Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технологиясымен зерттеу
Кіріспе
I. Физикалық . географиялық ерекшелігіктеріне жалпы сипаттама.
1.1. Географиялық орны
1.2 Аймақты зерттеген зерттеушілер және зерттеу тарихының негізгі кезеңдері
1.3.Жер бедерінің сипаттамасы
1.4. Климаттық жағдайлары
1.5. Жер беті және жер асты сулары
1.5.1.Сырдария өзені төменгі ағысының тұзды ағын айналымы.
1.5.2. Судың ластану себептері және одан кейінгі су жағдайы
1.5.3. Жер асты сулары.
1.6. Топырағақ жабындысы
1.6. Өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
2. Геоақпараттық технологияларда мәліметтерді талдаудың әдістері
2.І. Геоақпараттық технологияларда карта жасаудың әдістері
2.2. Ландшафттық ақпараттардың көзі және оларды талдаудың жолдары
2.3.Территорияның иерархиялық құрылымын анықтау әдістері
2.4.Жер бедерін жіктеу тәсілдері мен жіктелулері
3. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігі геожүйелерін ГАЖ . технологиясымен зерттеу
3.1. Аймақтың ландшафттық карасын, құрылымдық.генетикалық легендасын жасау
3.2. ГАЖ.ді пайдаланып аймақтың техногендік
ластану картасын жасау
3.3. ГАЖ.ні пайданып аймақтың
модификациялық картасын жасау
3.4.Сырдария өзені алабының төменгі бөлігінің
табиғатын жақсарту жолдары
I. Физикалық . географиялық ерекшелігіктеріне жалпы сипаттама.
1.1. Географиялық орны
1.2 Аймақты зерттеген зерттеушілер және зерттеу тарихының негізгі кезеңдері
1.3.Жер бедерінің сипаттамасы
1.4. Климаттық жағдайлары
1.5. Жер беті және жер асты сулары
1.5.1.Сырдария өзені төменгі ағысының тұзды ағын айналымы.
1.5.2. Судың ластану себептері және одан кейінгі су жағдайы
1.5.3. Жер асты сулары.
1.6. Топырағақ жабындысы
1.6. Өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
2. Геоақпараттық технологияларда мәліметтерді талдаудың әдістері
2.І. Геоақпараттық технологияларда карта жасаудың әдістері
2.2. Ландшафттық ақпараттардың көзі және оларды талдаудың жолдары
2.3.Территорияның иерархиялық құрылымын анықтау әдістері
2.4.Жер бедерін жіктеу тәсілдері мен жіктелулері
3. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігі геожүйелерін ГАЖ . технологиясымен зерттеу
3.1. Аймақтың ландшафттық карасын, құрылымдық.генетикалық легендасын жасау
3.2. ГАЖ.ді пайдаланып аймақтың техногендік
ластану картасын жасау
3.3. ГАЖ.ні пайданып аймақтың
модификациялық картасын жасау
3.4.Сырдария өзені алабының төменгі бөлігінің
табиғатын жақсарту жолдары
Тақырыптың өзектілігі. Сырдария – Қазақстанның ірі өзендерінің бірі. Бұл өзен ежелден ойынан тыс қалмаған.Алғаш адамдар мекендеп, игергенде ақ, өзеннің маңыздылығын бағалап, көптеген ғалымдар зерттеулер жүргізген. Ғылым дами келе өзеннің адам тіршілігіне атқаратын қызметін ғана емес, со- нымен біргеоның геологиясын, топырағын, өсімдігін, жануарларын, т.б. зерт- теп жаңалықтар енгізіп отырда.Соңғы кездерде физика-географиялық ланд- шафттарына көңіл бөлді. Ал, ұсынып отырған жұмыста ғылыми зерттеулерді пайдаланып, Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технология- ларын пайдаланып, жаңа әдістер арқылы оның табиғатын сипаттау.
Жұмыстың мақсаты. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технологиясымен зерттеу.
Қаралатын мәселелер:
- Аймақтық физика-географиялық ерекшеліктеріне жалпылама тоқталып өту;
- Табиғатын сипаттауда ГАЖ технологияларын пайдалану;
- Ландшафт құрудағы негізгі әдістер және карта жасау жолдары;
- Аймақтың ландшафттық картасын, құрылымдық-генетикалық легендасын жасау;
- ГАж технологияларын пайдаланып аймақтың тезногендік лас- тану картасын жасау;
- ГАЖ технологияларын пайдаланып аймақтың модификациялық картасын жасау;
- Зерттелетін нысанның табиғат кешенін жақсарту жолдарын қа- растыру.
Зерттеу әдістері: көптеген зерттеулер нәтижесінде шығарылған ғылы- ми еңбектер, әдебиеттерді салыстыру, талдау, картографиялық, статистика- лық , т.б.
Жұмыстың практикалық маңызы: Осы кезге дейінгі мәліметтерді қоры- тып, жинақтау арқылы ұсынылады. Зерттеу жүргізіп жатқан практикалық жұмыстарды қолдануға болады.
Жұмыстың мақсаты. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технологиясымен зерттеу.
Қаралатын мәселелер:
- Аймақтық физика-географиялық ерекшеліктеріне жалпылама тоқталып өту;
- Табиғатын сипаттауда ГАЖ технологияларын пайдалану;
- Ландшафт құрудағы негізгі әдістер және карта жасау жолдары;
- Аймақтың ландшафттық картасын, құрылымдық-генетикалық легендасын жасау;
- ГАж технологияларын пайдаланып аймақтың тезногендік лас- тану картасын жасау;
- ГАЖ технологияларын пайдаланып аймақтың модификациялық картасын жасау;
- Зерттелетін нысанның табиғат кешенін жақсарту жолдарын қа- растыру.
Зерттеу әдістері: көптеген зерттеулер нәтижесінде шығарылған ғылы- ми еңбектер, әдебиеттерді салыстыру, талдау, картографиялық, статистика- лық , т.б.
Жұмыстың практикалық маңызы: Осы кезге дейінгі мәліметтерді қоры- тып, жинақтау арқылы ұсынылады. Зерттеу жүргізіп жатқан практикалық жұмыстарды қолдануға болады.
1.Амиргалиев Н.А. Осрбенности изменения ионного стока р. Сырдарья в ус- ловиях усиленияантропогенных воздействий в бассейне // Автореф.Диссер. Конд. Алматы, 2002., 25с.
2.Баймолдаева А.Т. Ландшафтно –экологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи природы. А., 2002. 69с.
3.Байшоланов С.С. Метеорология және климатология. Оқу әдістемелік құрал. А., 2000. 95-104 б.
4.Баранов Ю.Б., и др. Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов. М.: ГИС-Ассоциация, 1999.-204с
5.Берг Л.С. Аралское море. Опыт физико-географической географии. Спр., 1908
6.Бутаков А.И. Информации об экспедиции по изучению Аралского море, 1848. Вестник., ч 7, 1 книга, 1853
7.Бурлибаев К.Ш. , Достаев Ж.Д. Арало-Сырдарьинский бассейн., А., 2001
8.Веселов В.В. Гидрогеологическое районирование и региональная оценка ресурсов подземных вод Казахстана. А., НИЦ «Гылым», 2002.,437с
9.Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. А., 1992. 172с
10.Джаналеева К.М. Физическая география Республики Казахстан. Учебное пособие. А., Изд-во Қазақ университеті. 1998- 266с.
11.Джаналеева К.М. Антропогенные ландшафты. А.: Қазақ университеті, 2001,164с.
12.Достай Д.Ж. Анализ стоковых рядов рек Сырдарья, Амударья и модели управление уревенном режимом Аралского моря. А., 2004 ,31-44с
13.Елобогоев А.В. и др. Постранственное моделирование и верификация моделей рельефа стандартными средствами ГИС. http:gisa2. Gubkin.ru/864.html
14.Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдердің географиясы. А., Анкара., 1999., 47-50б
15.Ибрагимова У.А. Гидрохимический режим реки Сырдарья // Кызылорда., 2000.
16.Информацонный экологический бюллетень Республики Казахстан. 1-2 кварталы. А., 2001, 2002.
17.Линник В.Г. Построение геоинформационных систем в физической географии. М..1990-77с.
18.Мусин О.Р. Цифровые модели для ГИС. Информационный бюллетень. ГИС-Ассоциация, №4 (16), С30, 1998.
19.Нурымгереев К.Ш. Охрана и рациональное использования природно-хозяйственных систем дельты Сырдарьи (на примере крестьянского хозяйства Кожабахы)//Деп. В Каз ГосИНТИ11.11.97,№8711-на99.-А.:1999.-12с.
20.Нұрымкерей К.Ш. Охрана и райиональное исползование природно- хозяиственных систем дельты рек Сырдарьи.2002
21.Нурымгереев К.Ш. Динамика землпользовании дельтовых ландшафтов р. Сырдарьи // Поиск. 2000. 107-111с.
22.Жамалбеков Е. Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А., 2000. 158б.
23. Нұрғызарынов А. Арал өңірінің экологиясы. А., 1996, 49-98б.
24. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері А., 2003 .188б.
25.Пузаченко Ю.Г. Методологические основы измерения сложности ландшафта // Изв. АН СССР, серия геогр., 1995, №4, С.30-50.
26.Пузаченко Ю.Г., Онуфреня И.А. Количественные методы классификации форм рельефа. Изв. РАН, сер. Геогр. 2002.
27. Почвы Казахской СССр. Вып-14. Наука, 1983.304с
28.Ретеюм А. Ю. Физико-географическое районирование для выделения геосистем //Вопросы географии, №98: количественные методы изучения природы. М: Мысль, 1975
29.Рубинова Ф:э: Притое воды и солей в дельты рек Амударьи и Сырдарьи. Тр.САНИИ, 1983. 3-11с
30.Елибаев Н. Гидрохимия водоемов низовья реки Сырдарьи. Авто.дисс.канд. Ростов-на-Дону.1980
31.Симонов Ю. Г. Морфологически анализ рельефа. М. С., Изд-во СГУ, 1998
32.Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта // Вопросы географии. Сб. 16 М.: Географгиз. 1949. С61-86.
33.Солнцев Н.А Учение о ландшафте (избранные труды). -М. Изд-во Моск. Ун-та, 2001.-384с.
34.Мұқашева Ж Н. Жалпы жертану. А.: Қазақ Ун-ті.
35. Омаров К.А. Влияние антропогенных нагрузок на транформацию солевого стока бассейна реки Сырдарьи. А., 2003
36.Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А., 1975. 21-50 б
37. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. 1977,78 б
38.Кошкаров С.И..., Отчет о научно исследовательской работе на тему Сырдарьи на эколого-мелиоративные условия. Кызылорда. 2001. 24с
39.Урикбаева З.С. ландшафтно-экологическая оцнека Кзылординской боласты на основе учета факторов анторпогенной нагрузки. А., 2002
40.Эверсман Э.А. Естественная история Оренбургского края. Оренбург.1840
41.Экологически доклад г. Кызылорды. 2003
42.Экологическая карта Приарала, 2002
43.Сочава В.Б. Учение о геосистемах. Новосибирск: Наука, 1975, с-30.
2.Баймолдаева А.Т. Ландшафтно –экологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи природы. А., 2002. 69с.
3.Байшоланов С.С. Метеорология және климатология. Оқу әдістемелік құрал. А., 2000. 95-104 б.
4.Баранов Ю.Б., и др. Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов. М.: ГИС-Ассоциация, 1999.-204с
5.Берг Л.С. Аралское море. Опыт физико-географической географии. Спр., 1908
6.Бутаков А.И. Информации об экспедиции по изучению Аралского море, 1848. Вестник., ч 7, 1 книга, 1853
7.Бурлибаев К.Ш. , Достаев Ж.Д. Арало-Сырдарьинский бассейн., А., 2001
8.Веселов В.В. Гидрогеологическое районирование и региональная оценка ресурсов подземных вод Казахстана. А., НИЦ «Гылым», 2002.,437с
9.Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. А., 1992. 172с
10.Джаналеева К.М. Физическая география Республики Казахстан. Учебное пособие. А., Изд-во Қазақ университеті. 1998- 266с.
11.Джаналеева К.М. Антропогенные ландшафты. А.: Қазақ университеті, 2001,164с.
12.Достай Д.Ж. Анализ стоковых рядов рек Сырдарья, Амударья и модели управление уревенном режимом Аралского моря. А., 2004 ,31-44с
13.Елобогоев А.В. и др. Постранственное моделирование и верификация моделей рельефа стандартными средствами ГИС. http:gisa2. Gubkin.ru/864.html
14.Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдердің географиясы. А., Анкара., 1999., 47-50б
15.Ибрагимова У.А. Гидрохимический режим реки Сырдарья // Кызылорда., 2000.
16.Информацонный экологический бюллетень Республики Казахстан. 1-2 кварталы. А., 2001, 2002.
17.Линник В.Г. Построение геоинформационных систем в физической географии. М..1990-77с.
18.Мусин О.Р. Цифровые модели для ГИС. Информационный бюллетень. ГИС-Ассоциация, №4 (16), С30, 1998.
19.Нурымгереев К.Ш. Охрана и рациональное использования природно-хозяйственных систем дельты Сырдарьи (на примере крестьянского хозяйства Кожабахы)//Деп. В Каз ГосИНТИ11.11.97,№8711-на99.-А.:1999.-12с.
20.Нұрымкерей К.Ш. Охрана и райиональное исползование природно- хозяиственных систем дельты рек Сырдарьи.2002
21.Нурымгереев К.Ш. Динамика землпользовании дельтовых ландшафтов р. Сырдарьи // Поиск. 2000. 107-111с.
22.Жамалбеков Е. Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А., 2000. 158б.
23. Нұрғызарынов А. Арал өңірінің экологиясы. А., 1996, 49-98б.
24. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері А., 2003 .188б.
25.Пузаченко Ю.Г. Методологические основы измерения сложности ландшафта // Изв. АН СССР, серия геогр., 1995, №4, С.30-50.
26.Пузаченко Ю.Г., Онуфреня И.А. Количественные методы классификации форм рельефа. Изв. РАН, сер. Геогр. 2002.
27. Почвы Казахской СССр. Вып-14. Наука, 1983.304с
28.Ретеюм А. Ю. Физико-географическое районирование для выделения геосистем //Вопросы географии, №98: количественные методы изучения природы. М: Мысль, 1975
29.Рубинова Ф:э: Притое воды и солей в дельты рек Амударьи и Сырдарьи. Тр.САНИИ, 1983. 3-11с
30.Елибаев Н. Гидрохимия водоемов низовья реки Сырдарьи. Авто.дисс.канд. Ростов-на-Дону.1980
31.Симонов Ю. Г. Морфологически анализ рельефа. М. С., Изд-во СГУ, 1998
32.Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта // Вопросы географии. Сб. 16 М.: Географгиз. 1949. С61-86.
33.Солнцев Н.А Учение о ландшафте (избранные труды). -М. Изд-во Моск. Ун-та, 2001.-384с.
34.Мұқашева Ж Н. Жалпы жертану. А.: Қазақ Ун-ті.
35. Омаров К.А. Влияние антропогенных нагрузок на транформацию солевого стока бассейна реки Сырдарьи. А., 2003
36.Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А., 1975. 21-50 б
37. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. 1977,78 б
38.Кошкаров С.И..., Отчет о научно исследовательской работе на тему Сырдарьи на эколого-мелиоративные условия. Кызылорда. 2001. 24с
39.Урикбаева З.С. ландшафтно-экологическая оцнека Кзылординской боласты на основе учета факторов анторпогенной нагрузки. А., 2002
40.Эверсман Э.А. Естественная история Оренбургского края. Оренбург.1840
41.Экологически доклад г. Кызылорды. 2003
42.Экологическая карта Приарала, 2002
43.Сочава В.Б. Учение о геосистемах. Новосибирск: Наука, 1975, с-30.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Сырдария – Қазақстанның ірі өзендерінің бірі.
Бұл өзен ежелден ойынан тыс қалмаған.Алғаш адамдар мекендеп, игергенде ақ,
өзеннің маңыздылығын бағалап, көптеген ғалымдар зерттеулер жүргізген. Ғылым
дами келе өзеннің адам тіршілігіне атқаратын қызметін ғана емес, со- нымен
біргеоның геологиясын, топырағын, өсімдігін, жануарларын, т.б. зерт- теп
жаңалықтар енгізіп отырда.Соңғы кездерде физика-географиялық ланд-
шафттарына көңіл бөлді. Ал, ұсынып отырған жұмыста ғылыми зерттеулерді
пайдаланып, Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технология- ларын
пайдаланып, жаңа әдістер арқылы оның табиғатын сипаттау.
Жұмыстың мақсаты. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ
технологиясымен зерттеу.
Қаралатын мәселелер:
- Аймақтық физика-географиялық ерекшеліктеріне жалпылама тоқталып
өту;
- Табиғатын сипаттауда ГАЖ технологияларын пайдалану;
- Ландшафт құрудағы негізгі әдістер және карта жасау жолдары;
- Аймақтың ландшафттық картасын, құрылымдық-генетикалық
легендасын жасау;
- ГАж технологияларын пайдаланып аймақтың тезногендік лас- тану
картасын жасау;
- ГАЖ технологияларын пайдаланып аймақтың модификациялық картасын
жасау;
- Зерттелетін нысанның табиғат кешенін жақсарту жолдарын қа-
растыру.
Зерттеу әдістері: көптеген зерттеулер нәтижесінде шығарылған ғылы- ми
еңбектер, әдебиеттерді салыстыру, талдау, картографиялық, статистика- лық ,
т.б.
Жұмыстың практикалық маңызы: Осы кезге дейінгі мәліметтерді қоры- тып,
жинақтау арқылы ұсынылады. Зерттеу жүргізіп жатқан практикалық жұмыстарды
қолдануға болады.
I. Физикалық – географиялық ерекшелігіктеріне жалпы сипаттама.
1. Географиялық орны
Сырдария өзенінің төменгі алабы Қызылорда облысында орналасқан.
Қызылорда облысының байтағы 228,1 мың шаршы шақырым, Сырдария өзенінің
төменгі ағысында оның екі жағасын ала орналасқан.Бұл облыс шығысы мен
оңтүстік-шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен, яғни Азиялық шөл даланың белдеуіне орналасқан. Батысын-
Арал теңізі алып жатыр.Сырдария өзені осы Арал теңізіне құяды.
Оңтүстігінде-Қызылқұм шөлінің солтүстік , солтүстігінде – Арал теңізінің
жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және Орталық Қазақстан шет аймағына кіретін
шөлейт үстірті орналасқан. Тұран ойпатының жазықтау келген байтақ алқабын
алып жатыр. Оныыыыың басым көпшілігі Сырдария, Сарысу және Шу өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады.Тарихқа қарасақ, ерте кезде қазіргі
Сырдария атырауы мен Арал теңізінің жерінде біріне-бірі тіркес жатқан екі
үлкен қазаншұңқыр болған.Сырдария Тянь-Шань тауынан басталып,Ферғана
даласында түйісетін кіші-гірім өзендерден басын алып, батысқа қарай
Сырдария болып ағатын өзен, алдымен Қызылорда шұңқырына құйған . Ол кезде
Сырдария ірі суы мол өзен болса керек. Себебі, Шу мен Сарысу өзендері
Сырдария арнасына құйған екен. Шөлді аймақта қатты ағыспен аққан өзен
өзімен бірге лайды да ала келген.
Ғылыми деректерде бұл шұңқыр 56 мың жылда сумен келген шөгіндімен
толып , осы заманғы геоморфологиялық аймақ қалыптасқан көрінеді. Сол
геоморфологиялық солтүстік-шығысында Қаратау, батысында Қызылқұм биігінің
жақын жатқан тар аралығынан басталып , батысқа қарай кең жайылып жатыр.Осы
жер Сырдария ойпаты деп аталады. Ойпаттың ең терең жері Тартоғай станциясы
тұсынан басталады да , Қызылорда арқылы Терең-өзекке дейін созылып, одан
оңтүстік батысқа қарай бұрылып , Жаңадарияның арнасын бойлап жатыр.
Батысындағы екінші қазаншұңқырда –қазіргі арал теңізі. Аралға деген осы
заманғы көзқарас әртүрлі. Біреулер оны әлемдегі таңғажайып су жинағы , Енді
біреулер—табиғаттың жұмбағы десе, кейбірі—табиғаттың қатесі деп атайды.
Арал теңізі өте ерекше георафиялық құбылыс. Себебі, әлемге әйгілі
Жазира шөл - Тұран ойпатының едәуір бөлігін алып жатқан Арал теңізі жыл-дың
алты ай бойы қызып , айнала бет қаратпайтын ыстық аптап шашып тұра-тын
құмдардың ортасында жатыр. Осынша қатал климаттың бетін қайтарып, оны сәл
де болса жұмсартып тұрған-Арал 23.
1.2 Аймақты зерттеген зерттеушілер және зерттеу тарихының
негізгі кезеңдері
Біздің заманымызға дейінгі III-II ғасырларда өмір сүрген адамдардың
аңшылықпен, егіншілікпен айналысқанын кзрсетеді.Б.з.д.II ғасырда қазіргі
Қазақстан жерінің аумағында өмір сүрген түркі халқы Еуразиядағы отырық-шы,
мәдениті дамыған ел болған, егіншілікпен айналысқан.Ертедегі грек жаз-
баларында қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген тайпаларды сақтар деп
атаған. Сақтар Жетісу мен Сырдария өзендері алабында өмір сүрген. Грек ға-
лымдары Птоломей (б.з.б.II ғ.) мен Геродот (б.з.б.II ғ) өз еңбектерінде Кас-
пий теңізінің шығысындағы шексіз жазық жер, ондағы өмір сүрген халықтар
Жайық, Жем және Сырдария өзендері туралы мәліметтер қалдырған.
VI-VIII ғасырларда шығыс пен батыс елдерін сауда және мәдени байла-
нысын дамытқан Ұлы Жібек жолының маңызы жоғры болды. Бұл жолдың бір тармағы
осы Сырдария бойымен батысқа қарай өтіп, Каспий теңізінің солтүстік
жағалауын бойлай Ресейге өтеді.Осы уақыттарда өзен бойларында ірі мәдени
орталықтары Жаңакент, Қорқыт Ата, Қызтөбе, Сығанақ, Сауран, Ашнас, Отрар,
Сүткент қалалары пайда болды.
IX-X ғасырларда араб ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама беріп,
картаға түсіреді.Гректердің Әмудария мен Сырдария Каспий теңізіне құяды
деген жорамалдарын теріске шығарып, өзендердің Арал теңізіне құятынын
анықтаған.XI-XIIғасырларда өмір сүрген араб ғалымы Әл-Идрисидің Нуз-хат ал-
Муштак , түркі Махмұд Қашғаридің Диуани лұғат Ат-түрік деген
еңбектерінің Қазақстан географиясын зерттеуде маңызы зор.
Зерттеушілерден Николай Алексеевич Северцовты ( 1827-1885 ) айтуға
болады.Ол өзінің зерттеуін Арал теңізі мен Сырдария өзенінің төменгі
ағысын, Қызылқұм шөлін зерттеуден бастаған.
Л.С.Берг өзінің Арал теңізі (1902 ж) деген еңбегінде жүргізген
бар-лық зерттеуін жазған. Бұл күні бүгінге дейін Арал теңізіне арналған ең
баға-лы да құнды еңбек болып саналады 5.
Сырдария өзенін игеру ежелден жүргізілгені белгілі. Негізгі шарықтап
дамыған кезеңдері б.з.д.VII ғ. Кезіндегі Орта Жаңадария мен Орта Іңкәрдар-
ианы игеру кезінде жүзнге асқан. Ол кезде суландыру әдісі ескі арналар есе-
бінен жүргізілген.Сырдария өзенінің алабындағы суландырған жердің ауда-ны
2,2-2,5 млн.г. оның ішінде үнемі суландаратыны 1 млн.г.құрайды, ал су-
ландыратын каналдардың алып жатқан ауданы қазіргіге қарағанда 3 есе жо-
гарылаған. Ол кезде суармалы аудан қазіргіден 10 есе төмен болған.Бұдан
Сырдария өзенінің су деңгейінің қаншалықты жоғары болғанын көруге бола-ды.
Орта ғасырда суландыру жүйесінде бір қатар жоғарылаулар болды, мы-
сылы, Іңкәрдария суландыру қорғанысы, суландырылған ескі арналар есебі-нен
жасанды алаптар жүйесінің жартылай және тірек бөгендері салынды.Осы уақытта
кең таралған су тартатын шығырлар суландыру жүйесінің жартылай және кезеңін
ауыстырған болатын.
X-XII ғ. орта Сырдарияның сол жағалаулық суландыру жерлерінде ка-нал
магистралдарды қалыптастырған.Бұл жүйедегі ең басты құрылысты орта
ғасырдағы Хорезм жүйесі алды (формасы – тармақты әрі ұзын). Олар ірі
ортағасырлық Сырдария қалалары: Қыр-үзгенді, Найран-Төбені суландырды.
Белгілі соғыс кездерінде суландыру жүйесі уақытша өзінің дамуын тоқ-
татқан болатын.
Осы мәліметтер бойынша Сырдария өзенінің игерілу және зерттеу ба-
рысын бірнеше кезеңдерге бөледі.
Бірінші, революцияға дейінгі (1886-1917жж) кезең.Бұл кезде негізгі
мал шаруашылығы азайып,отырықшылық негізгі маңызға ие болды.
Суарылған үлескелер тұзданудың, батпақтанудың т.б.әсерінен жаңа
жерлер игеріліп, көлемі ұлғайған болатын.Бұның бәрі Сырдария өзенінің
ағысын сол кезде реттей алмауынан болатын. 1910 ж игерілген жерлер көлемі
60 мың г.жетіп, онда тары, арпа, бидай, жүгері және бақша дақылдары
егілді.Мұнда ең алғаш рет күріш егу 1986 жылы басталған болатын.
Осы өңірдегі қазіргі экологиялық жағдайлар 1908 жылы инженерлер мен
ғалымдардың Қазақстан мен Орта Азиядағы су ресурстарын пайдалану-дың
жобаларын жасаудан басталған болатын. Оны А.И.Войковтың гидротехникалық
жұмыстардың нәтижелі болуы үшін бола-шақта біз аз сулы жылдарда Арал
алабының суларының бәрін жасанды су-ландыруға қолдану керек. Көл көп сулы
жылдардағы артық сулар ағысы үшін қызмет етеді” – деген сөзінен көруге
болады.
Ауыл шаруашылығы осындай мәселелермен революцияға дейінгі кезең
саяси, экономикалық мәселелердің пайда болуының басталуының тұтас кешені
болып табылады.
Екінші кезеңде (1917-1960 жж) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
реттей алмау болмады. Өзен суы төмендеп, 1938 жылы 20 мың г. егістік жер-
лер өліп қалды.
Себебі,коллекторлы трактордың болмауынан және өңделген жерлердің
тұздануынан.Ол кездерде ешқандай гидроторап болмаған.Тек 1940 жылы
Қызылорда бекетін салуға мемлекет көңіл бөліп, 1957 жылы іске асты.Осы
кездерде суармалы егістік жерлердің ауданы 2,9-4,2 млн.г. өскен болатын.Бұл
Арал теңізінің тартылуының бірден-бір себебі.Бұл жылдары 72 ірі каналдар
болған.
1960 жылы судың жетіспеушілігі мен сапасының төмендеуімен күресу
мәселесі қаралды.
Үшінші кезеңде (1960-1980 жж ) экологиялық жағдайлар өсе бастады.
Мысалы, Қарақұм каналын салу мен ірі СЭС салудан көруге болады.
Төртінші кезең (1980 жылдан қазіргі уақытқа дейін ).Әр мемлекет өз
егемендігін алғаннан кейін өз жерлеріндегі экологиялық мәселелерге көңіл
аударған болатын. Дегенмен, кейбір мәселелер өз шешімін әлі тапқан жоқ.
Адамдардың табиғи ортаға ашық көзбен қарауы негізінде біз өзіміздің Арал
сияқты әсем және Балхаш көлімізден айырылу қаупінде тұрмыз 23.
1.3.Жер бедерінің сипаттамасы
Сырдария аллювий жазығы негізінен құм тасты және сазды, ал кей
жерлерде құмды шөгінділерден тұратын Сырдария аңғарымен Арал теңізіне қарай
көлбеулеу жатқан жайпақ жазықтық болып табылады.
Жазықтың ең биік нүктелері Тратоғай тұсында 140-151м, Жосалы тұ-
сында 100м, ал аралдың шығыс жағасында 55м-ден аспайды. Сонда Сырда-рияның
атырауы теңіз бағытымен баяу ылдилап, көлбеу жатқан жазық дала.Жазық
бетінде әр жерде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жал-жал бұйрат
құмдар. Теңіздің шығыс жағалауында Қуаңдария мен Жаңа-дария арасында
келтемұнар дәуірінен қалған бұйрат құмдар едәуір үлкен кеңістікті алып
жапыр. Кейде жазық бетінде жалғыз-жарым төбелер кездесе-ді, мысалы, Аққыр,
Қарақ, Жосалы, Көксеңгір. Олардың бйіктігі 60-80 м-ге дейін барады.Бұл
шоқылардың баурайы тік жар болып келеді. Бұлардан басқа биіктігі 40 м-ге
дейін баратын шағындау төбелер әр жерден бой көрсе-теді. Олар ескі заманнан
қалған топырақ қорғандардың орны – асарлар.Құра-лыасар, Жалпақасар, Жеті
асар, Құмқала, Шірік, Рабат тағы басқаларын көруге болады.
Арналар арасындағы кеңістіктің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мұнда
теңіз толқыны тәрізді бұйратталып жатқан су айрықтары, ойпаттар тараған.
Дария тасығанда бұл ой-шұқырлардың бәрі сумен толып, көлдер пайда бол-ған.
Олардың ішіндегі балығы мол тұнба көлдер: Соркөл, Қаракөл, Көксу,
Ақсай,т.б. Егістік, шабындық жерлерді су басып, ыза көтеріп кетпес үшін
жиегін тоғандап қойған Далакөл, Жыңғылдыкөл, құм төбелердің арасындағы ой
жерлерде ащы көлдер бар.Кезінде бұл өлкеде көлдердің көп болған себебі
Сырдария 2000 шақырымнан асатын ұзақ жолында өзінің арнасына сыймай жазық
даланы жаппай қамтып тарамға бөлініп ағатын болған. Біраз жылдар бұрын
Қызылқұмды жағалап ескі дариялық, оның солтүстік-шығыс жағынан Іңкәрдария,
даланың ескі тұсында Қуаңдария, одан оңға таман Жаңадария, сосын негізгі
арна Сырдария болып теңізге құйған.Қазір олардың көпшілігі кеуіп, құрғақ
арналары ғана қалған 39.
2 Климаттық жағдайлары
Қызылорда облысының климаты еуразиялық құрлықтың ішкі оңтүстік
жағында атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпалымен
қалыптасады.
Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігі үшін жалпы атмосфералық
қысымның бөлінуінің материктік типі тән. Мұндай жағдайда қысымның көбі
қыста байқалады, ал азы жазда. Ауа қысымының өзгеруінің сипаты радиациялық
және циркуляциялық процестердің өзгеруімен байланысты. Қысқа қарай
атмосфералық қысымның жоғарылауы күнен келетін жылудың азаюына, ауа
температурасының төмендеуіне, арктикалық ауа массасының кіре бастауы мен
Сібір антициклонының батыс тармағының пайда болуына байланысты.
Мысалы, Петропавл (солтүстік) және Қызылорда (оңтүстік) ауа қысы-
мының көрсеткішін келтірейік.
Кесте-1 Солтүстік және оңтүстік облыстардың ауа қысымы (мм)
Айлар
I
Бекеттер
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
К –2 57,72 83,37 60,22 27,76 26,0 20,65 27,04 34,52
Көксу 21,68 24,11 22,03 24,7 17,0 10,84 9,46 3,24
Сырдария өзені ерекшелігінің бірі – химиялық заттардың мөлшерден тыс
көптігі, оның ішінде, магний мен сульфат иондарының жоғарылылығы байқалуда.
Судың құрамында қорғасын, мырыш, мыс мөлшерлері шектелген концентрациядан
жоғары болып отыр. Сырдария өзенінің жоғарғы жағы Өз-бекстан мен Тәжікстан
мемлекеттеріндегі өндірістерден шыққан лас қалдық сулармен ластануда.
Мысалы, Көкбұлақ шекара маңында өзен суына азот ам-мониі 0,2 мгл , фтор
0,5 мгл , азот нитриті 0,18 мгл , фенол 0,006 мгл , мұ-най өнімдері 0,02
мгл және сульфат 538 мгл шамасында тастауда 5.
Суармалы массивтерде Сырдария өзенінің төменгі алабында жыл сайын
1,2-1,5 км3 коллекторлы – қашыртқы су (КҚС)қалыптасады. Сырдария өзеніне
2,0-3,2 гл минералданған КҚС құйылады. Аймақтың экологиялық жағдайын
жақсарту өзеннің жоғарғы және ортаңғы ағыс суларының сапасын көтерумен,
төменгі бөлігінің тұз жиналуына әсер ететін факторлар құбылы-мына
байланысты. Жанама түрде бұл жағдай ландшафттардың арқатынасы сұрақтарымен
байланысты. Ландшафттардың әсері ағынды территорияның гидрохимиясы арқылы
көрінеді.
Қазіргі уақытта бұл әрекеттесу деңгейін барынша азайту керек және
ландшафттан өзенге түсетін қашыртқы - ағындар көлемін қысқарту жұмыстарын
жүргізу шаралары алда тұр.
Сырдарияның төменгі алабына ҚСА-лар Түгінкен және Қызылорданың оң
жағалауынан өзенге түседі. Сонымен қатар К-1 коллекторынан КҚС тү-седі.
Төмендегі кестеде берілген мәліметтер Сырдария өзені суы арнайы
зертханаларда сынама алып, зерттеу арқылы анықталады 38.
Кесте-5 Сырдария өзенінің орташа минералдануының уақыт бойынша
көрсеткіші. (2001) Кошкаров С.И.
№ Аудан бойынша Басталуы Ортасы Аяғы Орташа
негізгі бекеттер (сәуір),гл(маусым),гл.(қыр-күй ек),маңыздылығы,
гл гл
1 Сырдария 1,656 1,320 1,150 1,375
2 Жалағаш 1,942 1,672 1,239 1,617
3 Қазалы 1,704 1,221 1,154 1,358
Кесте-6 Сырдария өзені суының негізгі сапалық көрсеткіштері (2001)
№ Негізгі көрсеткіштер, Бекеттер
мгл.
Сырдария ауд. Жалағаш ауд. Қазалы ауд.
1 Хлордтер 159,5 329,6 170,0
2 Сульфаттар 714,0 702,0 950,0
3 Аммонинді азот 0,40 0,41 0,53
4 Нитриттер ( NO3) 0,269 0,002 0,064
5 Нитраттар ( NO2) 5,26 5,17 4,64
6 Кальций 140,0 180,0 140,0
7 Магний 99,6 156,7 80,0
8 Мыс 0,55 1,88 1,79
9 Темір 0,42 0,42 0,01
10 Мұнай өнімдері 0,03 0,03 0,04
Сырдария өзенінің сапалық құрамын 2001 жылғы әр тоқсан бойынша
есептелетін көрсеткішін қарасақ оның өзгеріп отыратындығын байқаймыз.
Кесте-7 Сырдария өзенінің гидрохимиялық көрсеткіштерінің
сапалық құрамы (2002) 16.
Тоқсан Судың Ингредиент-теОрташа Су
ластануының рдің аттары концентрация-сПДК сапа-сының
индексі ы , мгл сипаты
1 2 3 4 5 6
жалғасы
1 2 3 4 5 6
Нитритті азот0,04 2,0
3 класты
I 2,43 ластанған
Сульфаттар 539 5,4
Мыс 0,004 4,0
Фенолдар 0,002 2,0
Нитритті азот
3 класты
II ластанған
Сульфаттар 530 5,3
Мыс 0,004 3,0
Фенолдар 0,002 7,6
Нитритті азот0,043 2,2
III 3 класты
ластанған
Сульфаттар 658 3,0
Мыс 0,003 2,0
Фенолдар 0,002 6,6
Мыс 0,004 4,0 4 класты
IV ластанған
Фенол 0,002 2,0
Сульфаттар 1108 11,1
Ал, 2003 жылғы мәліметтерге қарасақ, Сырдария өзені судың ластану
индексіне сәйкес 4 класты ластанған су көздері қатарына жатады. Өзен суында
кездесе планктондардың жағдайына және гидробиологиялық көрсеткіштеріне
қарағанда өзеннің төменгі ағысы ең лас сулар қатарына жатқызылады (кесте-8)
41.
Кесте-8 2003 жыл бойынша Қызылорда облысы территориясындағы
Сырдария өзенінің төменгі алабы бойынша
сапалық көрсеткіші.
Негізгі ПОК(балық Тексеру алынған жерлер
% ингридиенттердің шаруашылығы су
аттары қоймасы үшін)
Қызылорда Қазалы
1 РН 6,8-8,5 7,33 7,55
2 БПК5 мг Одм3 2,0 2,35 3,16
3 Перманганат тотығы, 10,0 4,39 4,17
мг О2дм3
4 Кермектілігі , 7,0 10,2 11,1
мг эквдм3
5 Хлоридтер,мгдм3 126,8 120,8
350,0
6 Кальций, мгдм3 180,0 80,2 102,3
7 Магний, мгдм3 40,0 62,9 74,9
8 Жалпы темір, мгдм3 0,3 0,33 0,27
9 Мұнай өнімдері, мгдм3 0,05 0,05 0,016
10 Құрғақ қалдық 1000,0 1275,4 1544,9
11 Аммонинді азот, мгдм3 0,39 0,33 0,46
12 Нитритті азот, мгдм3 0,02 0,034 0,077
13 Нитратты азот, мгдм3 9,1 8,17 14,3
14 СПАВ, мгдм3 0,1 0 0
15 Мыс, мгдм3 0,001 0,021 0,026
16 Хром +6 , мгдм3 0,01 0,02 0,01
Көріп отырғандағымыздай, Сырдария өзені суының құрамы аса қатты
ластанған. Ал, мұндағы халық жер асты суы жетіспегендіктен, өзен суын ауыз
суға пайдалануға мәжбүр болады. Осыған байланысты облыс айма-ғында іш
аурулары, қан айналым, т.б аурулар кең тараған.
Оьлыста негізгі жер беті су қорларын пайдаланушылар – ауыл шаруа-
шылығы, өнеркәсіп және жылу – энергетика саласы болып табылады. Суды тиімді
пайдалану, қайта тазарту арқылы айналымға жіберу, тиімді техноло-гияларды
ендіру шаралары ең тиімді дәрежеде қалып, күнделікті тыныс тір-шілікке
енгізілмеген 25.
Қызылорда облысының халық шаруашылығына 2003 жылы Сырдария өзенінен
5,1 м3су, яғни жалпы су қорының 27 % алынды. Оның ішінде өнді-рістік
мақсаттарға 19,01 млн.м3 (0,003 %), шаруашылық тұрмысқа 12,0 млн.м3 (0,02
%), ауыл шаруашылығын суландыруға 2728 млн. м3 (53 %), шабындық-тар мен
балық шаруашылығы көлдерін суландыруға 87 млн.м3 (0,02 %)су бөлінді.
Су айналымында және қайта пайдаланылған су көлемі 1,4 м3 құрайды.
Жалпы қашыртқы сарқынды су көлемі 270 млн.м3 болса, оның су жүйелерін-де
қайта тасталған су көлемі 56 млн.м3, аймақтағы ашық жер бетіне тазартыл-
маған күйде жіберілген су көлемі 214 млн.м3 болып отыр.
Сырдария өзеніндегі экологиялық ақуалдың әсерінен соңғы жылдары
өзеннің төменгі ағысындағы балық шаруашылығымен айналысатын көлдер-дің
аудандары азайды, Қамыстыбас көлінде судың минерализациясы 2003 жылы 8,5
гл , ал Ақшатау көлінде 5,0-5,5 гл жетті. Барлық балық өсірілетін су
қоймаларының қоректік көзі болып табылатын өте ластанған Сырдария өзені
ғана. Ал, Сырдария өзенінің сапалық құрамы өте төмен екендігі белгілі.
Осындай жағдайдағы су қоймаларындағы балықтардың сапалық және сандық
қасиеттері бүгінгі күннің талабына мүлдем сәйкес келмейді 7.
1.5.1.Сырдария өзені төменгі ағысының тұзды ағын айналымы.
Ауданның экологиялық жағдайына Сырдария өзеннің гидрохимиялық жағдайы
үлкен әсер етеді. Өзеннің орташа тұздылығы - 0,6 гл. Судың химиялық құрамы
маусым бойынша ауысады. Өзендегі судың минералдануы көктем - жаз
айларындағы су тасуларда төмендеп, қалған кездерде жоғары-лайды.Өзен
жиегінің деңгейі негізінен минералданған жер асты суларымен қоректенеді.
Тасқын кездерінде тұз құрамында кальций мен магний гидро-карбонаттары
болады.
Осыған байланысты, тасқынды жаз мезгілінде Сырдария өзені сулары
аралас сульфатты - гидрокарбонатты су типіне жатады, ал өзен жиегі хлорид-
ті - гидрокарбонатты - сульфаттық су типіне жатады .
Өзеннің тұзды ағыны су массасы алабтың топырақ қабатымен жанасу
процесінде қалыптасады. Сондықтан өзеннің қоршаған ортамен тұз алмасты-ру
процесінің бағытталғанын айтуға болады.
Тұзды ағын қалыптасқан зонадан ағын жылына шамамен 7,8 млн.т. құ-
райды. Олардың 5 млн.т. (64%) Нарын және Қарадария алабтарында қалыптасады,
1,6 млн.т. (21%) Сырдария және Ферғана аңғарының жанама ағындары және 1,2
млн.т. (15%) Чирчик және Ахангаран ағындары әкеледі. Тұздардың негізгі
массасы (шамамен 70%) вегетациялық кезеңде ағын қалыптасатын зонадан келеді
16.
Төменгі алабта ағындар тасымалынан және оның минералдануынан тұзды
ағын уақыт және өзен ұзындығы бойынша өзгереді.Тұзды ағынның
пропорционалдық өсімі немесе азаюы және су ағынының жоғарылауы неме-се
төмендеуі соңғы 10 жылда біртіндеп жойылуда. Осы өзгерістердің си-паты
жайында Сырдария өзені тұзды ағынын Төменарық, Қызылорда және Қазалы
бекеттерінде байқауға болады.
Төменгі ағыстағы тұзды ағынның қалыптасу заңдылықтарын және та-
сымалдануын, сонымен қатар сұйық ағынның есебіндегі кездейсоқ қателерін
минимумға жеткізу үшін және минералдауда оның әр кезең және маусым бойынша
орташа мәнін қарауға болады (кесте –9) 29.
Кесте-9 Сырдария өзенінің төменгі ағысының тұзды ағыны, млн.тжыл.
Кезең, Бекеттер Судың Судың Күздік Қыстық Жылдық
ж.ж. көтерілуітө-мен межені межені
түсуі
1951... Қызылорда 5,34 3,69 3,30 3,15 15,5
1960
Қазалы 4,44 2,82 2,61 2,19 12,1
1961... Қызылорда 3,87 2,30 3,84 2,88 12,2
1973
Қазалы 3,30 1,64 3,40 2,22 10,6
1974...198Қызылорда 1,38 1,05 1,36 1,11 4,90
7
Қазалы 0,57 0,30 0,72 0,84 2,43
1988... Қызылорда 2,46 1,37 2,88 2,70 9,41
1998
Қазалы 1,62 0,56 2,24 2,19 6,61
1951...1960 ж.ж. -- молсулы, қалыпты - табиғи кезең;
1961...1973 ж.ж. -- ағынның антропогендік қысқаруынан орта сулы-лыққа
жақын кезең ;
1974...1987 ж.ж. -- ағын қалыптасқан зонадағы азсулы режим және алабта
қарқынды су пайдалану кезеңі;
1988...1998 ж.ж. -- молсулы кезеңдегі антропогендік әсер бар, ағынның
табиғи құбылмалы кезеңі.
Өзендер негізінін суармалы аймақтан өткен кезде тұзданады (кесте-10).
Кесте-10 Қалыптасқан аймақтың ағысына қатысты Сырдария
өзенінің тұзды ағыны, %.
Кезең, ж.ж. Төменарық Қызылорда Қазалы
1951...1960 200 181 141
1961...1973 202 162 133
1974...1987 142 72 36
1988...1998 166 103 73
Тұзды ағынның өзу қарқындылығы қалыптасқан аймақтан алыстаған сайын
азаяды және өзеннің төменгі алабында тез төмендейді. Яғни, Тө-менарықта
тұзды ағын 1961-1998 ж.ж. 1,7 есеге, Қызылордада - 1,2 есеге кө-терілген,
ал Қазалыда ол 17%төмен. Өзеннің төменгі алабында (Қазалы қала-сы) тұздар
суармалы зонода шөгеді.
Облыс жеріндегі жалғыз үлкен өзен Сырдарияның су көздері облыстың
әкімшілік шекарасынан тыс жерде құралған. Жер астының сулары борлы –
үштік және төрттік шөгінділерден тұратын қабаттардың аралығында жатады.
Дүмпу сулар да кездеседі.Минералдануы жоғары болғандықтан және әр жер-де
шашырап жатқандықтан олардың көбі пайдаланылмайды.
Сырдария арнасына жақын алапта жерасты суының деңгейі жауын-шашынға,
өзендегі судың биіктігіне, жер суаратын каналдардың жұмыс істеу
қарқындылығына байланысты.Өзенге, каналдарға, басқа су көздеріне жапсар-лас
учаскелерде ыза суы 4-5 метрден жоғары жатады, көбіне тұщы немесе сәл-пәл
кермек. Сырдария атыраулық егін егетін бөліктерде ыза судың терең-дігі
көбіне 2-7 метр.Олар минералдануы жағынан әртүрлі, дегенмен ащы-кер-мек
және тұзды су басым. Жерасты суының қоры едәуір мол, онан секундына 5, 8
текше метрге дейін су шығарып пайдалануға болады.
Суарылтын аймақтан тыс су айрықтары мен құрғақ арналардың бойын-да
қабаттағы су 5 – 15 метр тереңдікте жатады.Мұнда скважиналар мен құ-
дықтардың сулылығы онша көп емес, секундына 0,2 – 0,5 литр.Тақырлы жа-зықта
қабаттағы су терең жатыр (10 – 30 метр) және күшті минералданған.
Жазықтардың әр жерінде кездесетін кіші-гірім бұйрат құмдардың астындағы
судың тереңдігі 5 – 10 метр.Қабатағы судан басқа артезиян сулары бар.Мұн-да
скважиналардың көпшілігі секундына 5 – 50 литрге дейін су береді.Мұн-дай
сулар Қызылқұмда 200 – 300 метр, алқаптың теріскейінде 300 – 500 метр
тереңдікте жатады.
Жергілікті өзендер мен уақытша ағын сулар Сырдарияға жетпейді.Сон-
дықтан облыста пайдаланатын судың балансы Сырдариядағы Көктөбе су бе-
кетінен өтіп, өзеннің төменгі ағысындағы гидротораптарға келетін судан тұ-
рады 35.
2. Судың ластану себептері және одан кейінгі су жағдайы
Қазақстандағы су ресурстарын негізгі пайдаланушы болып суармалы
егістік алады, оның үлесіне барлық жер беті ағындарының 90% тиеді.
Кесте-11 Суару үшін табиғи бастаулардан жиналған сулар, млн.м3
( су ресустары басқармасының мәліметі бойынша)
Қызылорда 1995 1996 1997 1998 1999 2000
облысы
3571 3854 3497 3297 2868 2767
Гидрохимиялық сараптама жасап қарайтын болсақ, кейінгі кезде ласта-ну
құбылымы өсіп келе жатқандығын байқаймыз.Бұл дегеніміз, жылдан – жылға
ластанған заттар көлемін сақтағанда жер беті суының ластануы ай, тоқсан
және жыл бойынша өзара бір – бірінен қатты ерекшеленелді.Мұның себебі,
гидрохимиялық ереженің гидрологиялық ережеге бағынуынан, яғни ағынның бір
жылдағы өзін - өзі тазарту мүмкіндігіне байланысты.(кесте-12 ).
Кесте-12 2000 жыл бойынша Қазақстан Республикасының жер беті
негізгі өзендерінің сапалық жағдайы
29.
Өзендер Нұра СырдарияЕртіс Іле Есіл Шу Орал Талас
Көрсет-кіш3,7 2,4 1,6 1,5 1,2 0,8 0,7 0,6
тер
Су сапасы 5 кл.4кл. 3 кл 3 кл 3 кл 2кл 2 кл 2 кл
сипатамасылас ластанғаорт.ласорт.ласорт.ласт таза таза таза
н т т
Су 2,4,54,5,9,118,11,124,5,8,18,9 2,5 4,5 5
ласта-нуын, 1
ың индексі6,8,1
1
12
Зиянды заттар және су массасы көрсеткіштері:
1. Оттек 6. Аммонинді азот
2. БПК-5 7.Фториттер
3. Бор 8. Мұнай
өнімдері
4. Фенол 9. Сульфаттар
5. Нитритті азот 10. Ксантогенаттар
11. Мыс 13. Темір
12. Қорғасын 14. Хром
Жыл ішіндегі сульфаттардың өзгеруінің зерттеуі осы заттың барлық жерде
бірдей екендігін көрсетеді. Мысалы, қалыпты ережеде сульфаттар-дың
максимальді концепциясы Төменарық бекеті бойынша қыс айларын-да 200-300
мгл дейін және минимальді 180 мгл дейін жаз айларында бел-гіленген.
Қазіргі деңгейде олар 500-600 мгл – дан 1200 мгл деңгейінде қыс айларында
байқалады.
Қызылорда бектінде қалыпты – табиғи жағдайда қыстық меженде мак-симум
200-300 мгл және минимум 150-180 мгл шамасында болды.Қазіргі максимумдар
сульфаттар концентрациясының максимумдары 600-ден 1000 мгл шамасында,
жазғы минимум 400-500 мгл шегінде. Дәл осындай жағдай Қазалы бекетінде де
кездеседі.
Суды егістікті суару мақсатында пайдаланған кезде, тазартылмаған
сулар өзеннің негізгі арнасына түсіп, әрі қарай қайтадан суармалылыққа
пайдалануда. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы жерле-ріндегі
коллекторлы-қашыртқы сулары 900 млн. км3 шамасында қайтадан Қызылорда
облысында пайдаланылады. Осыдан келіп, өзен суының құра-мында ауыр
металдар, сульфаттар, хлоридтер және пестициттер ионы кө-бейеді 1.
Кесте-13 Судың ластану себептері мен салдарлары
№ Себептері Салдарлары
1 Су шаруашылығы балансы Су ресурстарының сапалық жә-не
қата-рындағы тең құқықты сандық тұрғыдан азып – тоз-уы;
қатысу-шылырдың бірі ретінде Өзендік, көлдік экожүйенің
өзен экожүйесінің болмауы. нашарлауы;
2 Суармалы ауыл шаруашылық Судың көп шығын болуы;
мәдениеті үшін суландыру Фитильдік әсерден жер асты сулары
мөл-шерін анықтауда қазіргі (тұзды) деңгейінің көтерілуі;
заман-ғы биологиялық әдістердің
бол-мауы.
3 Қашыртқы суларын бөлек Жердің тұздануы;
шы-ғаруда коллектордың болмауы.Топырақ суының эрозиясы;
Топырақтың тұздануы;
Жер асты суының деңгейінің
көтерілуі;
Жер асты суының ластануы;
Суды тиімсіз пайдалыну;
4 Несовершенная гидрожақсарту Сүзуге және булануға
жүйесі. пайдала-нылмаған су шығыны;
Пайдаланатын суды есептеудің
қиындығы;
5 Жергілікті тазарту құрылысы-ныңЖер беті суларының ластануы;
тиімсіздігі немесе болмауы. Жер асты суларының ластануы;
Тірі су жәндіктерінің
интосикациясы
6 Өсімдіктерді сақтауда Жер асты және жер үсті сула-рының
биология-лық әдістердің болмауыластануы;
және улы химикаттарды , Атмосфера ауасының ласта-нуы;
минералды тыңайтқыштарды Топырақтың ластануы;
қолдануда ғы-лыми жаңа Топырақтың және судың тірі
бағыттардың бол-мауы. организмдерінің интоксикация-сы;
7 Су ресурстарын пайдалану және Экологиялық коллапс
қорғаудағы Орталық Азия
Рес-публикаларының ережелері
мен міндеттерінің болмауы.
1.5.3. Жер асты сулары.
Облыс жеріндегі жалғыз үлкен өзен Сырдарияның су көздері облыстың
әкімшілік шекарасынан тыс жерде құралған. Жер астының сулары борлы –
үштік және төрттік шөгінділерден тұратын қабаттардың аралығында жатады.
Дүмпу сулар да кездеседі.Минералдануы жоғары болғандықтан және әр жер-де
шашырап жатқандықтан олардың көбі пайдаланылмайды.
Сырдария арнасына жақын алапта жерасты суының деңгейі жауын-шашынға,
өзендегі судың биіктігіне, жер суаратын каналдардың жұмыс істеу
қарқындылығына байланысты.Өзенге, каналдарға, басқа су көздеріне жапсар-лас
учаскелерде ыза суы 4-5 метрден жоғары жатады, көбіне тұщы немесе сәл-пәл
кермек. Сырдария атыраулық егін егетін бөліктерде ыза судың терең-дігі
көбіне 2-7 метр.Олар минералдануы жағынан әртүрлі, дегенмен ащы-кер-мек
және тұзды су басым. Жерасты суының қоры едәуір мол, онан секундына 5, 8
текше метрге дейін су шығарып пайдалануға болады.
Суарылтын аймақтан тыс су айрықтары мен құрғақ арналардың бойын-да
қабаттағы су 5 – 15 метр тереңдікте жатады.Мұнда скважиналар мен құ-
дықтардың сулылығы онша көп емес, секундына 0,2 – 0,5 литр.Тақырлы жа-зықта
қабаттағы су терең жатыр (10 – 30 метр) және күшті минералданған.
Жазықтардың әр жерінде кездесетін кіші-гірім бұйрат құмдардың астындағы
судың тереңдігі 5 – 10 метр.Қабатағы судан басқа артезиян сулары бар.Мұн-да
скважиналардың көпшілігі секундына 5 – 50 литрге дейін су береді.Мұн-дай
сулар Қызылқұмда 200 – 300 метр, алқаптың теріскейінде 300 – 500 метр
тереңдікте жатады.
Жергілікті өзендер мен уақытша ағын сулар Сырдарияға жетпейді.Сон-
дықтан облыста пайдаланатын судың балансы Сырдариядағы Көктөбе су бе-
кетінен өтіп, өзеннің төменгі ағысындағы гидротораптарға келетін судан тұ-
рады.
Жер асты суларының табиғи ресурстары және олардың ағындары ат-
мосфералық жауын – шашын инфильтрациясы есебінен, өзен және сулан-дыру
сүзгішінен қалыптасады. Геологиялық құрылымына сәйкес облыс аймағы :
артезиандық алаптардың Арал – торғай жүйесі; артезиандық алаптардың
Сырдариялық жүйесі; жарылым сулар алабының Қаратау жүйесі; артезиандық
алаптардың Шу – Сарысу жүйесі болып бөлінеді 39.
Кесте-14 Жер асты суларының қорлары
Су сақтағыш Болжамды эксплтациялық қорлар,м3с
Гидрогеологиялық кешендердің
аймақтар геологиялық
индексі
Минералдану, гл Барлығы
1-дейін 1-3 3-5
1 2 3 5 6 7
Артезиандық Q 0,3 0,4 0,5 1,2
алап-тардың Арал – P - 0,4 1,1 1,5
Тор-ғай жүйесі. K - 1,0 2,0 3,0
Барлығы: 0,3 1,8 3,6 5,7
Артезиандық Q+H 19,9 11,57 1,28 32,75
алап-тардың K 3,0 69,0 - 72,0
Сырдария-лық жүйесі.
Барлығы: 22,9 80,57 1,28 104,75
Жарылым сулар
алабының Қаратау PZ 1,0 - - 1,0
жүйесі.
Барлығы: 1,0 - - 1,0
Артезиандық
алап-тардың Шу – K - 2 0,5 2,5
Сары-су жүйесі.
Облыс бойынша
барлығы: 24,2 84,37 5,38 113,95
Жер асты суларының қоры облыс аумағында біркелкі тарамаған, сон-
дықтан Арал, Қазалы, Қармақшы, Жаңақорған аудандары ауылдық жерле-рінің
тұрғындары ауыз суды әлі күнге дейін жер беті су көздерінен пайда-
лануда.Тұрғылықты жерлердің 10% толық жабдықталған су құбырлары
болмағандықтан тасып әкелінетін суды пайдаланады.
Жер асты суларының сапасы үнемі ГОСТ талабына сәйкес келмейді. Жер
асты суларының қала маңында және ЖЭО золоилаконаколителінде ПДК деңгейі
хлоридтің – 17, сульфаттардың – 20, минералдану – 18, аммони азоты – 5
көрсеткішіне жоғарылағанын көруге болады. Жер асты суларының сапасының
өзгеру қарқындылығы оның ластануының деңгейін көрсетеді. Мұның бәрі
геологиялық ортаға антропогендік әсердің өсуіне негізделуде 38.
1.6. Топырағақ жабындысы
Облыстың топырақ жамылғысы түрлерінің көптігімен ерекшеленеді, олардың
көпшілігінің бір – бірінен сапасы жағынан айырмашылығы бар. Олардың бәрі
үлкен төрт топырақ группасына бөлінеді.
Бірінші группаны облыстың солтүстік бөлігінде таралған және палео-
гендік жыныстар элювийінде қалыптасқан сұр – құба және құба топырақтар
құрайды.
Топырақтың екінші группасын тақыр тәрізді топырақтар және тақыр-лар
құрайды және олар Сырдария өзенінің төменгі алабы шөлденген ауданда-рының
негізгі топырақ жамылғысын құрайды.
Үшінші үлкен группаны аз дамыған құмды шөл топырақтар мен құмды шөл
кеңістігі алып жатыр. Өсімдіктер өсу деңгейінің әртүрлі кезеңдеріне сәйкес
топырақтардың бірнеше түрлері тараған.
Топырақтың төртінші группасын атыраулық облыстарда тараған гидро-
морфты топырақтар құрайды – батпақты, шалғын – батпақты, жайылма – шалғын
және сор. Бұлар ауыл шаруашылық егістікке пайдаланылады. Облыс-тың негізгі
топырақ түрін сұр – құба (22,5%) және құба (19,0%) топырақтар болып
табылады, әрі қарайғы кезекте құмдар, тақырлар және тақыр тәрізді
топырақтар, батпақтар 37.
1980-1990 ж.ж. Қызылорда облысы топырағын, соның ішінде суармалы
аймақтардың топырағын тұзданудан қорғау, қалпына келтіру шаралары ба-
рысында бірнеше топырақтанушы ғалымдар(Мамытов Ж,) зерттеулер жүргізді.
Нәтижесінде осы өңір топырағын 3 категорияға, 10 топқа бөлді.
Сырдария өзені төменгі алабына осы топырақтардың 4 тобы жатады.Ол
Сырдария төменгі ағысының оң және сол жақтарын қоршап жатқан шөл және
шөлейт даланың жер бедері жағдайына байланысты суаруға жарамайтын қуаң
топырақтары. Олар өзен арнасынан шалғай жатқандықтан гидрология режимі
атыраулық аймақтан бөлек автоморф жағдайында қалыптасып дамиды.
Климаттық құбылуы мен шаруашылықта пайдаланудың өнімділігі ғана
өзгеретіні болмаса, жалпы генетикалық типі сол күйінде сақталады.
1 топ. Облыстың солжағалық бөлігінде топырақ жамылғысының негізін
құрайтын кәдімгі тақырлар мен аралас жатқан тақырлау топырақтар. Кей
жерлерде бетін үрінді құм басқан қалдық сорлар аралас суармалы жерлер. Бұл
топырақ түрлері Жаңадария, Қуаңдария, Ескі дариялық өзендерінің көне
арналарын бойлап және солтүстік Қызылқұмға тірелетін жазықтарда кең
тараған.
Механикалық құрамы ауыр саздақ, қабаттасып жатқан грунттардан құ-
ралады. Ең үстіңгі қабаты қабықтанған, өте тығыз, беті кедір – бұдыр. Кескі-
нінде 1-10 см-ге дейінгі тереңдікте тұз көп, гумус – 1,0-1,5 %, қабаттағы
судың жатқан деңгейі 10-20м, дәмі ащы (10-50 гл). Сонымен бірге сорланған
тақырлау топырақтың беткі қабатының сілтілігі өте жоғары.
Топырақтың қабығындағы сілтілік сексеуілдің қалдықтары шірігенде
пайда болады. Бұл жерлерді игеру орта дәрежеде мелиоративтік жұмыстарды
қажет етеді. Мысалы, жерді сексеуілден тазарту (өртеуге болмайды), тегіс-
теу, кей жерлерді сумен шайып тастау және егінді суару ережесін өте қатаң
сақтау.
2 топ. Кәдімгі қалдық және тақырлау сорлар сортаң топырақтармен
араласып өте күрделі кешен болып жатады. Кәдімгі сорлар қабат – қабат ал-
лювийде дамыған, құм шөгіндіоер көбірек , беті қабыршақты немесе борпылты
немесе борпылнің биіктеу элементтерінде тараған. Қабаттағы су 3-7 м терең-
дікте, өте ащы (20-130 гл) . Тақырлау сорлар шөлейт аймақтың ойлау жер-
лерінде механикалық құрамы ауыр саздақ аллювийде дамыған, бетінде қабық
бар. Басты ерекшелігі тұздың құрамында хлоридтер көп, бірақ аймаққа тән
құбылыс емес. Беткі қабатындағы тұз – 3,5-7,0 % дейін, қабаттағы судың ми-
нералдануы – 60-100 гл , жатқан тереңдігі 10м және лдан да төмен, гумус –
1%. Бетін жел үрлеген қалдық сорлар облыстың солжағалық орталық бөлігін-де
тараған. Беткі қабаты жылтырап тұзы шығып жатқан жұмсақ қабық. Тұз-дың
құрамында хлоридтер басым (2-3%), қабаттағы су 10м және одан да те-реңдікте
– 1л-де 50гл тұз бар. Сротаң топырақтар Қазалы оазисінде солар-дың
арасында ойдым-ойдым болып араласып жатады. Тұздар 1,5-2,0 %. Сіңі-ру
кешенінде катиондардың ішінде натрийдің мөлшері 10%.
Рельеф жағдайына байланысты суармалы егіншілікке жарамайтын
үшінші категориядағы жерлер.
Бұл категорияға үштік-бор үстіртінің қоңыр, сұр-қоңыр топырақтары,
құрамында гумус аз атыраулық аймақтың құмдары мен Сырдарияның сол жағында
жараған бұйрат және жал-бұйрат құмдар жатады.Рельеф жағдайына байланысты
суармалы егін егуге жарамайды.
3 топ. Бұған кіретін Арал, Қазалы; Қармақшы аудандарының солтүсті-
гінде тараған қоңыр топырақтар. Механикалық құрамы құмдақ, саз құмдақ,
гумус – 0,65-1,5 % шамасында, тұздың мөлшері 0,2-0,3 %. Қабаттағы су өте
терең жатады. Сұр-қоңыр топырақтар облыстың солтүсігінде және Қаратау
бөктерінде құрамында гипс бар үштік – бор шөгінділерінде дамыған. Бет жа-
ғын құмтастар басып жатады, гумус – 0,5 % шамасында, 40-50 см-ден төмен ақ
таңдақ болып жататын гипс жиынтығы бар.
4 топ. Бұл топқа ірі құмды аймақтардың – шығыс Арал өңірінің,
Арысқұмның, Арал өңіріндегі Қарақұмның, Қызылқұмның, Бозшоқының құмдары
жатады. Кей жерде биіктігі 20 м-ге дейін баратын төбе – жол құм-дардың
рельефі өте күрделі, арасында ойпаң “өзекшелерде” тақырлар мен та-қырлау
топырақтар тараған.
Сырдарияның төменгі ағысында топырақ құрылымының өзгеруі.
1965-1972 жылдары Қазақстан ғылым академиясының топырақтану жә-не
Казгипрозем институттары жүргізген зерттеулері Сырдария өзенінің тө-менгі
ағысында топырақ жамылғысы үлкен өзгеріске ұшырағанын көрсетті. Оның басты
себебі, өзен суының тапшылығынан арнадан асып жайылатын судың болмауы
атыраулық табиғаттың дамуына жаңа сипат берді. Қабаттағы су тереңдеп,
топырақ кескінінің жоғарғы қабаты құрғады, содан гидрофильді өсімдіктер
сиреді. Мұның өзі топырақ түрлерінің даму бағытына үлкен ық-пал жасады.
Атап айтқанда, батпақ пен шалғынды батпақ құрғап, кей жерлерде қатты кеуіп,
өздерінің бастапқы белгілерін жоғалтты, сөйтіп қуаң жағдайға ауысты 22,
23, 27.
Онша көп өзгеріске ұшырамаған Сырдарияның арналық қырқалары. Өйткені,
онда қабаттағы су өзен арнасынан көлбеу бағытта тарайтын капил-ларлық сумен
толығып тұрады. Сол себепті арналық қырқада азды-көпті бол-са да , кей
жерлерде сиректеу бұталы жиде тоғайы сақталған.
Қазіргі кезде Сырдарияның төменгі ағысында топырақ жамылғысының жалпы
эволюциялық даму бағыты сақталғанымен қуаңдану процесінің күше-юіне орай
және жерді шаруашылықта пайдалану мен жергілікті жағдайдың ерекшеліктеріне
байланысты топырақтың бір түрден екінші түрге көшуі қар-қынды жүріп отыр.
Сырдария атырауының жаңа гидрологиялық режимі топырақтың физикалық –
химиялық қасиеттері мен топырақ құнарын құрайтын элементтердің сипатына
кері әсерін тигізеді. Ылғал топырақтар кепкенде оның бетінде қа-быршақ
пайда болып, суда езілмейтін агрономиялық қатты түйіршіктер азай-ды.
Мысалы, гидроморф топырақтың жоғарғы (0-50 см) қабатындағы суға тө-зімді
түйіршіктер 70-80 % болса, ол кепкеннен кейін 30-35% дейін азаяды.
Бұрын жер астына жақын жатқан судың ықпалымен қабаттағы судың қоры
ирригациялық ережеге көшті, яғни суармалы егін, әсіресе күріш егілген
жерлерде және соған жақын жатқан жерлерде ғана қабаттағы судың деңгейі онша
терең кетпейді, демек оның құбылымы маусымға қарай өзгеріп отыра-ды. Қорыта
келгенде, Сырдың төменгі ағысында топырақ түрлерінің дамуы, олардың бір
түрден екінші түрге айналуы , мелиоративтік күйі мен құнарлы-лығының
қалыптасуы өзеннің құбылымымен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Қазіргі кезде топырақтың даму бағыты қуаңдану процесінің ықпа-лымен жүруде
23.
Кесте-15 Қызылорда облысында көп тараған топырақтарға
сипаттама
( Волков А.И., 1969)
% Топырақ түрлері Гумус% Тұзды-лығЖылжымалы Қабаттағы су
0-50см ы%о
қабатта (%)
фосфор азот Терең-дТұзды-лығ
ігі, м ы,гл
1 Арналық қырқадағы 1,6-3,5 0,1-1,5 18,3-70,43,9-72,5-3 0,5-10
шалғынды аллювий 9 5,6
топырақтар.
2 Су айрықтарындағы 0,9-2,5 0,1-0,6 6,7-15,362-1342,5-5 1,0-10
тыңайған шалғынды ,9
аллювий топырақтар
3 Беті тақырлана 0,6-1,6 0,2-0,8 2,9-12,551,1-15-10 10-ға
бастаған шалғынды 31,0 дейін
аллювий топырақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Сырдария – Қазақстанның ірі өзендерінің бірі.
Бұл өзен ежелден ойынан тыс қалмаған.Алғаш адамдар мекендеп, игергенде ақ,
өзеннің маңыздылығын бағалап, көптеген ғалымдар зерттеулер жүргізген. Ғылым
дами келе өзеннің адам тіршілігіне атқаратын қызметін ғана емес, со- нымен
біргеоның геологиясын, топырағын, өсімдігін, жануарларын, т.б. зерт- теп
жаңалықтар енгізіп отырда.Соңғы кездерде физика-географиялық ланд-
шафттарына көңіл бөлді. Ал, ұсынып отырған жұмыста ғылыми зерттеулерді
пайдаланып, Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ технология- ларын
пайдаланып, жаңа әдістер арқылы оның табиғатын сипаттау.
Жұмыстың мақсаты. Сырдария өзені алабының төменгі бөлігін ГАЖ
технологиясымен зерттеу.
Қаралатын мәселелер:
- Аймақтық физика-географиялық ерекшеліктеріне жалпылама тоқталып
өту;
- Табиғатын сипаттауда ГАЖ технологияларын пайдалану;
- Ландшафт құрудағы негізгі әдістер және карта жасау жолдары;
- Аймақтың ландшафттық картасын, құрылымдық-генетикалық
легендасын жасау;
- ГАж технологияларын пайдаланып аймақтың тезногендік лас- тану
картасын жасау;
- ГАЖ технологияларын пайдаланып аймақтың модификациялық картасын
жасау;
- Зерттелетін нысанның табиғат кешенін жақсарту жолдарын қа-
растыру.
Зерттеу әдістері: көптеген зерттеулер нәтижесінде шығарылған ғылы- ми
еңбектер, әдебиеттерді салыстыру, талдау, картографиялық, статистика- лық ,
т.б.
Жұмыстың практикалық маңызы: Осы кезге дейінгі мәліметтерді қоры- тып,
жинақтау арқылы ұсынылады. Зерттеу жүргізіп жатқан практикалық жұмыстарды
қолдануға болады.
I. Физикалық – географиялық ерекшелігіктеріне жалпы сипаттама.
1. Географиялық орны
Сырдария өзенінің төменгі алабы Қызылорда облысында орналасқан.
Қызылорда облысының байтағы 228,1 мың шаршы шақырым, Сырдария өзенінің
төменгі ағысында оның екі жағасын ала орналасқан.Бұл облыс шығысы мен
оңтүстік-шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен, яғни Азиялық шөл даланың белдеуіне орналасқан. Батысын-
Арал теңізі алып жатыр.Сырдария өзені осы Арал теңізіне құяды.
Оңтүстігінде-Қызылқұм шөлінің солтүстік , солтүстігінде – Арал теңізінің
жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және Орталық Қазақстан шет аймағына кіретін
шөлейт үстірті орналасқан. Тұран ойпатының жазықтау келген байтақ алқабын
алып жатыр. Оныыыыың басым көпшілігі Сырдария, Сарысу және Шу өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады.Тарихқа қарасақ, ерте кезде қазіргі
Сырдария атырауы мен Арал теңізінің жерінде біріне-бірі тіркес жатқан екі
үлкен қазаншұңқыр болған.Сырдария Тянь-Шань тауынан басталып,Ферғана
даласында түйісетін кіші-гірім өзендерден басын алып, батысқа қарай
Сырдария болып ағатын өзен, алдымен Қызылорда шұңқырына құйған . Ол кезде
Сырдария ірі суы мол өзен болса керек. Себебі, Шу мен Сарысу өзендері
Сырдария арнасына құйған екен. Шөлді аймақта қатты ағыспен аққан өзен
өзімен бірге лайды да ала келген.
Ғылыми деректерде бұл шұңқыр 56 мың жылда сумен келген шөгіндімен
толып , осы заманғы геоморфологиялық аймақ қалыптасқан көрінеді. Сол
геоморфологиялық солтүстік-шығысында Қаратау, батысында Қызылқұм биігінің
жақын жатқан тар аралығынан басталып , батысқа қарай кең жайылып жатыр.Осы
жер Сырдария ойпаты деп аталады. Ойпаттың ең терең жері Тартоғай станциясы
тұсынан басталады да , Қызылорда арқылы Терең-өзекке дейін созылып, одан
оңтүстік батысқа қарай бұрылып , Жаңадарияның арнасын бойлап жатыр.
Батысындағы екінші қазаншұңқырда –қазіргі арал теңізі. Аралға деген осы
заманғы көзқарас әртүрлі. Біреулер оны әлемдегі таңғажайып су жинағы , Енді
біреулер—табиғаттың жұмбағы десе, кейбірі—табиғаттың қатесі деп атайды.
Арал теңізі өте ерекше георафиялық құбылыс. Себебі, әлемге әйгілі
Жазира шөл - Тұран ойпатының едәуір бөлігін алып жатқан Арал теңізі жыл-дың
алты ай бойы қызып , айнала бет қаратпайтын ыстық аптап шашып тұра-тын
құмдардың ортасында жатыр. Осынша қатал климаттың бетін қайтарып, оны сәл
де болса жұмсартып тұрған-Арал 23.
1.2 Аймақты зерттеген зерттеушілер және зерттеу тарихының
негізгі кезеңдері
Біздің заманымызға дейінгі III-II ғасырларда өмір сүрген адамдардың
аңшылықпен, егіншілікпен айналысқанын кзрсетеді.Б.з.д.II ғасырда қазіргі
Қазақстан жерінің аумағында өмір сүрген түркі халқы Еуразиядағы отырық-шы,
мәдениті дамыған ел болған, егіншілікпен айналысқан.Ертедегі грек жаз-
баларында қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген тайпаларды сақтар деп
атаған. Сақтар Жетісу мен Сырдария өзендері алабында өмір сүрген. Грек ға-
лымдары Птоломей (б.з.б.II ғ.) мен Геродот (б.з.б.II ғ) өз еңбектерінде Кас-
пий теңізінің шығысындағы шексіз жазық жер, ондағы өмір сүрген халықтар
Жайық, Жем және Сырдария өзендері туралы мәліметтер қалдырған.
VI-VIII ғасырларда шығыс пен батыс елдерін сауда және мәдени байла-
нысын дамытқан Ұлы Жібек жолының маңызы жоғры болды. Бұл жолдың бір тармағы
осы Сырдария бойымен батысқа қарай өтіп, Каспий теңізінің солтүстік
жағалауын бойлай Ресейге өтеді.Осы уақыттарда өзен бойларында ірі мәдени
орталықтары Жаңакент, Қорқыт Ата, Қызтөбе, Сығанақ, Сауран, Ашнас, Отрар,
Сүткент қалалары пайда болды.
IX-X ғасырларда араб ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама беріп,
картаға түсіреді.Гректердің Әмудария мен Сырдария Каспий теңізіне құяды
деген жорамалдарын теріске шығарып, өзендердің Арал теңізіне құятынын
анықтаған.XI-XIIғасырларда өмір сүрген араб ғалымы Әл-Идрисидің Нуз-хат ал-
Муштак , түркі Махмұд Қашғаридің Диуани лұғат Ат-түрік деген
еңбектерінің Қазақстан географиясын зерттеуде маңызы зор.
Зерттеушілерден Николай Алексеевич Северцовты ( 1827-1885 ) айтуға
болады.Ол өзінің зерттеуін Арал теңізі мен Сырдария өзенінің төменгі
ағысын, Қызылқұм шөлін зерттеуден бастаған.
Л.С.Берг өзінің Арал теңізі (1902 ж) деген еңбегінде жүргізген
бар-лық зерттеуін жазған. Бұл күні бүгінге дейін Арал теңізіне арналған ең
баға-лы да құнды еңбек болып саналады 5.
Сырдария өзенін игеру ежелден жүргізілгені белгілі. Негізгі шарықтап
дамыған кезеңдері б.з.д.VII ғ. Кезіндегі Орта Жаңадария мен Орта Іңкәрдар-
ианы игеру кезінде жүзнге асқан. Ол кезде суландыру әдісі ескі арналар есе-
бінен жүргізілген.Сырдария өзенінің алабындағы суландырған жердің ауда-ны
2,2-2,5 млн.г. оның ішінде үнемі суландаратыны 1 млн.г.құрайды, ал су-
ландыратын каналдардың алып жатқан ауданы қазіргіге қарағанда 3 есе жо-
гарылаған. Ол кезде суармалы аудан қазіргіден 10 есе төмен болған.Бұдан
Сырдария өзенінің су деңгейінің қаншалықты жоғары болғанын көруге бола-ды.
Орта ғасырда суландыру жүйесінде бір қатар жоғарылаулар болды, мы-
сылы, Іңкәрдария суландыру қорғанысы, суландырылған ескі арналар есебі-нен
жасанды алаптар жүйесінің жартылай және тірек бөгендері салынды.Осы уақытта
кең таралған су тартатын шығырлар суландыру жүйесінің жартылай және кезеңін
ауыстырған болатын.
X-XII ғ. орта Сырдарияның сол жағалаулық суландыру жерлерінде ка-нал
магистралдарды қалыптастырған.Бұл жүйедегі ең басты құрылысты орта
ғасырдағы Хорезм жүйесі алды (формасы – тармақты әрі ұзын). Олар ірі
ортағасырлық Сырдария қалалары: Қыр-үзгенді, Найран-Төбені суландырды.
Белгілі соғыс кездерінде суландыру жүйесі уақытша өзінің дамуын тоқ-
татқан болатын.
Осы мәліметтер бойынша Сырдария өзенінің игерілу және зерттеу ба-
рысын бірнеше кезеңдерге бөледі.
Бірінші, революцияға дейінгі (1886-1917жж) кезең.Бұл кезде негізгі
мал шаруашылығы азайып,отырықшылық негізгі маңызға ие болды.
Суарылған үлескелер тұзданудың, батпақтанудың т.б.әсерінен жаңа
жерлер игеріліп, көлемі ұлғайған болатын.Бұның бәрі Сырдария өзенінің
ағысын сол кезде реттей алмауынан болатын. 1910 ж игерілген жерлер көлемі
60 мың г.жетіп, онда тары, арпа, бидай, жүгері және бақша дақылдары
егілді.Мұнда ең алғаш рет күріш егу 1986 жылы басталған болатын.
Осы өңірдегі қазіргі экологиялық жағдайлар 1908 жылы инженерлер мен
ғалымдардың Қазақстан мен Орта Азиядағы су ресурстарын пайдалану-дың
жобаларын жасаудан басталған болатын. Оны А.И.Войковтың гидротехникалық
жұмыстардың нәтижелі болуы үшін бола-шақта біз аз сулы жылдарда Арал
алабының суларының бәрін жасанды су-ландыруға қолдану керек. Көл көп сулы
жылдардағы артық сулар ағысы үшін қызмет етеді” – деген сөзінен көруге
болады.
Ауыл шаруашылығы осындай мәселелермен революцияға дейінгі кезең
саяси, экономикалық мәселелердің пайда болуының басталуының тұтас кешені
болып табылады.
Екінші кезеңде (1917-1960 жж) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
реттей алмау болмады. Өзен суы төмендеп, 1938 жылы 20 мың г. егістік жер-
лер өліп қалды.
Себебі,коллекторлы трактордың болмауынан және өңделген жерлердің
тұздануынан.Ол кездерде ешқандай гидроторап болмаған.Тек 1940 жылы
Қызылорда бекетін салуға мемлекет көңіл бөліп, 1957 жылы іске асты.Осы
кездерде суармалы егістік жерлердің ауданы 2,9-4,2 млн.г. өскен болатын.Бұл
Арал теңізінің тартылуының бірден-бір себебі.Бұл жылдары 72 ірі каналдар
болған.
1960 жылы судың жетіспеушілігі мен сапасының төмендеуімен күресу
мәселесі қаралды.
Үшінші кезеңде (1960-1980 жж ) экологиялық жағдайлар өсе бастады.
Мысалы, Қарақұм каналын салу мен ірі СЭС салудан көруге болады.
Төртінші кезең (1980 жылдан қазіргі уақытқа дейін ).Әр мемлекет өз
егемендігін алғаннан кейін өз жерлеріндегі экологиялық мәселелерге көңіл
аударған болатын. Дегенмен, кейбір мәселелер өз шешімін әлі тапқан жоқ.
Адамдардың табиғи ортаға ашық көзбен қарауы негізінде біз өзіміздің Арал
сияқты әсем және Балхаш көлімізден айырылу қаупінде тұрмыз 23.
1.3.Жер бедерінің сипаттамасы
Сырдария аллювий жазығы негізінен құм тасты және сазды, ал кей
жерлерде құмды шөгінділерден тұратын Сырдария аңғарымен Арал теңізіне қарай
көлбеулеу жатқан жайпақ жазықтық болып табылады.
Жазықтың ең биік нүктелері Тратоғай тұсында 140-151м, Жосалы тұ-
сында 100м, ал аралдың шығыс жағасында 55м-ден аспайды. Сонда Сырда-рияның
атырауы теңіз бағытымен баяу ылдилап, көлбеу жатқан жазық дала.Жазық
бетінде әр жерде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жал-жал бұйрат
құмдар. Теңіздің шығыс жағалауында Қуаңдария мен Жаңа-дария арасында
келтемұнар дәуірінен қалған бұйрат құмдар едәуір үлкен кеңістікті алып
жапыр. Кейде жазық бетінде жалғыз-жарым төбелер кездесе-ді, мысалы, Аққыр,
Қарақ, Жосалы, Көксеңгір. Олардың бйіктігі 60-80 м-ге дейін барады.Бұл
шоқылардың баурайы тік жар болып келеді. Бұлардан басқа биіктігі 40 м-ге
дейін баратын шағындау төбелер әр жерден бой көрсе-теді. Олар ескі заманнан
қалған топырақ қорғандардың орны – асарлар.Құра-лыасар, Жалпақасар, Жеті
асар, Құмқала, Шірік, Рабат тағы басқаларын көруге болады.
Арналар арасындағы кеңістіктің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мұнда
теңіз толқыны тәрізді бұйратталып жатқан су айрықтары, ойпаттар тараған.
Дария тасығанда бұл ой-шұқырлардың бәрі сумен толып, көлдер пайда бол-ған.
Олардың ішіндегі балығы мол тұнба көлдер: Соркөл, Қаракөл, Көксу,
Ақсай,т.б. Егістік, шабындық жерлерді су басып, ыза көтеріп кетпес үшін
жиегін тоғандап қойған Далакөл, Жыңғылдыкөл, құм төбелердің арасындағы ой
жерлерде ащы көлдер бар.Кезінде бұл өлкеде көлдердің көп болған себебі
Сырдария 2000 шақырымнан асатын ұзақ жолында өзінің арнасына сыймай жазық
даланы жаппай қамтып тарамға бөлініп ағатын болған. Біраз жылдар бұрын
Қызылқұмды жағалап ескі дариялық, оның солтүстік-шығыс жағынан Іңкәрдария,
даланың ескі тұсында Қуаңдария, одан оңға таман Жаңадария, сосын негізгі
арна Сырдария болып теңізге құйған.Қазір олардың көпшілігі кеуіп, құрғақ
арналары ғана қалған 39.
2 Климаттық жағдайлары
Қызылорда облысының климаты еуразиялық құрлықтың ішкі оңтүстік
жағында атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпалымен
қалыптасады.
Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігі үшін жалпы атмосфералық
қысымның бөлінуінің материктік типі тән. Мұндай жағдайда қысымның көбі
қыста байқалады, ал азы жазда. Ауа қысымының өзгеруінің сипаты радиациялық
және циркуляциялық процестердің өзгеруімен байланысты. Қысқа қарай
атмосфералық қысымның жоғарылауы күнен келетін жылудың азаюына, ауа
температурасының төмендеуіне, арктикалық ауа массасының кіре бастауы мен
Сібір антициклонының батыс тармағының пайда болуына байланысты.
Мысалы, Петропавл (солтүстік) және Қызылорда (оңтүстік) ауа қысы-
мының көрсеткішін келтірейік.
Кесте-1 Солтүстік және оңтүстік облыстардың ауа қысымы (мм)
Айлар
I
Бекеттер
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
К –2 57,72 83,37 60,22 27,76 26,0 20,65 27,04 34,52
Көксу 21,68 24,11 22,03 24,7 17,0 10,84 9,46 3,24
Сырдария өзені ерекшелігінің бірі – химиялық заттардың мөлшерден тыс
көптігі, оның ішінде, магний мен сульфат иондарының жоғарылылығы байқалуда.
Судың құрамында қорғасын, мырыш, мыс мөлшерлері шектелген концентрациядан
жоғары болып отыр. Сырдария өзенінің жоғарғы жағы Өз-бекстан мен Тәжікстан
мемлекеттеріндегі өндірістерден шыққан лас қалдық сулармен ластануда.
Мысалы, Көкбұлақ шекара маңында өзен суына азот ам-мониі 0,2 мгл , фтор
0,5 мгл , азот нитриті 0,18 мгл , фенол 0,006 мгл , мұ-най өнімдері 0,02
мгл және сульфат 538 мгл шамасында тастауда 5.
Суармалы массивтерде Сырдария өзенінің төменгі алабында жыл сайын
1,2-1,5 км3 коллекторлы – қашыртқы су (КҚС)қалыптасады. Сырдария өзеніне
2,0-3,2 гл минералданған КҚС құйылады. Аймақтың экологиялық жағдайын
жақсарту өзеннің жоғарғы және ортаңғы ағыс суларының сапасын көтерумен,
төменгі бөлігінің тұз жиналуына әсер ететін факторлар құбылы-мына
байланысты. Жанама түрде бұл жағдай ландшафттардың арқатынасы сұрақтарымен
байланысты. Ландшафттардың әсері ағынды территорияның гидрохимиясы арқылы
көрінеді.
Қазіргі уақытта бұл әрекеттесу деңгейін барынша азайту керек және
ландшафттан өзенге түсетін қашыртқы - ағындар көлемін қысқарту жұмыстарын
жүргізу шаралары алда тұр.
Сырдарияның төменгі алабына ҚСА-лар Түгінкен және Қызылорданың оң
жағалауынан өзенге түседі. Сонымен қатар К-1 коллекторынан КҚС тү-седі.
Төмендегі кестеде берілген мәліметтер Сырдария өзені суы арнайы
зертханаларда сынама алып, зерттеу арқылы анықталады 38.
Кесте-5 Сырдария өзенінің орташа минералдануының уақыт бойынша
көрсеткіші. (2001) Кошкаров С.И.
№ Аудан бойынша Басталуы Ортасы Аяғы Орташа
негізгі бекеттер (сәуір),гл(маусым),гл.(қыр-күй ек),маңыздылығы,
гл гл
1 Сырдария 1,656 1,320 1,150 1,375
2 Жалағаш 1,942 1,672 1,239 1,617
3 Қазалы 1,704 1,221 1,154 1,358
Кесте-6 Сырдария өзені суының негізгі сапалық көрсеткіштері (2001)
№ Негізгі көрсеткіштер, Бекеттер
мгл.
Сырдария ауд. Жалағаш ауд. Қазалы ауд.
1 Хлордтер 159,5 329,6 170,0
2 Сульфаттар 714,0 702,0 950,0
3 Аммонинді азот 0,40 0,41 0,53
4 Нитриттер ( NO3) 0,269 0,002 0,064
5 Нитраттар ( NO2) 5,26 5,17 4,64
6 Кальций 140,0 180,0 140,0
7 Магний 99,6 156,7 80,0
8 Мыс 0,55 1,88 1,79
9 Темір 0,42 0,42 0,01
10 Мұнай өнімдері 0,03 0,03 0,04
Сырдария өзенінің сапалық құрамын 2001 жылғы әр тоқсан бойынша
есептелетін көрсеткішін қарасақ оның өзгеріп отыратындығын байқаймыз.
Кесте-7 Сырдария өзенінің гидрохимиялық көрсеткіштерінің
сапалық құрамы (2002) 16.
Тоқсан Судың Ингредиент-теОрташа Су
ластануының рдің аттары концентрация-сПДК сапа-сының
индексі ы , мгл сипаты
1 2 3 4 5 6
жалғасы
1 2 3 4 5 6
Нитритті азот0,04 2,0
3 класты
I 2,43 ластанған
Сульфаттар 539 5,4
Мыс 0,004 4,0
Фенолдар 0,002 2,0
Нитритті азот
3 класты
II ластанған
Сульфаттар 530 5,3
Мыс 0,004 3,0
Фенолдар 0,002 7,6
Нитритті азот0,043 2,2
III 3 класты
ластанған
Сульфаттар 658 3,0
Мыс 0,003 2,0
Фенолдар 0,002 6,6
Мыс 0,004 4,0 4 класты
IV ластанған
Фенол 0,002 2,0
Сульфаттар 1108 11,1
Ал, 2003 жылғы мәліметтерге қарасақ, Сырдария өзені судың ластану
индексіне сәйкес 4 класты ластанған су көздері қатарына жатады. Өзен суында
кездесе планктондардың жағдайына және гидробиологиялық көрсеткіштеріне
қарағанда өзеннің төменгі ағысы ең лас сулар қатарына жатқызылады (кесте-8)
41.
Кесте-8 2003 жыл бойынша Қызылорда облысы территориясындағы
Сырдария өзенінің төменгі алабы бойынша
сапалық көрсеткіші.
Негізгі ПОК(балық Тексеру алынған жерлер
% ингридиенттердің шаруашылығы су
аттары қоймасы үшін)
Қызылорда Қазалы
1 РН 6,8-8,5 7,33 7,55
2 БПК5 мг Одм3 2,0 2,35 3,16
3 Перманганат тотығы, 10,0 4,39 4,17
мг О2дм3
4 Кермектілігі , 7,0 10,2 11,1
мг эквдм3
5 Хлоридтер,мгдм3 126,8 120,8
350,0
6 Кальций, мгдм3 180,0 80,2 102,3
7 Магний, мгдм3 40,0 62,9 74,9
8 Жалпы темір, мгдм3 0,3 0,33 0,27
9 Мұнай өнімдері, мгдм3 0,05 0,05 0,016
10 Құрғақ қалдық 1000,0 1275,4 1544,9
11 Аммонинді азот, мгдм3 0,39 0,33 0,46
12 Нитритті азот, мгдм3 0,02 0,034 0,077
13 Нитратты азот, мгдм3 9,1 8,17 14,3
14 СПАВ, мгдм3 0,1 0 0
15 Мыс, мгдм3 0,001 0,021 0,026
16 Хром +6 , мгдм3 0,01 0,02 0,01
Көріп отырғандағымыздай, Сырдария өзені суының құрамы аса қатты
ластанған. Ал, мұндағы халық жер асты суы жетіспегендіктен, өзен суын ауыз
суға пайдалануға мәжбүр болады. Осыған байланысты облыс айма-ғында іш
аурулары, қан айналым, т.б аурулар кең тараған.
Оьлыста негізгі жер беті су қорларын пайдаланушылар – ауыл шаруа-
шылығы, өнеркәсіп және жылу – энергетика саласы болып табылады. Суды тиімді
пайдалану, қайта тазарту арқылы айналымға жіберу, тиімді техноло-гияларды
ендіру шаралары ең тиімді дәрежеде қалып, күнделікті тыныс тір-шілікке
енгізілмеген 25.
Қызылорда облысының халық шаруашылығына 2003 жылы Сырдария өзенінен
5,1 м3су, яғни жалпы су қорының 27 % алынды. Оның ішінде өнді-рістік
мақсаттарға 19,01 млн.м3 (0,003 %), шаруашылық тұрмысқа 12,0 млн.м3 (0,02
%), ауыл шаруашылығын суландыруға 2728 млн. м3 (53 %), шабындық-тар мен
балық шаруашылығы көлдерін суландыруға 87 млн.м3 (0,02 %)су бөлінді.
Су айналымында және қайта пайдаланылған су көлемі 1,4 м3 құрайды.
Жалпы қашыртқы сарқынды су көлемі 270 млн.м3 болса, оның су жүйелерін-де
қайта тасталған су көлемі 56 млн.м3, аймақтағы ашық жер бетіне тазартыл-
маған күйде жіберілген су көлемі 214 млн.м3 болып отыр.
Сырдария өзеніндегі экологиялық ақуалдың әсерінен соңғы жылдары
өзеннің төменгі ағысындағы балық шаруашылығымен айналысатын көлдер-дің
аудандары азайды, Қамыстыбас көлінде судың минерализациясы 2003 жылы 8,5
гл , ал Ақшатау көлінде 5,0-5,5 гл жетті. Барлық балық өсірілетін су
қоймаларының қоректік көзі болып табылатын өте ластанған Сырдария өзені
ғана. Ал, Сырдария өзенінің сапалық құрамы өте төмен екендігі белгілі.
Осындай жағдайдағы су қоймаларындағы балықтардың сапалық және сандық
қасиеттері бүгінгі күннің талабына мүлдем сәйкес келмейді 7.
1.5.1.Сырдария өзені төменгі ағысының тұзды ағын айналымы.
Ауданның экологиялық жағдайына Сырдария өзеннің гидрохимиялық жағдайы
үлкен әсер етеді. Өзеннің орташа тұздылығы - 0,6 гл. Судың химиялық құрамы
маусым бойынша ауысады. Өзендегі судың минералдануы көктем - жаз
айларындағы су тасуларда төмендеп, қалған кездерде жоғары-лайды.Өзен
жиегінің деңгейі негізінен минералданған жер асты суларымен қоректенеді.
Тасқын кездерінде тұз құрамында кальций мен магний гидро-карбонаттары
болады.
Осыған байланысты, тасқынды жаз мезгілінде Сырдария өзені сулары
аралас сульфатты - гидрокарбонатты су типіне жатады, ал өзен жиегі хлорид-
ті - гидрокарбонатты - сульфаттық су типіне жатады .
Өзеннің тұзды ағыны су массасы алабтың топырақ қабатымен жанасу
процесінде қалыптасады. Сондықтан өзеннің қоршаған ортамен тұз алмасты-ру
процесінің бағытталғанын айтуға болады.
Тұзды ағын қалыптасқан зонадан ағын жылына шамамен 7,8 млн.т. құ-
райды. Олардың 5 млн.т. (64%) Нарын және Қарадария алабтарында қалыптасады,
1,6 млн.т. (21%) Сырдария және Ферғана аңғарының жанама ағындары және 1,2
млн.т. (15%) Чирчик және Ахангаран ағындары әкеледі. Тұздардың негізгі
массасы (шамамен 70%) вегетациялық кезеңде ағын қалыптасатын зонадан келеді
16.
Төменгі алабта ағындар тасымалынан және оның минералдануынан тұзды
ағын уақыт және өзен ұзындығы бойынша өзгереді.Тұзды ағынның
пропорционалдық өсімі немесе азаюы және су ағынының жоғарылауы неме-се
төмендеуі соңғы 10 жылда біртіндеп жойылуда. Осы өзгерістердің си-паты
жайында Сырдария өзені тұзды ағынын Төменарық, Қызылорда және Қазалы
бекеттерінде байқауға болады.
Төменгі ағыстағы тұзды ағынның қалыптасу заңдылықтарын және та-
сымалдануын, сонымен қатар сұйық ағынның есебіндегі кездейсоқ қателерін
минимумға жеткізу үшін және минералдауда оның әр кезең және маусым бойынша
орташа мәнін қарауға болады (кесте –9) 29.
Кесте-9 Сырдария өзенінің төменгі ағысының тұзды ағыны, млн.тжыл.
Кезең, Бекеттер Судың Судың Күздік Қыстық Жылдық
ж.ж. көтерілуітө-мен межені межені
түсуі
1951... Қызылорда 5,34 3,69 3,30 3,15 15,5
1960
Қазалы 4,44 2,82 2,61 2,19 12,1
1961... Қызылорда 3,87 2,30 3,84 2,88 12,2
1973
Қазалы 3,30 1,64 3,40 2,22 10,6
1974...198Қызылорда 1,38 1,05 1,36 1,11 4,90
7
Қазалы 0,57 0,30 0,72 0,84 2,43
1988... Қызылорда 2,46 1,37 2,88 2,70 9,41
1998
Қазалы 1,62 0,56 2,24 2,19 6,61
1951...1960 ж.ж. -- молсулы, қалыпты - табиғи кезең;
1961...1973 ж.ж. -- ағынның антропогендік қысқаруынан орта сулы-лыққа
жақын кезең ;
1974...1987 ж.ж. -- ағын қалыптасқан зонадағы азсулы режим және алабта
қарқынды су пайдалану кезеңі;
1988...1998 ж.ж. -- молсулы кезеңдегі антропогендік әсер бар, ағынның
табиғи құбылмалы кезеңі.
Өзендер негізінін суармалы аймақтан өткен кезде тұзданады (кесте-10).
Кесте-10 Қалыптасқан аймақтың ағысына қатысты Сырдария
өзенінің тұзды ағыны, %.
Кезең, ж.ж. Төменарық Қызылорда Қазалы
1951...1960 200 181 141
1961...1973 202 162 133
1974...1987 142 72 36
1988...1998 166 103 73
Тұзды ағынның өзу қарқындылығы қалыптасқан аймақтан алыстаған сайын
азаяды және өзеннің төменгі алабында тез төмендейді. Яғни, Тө-менарықта
тұзды ағын 1961-1998 ж.ж. 1,7 есеге, Қызылордада - 1,2 есеге кө-терілген,
ал Қазалыда ол 17%төмен. Өзеннің төменгі алабында (Қазалы қала-сы) тұздар
суармалы зонода шөгеді.
Облыс жеріндегі жалғыз үлкен өзен Сырдарияның су көздері облыстың
әкімшілік шекарасынан тыс жерде құралған. Жер астының сулары борлы –
үштік және төрттік шөгінділерден тұратын қабаттардың аралығында жатады.
Дүмпу сулар да кездеседі.Минералдануы жоғары болғандықтан және әр жер-де
шашырап жатқандықтан олардың көбі пайдаланылмайды.
Сырдария арнасына жақын алапта жерасты суының деңгейі жауын-шашынға,
өзендегі судың биіктігіне, жер суаратын каналдардың жұмыс істеу
қарқындылығына байланысты.Өзенге, каналдарға, басқа су көздеріне жапсар-лас
учаскелерде ыза суы 4-5 метрден жоғары жатады, көбіне тұщы немесе сәл-пәл
кермек. Сырдария атыраулық егін егетін бөліктерде ыза судың терең-дігі
көбіне 2-7 метр.Олар минералдануы жағынан әртүрлі, дегенмен ащы-кер-мек
және тұзды су басым. Жерасты суының қоры едәуір мол, онан секундына 5, 8
текше метрге дейін су шығарып пайдалануға болады.
Суарылтын аймақтан тыс су айрықтары мен құрғақ арналардың бойын-да
қабаттағы су 5 – 15 метр тереңдікте жатады.Мұнда скважиналар мен құ-
дықтардың сулылығы онша көп емес, секундына 0,2 – 0,5 литр.Тақырлы жа-зықта
қабаттағы су терең жатыр (10 – 30 метр) және күшті минералданған.
Жазықтардың әр жерінде кездесетін кіші-гірім бұйрат құмдардың астындағы
судың тереңдігі 5 – 10 метр.Қабатағы судан басқа артезиян сулары бар.Мұн-да
скважиналардың көпшілігі секундына 5 – 50 литрге дейін су береді.Мұн-дай
сулар Қызылқұмда 200 – 300 метр, алқаптың теріскейінде 300 – 500 метр
тереңдікте жатады.
Жергілікті өзендер мен уақытша ағын сулар Сырдарияға жетпейді.Сон-
дықтан облыста пайдаланатын судың балансы Сырдариядағы Көктөбе су бе-
кетінен өтіп, өзеннің төменгі ағысындағы гидротораптарға келетін судан тұ-
рады 35.
2. Судың ластану себептері және одан кейінгі су жағдайы
Қазақстандағы су ресурстарын негізгі пайдаланушы болып суармалы
егістік алады, оның үлесіне барлық жер беті ағындарының 90% тиеді.
Кесте-11 Суару үшін табиғи бастаулардан жиналған сулар, млн.м3
( су ресустары басқармасының мәліметі бойынша)
Қызылорда 1995 1996 1997 1998 1999 2000
облысы
3571 3854 3497 3297 2868 2767
Гидрохимиялық сараптама жасап қарайтын болсақ, кейінгі кезде ласта-ну
құбылымы өсіп келе жатқандығын байқаймыз.Бұл дегеніміз, жылдан – жылға
ластанған заттар көлемін сақтағанда жер беті суының ластануы ай, тоқсан
және жыл бойынша өзара бір – бірінен қатты ерекшеленелді.Мұның себебі,
гидрохимиялық ереженің гидрологиялық ережеге бағынуынан, яғни ағынның бір
жылдағы өзін - өзі тазарту мүмкіндігіне байланысты.(кесте-12 ).
Кесте-12 2000 жыл бойынша Қазақстан Республикасының жер беті
негізгі өзендерінің сапалық жағдайы
29.
Өзендер Нұра СырдарияЕртіс Іле Есіл Шу Орал Талас
Көрсет-кіш3,7 2,4 1,6 1,5 1,2 0,8 0,7 0,6
тер
Су сапасы 5 кл.4кл. 3 кл 3 кл 3 кл 2кл 2 кл 2 кл
сипатамасылас ластанғаорт.ласорт.ласорт.ласт таза таза таза
н т т
Су 2,4,54,5,9,118,11,124,5,8,18,9 2,5 4,5 5
ласта-нуын, 1
ың индексі6,8,1
1
12
Зиянды заттар және су массасы көрсеткіштері:
1. Оттек 6. Аммонинді азот
2. БПК-5 7.Фториттер
3. Бор 8. Мұнай
өнімдері
4. Фенол 9. Сульфаттар
5. Нитритті азот 10. Ксантогенаттар
11. Мыс 13. Темір
12. Қорғасын 14. Хром
Жыл ішіндегі сульфаттардың өзгеруінің зерттеуі осы заттың барлық жерде
бірдей екендігін көрсетеді. Мысалы, қалыпты ережеде сульфаттар-дың
максимальді концепциясы Төменарық бекеті бойынша қыс айларын-да 200-300
мгл дейін және минимальді 180 мгл дейін жаз айларында бел-гіленген.
Қазіргі деңгейде олар 500-600 мгл – дан 1200 мгл деңгейінде қыс айларында
байқалады.
Қызылорда бектінде қалыпты – табиғи жағдайда қыстық меженде мак-симум
200-300 мгл және минимум 150-180 мгл шамасында болды.Қазіргі максимумдар
сульфаттар концентрациясының максимумдары 600-ден 1000 мгл шамасында,
жазғы минимум 400-500 мгл шегінде. Дәл осындай жағдай Қазалы бекетінде де
кездеседі.
Суды егістікті суару мақсатында пайдаланған кезде, тазартылмаған
сулар өзеннің негізгі арнасына түсіп, әрі қарай қайтадан суармалылыққа
пайдалануда. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы жерле-ріндегі
коллекторлы-қашыртқы сулары 900 млн. км3 шамасында қайтадан Қызылорда
облысында пайдаланылады. Осыдан келіп, өзен суының құра-мында ауыр
металдар, сульфаттар, хлоридтер және пестициттер ионы кө-бейеді 1.
Кесте-13 Судың ластану себептері мен салдарлары
№ Себептері Салдарлары
1 Су шаруашылығы балансы Су ресурстарының сапалық жә-не
қата-рындағы тең құқықты сандық тұрғыдан азып – тоз-уы;
қатысу-шылырдың бірі ретінде Өзендік, көлдік экожүйенің
өзен экожүйесінің болмауы. нашарлауы;
2 Суармалы ауыл шаруашылық Судың көп шығын болуы;
мәдениеті үшін суландыру Фитильдік әсерден жер асты сулары
мөл-шерін анықтауда қазіргі (тұзды) деңгейінің көтерілуі;
заман-ғы биологиялық әдістердің
бол-мауы.
3 Қашыртқы суларын бөлек Жердің тұздануы;
шы-ғаруда коллектордың болмауы.Топырақ суының эрозиясы;
Топырақтың тұздануы;
Жер асты суының деңгейінің
көтерілуі;
Жер асты суының ластануы;
Суды тиімсіз пайдалыну;
4 Несовершенная гидрожақсарту Сүзуге және булануға
жүйесі. пайдала-нылмаған су шығыны;
Пайдаланатын суды есептеудің
қиындығы;
5 Жергілікті тазарту құрылысы-ныңЖер беті суларының ластануы;
тиімсіздігі немесе болмауы. Жер асты суларының ластануы;
Тірі су жәндіктерінің
интосикациясы
6 Өсімдіктерді сақтауда Жер асты және жер үсті сула-рының
биология-лық әдістердің болмауыластануы;
және улы химикаттарды , Атмосфера ауасының ласта-нуы;
минералды тыңайтқыштарды Топырақтың ластануы;
қолдануда ғы-лыми жаңа Топырақтың және судың тірі
бағыттардың бол-мауы. организмдерінің интоксикация-сы;
7 Су ресурстарын пайдалану және Экологиялық коллапс
қорғаудағы Орталық Азия
Рес-публикаларының ережелері
мен міндеттерінің болмауы.
1.5.3. Жер асты сулары.
Облыс жеріндегі жалғыз үлкен өзен Сырдарияның су көздері облыстың
әкімшілік шекарасынан тыс жерде құралған. Жер астының сулары борлы –
үштік және төрттік шөгінділерден тұратын қабаттардың аралығында жатады.
Дүмпу сулар да кездеседі.Минералдануы жоғары болғандықтан және әр жер-де
шашырап жатқандықтан олардың көбі пайдаланылмайды.
Сырдария арнасына жақын алапта жерасты суының деңгейі жауын-шашынға,
өзендегі судың биіктігіне, жер суаратын каналдардың жұмыс істеу
қарқындылығына байланысты.Өзенге, каналдарға, басқа су көздеріне жапсар-лас
учаскелерде ыза суы 4-5 метрден жоғары жатады, көбіне тұщы немесе сәл-пәл
кермек. Сырдария атыраулық егін егетін бөліктерде ыза судың терең-дігі
көбіне 2-7 метр.Олар минералдануы жағынан әртүрлі, дегенмен ащы-кер-мек
және тұзды су басым. Жерасты суының қоры едәуір мол, онан секундына 5, 8
текше метрге дейін су шығарып пайдалануға болады.
Суарылтын аймақтан тыс су айрықтары мен құрғақ арналардың бойын-да
қабаттағы су 5 – 15 метр тереңдікте жатады.Мұнда скважиналар мен құ-
дықтардың сулылығы онша көп емес, секундына 0,2 – 0,5 литр.Тақырлы жа-зықта
қабаттағы су терең жатыр (10 – 30 метр) және күшті минералданған.
Жазықтардың әр жерінде кездесетін кіші-гірім бұйрат құмдардың астындағы
судың тереңдігі 5 – 10 метр.Қабатағы судан басқа артезиян сулары бар.Мұн-да
скважиналардың көпшілігі секундына 5 – 50 литрге дейін су береді.Мұн-дай
сулар Қызылқұмда 200 – 300 метр, алқаптың теріскейінде 300 – 500 метр
тереңдікте жатады.
Жергілікті өзендер мен уақытша ағын сулар Сырдарияға жетпейді.Сон-
дықтан облыста пайдаланатын судың балансы Сырдариядағы Көктөбе су бе-
кетінен өтіп, өзеннің төменгі ағысындағы гидротораптарға келетін судан тұ-
рады.
Жер асты суларының табиғи ресурстары және олардың ағындары ат-
мосфералық жауын – шашын инфильтрациясы есебінен, өзен және сулан-дыру
сүзгішінен қалыптасады. Геологиялық құрылымына сәйкес облыс аймағы :
артезиандық алаптардың Арал – торғай жүйесі; артезиандық алаптардың
Сырдариялық жүйесі; жарылым сулар алабының Қаратау жүйесі; артезиандық
алаптардың Шу – Сарысу жүйесі болып бөлінеді 39.
Кесте-14 Жер асты суларының қорлары
Су сақтағыш Болжамды эксплтациялық қорлар,м3с
Гидрогеологиялық кешендердің
аймақтар геологиялық
индексі
Минералдану, гл Барлығы
1-дейін 1-3 3-5
1 2 3 5 6 7
Артезиандық Q 0,3 0,4 0,5 1,2
алап-тардың Арал – P - 0,4 1,1 1,5
Тор-ғай жүйесі. K - 1,0 2,0 3,0
Барлығы: 0,3 1,8 3,6 5,7
Артезиандық Q+H 19,9 11,57 1,28 32,75
алап-тардың K 3,0 69,0 - 72,0
Сырдария-лық жүйесі.
Барлығы: 22,9 80,57 1,28 104,75
Жарылым сулар
алабының Қаратау PZ 1,0 - - 1,0
жүйесі.
Барлығы: 1,0 - - 1,0
Артезиандық
алап-тардың Шу – K - 2 0,5 2,5
Сары-су жүйесі.
Облыс бойынша
барлығы: 24,2 84,37 5,38 113,95
Жер асты суларының қоры облыс аумағында біркелкі тарамаған, сон-
дықтан Арал, Қазалы, Қармақшы, Жаңақорған аудандары ауылдық жерле-рінің
тұрғындары ауыз суды әлі күнге дейін жер беті су көздерінен пайда-
лануда.Тұрғылықты жерлердің 10% толық жабдықталған су құбырлары
болмағандықтан тасып әкелінетін суды пайдаланады.
Жер асты суларының сапасы үнемі ГОСТ талабына сәйкес келмейді. Жер
асты суларының қала маңында және ЖЭО золоилаконаколителінде ПДК деңгейі
хлоридтің – 17, сульфаттардың – 20, минералдану – 18, аммони азоты – 5
көрсеткішіне жоғарылағанын көруге болады. Жер асты суларының сапасының
өзгеру қарқындылығы оның ластануының деңгейін көрсетеді. Мұның бәрі
геологиялық ортаға антропогендік әсердің өсуіне негізделуде 38.
1.6. Топырағақ жабындысы
Облыстың топырақ жамылғысы түрлерінің көптігімен ерекшеленеді, олардың
көпшілігінің бір – бірінен сапасы жағынан айырмашылығы бар. Олардың бәрі
үлкен төрт топырақ группасына бөлінеді.
Бірінші группаны облыстың солтүстік бөлігінде таралған және палео-
гендік жыныстар элювийінде қалыптасқан сұр – құба және құба топырақтар
құрайды.
Топырақтың екінші группасын тақыр тәрізді топырақтар және тақыр-лар
құрайды және олар Сырдария өзенінің төменгі алабы шөлденген ауданда-рының
негізгі топырақ жамылғысын құрайды.
Үшінші үлкен группаны аз дамыған құмды шөл топырақтар мен құмды шөл
кеңістігі алып жатыр. Өсімдіктер өсу деңгейінің әртүрлі кезеңдеріне сәйкес
топырақтардың бірнеше түрлері тараған.
Топырақтың төртінші группасын атыраулық облыстарда тараған гидро-
морфты топырақтар құрайды – батпақты, шалғын – батпақты, жайылма – шалғын
және сор. Бұлар ауыл шаруашылық егістікке пайдаланылады. Облыс-тың негізгі
топырақ түрін сұр – құба (22,5%) және құба (19,0%) топырақтар болып
табылады, әрі қарайғы кезекте құмдар, тақырлар және тақыр тәрізді
топырақтар, батпақтар 37.
1980-1990 ж.ж. Қызылорда облысы топырағын, соның ішінде суармалы
аймақтардың топырағын тұзданудан қорғау, қалпына келтіру шаралары ба-
рысында бірнеше топырақтанушы ғалымдар(Мамытов Ж,) зерттеулер жүргізді.
Нәтижесінде осы өңір топырағын 3 категорияға, 10 топқа бөлді.
Сырдария өзені төменгі алабына осы топырақтардың 4 тобы жатады.Ол
Сырдария төменгі ағысының оң және сол жақтарын қоршап жатқан шөл және
шөлейт даланың жер бедері жағдайына байланысты суаруға жарамайтын қуаң
топырақтары. Олар өзен арнасынан шалғай жатқандықтан гидрология режимі
атыраулық аймақтан бөлек автоморф жағдайында қалыптасып дамиды.
Климаттық құбылуы мен шаруашылықта пайдаланудың өнімділігі ғана
өзгеретіні болмаса, жалпы генетикалық типі сол күйінде сақталады.
1 топ. Облыстың солжағалық бөлігінде топырақ жамылғысының негізін
құрайтын кәдімгі тақырлар мен аралас жатқан тақырлау топырақтар. Кей
жерлерде бетін үрінді құм басқан қалдық сорлар аралас суармалы жерлер. Бұл
топырақ түрлері Жаңадария, Қуаңдария, Ескі дариялық өзендерінің көне
арналарын бойлап және солтүстік Қызылқұмға тірелетін жазықтарда кең
тараған.
Механикалық құрамы ауыр саздақ, қабаттасып жатқан грунттардан құ-
ралады. Ең үстіңгі қабаты қабықтанған, өте тығыз, беті кедір – бұдыр. Кескі-
нінде 1-10 см-ге дейінгі тереңдікте тұз көп, гумус – 1,0-1,5 %, қабаттағы
судың жатқан деңгейі 10-20м, дәмі ащы (10-50 гл). Сонымен бірге сорланған
тақырлау топырақтың беткі қабатының сілтілігі өте жоғары.
Топырақтың қабығындағы сілтілік сексеуілдің қалдықтары шірігенде
пайда болады. Бұл жерлерді игеру орта дәрежеде мелиоративтік жұмыстарды
қажет етеді. Мысалы, жерді сексеуілден тазарту (өртеуге болмайды), тегіс-
теу, кей жерлерді сумен шайып тастау және егінді суару ережесін өте қатаң
сақтау.
2 топ. Кәдімгі қалдық және тақырлау сорлар сортаң топырақтармен
араласып өте күрделі кешен болып жатады. Кәдімгі сорлар қабат – қабат ал-
лювийде дамыған, құм шөгіндіоер көбірек , беті қабыршақты немесе борпылты
немесе борпылнің биіктеу элементтерінде тараған. Қабаттағы су 3-7 м терең-
дікте, өте ащы (20-130 гл) . Тақырлау сорлар шөлейт аймақтың ойлау жер-
лерінде механикалық құрамы ауыр саздақ аллювийде дамыған, бетінде қабық
бар. Басты ерекшелігі тұздың құрамында хлоридтер көп, бірақ аймаққа тән
құбылыс емес. Беткі қабатындағы тұз – 3,5-7,0 % дейін, қабаттағы судың ми-
нералдануы – 60-100 гл , жатқан тереңдігі 10м және лдан да төмен, гумус –
1%. Бетін жел үрлеген қалдық сорлар облыстың солжағалық орталық бөлігін-де
тараған. Беткі қабаты жылтырап тұзы шығып жатқан жұмсақ қабық. Тұз-дың
құрамында хлоридтер басым (2-3%), қабаттағы су 10м және одан да те-реңдікте
– 1л-де 50гл тұз бар. Сротаң топырақтар Қазалы оазисінде солар-дың
арасында ойдым-ойдым болып араласып жатады. Тұздар 1,5-2,0 %. Сіңі-ру
кешенінде катиондардың ішінде натрийдің мөлшері 10%.
Рельеф жағдайына байланысты суармалы егіншілікке жарамайтын
үшінші категориядағы жерлер.
Бұл категорияға үштік-бор үстіртінің қоңыр, сұр-қоңыр топырақтары,
құрамында гумус аз атыраулық аймақтың құмдары мен Сырдарияның сол жағында
жараған бұйрат және жал-бұйрат құмдар жатады.Рельеф жағдайына байланысты
суармалы егін егуге жарамайды.
3 топ. Бұған кіретін Арал, Қазалы; Қармақшы аудандарының солтүсті-
гінде тараған қоңыр топырақтар. Механикалық құрамы құмдақ, саз құмдақ,
гумус – 0,65-1,5 % шамасында, тұздың мөлшері 0,2-0,3 %. Қабаттағы су өте
терең жатады. Сұр-қоңыр топырақтар облыстың солтүсігінде және Қаратау
бөктерінде құрамында гипс бар үштік – бор шөгінділерінде дамыған. Бет жа-
ғын құмтастар басып жатады, гумус – 0,5 % шамасында, 40-50 см-ден төмен ақ
таңдақ болып жататын гипс жиынтығы бар.
4 топ. Бұл топқа ірі құмды аймақтардың – шығыс Арал өңірінің,
Арысқұмның, Арал өңіріндегі Қарақұмның, Қызылқұмның, Бозшоқының құмдары
жатады. Кей жерде биіктігі 20 м-ге дейін баратын төбе – жол құм-дардың
рельефі өте күрделі, арасында ойпаң “өзекшелерде” тақырлар мен та-қырлау
топырақтар тараған.
Сырдарияның төменгі ағысында топырақ құрылымының өзгеруі.
1965-1972 жылдары Қазақстан ғылым академиясының топырақтану жә-не
Казгипрозем институттары жүргізген зерттеулері Сырдария өзенінің тө-менгі
ағысында топырақ жамылғысы үлкен өзгеріске ұшырағанын көрсетті. Оның басты
себебі, өзен суының тапшылығынан арнадан асып жайылатын судың болмауы
атыраулық табиғаттың дамуына жаңа сипат берді. Қабаттағы су тереңдеп,
топырақ кескінінің жоғарғы қабаты құрғады, содан гидрофильді өсімдіктер
сиреді. Мұның өзі топырақ түрлерінің даму бағытына үлкен ық-пал жасады.
Атап айтқанда, батпақ пен шалғынды батпақ құрғап, кей жерлерде қатты кеуіп,
өздерінің бастапқы белгілерін жоғалтты, сөйтіп қуаң жағдайға ауысты 22,
23, 27.
Онша көп өзгеріске ұшырамаған Сырдарияның арналық қырқалары. Өйткені,
онда қабаттағы су өзен арнасынан көлбеу бағытта тарайтын капил-ларлық сумен
толығып тұрады. Сол себепті арналық қырқада азды-көпті бол-са да , кей
жерлерде сиректеу бұталы жиде тоғайы сақталған.
Қазіргі кезде Сырдарияның төменгі ағысында топырақ жамылғысының жалпы
эволюциялық даму бағыты сақталғанымен қуаңдану процесінің күше-юіне орай
және жерді шаруашылықта пайдалану мен жергілікті жағдайдың ерекшеліктеріне
байланысты топырақтың бір түрден екінші түрге көшуі қар-қынды жүріп отыр.
Сырдария атырауының жаңа гидрологиялық режимі топырақтың физикалық –
химиялық қасиеттері мен топырақ құнарын құрайтын элементтердің сипатына
кері әсерін тигізеді. Ылғал топырақтар кепкенде оның бетінде қа-быршақ
пайда болып, суда езілмейтін агрономиялық қатты түйіршіктер азай-ды.
Мысалы, гидроморф топырақтың жоғарғы (0-50 см) қабатындағы суға тө-зімді
түйіршіктер 70-80 % болса, ол кепкеннен кейін 30-35% дейін азаяды.
Бұрын жер астына жақын жатқан судың ықпалымен қабаттағы судың қоры
ирригациялық ережеге көшті, яғни суармалы егін, әсіресе күріш егілген
жерлерде және соған жақын жатқан жерлерде ғана қабаттағы судың деңгейі онша
терең кетпейді, демек оның құбылымы маусымға қарай өзгеріп отыра-ды. Қорыта
келгенде, Сырдың төменгі ағысында топырақ түрлерінің дамуы, олардың бір
түрден екінші түрге айналуы , мелиоративтік күйі мен құнарлы-лығының
қалыптасуы өзеннің құбылымымен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Қазіргі кезде топырақтың даму бағыты қуаңдану процесінің ықпа-лымен жүруде
23.
Кесте-15 Қызылорда облысында көп тараған топырақтарға
сипаттама
( Волков А.И., 1969)
% Топырақ түрлері Гумус% Тұзды-лығЖылжымалы Қабаттағы су
0-50см ы%о
қабатта (%)
фосфор азот Терең-дТұзды-лығ
ігі, м ы,гл
1 Арналық қырқадағы 1,6-3,5 0,1-1,5 18,3-70,43,9-72,5-3 0,5-10
шалғынды аллювий 9 5,6
топырақтар.
2 Су айрықтарындағы 0,9-2,5 0,1-0,6 6,7-15,362-1342,5-5 1,0-10
тыңайған шалғынды ,9
аллювий топырақтар
3 Беті тақырлана 0,6-1,6 0,2-0,8 2,9-12,551,1-15-10 10-ға
бастаған шалғынды 31,0 дейін
аллювий топырақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz