты қамтамасыз етеді.
Қазіргі заманның психологиялық-педагогикалық зерттеулерде сюжетті ойын
— адамның кез келген іс-әрекеті сияқты — балада өз бетімен пайда болмайды,
оны меңгерген, ойнай алатын өзге адамдар арқылы қалыптасатыны туралы
көрсетілген. Сюжетті ойын тақырыбынан тыс өзінің ең қарапайым түрінде
заттармен шартты әрекеттер тізбегі ретінде құрылуы мүмкін, күрделі түрінде
— спецификалық рөлдік ара-қатынастардың тізбегі ретінде, аса күрделі
түрінде — әр түрлі оқиғалардың бірізділігі ретінде құрылуы мүмкін.
Көптеген зерттеулер негізінде 3-5 жастағы бала ойнайтын рөлдеріне еніп,
оларды біртіндеп алмастыра білу керек екендігі, заттармен әрекет ету және
рөлі бойынша сөйлеу арқылы жүзеге асыруы тиіс, құрдас-серіктеспен рөлдік
қарым-қатынас құру тиіс екендігін көрсетті. Есейе келе, бала ойын барысында
әр түрлі оқиғалардың бірізділігін өрістету тиіс, оларды өзінің және 2-3
құрдас-серіктестің ойластырғанына сәйкес ұластыру тиіс, сюжетті оқиғаларды
рөлдік ара-қатынас арқылы және заттармен әрекет ету арқылы жүзеге асыру
тиіс. Балаларды ойынға тартып, олармен бірге ойнау үшін тәрбиешінің өзі
белгілі бір түрде құрылған сюжетті тірідей ойын процесінде балаларды
қызықтыратын тақырыпқа сүйеніп, еркін өрістетуге үйрену керек.
Ересек адамның ойын процесінде балалардың ұсыныстарын қабылдап, баланың
ойластырған ойын әрекетін жалғастыра алу, жаңа кейіпкерді (сондай-ақ, ойын
рөлін) енгізе алу, құрастырғанды аяқтау, бала ұсынған оқиғаны өрістету
шеберлігінен балалар үшін ересекпен бірлескен іс-әрекеттің тартымды және
қалыптастыратын әсердің табысты болуы байланысты. Тәрбиеші ойын сюжет-
оқиғалардың элементтеріне, кейіпкерлеріне (рөлдерге), олардың әрекеттеріне
сүйеніп, еркін пайдалану тиіс, әр жастағы балалармен сюжеттерді өрістете
алу тиіс.
Балалармен бірлесіп ойнағанда да, өзіндік іс-әрекетері үшін жағдай
жасаған кезде де, ересек тарапынан мәжбүрлеу, тақырыптарды, ойын рөлдерін,
ойын түрін (өздік немесе бірлескен) міндеттеу мүлде жарамайды.
Балалардың бойында балабақшада өз еркінше емес, бұйрық бойынша ойнау
керек деген сезім тудырмау тиіс. Жалпы, педагогикалық процесте ойынға
қатысты бір бірімен тығыз байланысы бар екі құрамдас бөлікті ажырату қажет:
ойын процесінде жаңа біліктері қалыптасатын балалар мен тәрбиешінің
біріккен ойыны, және балалардың өздік ойыны, оған тәрбиеші тікелей
қатыспайды, тек ойын белсенді болу үшін және балалар меңгерген ойын
біліктер арсеналындағы ойын дағдыларын қолдану үшін жағдай туғызады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп жақтылығын
көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті мен олардың
еңбектегі қарым-қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана оқиғаларын
(космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды бейнелейді.
Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың сюжеті болады.
Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса, ойын сюжеті де соғұрлым
кең де сан алуан келеді. Сондықтан да, мектепке дейінгі кішкентайлардың
ойын сюжеттері шағын.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да,
ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын
сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері— мұзжарғышпен
жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық эпопеяға
қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік сатысы
(кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы басқаларының
мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім түріндегі
ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге айналады. Ұқсас
ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ түрліше ойнайды.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар
рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені
негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны. сол болып табылады. Әр
түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді.
Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре
отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет
қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету
мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады .
Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды
бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады.
Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала, рольді ойындағы сияқты ойын сюжетін
жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады.
Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда
ол медсестра болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын
заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде
екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі
тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да рольдер бір заттан екінші
затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады.
Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынның
мазмүны ретінде көбіне адамдар арасындағм қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Ойын балаларға өткенді тірілтіп, болашаққа көз жүгіртуге мүмкіндік
береді. Ойында кішкентай адамның мінезі, оның өмірге деген көзқарасы мен
армандары айқындалады. Өздері де соны байқамастан, балалар, ойнап жүріп
күрделі өмірлік проблемаларды шешуге дайындалады.
Ойын арқылы өзім жұмыс жасайтын І – сәбилер тобында әлеуметтік және
құндылық – мәнді құзыреттіліктерін қалыптастыруды көздедік. Осы жұмыс
арқылы біз бала бойында әлеуметте және балалар қауымдастығында, жанұяда,
өмірде қажет болар қабілеттерді қалыптастырып дамытуды ұстанамыз. Мысалы:
І – сәбилер тобында өткізілген Автобус сюжетті-рөлді ойыны осы шынайы
өмірлік жағдаяттардан туындаған нақты немесе басқа да іс-әрекеттерді
орындау барысында әлеуметтік қарым-қатынас әрекетін жетілдіруге арналды.
Бала кішкентайынан бастап белгілі бір мамандыққа бейімделіп ойнайды.
Кәсіптік ойындардың мәнін терең түсінген тәрбиеші баланы осы кәсіпке
қызықтыра білу үшін мадақтау, сендіру, түсіндіру әдістерін қолданды.
Көздеген мақсат - міндеттеріміз:
- достарға деген мейірімді қарым–қатынасқа үйрету;
- адалдық қасиеттерін дамыту;
- балалардың ойын тапсырмалары мен ережелерін- орындауға бағытталған
дербестігін тәрбиелеу;
- үлкендерге, құрдастарына- деген құрмет сезімін және олардың ойын
үстіндегі қимылдары мен мінез-құлықтарына қызығушылық сезімін тәрбиелеу.
Ойынды ұйымдастыру алдында біраз жұмыстар жүргізілді:
көліктер туралы білімдерін бекіту жұмыстары;
мамандықтар- туралы әңгіме өткізу;
техникалық оқу құралдары арқылы автобуспен- таныстыру; өз- еріктерімен
рөлдерді таңдауды үйрету.
Мектепке дейінгі жас – тұлғаны қалыптастыруға ең қолайлы кезең,
сондықтан, аталған қабілеттер кейін өздігінен дамиды деп қателеспеген жөн.
Бірге ойнау – қатынастардың басты мазмұны. Ойнап, түрлі ойын рөлдерін
орындау барысында балалар жағдайларды жан-жақтан көріп, басқалардың
әрекеттері мен мүдделерін ескеріп, ереже сақтауды үйренеді. Кері жағдайда
мағыналы қатынас та, бірлескен әрекеттер де болмайды.
Қазіргі заман талабында мектеп жасына дейінгі балаларда өзінің ішкі жан
дүниесін танытып, өзін-өзі басқару негізінде адамгершілік-рухани
потенциалын дамыту. Қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен ережелер туралы нақты
түсініктерін қалыптастыру. Сол себепті қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты
мәселе күнделікті бірлесе атқаратын ойын әрекеті барысында тұлғаны рухани-
адамгершілік тұрғысынан дамыту, яғни олардың талап-тілегімен санасу,
жанашырлық сезімдерін дамыту.
Балалық шақ – адамның ең бақытты және уайымсыз кезеңі ғана емес,
сонымен қатар бұл - тұлғаның қарқынды қалыптасу кезеңі. Балалық шағында
қалыптаспаған нәрселердің орнын үлкен адам кейіннен толықтыра алмайды.
Баланы оқуға мұқтаждау барысында біз одан ойынды, демек, балалық
уайымдарды, талпыныстар мен қатынастарды тартып алатынымызды есте сақтап,
ұмытпауымыз қажет.
Ғылымда шығармашылылық ұғымы ХІХ-ХХ ғасырларда пайда болып, зерттеліне
бастаған. Шығармашылық-тура мағынасында жаңалық ашу дегенді білдіреді. Ал
С. Ожеговтың сөздігінде Шығармашылық-материалдық және мәдени құндылықтарды
жасау делінді [12]. Жалпы шығармашылық деген сөздің мәтініне терең
үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне жету жолындағы талаптануы мен
талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысынан көрінеді. Шығармашылық-
адамның ойлауының және өз бетінше әрекетінің жоғарғы формасы. Дегенмен
шығармашылық объективті және субъективті болатындығы белгілі.
Шығармашылық проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі философиялық сөздікте.
Шығармашылық әрекеттің мәні мен оның жан қуаттарымен байланыстылығы
ертедегі философтардың еңбектерінен бастау алады. Адамның шығармашылықпен
өзін-өзі дамыту идеясын ең алғашқылардың бірі болып ұсынған Гераклит өз
балаларында шығармашылық тапсырма ретінде өздерін зерттеуді тапсырады. Ал
Сократ әр адамның тұлға ретінде жетілуіне ерекше мән бере отырып,
интеллектіні дамыту, қабілеттерді қалыптастыру оқытушының басты
міндеттерінің бірі деп есептей отырып, балаларға дайын ұсыныстар бермей,
ақиқатқа жетуді өздеріне тапсырып отырған. Бұл сократтық әдістің
қазіргі уақытта да құндылығы жоғары деп білеміз.
Өз рухын өзіне қарату идеясын әрі қарай белсенді түрде дамытқан
ойшылдардың бірі – Платон. Оның философиялық идеяларындағы педагогикалық
ойдың түйіні – адам өзі белгілеген биіктіктерге жетуі үшін алдымен өзінің
шығармашылық идеяларымен үйлесімділік табуы қажет екендігі жайлы пікірі.
Шығармашылық- барлық еңбек түрінде әрекетке бойлай отырып, оның жоғары
сапалы болуын қамтамасыз етеді. Басқаша айтсақ шығармашылық барлық
әрекеттің сапалық белгісі. Баланың шығармашылық қабілеті шығармашылық
әрекеті нәтижесінде ғана дамитындығы мәлім. Осыған орай шығармашылық сияқты
көп қырлы, күрделі мәселенің құрылымы қандай, қандай мазмұннан түзіледі,
қалай өрбиді деген мәселелердің басын ашу қажеттілігі туындайды. Ендеше бұл
феноменнің практикалық-әрекеттік құрылымына тоқталуға тиіспіз.
Ғылымда шығармашылықтың төмендегідей түрлері анықталған:
1) материалдық-техникалық;
2) рухани-теориялық;
3) әлеуметтік-ұйымдастырушылық;
4) педагогикалық;
5) көркем-шығармашылық т.б.
Осы түрлеріне қарай олардың ішкі құрылымының айырым – өзгешеліктері
болуы заңдылық. Біздің қарастырып отырғанымыз педагогикалық шығармашылық.
Шығармашылық – адамға тән әрекет болғандықтан, осы мәселені зерттеген
ғалымдар шығармашылық әрекетке тән белгілерді мына төмендегідей
топтастырады:
• шығармашылық тапсырма мен проблемалық мәселе арасындағы қарама-
қайшылықтың болуы;
• әрекеттің әлеуметтік және жеке адам үшін мәнділігі, прогерссивтілігі;
• шығармашылық үшін объективті алғышарттардың болуы;
• шығармашылық үшін субъективті алғышарттардың болуы (тұлғаның жекелік
қасиеттері, білімі, білігі, тұрақты мотиві, қабілеттері);
• үрдістің және нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Бұл белгілер тұтас кіріккен жағдайда байқалады. Аталған белгілердің
бірін саналы түрде алып тастайтын болсақ, шығармашылық әрекет орындалмайды
немесе ондай әрекетті шығармашылық деп атауға болмайды.
Сонымен шығармашылық мәселесі көнеден келе жатқан, әр заманда әрқалай
түсіндірілген философиялық мәселе болып табылады. Шығармашылық қабілет
индивидтің белгілі бір мәселені жаңаша шешуге мүмкіндік беретін мәнді
сапасы. Ол тұлғаның өмір сүру барысында байқалады және әрі қарай дамуға
қабілетті деген тұжырым жасалады.
Шығармашылық жолы - ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей білу, өзінің
жетістіктері мен кемшілік тұстарын талдай алу – баланың шығармашылығын
дамытуға стратегиялық бағыттар болып табылады.
Әр индивидтің бойында болатын шығармашылықтың бастауларының болатындығын
жайлы мәселе психологиялық және педагогиклық еңбектерде кең қарастырылған.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі сипаттамалар береді.
Мысалы: И. Я. Бернер [13]: шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны
жаңа жағдайға тасымалдай білуді, обьектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа
шешім табуды белгілейді.
А. Н. Лук [14] шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру, болжай білу қабілеттерін атайды.
Бүгінгі мектепке дейінгі кезеңде (тәрбиеде) өкінішке орай, баланың
шығармашылығы төмен. Балабақшада балалар үнемі бір типтес күн тәртібін
орындаумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз
күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Сонымен бірге шығармашылық қабілетінің
дамуына да кедергі келтіреді.
Қазіргі кезде шығарамашылық қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы
болып саналады. Бұл мәселені зерттеуде де өрлеулер мен құлдыраулар болғаны
белгілі. Өйткені шығармашыл адам догмалар мен стереотиптерден арылған,
өзгеше ойлаудың, кез келген мәселені өзінше шешудің сипаты болғанымен,
ондай адамның қалыптасу барысында жұртшылық тарапынан әр қалай
көзқарастардың болғаны, әлі де орын алып отырғаны жасырын құбылыс емес.
ҚР Білім туралы Заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет “Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту” мәселесі қаралған.
ҚР Білім туралы Заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет “Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалды дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту” мәселесі қаралған [15].
1-2 сәбилер тобындағы баланың зерттеушілік, жобалаушылық қабілеті оның
ойлауы мен іс жүзіндегі әрекеттері арқылы дамиды.
Әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы.
Бұл жастағы балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке
қабілеттілік байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір
музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ бұл қабілеттілікті
қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қабілет жас өскен сайын бірте-
бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар
бере алмайды. Қабілеттілік-адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тұрақтылықтың көрініс беруі.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
2. Қабілет-барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана
дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
3. Қабілет-нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау,
қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
-Әр жұмыс түрлері талданып, сараптама жасалып отырылады:
-Әр жұмыс түрлері талданып, сараптама жасалып отырылады:
-Қабілеті жоғары балаларды мектепішілік, қалалық, облыстық,
республикалық іс-шараларға қатыстырып, қабілеттерін дәлелдеу.
-Әр қабілетті баланың ынтасын, дарындылығын қамти отырып, шығармашылық
жұмыстарын таратуға мүмкіндіктер бар;
-Осы жағдай қабілетті баланы бақылауға, дұрыс бағыт беруге, жеке
тұлғалық дамуына мүмкіндік туғызады:
-Жас ерекшелігін ескере отырып қабілетіне қарай баланы жүйелі дамытып,
қолдау көрсетіп отырса келешек жастардың мемлекетімізге әкелер үлесі зор
болады.
Ойын әрекеті негізінде мектеп жасына дейінгі1-2 сәбилер
тобындағыбалалардың белсенділіктерін қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын
қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша ойын әрекеті балалардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың ойынүстіндегі жұмысын түрлендіре
түседі, олардың ойынғақызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және
балалардың зейінін, ойлауын, зерделеуін дамытады.
Қазақ халық ойындарының жіктемесі балалардың жас ерекшеліктеріне А.
Диваев, ойын сипатына М. Гуннер, Е. Сағындықов [16], Б. Төтенаев [17]; дене
қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға М. Таникеев [18], Ж. Төлегенов,
Т. Бекбатшаева, Т. Қуанышов; ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне
сәйкес жасалады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда негізгі ойындық іскерліктер
қалыптасады, бұл оларға ойын барысында өзара байланысқан шарттық құралдарды
пайдалануға көмектеседі.
Тәрбиешінің алдында мынандай міндеттер тұрады. Ол балалардың
шығармашылық белсенділігін теңдестіру.
Бұған ойынның құрамына әртүрлі рөлдерді қосу; әлеуметтік сферадағы әртүрлі
өмірді, әртүрлі әдеби шығармаларды, ертегілерді, сонымен қатар, ертегідегі
және шын өмірдегі персонаждарды қосады.
Мысалы, балабақшада тәрбиеші полиция қызметкерін, от сөндіруші және
жалмауыз кемпірді, Тазша баланы, дәрігерді қосады. Жалпы сюжетке мұндай
рөлдерді қосу балалардың бейнесін белсендіреді, оларда жаңа күтпеген
жағдайларды ойлауына мүмкіндік береді.
Сонымен қатар тәрбиеші балалардың ойынға қызығушылығын ескереді, яғни
күнделікті ойында олар қалыптаспайды.
Ойын іс әрекетін негізінде қалыптасатын ойындардың ішіндеойындардың
маңыздылығы жағынан өзгелерінен бөле-жара айтуға болады. Бірақ, бір
ескертетін нәрсе, маңызды екен деп ойынмазмұнына үйлеспейтін ойын түрлерін
қолданудан аулақ болған жөн. Әр ойынның өз реті бар.
Әрбір тәрбиеші ойынпроцесінде қандай ойын қолданатынын мазмұнына,
мақсатына сәйкес таңдап алған жөн. Өйткені ойын мектеп жасына дейінгі
балалар үшін қызықты әрекет, іс-қимыл бола отырып, сонымен бірге оларды
тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
педагогикалық ізденістің арқасында ғана қуатты құралға айналады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытып-тәрбиелеуде тәрбиеші балалар
игере алатындай ойынның бағдарламалық мазмұнын жоспарлайды, дидактикалық
және ойын міндеттерін, қимыл мен ережелерді белгілейді.
Ойын негізінде балалардың танымдық белсенділіктерін және ойынды
педагогикалық процеске енгізе отырып, тәрбиеші балаларды ойнауға, А. С.
Макаренконың [19] сөзімен айтқанда, “Жақсы ойын” жасауға үйретеді. Мұндай
ойынға мынадай сипаттар тән: мазмұнының тәрбиелік-танымдық құндылығы, ойын
барысының дұрыс түсіндірілуі, таңдалынып алынған ойын түрінің балаларға
үйретері мол және шығармашылық сипаты, жеке балалардың және барлық
ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып ойын ережесіне бағыну және соларды
басшылыққа ала білуі, ойыншықтар мен ойын материалдарын белгілі бір
мақсатқа пайдалану, балалардың бір-бірімен достық қарым-қатынастары және
көңіл күйлерінің шат болуы ескеріледі.
Ойынды басқара жүріп, тәрбиеші баланың жеке басының барлық жағына:
оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал жасайды.
Ойын іс әрекеті негізінен ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене
мүшелерінің дұрыс қалыптастыру мақсаттары үшін пайдаланады. Мазмұны ойлай
білуге құрылған ойын процесінде балалардың білімі мен түсінігі айқындалып,
тереңдей түседі. Ойын үстінде қайсыбір рөлді орындау үшін бала өзінің
түсінігін ойын әрекетінде көрсетеді.
Бала психологиясына ойын іс әрекетінің ықпалы жастардың болашаққа
деген бағыт-бағдары отбасында, мектепке дейінгі мекемеде, жалпы еңбек,
қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр
саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы
әртүрлі болады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес мектепке дейінгі мекеменің барлық буын
балаларының білімін ойын іс әрекеті тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика
ғылымының міндеті болып табылады.
Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын, оқу-тәрбие
процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі әдістерін,
формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Тәрбие процесінде ойын әрекетін қолдану барысында әр баланың жеке
басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс. Ойын, сабақ барысында әр баланың
ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті әр түрлі. Ең бастысы – әр
баланың жеке басын құрметтеу, оның адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, ойын іс әрекеті барысында байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасын арттырып, еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық
қасиеттерін нәтижелі қалыптастыруға болады.
Тәрбиеші балаларменойын іс әрекетін ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Мектеп жасына дейінгі баланың 1-2 сәбилер тобындағы психикалық процестер:
зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде, ойын
барысында шешеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясы психикалық
дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке бастың қалыптасуын
зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясын білу оқыту,
тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Оқыту ісі білім берумен қатар балалардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлауды дамытуға ойын іс әрекетін пайдаланудың маңызы ерекше.
Ойын арқылы баланың білімге деген өте белсенді ақыл –ой әрекеті
қалыптасады. Ойын іс әрекеті - танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Ойын іс әрекеттің
негізінде балаларда шығармашылық қабілет, танымдық ізденімпаздық
қалыптасады. Ойын әрекеті ізденімпаздықты жеке адамның білім мен іс-әрекет
тәсілдерін біреудің көмегімен игеруге, қоршаған өмір шыңдығын одан әрі
өзгерту және жетілдіру мақсатымен танымдық міндеттерді шешуге ұмтылысымен
және белсенділігімен сипатталатын қасиеті ретінде қарастырады.
Әртүрлі тәрбие жұмыстары – балалардың ғылыми дүниетанымын дамытудың,
шығармашылық қабілетті қалыптастырудың қажетті құралы. Адам белсенділігінің
табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік дәрежесі бойынша
адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау – тәрбиешінің басты
міндеті.
Ойын балалардың негізгі іс-әректінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды.
Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері
дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы:
Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал
мектеп балалары сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді.
Сондықтан, сабақта , ойын барысында бала білімін шыңдап, ой өрісін
кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттарға
ерекшеліктері болады.
Сол ойын арқылы бала көптеген мәліметтер алады, психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастырады.
Ойын арқылы балалардың ойы ұшқыр, шешен әсерлі сөйлеп, ұлт тарихын,
мәдениетін, халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл маржандарын оңай игеруіне
сетігін тигізетіні даусыз.
Ойын – күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Ойын
дегеніміз – тынысы кең, алысқа мензейтін, ойдан-ойға жетелейтін, балаға
қиялымен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі,
денсаулық кепілі, өмір тынысы.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген.
Оның пікірінше ойын Мәңгілік – шахмат ойнап отырған бала. Келесі грек
ойшылы Платон ойын теориясын қалыптырушы ретінде назарға алынады, оның
пікірінше ойын-әрі жоғары ақыл, рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары
құбылыс.
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л. С. Выготский [20], С. Л.
Рубинштейн, Д. Б. Эльконин [21], Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев секілді
ғалымдар ат салысты. С. Л. Рубинштейннің пікірінше ойын негізінде адамның
барлық психикалық қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге
дайындайды.
Ойын іс әрекеті арқылы бала қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
К. Г. Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы
эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның мынадай
тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік – мотив – мақсат – ойын іс-әрекеті – нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады;
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі бір әрекетпен
айналысуына байланысты.
Адам өз психикасын түрлі жолдармен жарыққа шығарады. Ойын арқылы адам
психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Ойын іс әрекеті кезінде балалардың ортамен қарым-қатынасы кеңейіп,
таным қабілеті өсіп, мінез-құлқы қалыптасады.
Көптеген педагогтар балаға ойынның психологиялық мәнін және ойынға тән
ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы ашып береді.
Ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде
ойын-өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді.
Ойын іс әрекеті кезінде шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң
береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне
еліктеу ойынға тән нәрсе.
Ойын кезінде шартты түрде мақсатгар қойылады, ал сол мақсатқа жету
жолындағы әрекет бала үшін қызықты.
Ойын әрекеті балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын іс әрекеті барысында:
1) Өзін еркін сезінеді.
2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады.
3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою секілді түрлі психикалық
түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді.
Педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық, шақтың
түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады.
Бала ойын арқылы өзін толқытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ
арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде
жүзеге асыруға мүмкіндік алады.
Сөйтіп бүгінгі ойын, бейнелі әрекет, ертеңгі шыңдық ақиқатқа айналатын
кезі аз емес.
Былайша айтқанда, болашақ қайраткердің тәрбие жолы тәлімдік тәрбиесі
ойыннан бастап қалыптасады.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог ғалымдар Жақсы ойын — жақсы жұмыс сияқты—деп қарап, бұлардың
арасында айырма шамалы деген түйін жасайды. Демек, ойын мен жұмыстың
ұқсастығы — жақсы ойын да, жақсы жұмыс та көңілді қуанышқа толтырып,
рақатқа бөлейді.
Баланың ойында да жұмыстағыдай белгілі деңгейде жауапкершілік болуға
тиіс. Олардың айырмашылығы— баланың ойыны нақты материалдық рухани байлық
жасай алмайды, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені
белгілі.
Баланың қуанышы мен реніші ойында анық байқалады. Ойын іс әрекеті
кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынадан көрінеді:
1) олар ойланады;
2) эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял
елестері дамиды, баланың шығармашылық қабілеті мен дарыны ұшталады.
Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезімінде
болады.
Сонда ойын іс әрекеті туралы жасалатын тұжырым мынау:
а) Ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтеді, тілді ұстартады, сезімді
шыңдайды.
ә) ерік пен мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны
жетілдіреді.
б) ұжымдық сезімі қалыптасады.
в) эстетикалық тәрбие беру құралы.
г) еңбек тәрбиесін беру міндетін шешуге көмектеседі.
д) бір-бірінен ептілікті үйренеді, өзінің денесін шынықтырады.
Демек, ойын баланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz