Жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері туралы ақпарат

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

«Қорғауға жіберілді»

Дефектология және психология кафедрасы

Меңгеруші

Диплом жұмысы

Тақырыбы: Жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері

5В 010500- «Дефектология» мамандығы бойынша

Орындаған _Наурызбекова Асем ()

Ғылыми жетекші ()

ТАРАЗ - 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І Тарау ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ . . . 6

1. 1 III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі . . . 6

1. 2 Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін

түзете-дамыту жұмыстар . . . 14

Балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері . . . 30

ІІ ТАРАУ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛ

КЕМІСТІКТЕРІН ЗЕРТТЕУДЕ ЖҮРГІЗІЛЕТІН

ЛОГОПЕДИЯЛЫҚ ЖҰМЫС . . . 42

2. 1 Балалардың тіл кемістіктерін эксперименталды зерттеу жұмысы . . . 42

2. 2 Жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық

жұмыстың ерекшеліктері . . . 47

2. 3 Зерттеу жұмысының нәтижелері . . . 68

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 73

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 75

КІРІСПЕ

Педагогикалық теория мен практиканың қазіргі таңдағы даму кезеңінде аса назар ерекше білім беруді қажет ететін қажеттіліктері бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіне деген концептуалдық бағыттарды қайта қарастыру және түзету әсерлерінің нәтижелілігін арттыру мақсатында оларды оқыту мазмұнын жетілдіру мәселесі туындады (Н. Н. Малофеев, Е. Л. Гончарова, О. И. Кукушкина, Е. А. Стребелева, Г. В. Чиркина және т. б. ) . Осы процестің іске асырылуының бірден бір шарты болып жес ерекшелік заңдылықтарын және дамуында кемістіктері бар балалардың ерекшеліктерін ескеру табылады. Түзету педагогикасы саласындағы жұмыс жүргізетін зерттеушілердің анықтаулары бойынша, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың арасында сөйлеу тілі бұзылыстары бар балалардың тобы ең үлкен топты құрайды, ал олардың арасында жалпы тіл кемістіктері бар балаларды бөліп қараған дұрыс. Логопедия мен арнайы психология салаларының мәселелерін зерттеген ғалымдардың анықтамалы бойынша сөйлеу тілінің дамымауы балалардың танымдық процестері мен жекетұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз ісер етеді (И. Т. Власенко, Ю. А. Гаркуша, В. А. Ковшиков, Е. Ф. Соботович, Л. И. Тигранова, О. Н. Усанова, Л. С. Цветкова, В. В. Юртайкин және т. б. ) . Жалпы тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу бұзылыстарын түзету нәтижелі түзете-дамыту жұмысына байланысты. Сөйлеудің дамуы мектепке дейінгі мекемелердің алдында тұрған үлкен мәселе, ол өзіне дыбысты анық айту ептілігін және оларды ажырату, артикуляциялық аппаратты басқару, сөйлемді дұрыс құру т. с. с. міндеттер кіреді. Дұрыс сөйлеу - баланың мектепте оқуға дайындығының бір көрсеткіші, оқуды және сауаттылықты меңгерудің жемісті кепілі. Мақсаттылықпен орындалатын педагогикалық жұмыстың нәтижелілігі көбіне от разработки научно-обоснованной системы фронтального специального обучения для групп с однородными отклонениями в речевом развитии. Жалпы тіл кемістіктері бар балалардың сөйлеу тілін қалыптастыруда, жетілдіруде логопедиялық жұмыстың бағдарламасын орындау, танымдық процестердің белсендендірілуі, қоршаған ортаның құбылыстарын тану арқылы балаларда тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын қалыптастыру, тілдің морфологиялық тәсілдерін меңгерту (Р. Е. Левина, 1968) . Осы мәселені талдау мен маңызды сәттерін қорытындылау мақсатын зерттеу жұмысымызда көздедік. Ауызша сөйлеу тілі негізде жазбаша тілі қалыптасады, сондықтан балалардың жалпы тіл кемістігін жою логопед пен педагогтардың алдына қойылған басты мақсаттардың бірі. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы дұрыс жүргізілген логопедиялық жұмысқа байланысты: түзете-дамыту әдістеріне, әдістердің дамыту бағдарламасында ұтымды топтастырылуына, яғни логопедиялық әдіс-тәсілдердің ережелерге, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұтымды талданып, дұрыс жүргізілуіне байланысты. Бұл байланыстың маңыздылығына ғалымдар М. Ф. Фомичева, Н. Я. Ларионова, Т. А. Ткаченколар да нұсқайды. Сонымен, III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалардың мәселесінің өзектілігі мен маңыздылығы, оның теориялық және тәжірибелік өңделуінің жеткіліксіздігі зерттеу жұмысының тақырыбын: «Жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері» деп алуға негіз болды.

Диплом жұмысының мақсаты: жалпы тілкемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың ерекшеліктерін талдау.

З ерттеу жұмысының нысанасы: мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі болып табылады.

Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың ерекшеліктері.

Зерттеудің болжамы: егер мектепке дейінгі жастағы жалпы тілі кемістіктері бар балалардың сөйлеу бұзылыстарының ерекшеліктерін анықтап, логопедиялық жұмыстарды ұтымды жүргізсек, онда осы топтағы балалардың сөйлеу тілінің даму деңгейін жоғарылатуға болады

Зерттеу міндеттері:

Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының мәселелері бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының ерекшеліктерін анықтау.
Осы топтағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық әдіс-тәсілдердің ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік деңгейде зерттеу.
Тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін дамыту бойынша логопедиялық әдіс-тәсілдерді тәжірибелік-эксперименталды жұмыста қолдану, зерттеу мәселесі бойынша эмпирикалық материалдар жинақтау, талдау және қортындылау.

Зерттеу жұмысында келесі әдістер қолданылды:

1. теориялық зерттеу әдістері: ғылыми және арнайы әдебиеттерді талдау - зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, әдістемелік, дидактикалық және психологиялық-педагогикалық білімдерді талдау, салыстыру, қорытындылау, болжамдау;

2. эмпирикалық зерттеу әдістері: анықтау, түзету, дамыту әдістері, бақылау, эксперттік бағалау, педагогикалық зерттеу, өлшеу;

3. зерттеу материалдарын математикалық өңдеу әдісі: нәтижелердің сандық көрсеткіштерін таблица, гистограммаларға еңгізу.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: бірінші және екінші сигналдық жүйенің өзара әрекеті туралы ілім (И. П. Павлов), функционалды жүйе туралы ілім (П. К. Анохин), психикалық қызметтің динамикалық орналасуы туралы ілім (И. М. Сеченов, И. П. Павлов, А. Р. Лурия), сөйлеу әрекетінің күрделі құрылымы туралы ілім (Л. С. Выготский, А. Р. Лурия, А. А. Леонтьев), жақын және өзекті даму аймағы туралы концепция (Л. С. Выготский), негізгі диагностикалық принциптер (Л. С. Выготский, С. Я. Рубинштейн, А. Р. Лурия, А. Н. Леонтьев), сөйлеуінде жалпы тіл кемістігі бар балалар туралы фундаменталды еңбектер (Р. Е. Левина, Н. А. Никошина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. В. Чиркина, И. К. Колповская, К. К. Өмірбекова, Г. М. Коржова, З. Мовкебаева) және т. б.

Зерттеудің теориялық маңызы: сөйлеуінде III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмысты ерекшеліктерін, оларды ескере отырып тиімді пайдалану жолдарын талдауда.

Тәжірибелік маңызы: ұсынылған мәліметтерді пайдалану арқылы тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы баланың сөйлеу ерекшелктеріне сәйкес тиімді логопедиялық жұмыс жүргізе аламыз; сонымен қатар баланың барлық танымдық процестерінің жас ерекшеліктеріне сай дамуын қамти отырып мектепте оқуға даярлық деңгейін арта аламыз.

Зерттеудің эксперименталды базасы: № 6 логопедиялық бала бақша, Тараз қаласы.

Зерттеу жұмысының кезеңдері:

1. алғашқы кезеңде (2011ж. ) мәселенің теория мен практика деңгейінде, пәнаралық аймақта зерттелу жағдайы талданды, көзделген мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысының жоспары құрылды;

2. екінші кезеңде (2011-2012ж. ж. ) зерттеу мәселесінің пәні, нысаны, міндеттері, әдіс-тәсілдері анықталып, эксперименталды зерттеу жұмысы өткізіліп, бақылау экспериментін жүргізуде алынған мәліметтер қорытыланды;

3. үшінші кезеңде (2012ж. ) эксперименталдық жұмыстың нәтижелері математикалық әдістер арқылы өңделіп, зерттеу жұмысының болжамы дәлелденгені анықталды; жалпы қорытындылар жасалды, жинақталып, қорытындыланған мәліметтер диплом жұмыстарына қойылатын талаптарға сәйкес безендірілді.

Дипломдық жұмыстың құрылысы және көлемі: зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І Тарау ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ

III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі

Жалпы тіл кемістігі - есту қабілеті мен ой-өрісі әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрамының компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.
Жалпы тіл кемістігін дефектология ғылыми зерттеу институтының Р. Е. Левина бастаған ғылым қызметкерлер /Н. А. Никашкина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова және т. б. /50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дыбыстарды бұзып айтуын, фонетикалық есіту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамыған балалардың барлығына тән кемшілік. Сөйлеу тілінің анатомиялық-физиологиялық механизмін жақсы білу, (сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның функционалды ұйымдастырылуын) біріншіден, қалыпты жағдайда сөйлеу тілінін күрделі механизмін, екіншіден, сөйлеу тілінің ақаулықтарының талдауына дифференциалды түрде карау, үшіншіден, түзету жұмысының жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық және шеткі күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас ми қызметі басты рөл атқарады.

XX ғасырдың басында сөйлеу тілі қызметі бас миында орналасқан ерекше «оқшауланған сөйлеу орталықтарымен» байланысты деген көзқарас таралған болатын. И. П. Павлов бұл ойға жаңа бағыт беріп, ми қыртысының сөйлеу қызметінің шоғырлануы (локализациясы) тек күрделі ғана емес, сонымен қатар өзгермелі екенін дәлелдеп, оны «динамикалық локализация» деп атаған.

П. К. Анохин, А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия және т. б. ғалымдардың зерттеулері бойынша кез келген жоғары психикалық қызметтің негізі жеке «орталықтар емес», орталық жүйке жүйесінін әр-түрлі бөліктерінде орналасқан, бір-бірімен біртұтас әрекетпен байланысты күрделі функционалды жүйелер болып табылады.

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқалуы мүмкін.
Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейінде тілдің мүлде қалыптаспауы жатады. Ондайларды мақау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынандай болып келеді: былдырлап сөйлеседі, жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік сөздермен күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп-үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар анықталмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген ойын қолдарын өрбеңдету арқылы бет-аузын қисаңдатып, ымдап түсіндіруге тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері ақыл-ойы кем балаларда да болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамыған есі дұрыс балаларды ақылына қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған /олигофрен/ ақыл-ойы кем балалардан оңай ажыратуға болады. Бұл біріншіден, сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы.

Тіл - өзінің табиғи дыбысты заттық күшімен адамдардың қарым-қатынас құралы болып табылады. Сөйлеудің дыбыстық жүйесін меңгеру, тілдік меңгеру құрылатын негізді көрсетеді.

Тілдің дыбыстық жағын меңгеруге өзара байланысқан екі процесс кіреді: сөйлеудің шығу жағын дамыту процесі және сөйлеу дыбыстарын қабылдауды дамыту процесі.

Сөйлеудің айтылу жағын дамыту бірінші дауыстың пайда болуынан бастау алады (айқай мен сыбдыр) . Бірақ та, бірінші сөз пайда болғанда ғана тіл қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді (1 жаста) . Екі жаста да сөйлеуі әлі анық емес: көптеген дыбыстар анық айтылмайды, дауыссыз дыбыстар жұмсарады, сөздің буындық құрылымы қате беріледі. Үш жаста күрделі сөзді айтудағы анық еместік сақталады, дыбыстарды үнемі ауыстыру байқалады, сөзді қысқартып, буынды тастап кетеді. Төрт жаста сөйлеудегі жеңілдіктің жалпы картинасы жоғалады, ызың дыбыстар пайда болады, жиі әріпті алмастырады (р-я, р-ч), күрделі сөздің құрылымы ұзарады. Бес-алты жаста бала барлық дыбысты дұрыс айтуы керек, сөздің дыбыстық, буындық құрылымын нақты айтуы қажет.

Сөйлеудің дыбыстық құрылымын толық меңгеруі үшін фонемалық қабылдаудың маңызы үлкен.

Ересектер айтқан сөзбен сөйлемді баланың ерте түсінуі оның фонемалық құрамды қабылдауынан құралмайды, ол сөздің және сөйлем құрылымының жалпы ырғақтық-әуендік байқауынан құрылады. Сөзді бұл кезеңде бала бірегей бөлінбейтін дыбыс ретінде, белгілі бір ырғақтық-әуенді меңгеретін құрылым ретінде қабылдайды. Сөйлеудің фонемаға дейінгі даму кезеңі 1 жылға дейін жалғасады, кейін сөйлеудің фонемалық дамуымен алмасады (14, 19) . Р. Е. Левина баланың тілдік түсінігінің дамуының бірнеше кезеңін бөлді: бір-бірінен алшақ фонема айырмашылығынан сөздің дыбыстық кейпінің әлсіз және дифференцияланған қалыптасуына дейін.

Баланың фонемалық дамуының бірнеше деңгейін бөлді. Алдымен, сөйлеу дыбысын ажырататын және танысатын процесс, фонемалық қабылдау қалыптасады. Сөйлеуді қабылдауда сөз бөлшектенбейді, оның дыбыстық құрамы жете меңгерілмейді. Кейінірек балалар фонемалық талдау және жинақтауды меңгереді.

Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі - бұл қабылдау және фонеманы айту кемістіктері салдарынан баладағы түрлі сөйлеу бұзылысынан дыбыс шығару процесінің қалыптасуы бұзылады.

Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі бар балалар олар ринолалия, дизартрия, дислалия, акустикалық-фонемалық және артикуляциялық-фонемалық формадағы балалар.

Р. Е. Левина, Н. А. Никашина, Р. М. Боксис, Г. А. Каше фонемалық қабылдаудың қалыптасуына, яғни сөйлеудің дыбысын қабылдау мүмкіндігіне үлкен көңіл бөлген.

Т. А. Ткаченко айтуы бойынша, фонемалық қабылдауды дамыту сөздің буындық құрылымына және сөйлеудің барлық фонетикалық жағының қалыптасуына жағымды әсер етеді.

Фонемалық қабылдау жеткілікті құрылмай, оны жоғарғы баспалдағы - дыбыстық талдаудың құрылуы мүмкін емес. Дыбыстық талдау - бұл түрлі дыбыс компоненттерін ойша құрама элементтерге бөлу операциясы: буынды және сөзді, дыбысты байланыстыру.

Р. Е. Левина айтуы бойынша, «сөйлеу дамымауын түзетуде фонемалық қабылдау және дыбыстық талдау маңызды орын алады».

Р. М. Боксис, Р. Е. Левина, Н. Х. Швачкин, Я. Ф. Чистович, А. Р. Лурия есептеуінше, естіген дыбыстың артикуляциясы бұзылғанда, түрлі деңгейде оның қабылдауы да нашарлауы мүмкін.

Балалардың фонемалық есту дамуының деңгейі дыбыстық талдауды меңгеруіне әсер етеді. Фонемалық қабылдау дамымауының деңгейі әр түрлі болады. Оның келесі деңгейін бөлуге болады:

1. біріншілік деңгей. Фонемалық қабылдау біріншілік бұзылған. Дыбыстық талдауды меңгеру және дыбыстық талдау әрекетінің деңгейі жеткіліксіз қалыптасқан.

2. екіншілік деңгей. Фонемалық қабылдау екіншілік бұзылған. Сөйлеу ағзасының анатомиялық кемшілік салдарынан сөздік кинестезия бұзылысы байқалады. Қалыпты есту-сөйлеу өзара әрекеті, сөйлеу дамуының маңызды механизмі бұзылған.

Балалардағы дыбыс шығарудың бұзылу сипаты фонемалық қабылдау дамуының төменгі деңгейін көрсетеді. Олар оқығанды мұқият тыңдап отырып, берілген дыбыс немесе буынды айтқанда қол көтеруге қиналады. Осындай қиындықтар логопедтің артынан жұп дыбысты буынды қайталағанда, өзінше сөз таңдағанда, сөздегі бастапқы дыбысты бөлуде, берілген дыбысқа сурет таңдауда кездеседі.

Баланың III деңгейдегі жалпы тіл кемістігінде бірнеше жағдай анықталды:

- айтылуы бұзылған дыбысты талдау қиындығы;

- түрлі фонетикалық топқа жататын артикуляциясы құрылған дыбысты ажырата алмау;

- дыбыстың сөздегі болуын немесе бірізділігін анықтай алмау.

Баланың мектепке баруы - оның дамуының әлеуметтік жағдайын өзгертетін өмірдегі маңызды кезеңі. Баланы 1-ші сыныпқа берер кезде міндетті түрде дайындау керек. Ең алдымен 7- жасар бала сауатты сөзді, толық дамыған сөйлеуді, білім, ептілік, дағды, жалпы түрдегі мектепке дейінгі мекемеде дайындық топтың білгілі бір программа көлемін меңгеруі маңызды. Бала - бақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы болып табылады және балаларды мектепке дайындауда маңызды қызмет атқарады.

Көптеген «жалпы білім беру» бала-бақшаларда логопедиялық топтар бар, онда логопед пен тәрбиеші көмек көрсетеді. Балалардың сөйлеуін түзеп қана қоймай, есте сақтау, назар, ойлау, жалпы және ұсақ моториканы дамытады, сауаттылыққа және математикаға оқытады.

Жетекші ғалымдар (Р. Е. Левина, Н. А. Никашина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. Е. Чирнина, И. К. Колпоковская, А. В. Ястребова және т. б. ) баланың сөйлеу тілі даму деңгейі мен оның сауаттылықты меңгеру мүмкіндігі арасында тіке байланыс бар екенін дәлелдеді.

Сауаттылыққа оқытуда қиындық тудыратын балалармен педагогикалық жұмыстың негізгі бір тапсырмасы, оларда психологиялық дайындықты, жеткілікті жалпы даму деңгейін және ақыл-ой мүмкіндіктерін қалыптастыру.

Қазіргі сауаттылыққа оқыту әдістемесінде жалпы қабылданған жағдай, ол сөздің дыбыстық жағымен тәжірибелік танысу-оқуды меңгерудегі қажетті алғышарт, ал кейін дыбыстың әріптік принцип бойынша құрылған жазу, яғни тілдік жазуды меңгереді.

Психологтар, педагогтар, лингвистер (Д. Б. Эльконин, А. Р. Лурия, Д. Н. Богоявленский, Ф. А. Сохина, А. Г. Тамбовцева, Г. А. Туманова және т. б. ) қатарының зерттеулері дыбысталған сөздің фонетикалық ерекшелігін түсіну баланың жалпы сөйлеу дамуына - грамматикалық құрылымды, сөздікті, артикуляция және дикцияны меңгеруіне әсер ететінін дәлелдеді. Сөйлеу бұзылысы бар бала мектепке келгенде тек фонетикалық таза сөйлеуді, грамматикалық сауаттылықты, лексика жағынан толық дамуды меңгеріп қана қоймай, сонымен бірге оқи алуы да керек.

Баладағы оқу дағдысы сөйлеу дыбыстарының буын мен сөздің қосылуын меңгергеннен кейін қалыптасады. Белгілі психолог Д. Б. Элькониннің ойынша, «оқу- сөздің графикасы бойынша дыбыстық формасын қайта жасау (әріптік модель) ». К. Д. Ушинский, «сөздің дыбыстық - буындық құрылымын түсінген адам ғана, түсініп жаза және оқи алады», - деп белгіледі.

Егер де біз баланы жазбаша сөйлеуді (оқу және жазу) тез жеңіл меңгерсін десек, әрі қатені болдырмас үшін, баланы дыбыстық талдау және жинақтауға оқыту керек.

Өз кезегінде дыбыстық талдау және жинақтау қазақ тілінің әр дыбысын тұрақты фонемалық қабылдауына негізделуі керек. Фонемалық қабылдауды және фонематикалық естуді көптеген қазіргі зерттеушілердің ойынша, сөйлеу дыбыстарын қабылдау және айыру мүмкіндігі деп атау қалыптасқан.

Бұл мүмкіндік балаларда біртіндеп, табиғи даму процесінде қалыптасады. Жаңадан туылған 2-4 апталық бала кез келген дыбысқа реакция білдіре бастайды, 7-11 айда сөзге үн қатады, бірақ оның заттық мағынасына емес, тек интонационды жағына ғана. Бұл - сөйлеудің фонемаға дейінгі кезеңі деп аталады.

Бірінші өмір жылының соңына қарай (Н. Х. Швачкина бойынша) сөз қарым-қатынас құралы ретінде қызмет ете бастайды, тілдік құрал сипатын иеленеді, бала оның дыбыстық қалпына жауап қайтара бастайды.

Алдағы фонемалық даму үнемі баланың артикуляциялық мүмкіндігін баса оза отырып, қарқынды дамиды, ол сөйлеудің толық дамуына негіз болады. (Н. Н. Гвоздев) . Н. Х. Швачкин белгілеуі бойынша, 2 жастағы бала ана тілінде барлық дыбыстарын фонемалық қабылдауын қолданады.

Жетілмеген фонемалық қабылдау, бір жағынан, балалық дыбыс шығару құрылымына кері әсер етсе, екінші жағынан, тежейді, дыбыстық анализ дағдысының қалыптасуын қиындатады, онсыз толық оқу және жазу мүмкін емес.

Дұрыс сөйлеудің қалыптасуы баланың сөйлеу дыбыстарын талдау және жинақтау мүмкіндігіне байланысты, демек, тілдің феномасын қабылдауды қамтамасыз ететін белгілі феноматикалық есту дамуының деңгейіне байланысты. Сөйлеу дыбыстарын феномалық қабылдау қабықшаға келіп түсетін есту және кинестетикалық тітіркену ара қатысында пайда болады. Біртіндеп бұл тітіркенулер дифференцияланады, сөйтіп жеке фонеманың бөлінуіне негіз болады. Бұл кезде маңызды орынды анализдік-синтездік әрекет формасы алады, соған орай балалар бір фонеманың белгісін жинақтаса, енді біреусі екіншісінен айырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.