Экологияның галамдық проблемалары
2 Экологияның галамдық проблемалары
2.3 Жақын ғарышқа антропогендік әсерлер
2.4. Биологиялық әр алуандылықтың ғаламдық өзгерістері
2.5. XXI ғасырдың артықшылықтары мен ғаламдық экологиялық проблемалары
3 экологиялық дағдарыстан шығудың экологиялық.экономикалык стратегиясы
3.1. Рим клубы
3.2. Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы
3.3. Рио.де.Жанейродағы БҰҰ конференциясы
3.4. Киото хаттамасы (Жапония)
3.5. Қазақстанда тұрақты экологиялық дамудың бағдарламасы
3.6. Тұрақты дамудың міндеттерін
4. ЭКОНОМИКАНЫ ЭКОЛОГИЯЛАН.ДЫРУДЫҢ НЕПЗГІ БАҒЫТТАРЫ
4.1. Экономикадағы экологиялық факторлар
4.2. Табиғат сыйымдылығы
4.3. Экономиканың қурылымдық қайта құрылуы
5. АЗҚАЛДЫҚТЫ ЖӘНЕ РЕСУРС ҮНЕМДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ДАМУЫ
5.1. Аз қалдықты және ресурс үнемдеуші өндіріс
5.2. Аз қалдықты өндірістің ' тиімділігін анықтау әдістері
6. МИНЕРАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ
6.1. Тау.кен өндірісін ұйымдастыру және
7.4. Кен орындарын экономикалық бағалау және уақыт факторының есебі
8. ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ӘКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ
8.1. Жер ресурстары.
8.2. Қазақстанның топырақ жамылғысының және жер ресурстарының сипаттамасы
10. СУ РЕСУРСТАРЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ¥ТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ
10.1. Су ресурстары
10.2. Ластанудың көздері
10.3. Ағын суды тазалаудың әдістері
10.4. Қазақстанның су ресурстары
10.5. Су ресурстарын экономикалық
11.ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ ҮШІН ТӨЛЕМДЕР
11.1. Жер қойнауын пайдаланудың төлем түрлері
2.3 Жақын ғарышқа антропогендік әсерлер
2.4. Биологиялық әр алуандылықтың ғаламдық өзгерістері
2.5. XXI ғасырдың артықшылықтары мен ғаламдық экологиялық проблемалары
3 экологиялық дағдарыстан шығудың экологиялық.экономикалык стратегиясы
3.1. Рим клубы
3.2. Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы
3.3. Рио.де.Жанейродағы БҰҰ конференциясы
3.4. Киото хаттамасы (Жапония)
3.5. Қазақстанда тұрақты экологиялық дамудың бағдарламасы
3.6. Тұрақты дамудың міндеттерін
4. ЭКОНОМИКАНЫ ЭКОЛОГИЯЛАН.ДЫРУДЫҢ НЕПЗГІ БАҒЫТТАРЫ
4.1. Экономикадағы экологиялық факторлар
4.2. Табиғат сыйымдылығы
4.3. Экономиканың қурылымдық қайта құрылуы
5. АЗҚАЛДЫҚТЫ ЖӘНЕ РЕСУРС ҮНЕМДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ДАМУЫ
5.1. Аз қалдықты және ресурс үнемдеуші өндіріс
5.2. Аз қалдықты өндірістің ' тиімділігін анықтау әдістері
6. МИНЕРАЛДЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ
6.1. Тау.кен өндірісін ұйымдастыру және
7.4. Кен орындарын экономикалық бағалау және уақыт факторының есебі
8. ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ӘКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ
8.1. Жер ресурстары.
8.2. Қазақстанның топырақ жамылғысының және жер ресурстарының сипаттамасы
10. СУ РЕСУРСТАРЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРҒЫДАН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ¥ТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ
10.1. Су ресурстары
10.2. Ластанудың көздері
10.3. Ағын суды тазалаудың әдістері
10.4. Қазақстанның су ресурстары
10.5. Су ресурстарын экономикалық
11.ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫ ҮШІН ТӨЛЕМДЕР
11.1. Жер қойнауын пайдаланудың төлем түрлері
Озон қабаты — жақын ғарыштың кіші бөлігін күрайды не-месе жер төңірегіндегі гарыш кеңістігі, - деп мамандар айтатын: жерді коршап жатқан сыртқы газдың қабығындай болып көрінеді. ЖТҒК (жер теңірегіндегі ғарыш кеңістігі) тіршілік дейін үстанып, атмосфераға фреондардың шығарылуы мүлдем тоқтаған кездің өзінде, үстіміздегі ғасырдың ортасында ғана озон қабаты, қалпына келмекші, - деп тұжырымдайды.
«Ньюсуик» журналынын сызбасында тік штрихпен фреон шоғырланған аймақтар белгіленген, ал көлбеу штрихта фреон-дардың шоғырлаігуы сәл нормадан жогарылығы көрсетілген (2 сурет).
Бірінші кезекте фторлы хлор көміртегінің, яғни озон бұзу-шы заттектің (ОБЗ) атмосфераға түсіп араласуыиан озон қабаты азайып отыр. Бүл заттектер тоңазыту техникасында, ауа тоза-ңында пенопласт дайындаған кезде жэне озге де салаларда қолданылады. Көпшілік жағдайда ОБЗ озон бүзбайтын, сол жұ-мысты атқаратын заттекйен ауыстырылуы мүмкін. Ауыстыру нүхқаларының өте күрделісі болуы мүмкін, мысалы ауаны бүркіп тозавдатудың механикалык қүрылғысына көшу немесе көкөністердің тоңазытылуын консервілерге (жабуға) алмасіыру. Қысқаша айтқаңца, оның саи түрлі әдістері белгілі, ОБЗ-дің ондірістік шығарылуын мүлдем токтату керек. Экономистердің көзқарасымен қараганда проблема баршылық. Мысалы, экім-шілік жэне экономикалық эдістер арқылы өнім шығаратын экономикалық құрылымды қайтадан соған сай етіп кұру.
Озон қабатының таусылу проблемаларының галамдық си-паты, түрлі елдердің ОБЗ өндіріп, қолданылатын жүмыстарынан
үйлестіру ісі талап етіледі. Осы мақсатпен Вена конвенциясына (1985) жэне Монреал хаттамасына (1987) қол қойылып, мемле-кеттердің осы күжат бойынша іс-эрекеттері белгіленіп, ОБЗ шығару мен қолдағіуды шектеу мен тоқтату мэселелерін айқын-дайды.
Бүл дегеніңіз аз уақыт ішінде (3-4 жыл) өнеркәсіпті қайта құрып, ендірілетін өнімнің де қүрылымы озгеруі тиіс. Яғни, ОБЗ-ге қатысы бар, оны түгынатын орындар қайта езгеріске ұшырауы керек деген сөз. Хлорлы көміртектерді өндіретіндердің қуат-тылыгын жоюмен қатар, олардың орнын басатын жаңа өндірісті арттыру қажет. Сонымен катар, осы заттектерді тұгынатын-дардың да құрылымдары өзгеріске үшырамақ. Демек, ендіруші курылымдар бойынша қайта қүрулардың өте күрделі міндеті түр. Оның тагы бір күрделісі істі герендетіп отырганы - осының бэрі аз мерзім ішінде іске асуы керек. Кейбір заттектілерді өндіруді тоқтатып, қайта қүруға мебэрі 3 жыл ғана уақыт беріліп отыр.
Дамыган елдер ОБЗ қосындыларын өндіруді біртіндеп ыгыстыруды жэне тұтынуды бірнеше жыл бұрын бастап кетті. Оларда бүгінгі тақца өндірісті қайта қүру мен ОБЗ-дің озонға эсер етпейтін түрлсрін шығарудың мол тэжірибелері бар.
Мысапы, АҚШ-та 1990 ж. стратосферадағы озон қабатын қорғаудың үлттық бағдарламасы қабылданды. Бүл бағдарла-маның қабылдауын заң шығарушы өкімет жүзеге асырды. Осы-ған сэйкес түзетулер «Таза ауа туралы заңға», сондай-ак 1990 ж. 1 қаңтарынан бастап ОБЗ ендіретін және оны қолданатындарға акцизді салық енгізілді. Озонды бұзатын заттектерді өндіретін немесе химикаттарды импорттайтындардан осы салық алына-тын болды. Салықтың мөлшері эр түрлі заттектерге сай заңмен белгіленген. Сонымен бір мезгілде ОБЗ өндіру мен қолдаігудың лицензия жүйесі салықпен бірге енгізіледі. Лицензия (рұқсат беру) жүйесі ОБЗ өндірушілерге қатаң әкімшілік шектеу орнат-қан. Белгіленген квотадан артық ештеңе де шығарылмайды. Акциздік салықтың рөлі мынада - жасанды шектеуден туында-ған өткізу нарығынан алынған үстеме пайдадан алу болып табылады.
«Ньюсуик» журналынын сызбасында тік штрихпен фреон шоғырланған аймақтар белгіленген, ал көлбеу штрихта фреон-дардың шоғырлаігуы сәл нормадан жогарылығы көрсетілген (2 сурет).
Бірінші кезекте фторлы хлор көміртегінің, яғни озон бұзу-шы заттектің (ОБЗ) атмосфераға түсіп араласуыиан озон қабаты азайып отыр. Бүл заттектер тоңазыту техникасында, ауа тоза-ңында пенопласт дайындаған кезде жэне озге де салаларда қолданылады. Көпшілік жағдайда ОБЗ озон бүзбайтын, сол жұ-мысты атқаратын заттекйен ауыстырылуы мүмкін. Ауыстыру нүхқаларының өте күрделісі болуы мүмкін, мысалы ауаны бүркіп тозавдатудың механикалык қүрылғысына көшу немесе көкөністердің тоңазытылуын консервілерге (жабуға) алмасіыру. Қысқаша айтқаңца, оның саи түрлі әдістері белгілі, ОБЗ-дің ондірістік шығарылуын мүлдем токтату керек. Экономистердің көзқарасымен қараганда проблема баршылық. Мысалы, экім-шілік жэне экономикалық эдістер арқылы өнім шығаратын экономикалық құрылымды қайтадан соған сай етіп кұру.
Озон қабатының таусылу проблемаларының галамдық си-паты, түрлі елдердің ОБЗ өндіріп, қолданылатын жүмыстарынан
үйлестіру ісі талап етіледі. Осы мақсатпен Вена конвенциясына (1985) жэне Монреал хаттамасына (1987) қол қойылып, мемле-кеттердің осы күжат бойынша іс-эрекеттері белгіленіп, ОБЗ шығару мен қолдағіуды шектеу мен тоқтату мэселелерін айқын-дайды.
Бүл дегеніңіз аз уақыт ішінде (3-4 жыл) өнеркәсіпті қайта құрып, ендірілетін өнімнің де қүрылымы озгеруі тиіс. Яғни, ОБЗ-ге қатысы бар, оны түгынатын орындар қайта езгеріске ұшырауы керек деген сөз. Хлорлы көміртектерді өндіретіндердің қуат-тылыгын жоюмен қатар, олардың орнын басатын жаңа өндірісті арттыру қажет. Сонымен катар, осы заттектерді тұгынатын-дардың да құрылымдары өзгеріске үшырамақ. Демек, ендіруші курылымдар бойынша қайта қүрулардың өте күрделі міндеті түр. Оның тагы бір күрделісі істі герендетіп отырганы - осының бэрі аз мерзім ішінде іске асуы керек. Кейбір заттектілерді өндіруді тоқтатып, қайта қүруға мебэрі 3 жыл ғана уақыт беріліп отыр.
Дамыган елдер ОБЗ қосындыларын өндіруді біртіндеп ыгыстыруды жэне тұтынуды бірнеше жыл бұрын бастап кетті. Оларда бүгінгі тақца өндірісті қайта қүру мен ОБЗ-дің озонға эсер етпейтін түрлсрін шығарудың мол тэжірибелері бар.
Мысапы, АҚШ-та 1990 ж. стратосферадағы озон қабатын қорғаудың үлттық бағдарламасы қабылданды. Бүл бағдарла-маның қабылдауын заң шығарушы өкімет жүзеге асырды. Осы-ған сэйкес түзетулер «Таза ауа туралы заңға», сондай-ак 1990 ж. 1 қаңтарынан бастап ОБЗ ендіретін және оны қолданатындарға акцизді салық енгізілді. Озонды бұзатын заттектерді өндіретін немесе химикаттарды импорттайтындардан осы салық алына-тын болды. Салықтың мөлшері эр түрлі заттектерге сай заңмен белгіленген. Сонымен бір мезгілде ОБЗ өндіру мен қолдаігудың лицензия жүйесі салықпен бірге енгізіледі. Лицензия (рұқсат беру) жүйесі ОБЗ өндірушілерге қатаң әкімшілік шектеу орнат-қан. Белгіленген квотадан артық ештеңе де шығарылмайды. Акциздік салықтың рөлі мынада - жасанды шектеуден туында-ған өткізу нарығынан алынған үстеме пайдадан алу болып табылады.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 124 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 124 бет
Таңдаулыға:
Өрине, бұндай салықты лицензиялаудың керегі канша деп айтуга болатын да еді. Шындыгында, теориялык жағынан бірдей нәтижеге (өндірісті қысқарту) салық енгізіп немесе енеркәсіпке рұқсат еткен квотамен кол жеткізуге болушы еді. Салық бұл мэселеде біріншіден өндірісті қысқартуға ынталандырылса, екіншіден - артық пайданы алады. Бірақ, мұндай артықілылық-ты тек теориядан байқаймыз. Ал, тожірибе жүзінде осындай есептесу мелшермен болатын, ОБЗ қосындыларға қатысы тиім-сіздеу еді. Қажетті өндірістің көлемі эр жылға қатаң белгіле-нетін.
Ынталандыруға әсер ету салығына оралсақ, ол осы салаға ынта тудырды деуге болады. ОБЗ шыгарушылар эрине, бұндай салықты төлемейтін. Теңгермешілік ахуалды салыстыру жэне өндіріс бойынша алмастырушының шығын шегі салықтың ша-масына қарай өзгеруі мұмкін. Ал, бұл жағдай алмастырушыны өңціретіндер арасындағы бәсекелестікті арттырып, экономика-ның осы саласына каржы салуды ынталандыратыны белгілі.
Оньщ үстіне салық эр алуан ОБЗ-дің (озон бұзғыін затгектер) өзара алмастыруларын ынталандырып, эрбір қосындылардың озон бүзатын факторларына сэйкес салыктың мелшерін саралап отырады.
Салықтың мөлшері уақыт бойынша сараланган. Рүқсат етіл-ген өндіріс көлемінің кемуімсн олар паралельді түрде өсе береді. АҚШ-та қабылданған салықтың мэні томендегідей: 1 фунт заттекке есептегенде 199(1-1991 жж. үшін 1,37 долл.; 1992 ж. үшін 1,67 долл.; 1993-1994 жж. үшін 2,65 доллар болды. Ары карай базалық молшері коэффициентке көбейтілін, эрбір заттек-тің озон бүзғыш элсуетін сипаттайды.
ОБЗ-ге енгізілген салық аса қарсылык тудырмады, бірак салықтың қарсыластары озон қабатының бүзылу фактісіне дау-ласты. Монреал хаттамасы мен Вена конвенциясы ОБЗ шыға-руды қысқартуга дауласкандарға ешқандай мүмкіндік бермеді.
Былай қарағанда, салықтың мөлшері көп емес, оның үстіне салық ынталандыруына караганда экімшілік органдары өте қа-тал тетікті (механизмді) колдануда. Өндірушілер салықты түты-
нушыга аударып, косымша шығынды жабамыз деп ойлады, бірақ олар есептен жаңылып отыр. Ерте ме, кеш пе, эйтеуір, өндірген өнімді қысқартуға тура келеді. ОБЗ-ді гүтынушылар үшін салынатын салық өте жеңіл, ОБЗ бар өнім багасының қосымша шегерілім үлесі өте аз.
Салық тетіктерімен қатар басқа экономикалық реттегіш-терге енгізу мүмкіндіктерінің талқылануын атап өткен жөн сияқты. АҚШ қоршаған ортаны қорғау бойынша Агенттігіне дайындалған баяндамасында Ренд Корпорейшен экономикалық тетіктердің түрлі нүхқаларын енгізуді келтіреді. Қарастырылған әдістердің ішінде, мәселен, аукционда лицензияны сату т.б. болды. Көптеген нұсқалардың ішінде технологиялык қатыс-тылығы жағынан ең қарапайым - орталықтандырылған реттеуші тэсіл арқылы ондіруге жэне салыққа рұксат беру болып отыр.
Осындай заттектілерді өндіруді қысқартуға бағытталған экономикалық тетіктердің қалыптасуын төмендегіше қам-тамасыз етеді:
ОБЗ-ді шыгарушылардың бағытын зиянсыз заттектер
өндіруге аудару. Бүл жағдайда суытқыштарды (хлодон) озон
бұзғыштығы жоқ заттектермен алмастыру жэне түтыну құры-
лымын өзгерту (бір сүранымды өзгемен алмастыру);
ОБЗ-ді өндірушілердің өндірістерін озон бүзгыштығы
жок заттектерді шығаруга ынталандыру;
ОБЗ-ді өндірушілер мен кэсіпкерлердің ұзақ мерзім
ішінде пайдаланылган заттарды қайтадан жарату кезінде эколо-
гияға қауіпсіздігіне ынталандыруды қамтамасыз ету.
2.3 Жақын ғарышқа
антропогендік әсерлер
Озон қабаты — жақын ғарыштың кіші бөлігін күрайды не-месе жер төңірегіндегі гарыш кеңістігі, - деп мамандар айтатын: жерді коршап жатқан сыртқы газдың қабығындай болып көрінеді. ЖТҒК (жер теңірегіндегі ғарыш кеңістігі) тіршілік
42 ♦ 2-тарау. Экологияныңгаламдықпроблемалары
дейін үстанып, атмосфераға фреондардың шығарылуы мүлдем тоқтаған кездің өзінде, үстіміздегі ғасырдың ортасында ғана озон қабаты, қалпына келмекші, - деп тұжырымдайды.
Ньюсуик журналынын сызбасында тік штрихпен фреон шоғырланған аймақтар белгіленген, ал көлбеу штрихта фреон-дардың шоғырлаігуы сәл нормадан жогарылығы көрсетілген (2 сурет).
?
2-сурет
Бірінші кезекте фторлы хлор көміртегінің, яғни озон бұзу-шы заттектің (ОБЗ) атмосфераға түсіп араласуыиан озон қабаты азайып отыр. Бүл заттектер тоңазыту техникасында, ауа тоза-ңында пенопласт дайындаған кезде жэне озге де салаларда қолданылады. Көпшілік жағдайда ОБЗ озон бүзбайтын, сол жұ-мысты атқаратын заттекйен ауыстырылуы мүмкін. Ауыстыру нүхқаларының өте күрделісі болуы мүмкін, мысалы ауаны бүркіп тозавдатудың механикалык қүрылғысына көшу немесе көкөністердің тоңазытылуын консервілерге (жабуға) алмасіыру. Қысқаша айтқаңца, оның саи түрлі әдістері белгілі, ОБЗ-дің ондірістік шығарылуын мүлдем токтату керек. Экономистердің көзқарасымен қараганда проблема баршылық. Мысалы, экім-шілік жэне экономикалық эдістер арқылы өнім шығаратын экономикалық құрылымды қайтадан соған сай етіп кұру.
Озон қабатының таусылу проблемаларының галамдық си-паты, түрлі елдердің ОБЗ өндіріп, қолданылатын жүмыстарынан
үйлестіру ісі талап етіледі. Осы мақсатпен Вена конвенциясына (1985) жэне Монреал хаттамасына (1987) қол қойылып, мемле-кеттердің осы күжат бойынша іс-эрекеттері белгіленіп, ОБЗ шығару мен қолдағіуды шектеу мен тоқтату мэселелерін айқын-дайды.
Бүл дегеніңіз аз уақыт ішінде (3-4 жыл) өнеркәсіпті қайта құрып, ендірілетін өнімнің де қүрылымы озгеруі тиіс. Яғни, ОБЗ-ге қатысы бар, оны түгынатын орындар қайта езгеріске ұшырауы керек деген сөз. Хлорлы көміртектерді өндіретіндердің қуат-тылыгын жоюмен қатар, олардың орнын басатын жаңа өндірісті арттыру қажет. Сонымен катар, осы заттектерді тұгынатын-дардың да құрылымдары өзгеріске үшырамақ. Демек, ендіруші курылымдар бойынша қайта қүрулардың өте күрделі міндеті түр. Оның тагы бір күрделісі істі герендетіп отырганы - осының бэрі аз мерзім ішінде іске асуы керек. Кейбір заттектілерді өндіруді тоқтатып, қайта қүруға мебэрі 3 жыл ғана уақыт беріліп отыр.
Дамыган елдер ОБЗ қосындыларын өндіруді біртіндеп ыгыстыруды жэне тұтынуды бірнеше жыл бұрын бастап кетті. Оларда бүгінгі тақца өндірісті қайта қүру мен ОБЗ-дің озонға эсер етпейтін түрлсрін шығарудың мол тэжірибелері бар.
Мысапы, АҚШ-та 1990 ж. стратосферадағы озон қабатын қорғаудың үлттық бағдарламасы қабылданды. Бүл бағдарла-маның қабылдауын заң шығарушы өкімет жүзеге асырды. Осы-ған сэйкес түзетулер Таза ауа туралы заңға, сондай-ак 1990 ж. 1 қаңтарынан бастап ОБЗ ендіретін және оны қолданатындарға акцизді салық енгізілді. Озонды бұзатын заттектерді өндіретін немесе химикаттарды импорттайтындардан осы салық алына-тын болды. Салықтың мөлшері эр түрлі заттектерге сай заңмен белгіленген. Сонымен бір мезгілде ОБЗ өндіру мен қолдаігудың лицензия жүйесі салықпен бірге енгізіледі. Лицензия (рұқсат беру) жүйесі ОБЗ өндірушілерге қатаң әкімшілік шектеу орнат-қан. Белгіленген квотадан артық ештеңе де шығарылмайды. Акциздік салықтың рөлі мынада - жасанды шектеуден туында-ған өткізу нарығынан алынған үстеме пайдадан алу болып табылады.
,
атаулыны күннің зиянды ультракүлпн сэулесінен қорғайды; ол күн мен жердің өзара күрделі байланысында жердегі тіршілік жағдайында оған тэуелді ретінде маңызды рөл атқарады.
Қазіргі таңда ЖТҒК-нің биосфера мен адамға тигізетін ықпал тетіктері аз зерттелген.
ЖТҒК антропогенді эсер етулері ғарышты игеру заманынан бастау алады. Оның өзі бірнеше ондаған жылды кұрайды. Соған қарамастан мамандардың пайымдаулары бойынша, адамның бүл ортаға араласуы өте кауіпті. Қазір мұндай әсер етудің мэні анағұрлым деңгейге көтеріліп, кез келген табиғи ортага (жер бетіндегі атмосфераға, гидро- жэне литосферага) адамның ықпа-лы жалғасын табуда.
ЖТҒК саласын зерттеудің ерекшелігі - олар қатты техника-лық құралды жэне қымбат тұратын ғарыштық зымырандарды пайдалануды талап етеді. Бүл орта өзге ортаға карағанда тым нэзік жэне осалдау. Ондағы заттектердің саны анағұрлым аз жэне жердегі атмосфераға қарағанда энергияның процесі тым элсіздеу. Гидро- жэне литосферасы да осындай элсіз. Осы басты екі ахуал ЖТҒК-не антропогенді эсердің қауіптілігін айкын-дайды.
Бүл табиғи ортадағы өзгерудің қауіптілігінен басқа да ғарыштағы адамның келеңсіз әрекеттері бар. Бүгіндері ЖТҒК бақылаусыз пайдалану салдарынан пайдаланылган ғарыш кұ-ралдарынын көп мөлшердегі калдыктары (3000 т) оның ласта-нуына әкеліп отыр. Бұл ^алдықтар бөлшектерінің қауіптілігін ғарыш саласындағы мамандар сезінуде. Онда қалдық бөлшек-терімен ғарышта соқтығысып қалу қаупі артып отыр. Ғарыш-тағы қалдықтар 400 км биіктікте жинақталган. Олар тиісті ката-логтарға енгізілген ұсақ жарықшақтар (10 см аздау) ағыны бірнеше есе табиғи метеор ағынынан артып отыр. Алдын ала болжамдарға байланысты осындай жылдамдықпен ластана бер-се, 1 см қаіты бөлшектер саны 100 жыл ішінде екі есеге артады.
ЖТҒК-нің қасиеттерін білу - ғарыш жүйесінің сенімді жұмыс істеуін жэне гарышкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет.
ЖТҒК-не адамның әсер етуінің төмендегі түрлерін атап етсек:
зы.мыран қозғағыштарының жұмыс істеу нэтижесіндегі
химиялык заттекті шыгарындылар;
зымыран ұшуынан соң энергетикалық жэне динамика-
лық ауытқулардың болуы;
ғарыш қалдықтарымен, қатты бөлшектермен ластануы
(жер серігінің жүмыс істеп болғандары, байланысу то-
раптарының элементтері, жылдамдатылған блоктары т.б.);
радио хабарын таратушы мен басқа өнеркэсіпті жүйе-
лердің электромагниттік сэулеленуі;
жер бетіндегі атмосферадан ластайтын заттектілердің енуі;
. - ғарыш апатгарында қолданылатын ядролық энергетика қондырғысының зиянды сэулелері мен радиоактивті ластануы.
ЖТҒК көзқарасы бойынша өте қауіпті өзгерістердің бірі -химиялық затгекті шығарындылар. Негізінен жоғары темпера-туралы жэне жылдамдығы бар газтекті өнімдер зымыранның қуыс каналыньщ (сопло) жанына орналасқан. Сондықтан, масса-ның гидродинамикалық тез кеңеюі болады да, шыгарынды газдар соңынан қоршаған ортаның температурасына теңесіп суи бастайды. Осы принциптердің салдарынан атмосфераның жо-ғарғы жағынан өн бойында ұшу траекториясының барлығында газды бүлт қалыптасады. Ал, оның химиялық қүрамы күрделі болып келеді де, компоненттері жоғары атмосфера мен ионо- ' сфераның компоненттерімен өзара байланысқа түседі. Зымы- ранның негізгі шығарынды өнімі - су жэне көміртегінің диок-сиді. Протон зымыранының ұшқанынан ЖТҒК-не 100 т су 5 мен 90 т.-дан астам көміртегінің диоксиді бөлініп шықты.
90-100 км биіктікте судың молекуласы УК-сэулеленудің эсерінен диссоцияланып, сутегіне айналады. Шығарынды газдар ' кеңейіп, бірқатар айналғандарға тетеп беріп, жүзден бастап он- ' даған мың км-ге дейін қашықтыққа таралып жайылады. Соңғы сэтінде сутегінің бұлттары ыдырап, араласу процесі басталды.
48 ♦ 2-тарау. Экологияның галамдық проблемалары
Есептеу көрсеткендей үшқанына 10 күн болса да, Протон зымыранының соңында жоғары атмосферада шамадан көп ан-тропогенді сутегілер сақталды. Ал Шаттл зымыраны арасы 10 тәуліктен бірінен соң бірі ұшып өтсе, 200 км биіктікте түрақты түрде ғаламдық сутегінің шоғырлануы фон деңгейінен ондаған процент артады. Зымыран қозғагыштары (двигатель) жүмыс істеген кезде атмосфераның жоғары қабатына судың молеку-ласы мен көміртегі диоксиді шығарынды ретінде оттегінің ион-дарымен өзара белсенді түрде байланысады. Олардың кайтадан өзгерулері табиғи жағдайдагыдан да жылдамырақ жүреді. Со-ның салдарынан ионосфера плазмасының рекомбинациясының жылдамдығы артып, зарядталған бөлшектердің шоғырлануы төмен түседі, ягни, ионосфералық тесік пайда болады.
Әсіресе, Сатурн-5 зымыранын ұшырған кезде бүзылған үлкен көлемдер пайда болды. Көлбеу тесіктід мөлшері мың километрге, ал электрондардың шоғырлануы бірнеше есеге де-йін кеміп кетгі. Алғаш рет ионосфералық тесіктер АҚШ аума-ғында болып, кейіннен Батыс Еуропа үстінде және ТМД аума-ғының үстінде байқалды. Соңынан осыған үқсас өзгерістер Шаттл мен Союз ұшқан кездсрде де байкалып, тіркеуге алынды.
Зымыранның үшу траекториясынан жүздеген километрге тарайтын көміртегі диокодді, термосфераның жылу балансында маңызды рөл атқаратыны белгілі. Ультракүлгін сэулеленуде жылынып, инфрақызыл сэулеленуде суыйтын процестердің нэтижесінде, көміртегі диоксиді молекулаларының айтарлықтай бөлігі бүл балансқа себепші болатынын айта аламыз. Бірақта, көміртегі диоксидінің шоғырлану өзгерістерінің болуы мүмкін салдарынан антропогенді әсерді болжау қиынырақ. Бір нәрсе түсінікті - термосферадағы табиғи процестердің бұзылатыны шындық.
Үшкан зымырандардың озон қабатына эсер етуін зерттеу нэтижесі көрсеткендей, эр ай сайын үшқан Шаттл (казіргі
режиміне сэйкес) 4 жылдың ішінде жалпы озонның молшері орта кеңістікте 0,3% және жоғарыда 0,4-0,5%-ке төмендейді. Шаттл мен Энергия зымырандарының ғарышқа үшырылуы озонның галамдық азаюын болдыруы мүмкін.
Антропогенді энергия қуаттылығының козі шамамен таби-ғаттың 10%-ін қүрайды, ол жоғары атмосферадагы динамика-ның шүғыл кайта қүруларын тудыруы мүмкін емес. Ғарыш аппараітарында ядролық энергия құрылымдарын пайдалану салдарынан туындайтын ЖТҒК-нің радиоактивті ластануы бүл ортаға аса қауіп төндірмейді. Солай дей түрганмен, жакын гарыштан жердегі атмосфераға радиоактивті заттектердің шөгуі мен оны коршап алуы созсіз.
Жердің сыртқы қорганыс қабаты ретінде ЖТҒК-ін сақтап қалу үшін зымырандардың ү.шуым қысқарту, гарыш апиаратта-рын орбитаға шығару эдісінің техникалық қүралын өзгерту керек, - дейді мамандар. Олай істемеген жагдайда ЖТҒК түгслге жуық бүзылуы мүмкін.
2.4. Биологиялық әр алуандылықтың ғаламдық өзгерістері
Жерде қоныстанган организмдердің саны өте көп, бірақ бұл шаманың мөлшері сол 5 пен 80 млн арасы деуге болады. Соның езінде көбірек немесе азырақ дегендей, шықкан тегі таксома-ниясының (иерархиясы) 1,4 млн түрі анықталды. Осылардың ішівде белгілі түрлерінің саны шамамен 750 мыңы шыбын-шіркей, қүрт-кұмырсқа (насекомдар), 41 мыңы - омыртқалылар, 250 мыңы - осімдіктер; қалган түрлері күрделі жиынтықпен беріледі: омыргқасыздар, санырауқү.пақ, балдырлар жэне басқа микроорганизмдер. Гүр-түқымның байлығы әр түрлі климат-тық, географиялық зоналарда анағұрлым ерекшеленеді. Әрине, олардың полюстен экваторға дейін кобейген тенденциясы нақты байқалуда. Мэселен, қалыпты жағдайдағы тропикалық ор-
мандарда түщы су насекомдары 3-6 есе көп. Тропикалық ормаи-дардагы аландардыд бірлігіне жердегіден мейлінше көп ұсақ қоректілер тіршілік етеді. Латын Америкасыиың тропикалық ыліалды орманының эр гектарында ағаштың 40-100 турі, Сол-түстік Америкада бар жогы 20-30 түрі бар. Малайзия ойпаты-ның Куала-лумпур ауданында бір гектарда діңінің ені 2 см биік ағаштың 600 түрі бар, ал Данияның барлық аумағында оған қарағанда 2 есе кем.
Теңіз ортасында да қүрлықтағыдай бөлінудің осындай заң-дылығы бар. Арктикадағы асцидиялардың (хордалы су жэндігі) 100 түрі болса, тропикада 600-ден асады.
Биологиялык эр алуандылық жердегі өмірдің негізі жэне тіршіліктің маңызды ресурстары болып саналады. Биолоі иялык эр алуандылықпен қамтамасыз ететін тауар сандары мен қызмет көрсету түрлерінің барлык маңызын есептеп шығу қиын.
Олардың кейбір түрлері өмірге қажеіті деп саналады. Адам-дар азық ретінде 7 мыңның айналасындағы өсімдік атаулыны пайдаланады. Әлемдік азықтың 90%-і бар болғаны 20 түрден, оның ішінде үш-ақ түрінен (бидай, жүгері, күріш) кұралады. Осы атаулардың ездері түтыну азығының тең жартысынан түрады.
Биологиялық ресурстар тиісінше онеркэсіп, медицина сала-ларының шикізат көзі жоне осыларға үлттық экономика тэуелді болады.
Соңғы уақытта адамзат жабайы есімдіктер мен жануарлар-дың пайдалы екендерін түсінс бастады. Олар ауыл шаруашы-лығының дамуына ықпал етіп қоймай, биотиканың табиғи эко-жүйесін қүрайтын міндетті компоненті, циклдері мен биосфе-радагы энергияиың түрақтылығын анықтайтын басты факторлары.
Көптеген түрлер арасындагы себеп-салдарлық қатынастар адаммен тікелей байланыстагы экожүйенін компонентгерінде, энергия ағыны мен заттектердің айналымында үлкен рөл атқа-рады. Мысалы, сүзгіш заттар мен қалдық қоректілер (дстрито-фапар), жануарлар адам азыққа пайдаланбайтындарды қорск етіп, биоген элементтерін айналымға шығарып, елеулі үлес қосады (мәселсн, фосфор).
Сонымен, адамның азық тізбегіне кірмейтін организм түр-лерінің көбі жанама түрде пайда экелсе де өздері де пайдалы болуы мүмкін. Коптеген түрлер жер бетіндегі климаттың қалып-тасуына басты рөл атқарады жэне климатқа катысты өз жұмыс-тарын күшті тұрақтандырғыш фактор ретінде жалгастыруда.
Биоэралуандылық түсінігіне, әсіресе, экологиялық биоценоз бен экожүйенің экологиялық жағымдылыгына жэне жагдайына баға берген кезде жиі сәз болып, торден орын беріледі. Ол уақьгт өте келе жан-жақты болып жэне биология ғылымының арнаулы бөлімінің мэртебесіне ие болып отыр. Қазіргі таңда биоэрал-уаидылық деген түсінікке: өсімдіктер, жануарлар, микроор-ганизмдердің барлық түрлері, сонымен қатар олардың өздері кіретін экожүйеніц экологиялык процестері жатады.
Биоәралуандылық үш деңгейде қарастырылады: генети-калық, түр-түкым белгілері жэне экожүйелілік.
Генетикалык әр алуандылық - жерде мекендейтін орга-низмдердің генінде (тұқымында) болатын генетикалық ақпарат-тың көлемі. Түр-тү_қымның әр алуандылығы - бүл жерде мекен-дейтін барлық оргаиизмдсрдің әр алуандылығы. Экожүйенің әр алуандылығы гүрлі мекен ететін ортаға қатысты. Мәселен, био-тикалык бірлестіктер мен биосферадагы экологиялық процестер, сонымен қатар мекендеу оріасындагы кеп мөлшердегі әр алуандылык жэне экожүйе шеңберіндегі процестер.
Түрлердің жоғалуы. Түрлі геологиялық кезеңде болған эволюциялық процестер жерді мекендейтін іүрлердің тұқымына маңызды езгерістер әкелді. 65 млн жыл бүрын бор дэуірінің соңгы кезеңінде қүстар мен ұсақ қорекгілердің түрлері кептеп жоғалды. Динозаврлар толыгымен жойылды.
Кейіннен бор доуіріндегі үлы жойылуларға қарағанда, биолог иялық гүрлер жылдамырақ жоғала бастады, осының бар-лығы табиғат құбылыстарының жэне адам әрекетінің салда-рынан болды.
Сараішіылардың пікіріне қарағанда, алдағы 20-30 жылда жердегі барлық биоэралуандылықтың шамамен 25%-і жоғалу каупінің үстінде болмақ.
Биоәралуандылыққа төніп түрған қатер үнемі артуда. 1990-
2000 жж. аралығында 5-15% түрлердің құрын кетуі мұмкін деп
айтылды. Оған мысал, тропикалық ормандардың селдірей бас-
тауы. Бү_л жылына 15 мыңнан 50 мыңға дейінгі түрлердің бір
жылдағысы немесе күніпе 40—140 аралығында түр жойылады
деген сөз. Қазір 22 мыңдай өсімдік нен жануарлар жоғалып кету
шегінде түр. Олардың 66%-і омыртқалы жануар түрлеріне жата-
ды жэне олар ғаламшарды мекен етеді. ,
Түрлердің жоғалып кетуінің негізгі төрт себептері бар:
- мекендейтін ортаныц жогалуы, түрлену мен фрашеңт-
телуі;
шамадан тыс ресурстарды пайдалану;
коршаған ортаның ластануы;?
- жерсіндірілген экзотикалық түрлердің табиғи түрлерді
? ығыстыруы.
Әр жылда тропикалық орманды алқаптың 11,1 млн га (ягни, эр минупа 21 га) жері жойылып барады. Тропикалық орманның 70% қыскаруы сол түрлердің 30% қысқаруына экеледі.
Коптеген теңізде тіршілік ететін түрлер коммерциялық пайдаланулардың салдарынан жойылып барады. Африка пілі шектен тыс антропогенді қысымның эрекетінен жойылудыц алдыңғы белесінде тұр.
Антропогенді әсер етудің үлкен қауіптілігі — коршаған ортаның ластануы. Олар*әсіресе, химиялық заттектермен, ксе-нобиотикпен, соның ішінде, пестицидпен жиі ластануда. Мэсе-лен, ДДТ экологияға қауіпті заттек ретінде бұрыннан тыйым салынған болатын, бірақ, әлі күнге дейін топырақта емес, тірі организмдердің клеткаларында байқалып отыр. Бұл себептерден ДДТ-ның (өзге хлорорганикалық қосылыстар) тұрақты екенді-гін, оның ауа ағыны және қүстар арқылы тарайтынын көрсетіп
отыр.
Климаттың өзгеруі, атмосфераға жылыжай газдары шыға-рындыларының араласуы мамандардың болжамы бойынша, көптеген экожүйедегі түр-тұқымдар құрамыиың өзгерісіне эке-леді. Ал, осының әсерінен бір түрлердің саны қысқарып, екін-шісінің саны артуы ғажап емес.
Ауыл шаруашылыгында жаңа сорттардың енгізілуі, мэсе-лен, бидай мен күріш дақылдарының Азия мен Орталық Шыгыста өсірілуі Түркия, Иран, Ирак, Ауганстанда және езге елдерде генетикалык банктердің жогалуына әкеліп ұрындырады.
Әр алуандылық түр-тұқымынын жоғалуы, тіршілік ресурс-тары ретііще адамның жайлы өмір сүруіне жоне оның жер бетіндегі тіршілігіне төнген ғаламдык қатер деуге болады. Бірақта, халықара^іық ғаламдық биологиялық проблемалар шеңберіндегі 1986-1996 жж. зерттсулердің нәтижесі экожүйенің биоэралуандылығы мен олардың әрекетіне тікелей байланыста болмайды. Экожүйе тұрақтылығынын бұзылуы биоэралуанды-лықтың азаюынан болуы мүмкін. Өйткені, әлеуетгі биоэралуан-дылықтың нақты еместігімен ерекшеленуі мүмкін.
Басқа сөзбен айтқанда, қазіргі сэтте басым болып көрінбей, орта жағдайының өзгеруі кезінде басымды бола алды. Био-әралуандылықты жоғалтқан жаідайда экожүйенің эрекетіне қалай көрінетінін қазір болжауға болмайды. Мұндай жоғалтып алу ісінің жаш а жайлы болмайтынын мамандар айтып жатыр.
Биоәралуандылықты сақтау жөніндегі шаралар. Эколо-гиялық өнегеліліктің принциптерінен мына гөмендегіні атауға болады: эрбір келер үрпақтың өткендегідей осындай биоэр-алуандылыққа толық құқы бар.
Биоәралуандылықты тұрақты пайдалану мен сақтауға бағытталған шаралардың төрт түрі жасалуда.
Ерекше мекендейтін ортаны корғау - үлттық саябақтар,
биосфералық қорықтар мен өзге қоргалатын зоналар құру.
Жеке түрлер мен организм топтарын шамадан тыс пай-
даланудан корғау.
Түрлер рстінде ботаникалық бақтарда немесе гено-
фондта (теккорда) гендерді банкте сақтау.
4. Қоршаган ортаның ластануын кысқарту.
Биоәралуандылықты сақіаудың маңызды қүрылымының
бірі - халықаралық ұлттық бағдарламалар мен шараны жүзеге асыруға бағытталған конвенцияны жасау болып табылады. Әзір-
ге бүл шаралардың барлығы да жетімсіз екендігін мойындайды, сонымен қатар ғаламдық колемдегі гүрлердің жоғалу процестері жүріп жатыр.
153 мемлекет қабылдаған биоәралуандылық бопынша кон-венция ахуалдың асқынганын корсетеді. Түрлі мемлекеттер арасындагы мүдделер қайшылығының келісуі бойынша болған үзақ эрекепің нэтижесі деп бағалаута болады.
Халықаралық ОІУЕКБІТАЗ багдарламасы бүгінгі тавдагы биоэралуандылықтың мониторингін және оның түгендеуін жүр-гізуді іске асыруды үйғарып отыр. Экожүйенін түлғалық жэне иерархиялық деңгейін есепке ала отырып, учаскілерді таңдау жүмыстары жүруде. Онда жердің экологиялық аймағы мен түрлі биогеографиялық жақтары көрсетілетін болады. 20 жылға есеп-телген биологиялық жэне ландшафтық әр алуандылық панеу-ропалық стратегиясы (1995) теңіз экожұйесі мен оның жоғалып кетуіне басты назар аударып отыр.
Осы шаралардың тиімділігі қандай болатыны әзірге түсі-
ніксіз.
2.5. XXI ғасырдың артықшылықтары мен ғаламдық экологиялық проблемалары
БҮҮ Бас ассамблеясыньщ 1997 ж. маусымда Нью-Йоркте болган арнаулы сессиясы қоршаған ортаны дамыту бойынша Рио-де-Жанейрода өткен БҰ¥ 2-конферснциясынан кейінгі 5 жыл ішіндегі жүмыстың қорытындысын шыгарды. Түрақты даму түсінігінің элі де болса тұтас аныкталып, белгіленбегені аталып өтгі.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың ғаламдық қорытын-дысын шығарған кезде қайыршылықта тұратын адамдар үле-сінің кысқаруына қарамастан көптеген елдерде кедейленудің тамыры терендеп, экономикалық жағдайдың нашарлап, қайыр-шылық белдеуіндегі адам санының артып отырғаны айтылды.
Өткен бірнеше ондаған жылдар ішінде жердегі алғашкы мэде-нист пен әрбір экожүйенің зандылығы көп жағдайларда адам эрекетінен бүтіндей толық бүзылып отыр.
Сессияда ғаламдық экодинамиканы сипаттайтын келесі аспекті анықталды: түщы су, атмосфера, қалдық, радиоактивті қалдық, мұхит пен теңіздер, ауыл және орман шаруашылығы, энергетика, келік, шөлге айналу мен қүрғақшылық, биоәрал-уандылық, туризм, шағын аралдардағы дамушы елдер, табиғи кедейлену, техноіенді апаггар. Осы проблемалар бойынша істің ахуалы төмендегідей:
Тұщы су — жоғары артықшылықтағы проблема. Ғаламдық көлемде су ресурстары жеткілікті. Бірінші кезекте дамушы слдердегі судың сапасы мен жетімсіздігі асқынган проблемамен байланысты. 1950 ж. басіап судың элемдік тұтыиуы 1960 ж. екі есеге дейін кебейді. 1990 ж. бастап судың элемдік түтынуы 4138 км3~қа жеіті, судғл ең көп түтынатын Азия қүрлығы болып отыр. Оның артынан Солтүстік Америка мен Еуропа, Африка-ның 28 еліпде мекендейтін 338 млн адам судың тапшылыгын көруде. Ғаламдық көлемде дамушы елдердсгі 1 млрд адам су-дың тапшылық жагдайында күн кешуде. 1,7 млрд адам гене-тикалық-санитарлық нашар ахуалмен байланысты өмір суруде. Судың 70-90% ауыл шаруашылыкының қажетіне жүмсаладьг (дамушы елдерде 39%).
Батыс Азия мен Африканың бірқатар аймақтарында суды тиімді пайдаяану өте маңызды. Судың тапшылыгымен орай, бүл аймақңа тән сипат -■ оиъщ көп мөлшерде булануы болып отыр.
Көптеген мэселелердің ішінде үлкен калаларды сумен қам-тамасыз ету трансшекаралық проблемалар мен мүмкін болатын даулы жагдайды шешу жолдары тү_р.
Жер асты мен үстіндегі су көздерін бейберекет пайдалану салдарынан су деңгейінің түсіп кетуімен, су көздерінің түзда-нып, бүзылуымен байланысты қиындықтар туындап жатыр.
Мухиттар мен теңіздер. Қоршаган теңіз оргасын қорғау мен балык корының сарқылуынан асқынған проблсмалар жина-лып отыр.
I
56 ♦ 2-тарау. Экологияның галамдық проблемалары
Теңіз кәсіпшілігінің экономикалық көрінісіне кажетті талдау жасайтын, теңіз арасының ахуалы жайыида ақпарагтар керек.
Әлемдік мүхиттардың жағасьшдағы аймактардың проблема-лары артықшылықты деп есептелуде, өйткені олар антропогенді ластану эсерлеріне үнемі ұшырап отыр. Мамандардың багалауы бойынша казір шамамен жағалаудағы ұш аймақ жоғары дэреже-лі тозу тэуекелдігіне ұшырауда.
Мэселен, Батыс Азия мен Кариб аймағында кеме қатынасы-нан ластанудың қаупі тоніп түр. Балтық аймагында эвтрофи-кация қаупі бар.
Ауыл және орман шаруашылыгы. Тыңайтқыштарды қолдан-ған сайын эр гектардан ғаламдық орташа түсім кеміп барады, эрине, азық-түлік өндірісіндегі бұл жағдай үлкен алаңдатушы-лык тудырып отыр. Азық ресурстарын теңдей бөлмеу сақталып отыр. Соған қарамастан жан басына шакқанда азық түтыну дамушы елдерде 13%, дамыган елдерде 10% өсіп, оның қүнар-лығы батыс елдерімен салыстырғанда 75%-ті құрайды.
Энергетика. Энергияға деген қажеттілік элемде артып отыр. Энергияның орташа жылдық дамуы 1970-1997 жж. 2,3% болды. Дамушы елдердің үлес салмағы осы кезең ішінде 14-тен 30%-ке дейін артты. Жылдың орташа ғаламдыққа қатысты энергияны тұтыну өсімі өнімнің бірлігіне шаққанда энергия шығысы аза-йып отыр. 2010 ж. халықтың 10 млрд-қа дейін өсуін есепке ала отырып, энергия өндіруді жоқ дегенде 4 есеге көбейту, ал даму-шы елдерде - 10 есеге арттьлру керек.
Өсіп отырган түтынуды орны толмайтын энергия кездері есебі арқылы қанагатгандыруға тура келеді. Ал, бүл атмосфе-раға көміртегі диоксидінің шығарындыларының кебеюіне әкеліп соқтырады.
Энергия үнемдеуші технологияны енгізу бойынша көшбас-шылық дамыған елдерде болады. Сондықтан жер қойнынан алы-натын отындар энергияның басты көзі болып отырады.
Басты міндет - энергияны пайдалану мен экономикалық өсу арасын элсіздендіру, элемдік энергия өндіруді декарбонизация-лауға үмтылу және дамушы елдерге технологияны беру.
Көлік. Жол көлігінің ғаламдық орташа өсуі 1980-1993 жыл-дар аралығында 50%-ке жетті, Көлікті дамыту ісі энергияны же-тілдіру мен үнемдеудегі қозғағыштардың (двигатель) ықпалы-мен көліктің артуы мысал болады. 2015 жылга таяу көліктің ауаны ластауы атмосферада 3 ссеге артады.
Атмосфера. Климат өзгерісін зерттеуде басты назар жылы-жай газдарының шыгарындыларын қысқартудын өзекті проблс-масында болып отыр.
Баршаға мэлім көміртегініц диоксиді, метан мен азот шала тотығының июғырлануы ендірісті дамытуга дейінгі кезеңмен салыстырғанда екі есеге өсіп отыр. 2010 жылға дейін осы қар-қын сақтала берсе галамшардағы температура 3°С жоғарылап, әлемдік мүхит деңгейінің кетерілуін тудырады (түрлі бағамдар бойынша 0,3-1 м-гедейін).
Климаттың өзгеруі жөніндегі конвенцияға сәйкес (Рио-де-Жанейро, 1992 ж.) 2000 ж. жылыжай газдарының антропогенді шьнарындыларының эмиссиясын 1990 жылгы деңгейге 6 Гт жылда (оның ішінде көміртегі диоксиді - 60%, метан - 23%) қшіыптастыру қажет. Негізгі ластайтындар АҚШ (22%) пен КСРО (19%). 1995 жылы климат бойынша Берлиндегі конферен-цияға қатысушылар бүл міндеттемелердіц жетшсіздігін мойын-дады, ал 1997 жылы климат бойынша Киотода өткен конферен-цияда бү_л мэселе қайта каралды. Бүгіигі күнге дейін — Буэнос-Айресте 1998 ж. өткен 3-конференцияда бүл мэселе түпкілікті шешілген жоқ. АҚШ 2008 жылға дейін шығарындыларды қыс-қартып, 1990 жылғы деңгейге жетпекші. Бірақта, шыгарындылар күн санап артып отыр. 1996 жылы (наурыз айында- 1 жылға есеп-тегенде) Канадада шығарындылар 13%, Жапонияда 20% осіп отыр. Оңтүстік Азия елдері 1990 жылмен саіыстырғаіада 2005 жылы шығарындыларды 20%-ке қысқартуды талап етуде. Назарда алы-нып отырған мәселе — көмір қышқыл газы шығарындыларының мемлекетгср арасыида бірдей бөлінбеуі болып отыр. 1998 жылы жан басына шаққанда көмір қышқыл іазы АҚШ-та 5,4 т, Анг-лияда - 2,5 т, Аргентинада - 1 т, Үндістанда - 0,3 т-дан келді.
Осы проблеманы шешудің тағы бір жолдары нарықтық қатынасты енгізу жүйесі болып отыр. Климат бойынша Киотода өткен (1995 ж.) 2-конференцияның хаттамасыида келесі мэселе-лер каралды:
көміртегі диоксидін елдер арасындағы эмиссиясын бөлу
бойынша бірлескен жобаларды іске асыру;
эмиссия квотасына сауда (резервтері бар елдер үшін);
таза даму.
Токсиканттар. Химиялық қауіпсіздік бойынша мемлекет-аралық Форум жэне қоршаған ортаның ластану проблемасын шешу кезінде токсиканттарды ақыл-парасатпен басқару бойын-ша ведомствоаралық бағдарлама құрылды.
Маңызды мэселенің бірі - улы компоненттердің шығарын-дыларымен атмосфераны ластайтын болса, сол заттектерді өнді-руиіілер жауапты болып табылады. Сонымен қатар, экология-лық жагынан қауіпсіз технологияларды беру ісін жеделдсту керек екендігі айтылды.
Қалдыцтар. Муниципалды қалдықтар өсіп отыр. Экономи-калық ынтымақтасу жэне даму ұйымдарының (ОЕСО) елдерінде 1980-1992 жж. ішінде тамақ өнімдерін салатын, орайтындарды енгізу - 42%-ке артып отыр. Оның үстіне экономикалық өсу мен халықтың жан басына шақканда тұрғын үй алаңының өсуі айтарлықтай себепші болуда.
Қауіпті қалдықтар назарға ерекше алынып отыр. Сонымен катар, олардың қайтадан өнделуі жағымды шаралардын бас-тамасы гана.
Ресейлік мамандардың пікірі бойынша калдықтардың қа-терлі ахуалдарына бірінші дәрежелі жағдай ретінде көңіл бөлініп отыр.
Б¥¥-ның сессиясында радиоактивті қалдықтардыц қауіпсіз жерде сақталуы мен оған жауапты елдердің жауапкершілігін арттыруға жете көңіл бөлінді.
Жер үсті және тұрақты ауыл шаруашыпы&ы. Бүл саланың міндеті: топырақтың өнімділігін сақтап, оның нашарлап тозуына
жол бермеу жэне ауыл шаруашылығына тұрақты жағдай жасау. Өсіресе, Африка мен Батыс Азия аймақтарында осы мэселенің шешімі олардагы азык-түлік қауіпсіздігінің бірден-бір кепілі болмақшы. Бүл мэселені шешу үшін алдымен қаржылай көмек керек.
Қүртқшылыц және шолге апналу. Шөлге айналумен күрес бойынша Конвенцияның жэне сессияның құжатгарында шара-лар белгіленді (1997).
Биоәршіуандылың. Коңвенциямың эр алуандылық бойынша басты мақсаты белгіленді: биоәралуандылықты сақтау және тең күқыкты түрде пайдалаііу.
Туризм. Экологиялық жоне заңды түрдегі шаралардың ма-ңызымен дамушы елдерге туристік өндіріс саласын дамытуға халықаралық түрғыда көмек көрсеіу. Сонымен қатар, іуризмнің қоршаған ортага тигізетін келеңсіз жағдайларын шсктеу.
Табиаат апаттары. Дүниежүзілік табиғат апаты бойынша (1994) конференцияның қүжаттарында шаралар карастырылган. Табигат апаттарының қиратып, бүлдіру салдарынан және оның зардаитарынан болатын жағдайга дамушы елдердің назарын аудару. Алдын ала хабар беретін қүралдары жоқ слдердің бүл істе мүқият боліандары жен.
Техногенді апаттар. Басты міндет — зардаптарды жою бойынша халықаралық ынтымақтастықты кеңейту.
Ормансыздаидыру. ҚОДК-92 (қоршасан орта және даму бойынша конференция) арнаулы қүжаттарында ғаламдық ке-лемде жер бетіндегі ормандарды калпына келтірудің қажеттілігі аталган.
Орман жөніндегі конвеиция элі қабылданған жоқ. Әзірге Халыкаралық хатгама гана бар. Онда ормандарды тиімді пай-далану мен қоргауды камтамасыз ету бойынша шаралар қарас-тырылган.
1980—1990 жж. ішінде дамушы елдердегі орман алқапгары анағұрлым қысқарып кетті. Шамадан тыс қысқарған тропикалық
ормандар көлемі Латын Америкасында, Кариб бассейінінде, Африка, Азия жоне Тынық мүхит аймагыңда тіркеліп отыр. Батыс Азияда ормандарды отау топырақтың тозуына, Африкада - су тасқынына экеліп отыр. Соның салдарынан атмосферадағы оттегі шоғырлануының кемуіне көптеген мамандар түсіністік-пен қарамайды. Айтуына қарағанда тіршілік биосферасында атмосферадағы оттегінің мөлшері кемімейді - деген түжырым жасайды. Егер барлық өсімдіктер жер бетінен кеиет жойылып кетсе, онда 10 мың жылда бірнеше есе азайып кеткен болар еді. Ағаштарды кесу мен орман өртгері оттсгінін шоғырлануына галамдық көлемде жэие оның азаюына эсер етпеуде.
Батыс Еуропада, Солтүстік Америкадағы өткен ғасырлар-дағы, эзірге кейбір жағымсыздыққа қарамастан, қьшіқылды жа-уынның жиі жауатынын айтпағанда орман көлемі сол калпында сакталып түр, ал Ресейде орман көлемі қысқаруда.
Өндіріс құрылымы жэне түтыну. Бүл саланың езгеру мақсаттары XXI ғасырдаіы күн тэртібі құжатында қалып-тастырылған. Басгы міндет - түракты түрдсгі түтыну өндірісіи қүру болып табылады.
Бүл құрылымның ғаламдасуына байланысты үкімет маңыз-ды рөл аткаруы тиіс. Атап айтқанда, нарықтық экономикага байланысгы сәтсіз жақтарды, өндіріс пен түтынуды заман талабына сай үйлестіре реттеп, халықаралык ынтымақтастықты дамытып отыру абзал. Осы екі аспектінін аясындағы тұтынудың қалыпты негізін түсіну өте маңызды. Мэліметтерді жинауды үйлестіре отырып жаксарту, экологиялық маркетингті жылдам-дату. Сонымен қатар, аудит пен сертификацияны дамытудың да маңызы бар. Іс-тәжірибедегі шаралары үшін өндірістің түрақты түтыну құрылымын белгілеу, біртіндеп түтыну стратегиясын меңгеруге ауысу маңызды. Мэселен, экономиканың мына сала-лары: энергетика, келік, ауыл жэне орман шаруашылығы, қал-дықтар, су шаруашылығы. Бұл үшін энергияны өндірісте тиімді түлынудың міндетті стандартын қабылдау қажет. Түрлі өнім
өндірісіне, энергия нсмесе көміртегі бар түрлі жанармайларға экология салығын енгізу, экологиялық таза өнім өндірісіне эколо-гиялык субсидиялар қолдану, шығарыіідылардың қосындыларын кысқаріу максатымен бірлескен эрекеітерді пайдалану т.б.
ҚОДК-92 (1992 ж.) қабылданған XXI гасырдаіы күн тәр-тібі маңызды қүжаты 100-ден астам ғаламдық эр алуан бағдар-ламаны қамтиды: қайыршылық пен аштықты жоюдан бастап, табиғатты қоргау проблемасын шешудегі қоғамның рөлін кү-шейтуге дейіи қарастырылған.
Күн тэртібі... түрақты дамудың жетістіктері бойынша эрекет бағдарламасының негізін сагіушы ретінде көрінеді. Онда барлық елдердің түрақты дамуы үшін қажстті жагдайдың бар-лығы қалыптасқан жэне ең бастысы - табиги қорлар мен таби-ғатқа деген аялы қатынас. Өте тиімді жэне әділ экономиканы халықаральгк жағымды жағдайды жасау қүралы ретінде қалып-тастыру қажет. Әлемнің кейбір бөліктерінде түл^ыну деңгейінің өте жоғары екендігі белгілі. Ал, бұл қоршаған ортаға ауыр салмақ салады. Осы жағдайда адамзатгың көп белігінің, түтыну-шылардың негізгі қажеітіліктсрі қанағатгандырылмаған күйде қалып отыр.
Өте кедсй адамдар өзінің тамаққа деген тұтынуын қанагат-тандыра алмайды, медициналық қызмет керсеіуге, тұрғын үй мен білім алуға шамалары жоқ. Тұтыну кұрылымдарының ке-шснді стратегиясын өзгергу, кедей адамдардың негізгі талапта-рын және қажеттерін бір жерге шоғырландырып, калдық дең-гейін томендету, өндіріс процесінде органикалық ресурсгарды пайдалану ісін жүзеге асыру керек. Қазіргі экономикалық есу тұжырымдамасына жэне гүлдеиу мен байлықтың жаңа түжыры-мына деген қажеггілікті табиғи шектеулі қорлардан, азырақ тэуелді өмірдің жоғары калыптары жіберетін және адамзатқа берсрі мол жердің қабілеттілігі мен үлкен үйлесімділікпен гіршілік егу жақтарына талдау жасау қажет.
XXI ғасырдағы күн тәртібі 2000 ж, дамушы елдерге эко-логиялык багыттағы көмек көрсету үшін Б¥Ү-ның алға қойган жалиы үлттық өнімнің 0,7% бөлу мәселесін шешуге дамыған елдерді шақырды.
Тұтыну мен өндірістің күрылымдарын өзгертудің түрлі түжырымдамасы ұсынылды. Сондай біреуінін мәні — эко-тиімділікте - яғни, (оның ішінде экономикалық) тұтыну қорларын жэне қоршаған ортаны ластау мен қалдықтарды ке-міту мақсатымен - энергетикалык жэне шикізат қорларын пай-даланудың ең жоғары шамадағы тиімділігінде. Басқа - экоке-ңістік тұжырымдамасының негізіне - қажетті мөлшерде салын-ған энергия, су, аймақтары жонс орны толмайтын табиги қорлар, міне осылар қалыпты дамуды бұзбай пайдалануы мүмкін бола-тындарға жатқызылады. Қоршаған орта бір жагынан шайынды қалдықтар, өзге жағынан қорлардың кайнар көздсрі іспетті. Осы функцияларды орындау қоршаған ортаның ластануы мен нашар-лауына байланысты шектеу кояды. Экокеңістік тұжырымдамасы мына мағынада динамикалы болып табылады: ондіріс пен тұтыну жүйесін реструктуризациялау жэне тиімді технологияны пайдалану кезінде оларды іске асыру жағдайы оңтайлы болады. Экокеңісгік ұғымын енгізу адамдардың қажеттілігімен және қоршаған ортаның функцияларына әсер етумен, тіпті тұтыну мен ластауға қүқықты бөлудің негізін салумен байланысты элемдік тұтыну мен ендірістің жоғарғы шегі мен параметрлерін анықтауға імүмкіндік береді. Осы түжырымдаманың жақтаушы-лары экологиялық салықты қолдап жиі шыгуда жоне ластану-дың деңгейі іуралы шарт жүйесінің қатынасы жағында. Қа-льшты дамудың жетістіктері үшін стратегиялык жагынан келу эр түрлі болуы керек жонс қоршаған ортаның шынайы құры-лымы мен адамдардың озара эрекетінің күрделілігіне сәйкес болғаны жөн. Сонымеи қатар, стратегиялық дамудың үш түрін үсынады, олар бір мезгілде бірдей іске асырылуы кажет.
Бірінші - шаруашылыцпен айналысатын адамның жердің жаратылыс биоталарымен жзне табиги тепе-тең жүйесімен өзара әрекет стратегиясы.
Оның соңғы мақсаты ш ортасывда мекендейтін биология-лык эр алуандылықтыд түрлерін сақтап калу болып табылады. Экологиялық қауіпсіздіктің түсінігі табиғи экожүйенің дамуьша қолайлы жағдайды туғызуды қамтамасыз ету керек. Экология-лық кауіпсіздікті мынадай жағдайда қамтамасыз етуге болады -табиғи биотолардың мүмкін болатын ауытқу зонасының шама-сын шектеу кезінде ғана. Осы стратегияның қабылдануы осы шамада тұтынудың осуін, өзін-өзі піектеуге алып келеді. Ол жаңа жерді мгеру жэне табиғи биотаның калғанын қысқарту есебінен қандай өсімнің болатындығымен анықталады.
Екінші — шаруашылыцпен айналысатын адсшның оның қо-ректік қажетін цамтамасыз ететін жасанды тепе-теңдіктің антропогенді экожүйемен өзара әрекет стратегиясы.
Сондай-ақ ауыл шаруашылыгы мен қорсктік азық ендіру бойынша басқа қызмет түрлері де бар. Жердің табиғи биота-сының сакталуының дәрежесі адамды қоректік азықпен қам-тамасыз ету мақсатымен колданатын тиімді технологияның стратегиясына толықтай тэуелді.
Үшінші - шаруашылъщпен айналысатын адамның (өндіріс-тің) жасанды ортаның экожүйесімен өзара әрекет стра-тегиясы. Соңғысы - бүл қала мен басқа елді мекендер, осы жер-лерге тұрмыстық, демалыс жэне инфрақүрылымды объектілер орналасқан. Биоэралуандылықты сактау міндеті мүлдай жүйеде қарастырылмаған, маңыздысы - адамнын тіршілік етуі үшін маңызы бар түрлі ортаны, коммуникациялар мен күрылысты, ғимарагтарды сактау жэне адамдардың денсаулығын қамта-масыз ету.
БУ¥ (Ныо-Йорк, 1997) Бас ассамблеясьшың сессиясында тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың нақты талдануы көрсеткендей, әзірге басты мэселені шешуге мүмкіндік бар.
Келесі жүз жылдықта шынайы гурақты дамуды камтамасыз етудің басш мэселелері шешілді:
аштық пен қайыршылықты жою бойынша іс-тәжірибелік
шараларды жүзеге асыру;
дамыған және дамушы елдердегі өмір сүру деңгейінің
шішақтығын жақындастыру;
галамдық көлемде қоршаған ортаға антропогенді қы-
сымды әлсірету үшіп қаржы мен онын жолын табу.
Басқа сезбен айтқанда, элемнін ғаламдық экологиялық апатқа қарай жылжуыи болдырмау мүмкіндігі эзірге болмай тұр.
XXI гасырдағы күн тэртібінде ары қарай жүзеіе асыру бойынша эрекет баі дарламасы кабылданды.
Бақылау сұрақтары
Табиғи қорлардың негізгі түрлерінің сарқылу шегі қан-
дай?
Жердегі климат жылуының көріну себептерін атаңыз?
Озон кабатының бұзылуының басты себептерін атаңыз.
Биоәралуандылықты сақтауга бағытгалған негізгі ша-
раларды атаңыз.
5. Ғаламдық экология проблемалары мен XXI ғасырдың
артықшылыгын атаңыз. -
3. экологиялық
ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУДЫҢ экологиялық-ЭКОНОМИКАЛЫК СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Рим клубы
Адам галамшарда қуатты фактор. Енді ол осы ғаламшардағы сң ақылды жэне сезімтал тіршілік иесі болуы қажет. Өйткені ол парасат иесі - адам ретівде табиғаттың тағдыры үшін өзінің жауаикершілігін түсінуі тиіс. Ғаламшардың болашағы енді өзі-нің қуаттылығын қалай жүмсайтынымсн, оның коршаған таби-ғат тынысын терең сезіне алатындығымен байланысты.
Өндіріс оркениетінің дамуына ғана бағытталған сипаты тұ-тыну үшін болса, онда ол талан-таражға салудың барып түрған ессіздігі болып табылады. Сонымен қатар, табиғат қорларының саркылуының өзі кылмыспен парапар ерекше жағдай болып отыр.
Әлеумеітік теорияда - экотехника, экодаму, экобілім, эко-логиялық тзрбие мен мэдениетт.б. багыты маңызды орын алуда. Көріп отырғанымыздай, адам қызметінің біршама болігін элеу-меттік-экономикалық проблемалар қүрайды, сондықіан да қо-гамның экономикалық тіршілігін экологияландыру жагы айрық-ша маңызды. Алғаш рет ғылым ретінде әлеуметтік экологияның жарыкка шығуы 1972-1974 жж. Рим клубындағы баяндамалар болды. Алдымен онда табиғат процестерін жэне әлеуметгік экономикалык дамудың тенденциясын зерттеу бойынша мате-
матикалык еліктеу эдісі қолданылды. Америка ғалымы Джим Форрестердің Әлемдік экономика кітабында ғаламдық көнте-ген компонентгер процестеріне динамикалық еліктеу үлгісімен болжамдар берілді.
Егер откендегі болжамдар оптимистік сипатқа ие болса, экологиялық заттарды есепке ала отырып, жасалған ғаламдьщ болжам пессимистік түрғыда болып отыр. XXI ғасырдың орта-сына таман барлық минералды шикізат қорлары таусылып бітеді, қоршаган орта шектен тыс ластанады. Рим клубының тапсырысы бойьшша Д. Медоуздың жетекшілігімен Пределы роста (1972), М. Месарович пен Э. Пестелдің Человечество у поворотного гтункта (1974), Дж. Форрестер құрастырған еңбек-терде негізінен болжамды дэлелдейді. Алыс болашақта емес, нақты осы уақыт ішінде өркениеттің ақырғы заманы болады де-ген суык болжам алғаш рет айтылды. Сондықтан болар, таи қа-зіргі проблеманы зерпейтін сол саланың біліміне деген қажет-тілік туындап, ғаламдық апатты болдырмау жолдары белгіленуде.
Қоршаған ортаның ерскшеліктерімен адамдық қоғамныц бірлесу мүмкіндігінің рөліи зерттейтін сала — әлеуметтік экология болды. Солай болғандықтан, адамның кызметі озінің сан қыр-лылығымен ерекшеленеді, мейлі ол жалпы теориялық мәселелер болсын жэне әлеуметгік экология болсын, одан белініп мына бөлімдер шыкты: адам экологшюы, инжснерлік экология, гео-экология, урбоэкология, ауыл шаруашылық экологиясы және т.б.
1968 жылы халықаралык беделге ие болган укіметтік емес ұйым - Рим клубы қүрылган болатын. Оның мүшелері -ғаламдьщ экологиялық-экономикалық дагдарысты болдырмау үшін қажетті шаралар туралы, элемдік бірлестіктерге пайымдау-ларын үсыну мен жақын болашақтың болжауын құруды алдарына мақсат етіп қойып отыр. Алғаш рег олар компьютер-лік жүйелі талдаудың негізінде жэне көп деңгейлі иерархиялык жүйе геориясының, галамдық динамиканың экономикалық бірліктегі техникалық, элеуметтік жэне экологиялық жүйенің математикалық үлгісін жасауға эрекеттенді.
1971 ж. Дж.Форрестер Мировая динамика кітабында элемдік дамудың мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ынталандыруға әсер ету салығына оралсақ, ол осы салаға ынта тудырды деуге болады. ОБЗ шыгарушылар эрине, бұндай салықты төлемейтін. Теңгермешілік ахуалды салыстыру жэне өндіріс бойынша алмастырушының шығын шегі салықтың ша-масына қарай өзгеруі мұмкін. Ал, бұл жағдай алмастырушыны өңціретіндер арасындағы бәсекелестікті арттырып, экономика-ның осы саласына каржы салуды ынталандыратыны белгілі.
Оньщ үстіне салық эр алуан ОБЗ-дің (озон бұзғыін затгектер) өзара алмастыруларын ынталандырып, эрбір қосындылардың озон бүзатын факторларына сэйкес салыктың мелшерін саралап отырады.
Салықтың мөлшері уақыт бойынша сараланган. Рүқсат етіл-ген өндіріс көлемінің кемуімсн олар паралельді түрде өсе береді. АҚШ-та қабылданған салықтың мэні томендегідей: 1 фунт заттекке есептегенде 199(1-1991 жж. үшін 1,37 долл.; 1992 ж. үшін 1,67 долл.; 1993-1994 жж. үшін 2,65 доллар болды. Ары карай базалық молшері коэффициентке көбейтілін, эрбір заттек-тің озон бүзғыш элсуетін сипаттайды.
ОБЗ-ге енгізілген салық аса қарсылык тудырмады, бірак салықтың қарсыластары озон қабатының бүзылу фактісіне дау-ласты. Монреал хаттамасы мен Вена конвенциясы ОБЗ шыға-руды қысқартуга дауласкандарға ешқандай мүмкіндік бермеді.
Былай қарағанда, салықтың мөлшері көп емес, оның үстіне салық ынталандыруына караганда экімшілік органдары өте қа-тал тетікті (механизмді) колдануда. Өндірушілер салықты түты-
нушыга аударып, косымша шығынды жабамыз деп ойлады, бірақ олар есептен жаңылып отыр. Ерте ме, кеш пе, эйтеуір, өндірген өнімді қысқартуға тура келеді. ОБЗ-ді гүтынушылар үшін салынатын салық өте жеңіл, ОБЗ бар өнім багасының қосымша шегерілім үлесі өте аз.
Салық тетіктерімен қатар басқа экономикалық реттегіш-терге енгізу мүмкіндіктерінің талқылануын атап өткен жөн сияқты. АҚШ қоршаған ортаны қорғау бойынша Агенттігіне дайындалған баяндамасында Ренд Корпорейшен экономикалық тетіктердің түрлі нүхқаларын енгізуді келтіреді. Қарастырылған әдістердің ішінде, мәселен, аукционда лицензияны сату т.б. болды. Көптеген нұсқалардың ішінде технологиялык қатыс-тылығы жағынан ең қарапайым - орталықтандырылған реттеуші тэсіл арқылы ондіруге жэне салыққа рұксат беру болып отыр.
Осындай заттектілерді өндіруді қысқартуға бағытталған экономикалық тетіктердің қалыптасуын төмендегіше қам-тамасыз етеді:
ОБЗ-ді шыгарушылардың бағытын зиянсыз заттектер
өндіруге аудару. Бүл жағдайда суытқыштарды (хлодон) озон
бұзғыштығы жоқ заттектермен алмастыру жэне түтыну құры-
лымын өзгерту (бір сүранымды өзгемен алмастыру);
ОБЗ-ді өндірушілердің өндірістерін озон бүзгыштығы
жок заттектерді шығаруга ынталандыру;
ОБЗ-ді өндірушілер мен кэсіпкерлердің ұзақ мерзім
ішінде пайдаланылган заттарды қайтадан жарату кезінде эколо-
гияға қауіпсіздігіне ынталандыруды қамтамасыз ету.
2.3 Жақын ғарышқа
антропогендік әсерлер
Озон қабаты — жақын ғарыштың кіші бөлігін күрайды не-месе жер төңірегіндегі гарыш кеңістігі, - деп мамандар айтатын: жерді коршап жатқан сыртқы газдың қабығындай болып көрінеді. ЖТҒК (жер теңірегіндегі ғарыш кеңістігі) тіршілік
42 ♦ 2-тарау. Экологияныңгаламдықпроблемалары
дейін үстанып, атмосфераға фреондардың шығарылуы мүлдем тоқтаған кездің өзінде, үстіміздегі ғасырдың ортасында ғана озон қабаты, қалпына келмекші, - деп тұжырымдайды.
Ньюсуик журналынын сызбасында тік штрихпен фреон шоғырланған аймақтар белгіленген, ал көлбеу штрихта фреон-дардың шоғырлаігуы сәл нормадан жогарылығы көрсетілген (2 сурет).
?
2-сурет
Бірінші кезекте фторлы хлор көміртегінің, яғни озон бұзу-шы заттектің (ОБЗ) атмосфераға түсіп араласуыиан озон қабаты азайып отыр. Бүл заттектер тоңазыту техникасында, ауа тоза-ңында пенопласт дайындаған кезде жэне озге де салаларда қолданылады. Көпшілік жағдайда ОБЗ озон бүзбайтын, сол жұ-мысты атқаратын заттекйен ауыстырылуы мүмкін. Ауыстыру нүхқаларының өте күрделісі болуы мүмкін, мысалы ауаны бүркіп тозавдатудың механикалык қүрылғысына көшу немесе көкөністердің тоңазытылуын консервілерге (жабуға) алмасіыру. Қысқаша айтқаңца, оның саи түрлі әдістері белгілі, ОБЗ-дің ондірістік шығарылуын мүлдем токтату керек. Экономистердің көзқарасымен қараганда проблема баршылық. Мысалы, экім-шілік жэне экономикалық эдістер арқылы өнім шығаратын экономикалық құрылымды қайтадан соған сай етіп кұру.
Озон қабатының таусылу проблемаларының галамдық си-паты, түрлі елдердің ОБЗ өндіріп, қолданылатын жүмыстарынан
үйлестіру ісі талап етіледі. Осы мақсатпен Вена конвенциясына (1985) жэне Монреал хаттамасына (1987) қол қойылып, мемле-кеттердің осы күжат бойынша іс-эрекеттері белгіленіп, ОБЗ шығару мен қолдағіуды шектеу мен тоқтату мэселелерін айқын-дайды.
Бүл дегеніңіз аз уақыт ішінде (3-4 жыл) өнеркәсіпті қайта құрып, ендірілетін өнімнің де қүрылымы озгеруі тиіс. Яғни, ОБЗ-ге қатысы бар, оны түгынатын орындар қайта езгеріске ұшырауы керек деген сөз. Хлорлы көміртектерді өндіретіндердің қуат-тылыгын жоюмен қатар, олардың орнын басатын жаңа өндірісті арттыру қажет. Сонымен катар, осы заттектерді тұгынатын-дардың да құрылымдары өзгеріске үшырамақ. Демек, ендіруші курылымдар бойынша қайта қүрулардың өте күрделі міндеті түр. Оның тагы бір күрделісі істі герендетіп отырганы - осының бэрі аз мерзім ішінде іске асуы керек. Кейбір заттектілерді өндіруді тоқтатып, қайта қүруға мебэрі 3 жыл ғана уақыт беріліп отыр.
Дамыган елдер ОБЗ қосындыларын өндіруді біртіндеп ыгыстыруды жэне тұтынуды бірнеше жыл бұрын бастап кетті. Оларда бүгінгі тақца өндірісті қайта қүру мен ОБЗ-дің озонға эсер етпейтін түрлсрін шығарудың мол тэжірибелері бар.
Мысапы, АҚШ-та 1990 ж. стратосферадағы озон қабатын қорғаудың үлттық бағдарламасы қабылданды. Бүл бағдарла-маның қабылдауын заң шығарушы өкімет жүзеге асырды. Осы-ған сэйкес түзетулер Таза ауа туралы заңға, сондай-ак 1990 ж. 1 қаңтарынан бастап ОБЗ ендіретін және оны қолданатындарға акцизді салық енгізілді. Озонды бұзатын заттектерді өндіретін немесе химикаттарды импорттайтындардан осы салық алына-тын болды. Салықтың мөлшері эр түрлі заттектерге сай заңмен белгіленген. Сонымен бір мезгілде ОБЗ өндіру мен қолдаігудың лицензия жүйесі салықпен бірге енгізіледі. Лицензия (рұқсат беру) жүйесі ОБЗ өндірушілерге қатаң әкімшілік шектеу орнат-қан. Белгіленген квотадан артық ештеңе де шығарылмайды. Акциздік салықтың рөлі мынада - жасанды шектеуден туында-ған өткізу нарығынан алынған үстеме пайдадан алу болып табылады.
,
атаулыны күннің зиянды ультракүлпн сэулесінен қорғайды; ол күн мен жердің өзара күрделі байланысында жердегі тіршілік жағдайында оған тэуелді ретінде маңызды рөл атқарады.
Қазіргі таңда ЖТҒК-нің биосфера мен адамға тигізетін ықпал тетіктері аз зерттелген.
ЖТҒК антропогенді эсер етулері ғарышты игеру заманынан бастау алады. Оның өзі бірнеше ондаған жылды кұрайды. Соған қарамастан мамандардың пайымдаулары бойынша, адамның бүл ортаға араласуы өте кауіпті. Қазір мұндай әсер етудің мэні анағұрлым деңгейге көтеріліп, кез келген табиғи ортага (жер бетіндегі атмосфераға, гидро- жэне литосферага) адамның ықпа-лы жалғасын табуда.
ЖТҒК саласын зерттеудің ерекшелігі - олар қатты техника-лық құралды жэне қымбат тұратын ғарыштық зымырандарды пайдалануды талап етеді. Бүл орта өзге ортаға карағанда тым нэзік жэне осалдау. Ондағы заттектердің саны анағұрлым аз жэне жердегі атмосфераға қарағанда энергияның процесі тым элсіздеу. Гидро- жэне литосферасы да осындай элсіз. Осы басты екі ахуал ЖТҒК-не антропогенді эсердің қауіптілігін айкын-дайды.
Бүл табиғи ортадағы өзгерудің қауіптілігінен басқа да ғарыштағы адамның келеңсіз әрекеттері бар. Бүгіндері ЖТҒК бақылаусыз пайдалану салдарынан пайдаланылган ғарыш кұ-ралдарынын көп мөлшердегі калдыктары (3000 т) оның ласта-нуына әкеліп отыр. Бұл ^алдықтар бөлшектерінің қауіптілігін ғарыш саласындағы мамандар сезінуде. Онда қалдық бөлшек-терімен ғарышта соқтығысып қалу қаупі артып отыр. Ғарыш-тағы қалдықтар 400 км биіктікте жинақталган. Олар тиісті ката-логтарға енгізілген ұсақ жарықшақтар (10 см аздау) ағыны бірнеше есе табиғи метеор ағынынан артып отыр. Алдын ала болжамдарға байланысты осындай жылдамдықпен ластана бер-се, 1 см қаіты бөлшектер саны 100 жыл ішінде екі есеге артады.
ЖТҒК-нің қасиеттерін білу - ғарыш жүйесінің сенімді жұмыс істеуін жэне гарышкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет.
ЖТҒК-не адамның әсер етуінің төмендегі түрлерін атап етсек:
зы.мыран қозғағыштарының жұмыс істеу нэтижесіндегі
химиялык заттекті шыгарындылар;
зымыран ұшуынан соң энергетикалық жэне динамика-
лық ауытқулардың болуы;
ғарыш қалдықтарымен, қатты бөлшектермен ластануы
(жер серігінің жүмыс істеп болғандары, байланысу то-
раптарының элементтері, жылдамдатылған блоктары т.б.);
радио хабарын таратушы мен басқа өнеркэсіпті жүйе-
лердің электромагниттік сэулеленуі;
жер бетіндегі атмосферадан ластайтын заттектілердің енуі;
. - ғарыш апатгарында қолданылатын ядролық энергетика қондырғысының зиянды сэулелері мен радиоактивті ластануы.
ЖТҒК көзқарасы бойынша өте қауіпті өзгерістердің бірі -химиялық затгекті шығарындылар. Негізінен жоғары темпера-туралы жэне жылдамдығы бар газтекті өнімдер зымыранның қуыс каналыньщ (сопло) жанына орналасқан. Сондықтан, масса-ның гидродинамикалық тез кеңеюі болады да, шыгарынды газдар соңынан қоршаған ортаның температурасына теңесіп суи бастайды. Осы принциптердің салдарынан атмосфераның жо-ғарғы жағынан өн бойында ұшу траекториясының барлығында газды бүлт қалыптасады. Ал, оның химиялық қүрамы күрделі болып келеді де, компоненттері жоғары атмосфера мен ионо- ' сфераның компоненттерімен өзара байланысқа түседі. Зымы- ранның негізгі шығарынды өнімі - су жэне көміртегінің диок-сиді. Протон зымыранының ұшқанынан ЖТҒК-не 100 т су 5 мен 90 т.-дан астам көміртегінің диоксиді бөлініп шықты.
90-100 км биіктікте судың молекуласы УК-сэулеленудің эсерінен диссоцияланып, сутегіне айналады. Шығарынды газдар ' кеңейіп, бірқатар айналғандарға тетеп беріп, жүзден бастап он- ' даған мың км-ге дейін қашықтыққа таралып жайылады. Соңғы сэтінде сутегінің бұлттары ыдырап, араласу процесі басталды.
48 ♦ 2-тарау. Экологияның галамдық проблемалары
Есептеу көрсеткендей үшқанына 10 күн болса да, Протон зымыранының соңында жоғары атмосферада шамадан көп ан-тропогенді сутегілер сақталды. Ал Шаттл зымыраны арасы 10 тәуліктен бірінен соң бірі ұшып өтсе, 200 км биіктікте түрақты түрде ғаламдық сутегінің шоғырлануы фон деңгейінен ондаған процент артады. Зымыран қозғагыштары (двигатель) жүмыс істеген кезде атмосфераның жоғары қабатына судың молеку-ласы мен көміртегі диоксиді шығарынды ретінде оттегінің ион-дарымен өзара белсенді түрде байланысады. Олардың кайтадан өзгерулері табиғи жағдайдагыдан да жылдамырақ жүреді. Со-ның салдарынан ионосфера плазмасының рекомбинациясының жылдамдығы артып, зарядталған бөлшектердің шоғырлануы төмен түседі, ягни, ионосфералық тесік пайда болады.
Әсіресе, Сатурн-5 зымыранын ұшырған кезде бүзылған үлкен көлемдер пайда болды. Көлбеу тесіктід мөлшері мың километрге, ал электрондардың шоғырлануы бірнеше есеге де-йін кеміп кетгі. Алғаш рет ионосфералық тесіктер АҚШ аума-ғында болып, кейіннен Батыс Еуропа үстінде және ТМД аума-ғының үстінде байқалды. Соңынан осыған үқсас өзгерістер Шаттл мен Союз ұшқан кездсрде де байкалып, тіркеуге алынды.
Зымыранның үшу траекториясынан жүздеген километрге тарайтын көміртегі диокодді, термосфераның жылу балансында маңызды рөл атқаратыны белгілі. Ультракүлгін сэулеленуде жылынып, инфрақызыл сэулеленуде суыйтын процестердің нэтижесінде, көміртегі диоксиді молекулаларының айтарлықтай бөлігі бүл балансқа себепші болатынын айта аламыз. Бірақта, көміртегі диоксидінің шоғырлану өзгерістерінің болуы мүмкін салдарынан антропогенді әсерді болжау қиынырақ. Бір нәрсе түсінікті - термосферадағы табиғи процестердің бұзылатыны шындық.
Үшкан зымырандардың озон қабатына эсер етуін зерттеу нэтижесі көрсеткендей, эр ай сайын үшқан Шаттл (казіргі
режиміне сэйкес) 4 жылдың ішінде жалпы озонның молшері орта кеңістікте 0,3% және жоғарыда 0,4-0,5%-ке төмендейді. Шаттл мен Энергия зымырандарының ғарышқа үшырылуы озонның галамдық азаюын болдыруы мүмкін.
Антропогенді энергия қуаттылығының козі шамамен таби-ғаттың 10%-ін қүрайды, ол жоғары атмосферадагы динамика-ның шүғыл кайта қүруларын тудыруы мүмкін емес. Ғарыш аппараітарында ядролық энергия құрылымдарын пайдалану салдарынан туындайтын ЖТҒК-нің радиоактивті ластануы бүл ортаға аса қауіп төндірмейді. Солай дей түрганмен, жакын гарыштан жердегі атмосфераға радиоактивті заттектердің шөгуі мен оны коршап алуы созсіз.
Жердің сыртқы қорганыс қабаты ретінде ЖТҒК-ін сақтап қалу үшін зымырандардың ү.шуым қысқарту, гарыш апиаратта-рын орбитаға шығару эдісінің техникалық қүралын өзгерту керек, - дейді мамандар. Олай істемеген жагдайда ЖТҒК түгслге жуық бүзылуы мүмкін.
2.4. Биологиялық әр алуандылықтың ғаламдық өзгерістері
Жерде қоныстанган организмдердің саны өте көп, бірақ бұл шаманың мөлшері сол 5 пен 80 млн арасы деуге болады. Соның езінде көбірек немесе азырақ дегендей, шықкан тегі таксома-ниясының (иерархиясы) 1,4 млн түрі анықталды. Осылардың ішівде белгілі түрлерінің саны шамамен 750 мыңы шыбын-шіркей, қүрт-кұмырсқа (насекомдар), 41 мыңы - омыртқалылар, 250 мыңы - осімдіктер; қалган түрлері күрделі жиынтықпен беріледі: омыргқасыздар, санырауқү.пақ, балдырлар жэне басқа микроорганизмдер. Гүр-түқымның байлығы әр түрлі климат-тық, географиялық зоналарда анағұрлым ерекшеленеді. Әрине, олардың полюстен экваторға дейін кобейген тенденциясы нақты байқалуда. Мэселен, қалыпты жағдайдағы тропикалық ор-
мандарда түщы су насекомдары 3-6 есе көп. Тропикалық ормаи-дардагы аландардыд бірлігіне жердегіден мейлінше көп ұсақ қоректілер тіршілік етеді. Латын Америкасыиың тропикалық ыліалды орманының эр гектарында ағаштың 40-100 турі, Сол-түстік Америкада бар жогы 20-30 түрі бар. Малайзия ойпаты-ның Куала-лумпур ауданында бір гектарда діңінің ені 2 см биік ағаштың 600 түрі бар, ал Данияның барлық аумағында оған қарағанда 2 есе кем.
Теңіз ортасында да қүрлықтағыдай бөлінудің осындай заң-дылығы бар. Арктикадағы асцидиялардың (хордалы су жэндігі) 100 түрі болса, тропикада 600-ден асады.
Биологиялык эр алуандылық жердегі өмірдің негізі жэне тіршіліктің маңызды ресурстары болып саналады. Биолоі иялык эр алуандылықпен қамтамасыз ететін тауар сандары мен қызмет көрсету түрлерінің барлык маңызын есептеп шығу қиын.
Олардың кейбір түрлері өмірге қажеіті деп саналады. Адам-дар азық ретінде 7 мыңның айналасындағы өсімдік атаулыны пайдаланады. Әлемдік азықтың 90%-і бар болғаны 20 түрден, оның ішінде үш-ақ түрінен (бидай, жүгері, күріш) кұралады. Осы атаулардың ездері түтыну азығының тең жартысынан түрады.
Биологиялық ресурстар тиісінше онеркэсіп, медицина сала-ларының шикізат көзі жоне осыларға үлттық экономика тэуелді болады.
Соңғы уақытта адамзат жабайы есімдіктер мен жануарлар-дың пайдалы екендерін түсінс бастады. Олар ауыл шаруашы-лығының дамуына ықпал етіп қоймай, биотиканың табиғи эко-жүйесін қүрайтын міндетті компоненті, циклдері мен биосфе-радагы энергияиың түрақтылығын анықтайтын басты факторлары.
Көптеген түрлер арасындагы себеп-салдарлық қатынастар адаммен тікелей байланыстагы экожүйенін компонентгерінде, энергия ағыны мен заттектердің айналымында үлкен рөл атқа-рады. Мысалы, сүзгіш заттар мен қалдық қоректілер (дстрито-фапар), жануарлар адам азыққа пайдаланбайтындарды қорск етіп, биоген элементтерін айналымға шығарып, елеулі үлес қосады (мәселсн, фосфор).
Сонымен, адамның азық тізбегіне кірмейтін организм түр-лерінің көбі жанама түрде пайда экелсе де өздері де пайдалы болуы мүмкін. Коптеген түрлер жер бетіндегі климаттың қалып-тасуына басты рөл атқарады жэне климатқа катысты өз жұмыс-тарын күшті тұрақтандырғыш фактор ретінде жалгастыруда.
Биоэралуандылық түсінігіне, әсіресе, экологиялық биоценоз бен экожүйенің экологиялық жағымдылыгына жэне жагдайына баға берген кезде жиі сәз болып, торден орын беріледі. Ол уақьгт өте келе жан-жақты болып жэне биология ғылымының арнаулы бөлімінің мэртебесіне ие болып отыр. Қазіргі таңда биоэрал-уаидылық деген түсінікке: өсімдіктер, жануарлар, микроор-ганизмдердің барлық түрлері, сонымен қатар олардың өздері кіретін экожүйеніц экологиялык процестері жатады.
Биоәралуандылық үш деңгейде қарастырылады: генети-калық, түр-түкым белгілері жэне экожүйелілік.
Генетикалык әр алуандылық - жерде мекендейтін орга-низмдердің генінде (тұқымында) болатын генетикалық ақпарат-тың көлемі. Түр-тү_қымның әр алуандылығы - бүл жерде мекен-дейтін барлық оргаиизмдсрдің әр алуандылығы. Экожүйенің әр алуандылығы гүрлі мекен ететін ортаға қатысты. Мәселен, био-тикалык бірлестіктер мен биосферадагы экологиялық процестер, сонымен қатар мекендеу оріасындагы кеп мөлшердегі әр алуандылык жэне экожүйе шеңберіндегі процестер.
Түрлердің жоғалуы. Түрлі геологиялық кезеңде болған эволюциялық процестер жерді мекендейтін іүрлердің тұқымына маңызды езгерістер әкелді. 65 млн жыл бүрын бор дэуірінің соңгы кезеңінде қүстар мен ұсақ қорекгілердің түрлері кептеп жоғалды. Динозаврлар толыгымен жойылды.
Кейіннен бор доуіріндегі үлы жойылуларға қарағанда, биолог иялық гүрлер жылдамырақ жоғала бастады, осының бар-лығы табиғат құбылыстарының жэне адам әрекетінің салда-рынан болды.
Сараішіылардың пікіріне қарағанда, алдағы 20-30 жылда жердегі барлық биоэралуандылықтың шамамен 25%-і жоғалу каупінің үстінде болмақ.
Биоәралуандылыққа төніп түрған қатер үнемі артуда. 1990-
2000 жж. аралығында 5-15% түрлердің құрын кетуі мұмкін деп
айтылды. Оған мысал, тропикалық ормандардың селдірей бас-
тауы. Бү_л жылына 15 мыңнан 50 мыңға дейінгі түрлердің бір
жылдағысы немесе күніпе 40—140 аралығында түр жойылады
деген сөз. Қазір 22 мыңдай өсімдік нен жануарлар жоғалып кету
шегінде түр. Олардың 66%-і омыртқалы жануар түрлеріне жата-
ды жэне олар ғаламшарды мекен етеді. ,
Түрлердің жоғалып кетуінің негізгі төрт себептері бар:
- мекендейтін ортаныц жогалуы, түрлену мен фрашеңт-
телуі;
шамадан тыс ресурстарды пайдалану;
коршаған ортаның ластануы;?
- жерсіндірілген экзотикалық түрлердің табиғи түрлерді
? ығыстыруы.
Әр жылда тропикалық орманды алқаптың 11,1 млн га (ягни, эр минупа 21 га) жері жойылып барады. Тропикалық орманның 70% қыскаруы сол түрлердің 30% қысқаруына экеледі.
Коптеген теңізде тіршілік ететін түрлер коммерциялық пайдаланулардың салдарынан жойылып барады. Африка пілі шектен тыс антропогенді қысымның эрекетінен жойылудыц алдыңғы белесінде тұр.
Антропогенді әсер етудің үлкен қауіптілігі — коршаған ортаның ластануы. Олар*әсіресе, химиялық заттектермен, ксе-нобиотикпен, соның ішінде, пестицидпен жиі ластануда. Мэсе-лен, ДДТ экологияға қауіпті заттек ретінде бұрыннан тыйым салынған болатын, бірақ, әлі күнге дейін топырақта емес, тірі организмдердің клеткаларында байқалып отыр. Бұл себептерден ДДТ-ның (өзге хлорорганикалық қосылыстар) тұрақты екенді-гін, оның ауа ағыны және қүстар арқылы тарайтынын көрсетіп
отыр.
Климаттың өзгеруі, атмосфераға жылыжай газдары шыға-рындыларының араласуы мамандардың болжамы бойынша, көптеген экожүйедегі түр-тұқымдар құрамыиың өзгерісіне эке-леді. Ал, осының әсерінен бір түрлердің саны қысқарып, екін-шісінің саны артуы ғажап емес.
Ауыл шаруашылыгында жаңа сорттардың енгізілуі, мэсе-лен, бидай мен күріш дақылдарының Азия мен Орталық Шыгыста өсірілуі Түркия, Иран, Ирак, Ауганстанда және езге елдерде генетикалык банктердің жогалуына әкеліп ұрындырады.
Әр алуандылық түр-тұқымынын жоғалуы, тіршілік ресурс-тары ретііще адамның жайлы өмір сүруіне жоне оның жер бетіндегі тіршілігіне төнген ғаламдык қатер деуге болады. Бірақта, халықара^іық ғаламдық биологиялық проблемалар шеңберіндегі 1986-1996 жж. зерттсулердің нәтижесі экожүйенің биоэралуандылығы мен олардың әрекетіне тікелей байланыста болмайды. Экожүйе тұрақтылығынын бұзылуы биоэралуанды-лықтың азаюынан болуы мүмкін. Өйткені, әлеуетгі биоэралуан-дылықтың нақты еместігімен ерекшеленуі мүмкін.
Басқа сөзбен айтқанда, қазіргі сэтте басым болып көрінбей, орта жағдайының өзгеруі кезінде басымды бола алды. Био-әралуандылықты жоғалтқан жаідайда экожүйенің эрекетіне қалай көрінетінін қазір болжауға болмайды. Мұндай жоғалтып алу ісінің жаш а жайлы болмайтынын мамандар айтып жатыр.
Биоәралуандылықты сақтау жөніндегі шаралар. Эколо-гиялық өнегеліліктің принциптерінен мына гөмендегіні атауға болады: эрбір келер үрпақтың өткендегідей осындай биоэр-алуандылыққа толық құқы бар.
Биоәралуандылықты тұрақты пайдалану мен сақтауға бағытталған шаралардың төрт түрі жасалуда.
Ерекше мекендейтін ортаны корғау - үлттық саябақтар,
биосфералық қорықтар мен өзге қоргалатын зоналар құру.
Жеке түрлер мен организм топтарын шамадан тыс пай-
даланудан корғау.
Түрлер рстінде ботаникалық бақтарда немесе гено-
фондта (теккорда) гендерді банкте сақтау.
4. Қоршаган ортаның ластануын кысқарту.
Биоәралуандылықты сақіаудың маңызды қүрылымының
бірі - халықаралық ұлттық бағдарламалар мен шараны жүзеге асыруға бағытталған конвенцияны жасау болып табылады. Әзір-
ге бүл шаралардың барлығы да жетімсіз екендігін мойындайды, сонымен қатар ғаламдық колемдегі гүрлердің жоғалу процестері жүріп жатыр.
153 мемлекет қабылдаған биоәралуандылық бопынша кон-венция ахуалдың асқынганын корсетеді. Түрлі мемлекеттер арасындагы мүдделер қайшылығының келісуі бойынша болған үзақ эрекепің нэтижесі деп бағалаута болады.
Халықаралық ОІУЕКБІТАЗ багдарламасы бүгінгі тавдагы биоэралуандылықтың мониторингін және оның түгендеуін жүр-гізуді іске асыруды үйғарып отыр. Экожүйенін түлғалық жэне иерархиялық деңгейін есепке ала отырып, учаскілерді таңдау жүмыстары жүруде. Онда жердің экологиялық аймағы мен түрлі биогеографиялық жақтары көрсетілетін болады. 20 жылға есеп-телген биологиялық жэне ландшафтық әр алуандылық панеу-ропалық стратегиясы (1995) теңіз экожұйесі мен оның жоғалып кетуіне басты назар аударып отыр.
Осы шаралардың тиімділігі қандай болатыны әзірге түсі-
ніксіз.
2.5. XXI ғасырдың артықшылықтары мен ғаламдық экологиялық проблемалары
БҮҮ Бас ассамблеясыньщ 1997 ж. маусымда Нью-Йоркте болган арнаулы сессиясы қоршаған ортаны дамыту бойынша Рио-де-Жанейрода өткен БҰ¥ 2-конферснциясынан кейінгі 5 жыл ішіндегі жүмыстың қорытындысын шыгарды. Түрақты даму түсінігінің элі де болса тұтас аныкталып, белгіленбегені аталып өтгі.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың ғаламдық қорытын-дысын шығарған кезде қайыршылықта тұратын адамдар үле-сінің кысқаруына қарамастан көптеген елдерде кедейленудің тамыры терендеп, экономикалық жағдайдың нашарлап, қайыр-шылық белдеуіндегі адам санының артып отырғаны айтылды.
Өткен бірнеше ондаған жылдар ішінде жердегі алғашкы мэде-нист пен әрбір экожүйенің зандылығы көп жағдайларда адам эрекетінен бүтіндей толық бүзылып отыр.
Сессияда ғаламдық экодинамиканы сипаттайтын келесі аспекті анықталды: түщы су, атмосфера, қалдық, радиоактивті қалдық, мұхит пен теңіздер, ауыл және орман шаруашылығы, энергетика, келік, шөлге айналу мен қүрғақшылық, биоәрал-уандылық, туризм, шағын аралдардағы дамушы елдер, табиғи кедейлену, техноіенді апаггар. Осы проблемалар бойынша істің ахуалы төмендегідей:
Тұщы су — жоғары артықшылықтағы проблема. Ғаламдық көлемде су ресурстары жеткілікті. Бірінші кезекте дамушы слдердегі судың сапасы мен жетімсіздігі асқынган проблемамен байланысты. 1950 ж. басіап судың элемдік тұтыиуы 1960 ж. екі есеге дейін кебейді. 1990 ж. бастап судың элемдік түтынуы 4138 км3~қа жеіті, судғл ең көп түтынатын Азия қүрлығы болып отыр. Оның артынан Солтүстік Америка мен Еуропа, Африка-ның 28 еліпде мекендейтін 338 млн адам судың тапшылыгын көруде. Ғаламдық көлемде дамушы елдердсгі 1 млрд адам су-дың тапшылық жагдайында күн кешуде. 1,7 млрд адам гене-тикалық-санитарлық нашар ахуалмен байланысты өмір суруде. Судың 70-90% ауыл шаруашылыкының қажетіне жүмсаладьг (дамушы елдерде 39%).
Батыс Азия мен Африканың бірқатар аймақтарында суды тиімді пайдаяану өте маңызды. Судың тапшылыгымен орай, бүл аймақңа тән сипат -■ оиъщ көп мөлшерде булануы болып отыр.
Көптеген мэселелердің ішінде үлкен калаларды сумен қам-тамасыз ету трансшекаралық проблемалар мен мүмкін болатын даулы жагдайды шешу жолдары тү_р.
Жер асты мен үстіндегі су көздерін бейберекет пайдалану салдарынан су деңгейінің түсіп кетуімен, су көздерінің түзда-нып, бүзылуымен байланысты қиындықтар туындап жатыр.
Мухиттар мен теңіздер. Қоршаган теңіз оргасын қорғау мен балык корының сарқылуынан асқынған проблсмалар жина-лып отыр.
I
56 ♦ 2-тарау. Экологияның галамдық проблемалары
Теңіз кәсіпшілігінің экономикалық көрінісіне кажетті талдау жасайтын, теңіз арасының ахуалы жайыида ақпарагтар керек.
Әлемдік мүхиттардың жағасьшдағы аймактардың проблема-лары артықшылықты деп есептелуде, өйткені олар антропогенді ластану эсерлеріне үнемі ұшырап отыр. Мамандардың багалауы бойынша казір шамамен жағалаудағы ұш аймақ жоғары дэреже-лі тозу тэуекелдігіне ұшырауда.
Мэселен, Батыс Азия мен Кариб аймағында кеме қатынасы-нан ластанудың қаупі тоніп түр. Балтық аймагында эвтрофи-кация қаупі бар.
Ауыл және орман шаруашылыгы. Тыңайтқыштарды қолдан-ған сайын эр гектардан ғаламдық орташа түсім кеміп барады, эрине, азық-түлік өндірісіндегі бұл жағдай үлкен алаңдатушы-лык тудырып отыр. Азық ресурстарын теңдей бөлмеу сақталып отыр. Соған қарамастан жан басына шакқанда азық түтыну дамушы елдерде 13%, дамыган елдерде 10% өсіп, оның қүнар-лығы батыс елдерімен салыстырғанда 75%-ті құрайды.
Энергетика. Энергияға деген қажеттілік элемде артып отыр. Энергияның орташа жылдық дамуы 1970-1997 жж. 2,3% болды. Дамушы елдердің үлес салмағы осы кезең ішінде 14-тен 30%-ке дейін артты. Жылдың орташа ғаламдыққа қатысты энергияны тұтыну өсімі өнімнің бірлігіне шаққанда энергия шығысы аза-йып отыр. 2010 ж. халықтың 10 млрд-қа дейін өсуін есепке ала отырып, энергия өндіруді жоқ дегенде 4 есеге көбейту, ал даму-шы елдерде - 10 есеге арттьлру керек.
Өсіп отырган түтынуды орны толмайтын энергия кездері есебі арқылы қанагатгандыруға тура келеді. Ал, бүл атмосфе-раға көміртегі диоксидінің шығарындыларының кебеюіне әкеліп соқтырады.
Энергия үнемдеуші технологияны енгізу бойынша көшбас-шылық дамыған елдерде болады. Сондықтан жер қойнынан алы-натын отындар энергияның басты көзі болып отырады.
Басты міндет - энергияны пайдалану мен экономикалық өсу арасын элсіздендіру, элемдік энергия өндіруді декарбонизация-лауға үмтылу және дамушы елдерге технологияны беру.
Көлік. Жол көлігінің ғаламдық орташа өсуі 1980-1993 жыл-дар аралығында 50%-ке жетті, Көлікті дамыту ісі энергияны же-тілдіру мен үнемдеудегі қозғағыштардың (двигатель) ықпалы-мен көліктің артуы мысал болады. 2015 жылга таяу көліктің ауаны ластауы атмосферада 3 ссеге артады.
Атмосфера. Климат өзгерісін зерттеуде басты назар жылы-жай газдарының шыгарындыларын қысқартудын өзекті проблс-масында болып отыр.
Баршаға мэлім көміртегініц диоксиді, метан мен азот шала тотығының июғырлануы ендірісті дамытуга дейінгі кезеңмен салыстырғанда екі есеге өсіп отыр. 2010 жылға дейін осы қар-қын сақтала берсе галамшардағы температура 3°С жоғарылап, әлемдік мүхит деңгейінің кетерілуін тудырады (түрлі бағамдар бойынша 0,3-1 м-гедейін).
Климаттың өзгеруі жөніндегі конвенцияға сәйкес (Рио-де-Жанейро, 1992 ж.) 2000 ж. жылыжай газдарының антропогенді шьнарындыларының эмиссиясын 1990 жылгы деңгейге 6 Гт жылда (оның ішінде көміртегі диоксиді - 60%, метан - 23%) қшіыптастыру қажет. Негізгі ластайтындар АҚШ (22%) пен КСРО (19%). 1995 жылы климат бойынша Берлиндегі конферен-цияға қатысушылар бүл міндеттемелердіц жетшсіздігін мойын-дады, ал 1997 жылы климат бойынша Киотода өткен конферен-цияда бү_л мэселе қайта каралды. Бүгіигі күнге дейін — Буэнос-Айресте 1998 ж. өткен 3-конференцияда бүл мэселе түпкілікті шешілген жоқ. АҚШ 2008 жылға дейін шығарындыларды қыс-қартып, 1990 жылғы деңгейге жетпекші. Бірақта, шыгарындылар күн санап артып отыр. 1996 жылы (наурыз айында- 1 жылға есеп-тегенде) Канадада шығарындылар 13%, Жапонияда 20% осіп отыр. Оңтүстік Азия елдері 1990 жылмен саіыстырғаіада 2005 жылы шығарындыларды 20%-ке қысқартуды талап етуде. Назарда алы-нып отырған мәселе — көмір қышқыл газы шығарындыларының мемлекетгср арасыида бірдей бөлінбеуі болып отыр. 1998 жылы жан басына шаққанда көмір қышқыл іазы АҚШ-та 5,4 т, Анг-лияда - 2,5 т, Аргентинада - 1 т, Үндістанда - 0,3 т-дан келді.
Осы проблеманы шешудің тағы бір жолдары нарықтық қатынасты енгізу жүйесі болып отыр. Климат бойынша Киотода өткен (1995 ж.) 2-конференцияның хаттамасыида келесі мэселе-лер каралды:
көміртегі диоксидін елдер арасындағы эмиссиясын бөлу
бойынша бірлескен жобаларды іске асыру;
эмиссия квотасына сауда (резервтері бар елдер үшін);
таза даму.
Токсиканттар. Химиялық қауіпсіздік бойынша мемлекет-аралық Форум жэне қоршаған ортаның ластану проблемасын шешу кезінде токсиканттарды ақыл-парасатпен басқару бойын-ша ведомствоаралық бағдарлама құрылды.
Маңызды мэселенің бірі - улы компоненттердің шығарын-дыларымен атмосфераны ластайтын болса, сол заттектерді өнді-руиіілер жауапты болып табылады. Сонымен қатар, экология-лық жагынан қауіпсіз технологияларды беру ісін жеделдсту керек екендігі айтылды.
Қалдыцтар. Муниципалды қалдықтар өсіп отыр. Экономи-калық ынтымақтасу жэне даму ұйымдарының (ОЕСО) елдерінде 1980-1992 жж. ішінде тамақ өнімдерін салатын, орайтындарды енгізу - 42%-ке артып отыр. Оның үстіне экономикалық өсу мен халықтың жан басына шақканда тұрғын үй алаңының өсуі айтарлықтай себепші болуда.
Қауіпті қалдықтар назарға ерекше алынып отыр. Сонымен катар, олардың қайтадан өнделуі жағымды шаралардын бас-тамасы гана.
Ресейлік мамандардың пікірі бойынша калдықтардың қа-терлі ахуалдарына бірінші дәрежелі жағдай ретінде көңіл бөлініп отыр.
Б¥¥-ның сессиясында радиоактивті қалдықтардыц қауіпсіз жерде сақталуы мен оған жауапты елдердің жауапкершілігін арттыруға жете көңіл бөлінді.
Жер үсті және тұрақты ауыл шаруашыпы&ы. Бүл саланың міндеті: топырақтың өнімділігін сақтап, оның нашарлап тозуына
жол бермеу жэне ауыл шаруашылығына тұрақты жағдай жасау. Өсіресе, Африка мен Батыс Азия аймақтарында осы мэселенің шешімі олардагы азык-түлік қауіпсіздігінің бірден-бір кепілі болмақшы. Бүл мэселені шешу үшін алдымен қаржылай көмек керек.
Қүртқшылыц және шолге апналу. Шөлге айналумен күрес бойынша Конвенцияның жэне сессияның құжатгарында шара-лар белгіленді (1997).
Биоәршіуандылың. Коңвенциямың эр алуандылық бойынша басты мақсаты белгіленді: биоәралуандылықты сақтау және тең күқыкты түрде пайдалаііу.
Туризм. Экологиялық жоне заңды түрдегі шаралардың ма-ңызымен дамушы елдерге туристік өндіріс саласын дамытуға халықаралық түрғыда көмек көрсеіу. Сонымен қатар, іуризмнің қоршаған ортага тигізетін келеңсіз жағдайларын шсктеу.
Табиаат апаттары. Дүниежүзілік табиғат апаты бойынша (1994) конференцияның қүжаттарында шаралар карастырылган. Табигат апаттарының қиратып, бүлдіру салдарынан және оның зардаитарынан болатын жағдайга дамушы елдердің назарын аудару. Алдын ала хабар беретін қүралдары жоқ слдердің бүл істе мүқият боліандары жен.
Техногенді апаттар. Басты міндет — зардаптарды жою бойынша халықаралық ынтымақтастықты кеңейту.
Ормансыздаидыру. ҚОДК-92 (қоршасан орта және даму бойынша конференция) арнаулы қүжаттарында ғаламдық ке-лемде жер бетіндегі ормандарды калпына келтірудің қажеттілігі аталган.
Орман жөніндегі конвеиция элі қабылданған жоқ. Әзірге Халыкаралық хатгама гана бар. Онда ормандарды тиімді пай-далану мен қоргауды камтамасыз ету бойынша шаралар қарас-тырылган.
1980—1990 жж. ішінде дамушы елдердегі орман алқапгары анағұрлым қысқарып кетті. Шамадан тыс қысқарған тропикалық
ормандар көлемі Латын Америкасында, Кариб бассейінінде, Африка, Азия жоне Тынық мүхит аймагыңда тіркеліп отыр. Батыс Азияда ормандарды отау топырақтың тозуына, Африкада - су тасқынына экеліп отыр. Соның салдарынан атмосферадағы оттегі шоғырлануының кемуіне көптеген мамандар түсіністік-пен қарамайды. Айтуына қарағанда тіршілік биосферасында атмосферадағы оттегінің мөлшері кемімейді - деген түжырым жасайды. Егер барлық өсімдіктер жер бетінен кеиет жойылып кетсе, онда 10 мың жылда бірнеше есе азайып кеткен болар еді. Ағаштарды кесу мен орман өртгері оттсгінін шоғырлануына галамдық көлемде жэие оның азаюына эсер етпеуде.
Батыс Еуропада, Солтүстік Америкадағы өткен ғасырлар-дағы, эзірге кейбір жағымсыздыққа қарамастан, қьшіқылды жа-уынның жиі жауатынын айтпағанда орман көлемі сол калпында сакталып түр, ал Ресейде орман көлемі қысқаруда.
Өндіріс құрылымы жэне түтыну. Бүл саланың езгеру мақсаттары XXI ғасырдаіы күн тэртібі құжатында қалып-тастырылған. Басгы міндет - түракты түрдсгі түтыну өндірісіи қүру болып табылады.
Бүл құрылымның ғаламдасуына байланысты үкімет маңыз-ды рөл аткаруы тиіс. Атап айтқанда, нарықтық экономикага байланысгы сәтсіз жақтарды, өндіріс пен түтынуды заман талабына сай үйлестіре реттеп, халықаралык ынтымақтастықты дамытып отыру абзал. Осы екі аспектінін аясындағы тұтынудың қалыпты негізін түсіну өте маңызды. Мэліметтерді жинауды үйлестіре отырып жаксарту, экологиялық маркетингті жылдам-дату. Сонымен қатар, аудит пен сертификацияны дамытудың да маңызы бар. Іс-тәжірибедегі шаралары үшін өндірістің түрақты түтыну құрылымын белгілеу, біртіндеп түтыну стратегиясын меңгеруге ауысу маңызды. Мэселен, экономиканың мына сала-лары: энергетика, келік, ауыл жэне орман шаруашылығы, қал-дықтар, су шаруашылығы. Бұл үшін энергияны өндірісте тиімді түлынудың міндетті стандартын қабылдау қажет. Түрлі өнім
өндірісіне, энергия нсмесе көміртегі бар түрлі жанармайларға экология салығын енгізу, экологиялық таза өнім өндірісіне эколо-гиялык субсидиялар қолдану, шығарыіідылардың қосындыларын кысқаріу максатымен бірлескен эрекеітерді пайдалану т.б.
ҚОДК-92 (1992 ж.) қабылданған XXI гасырдаіы күн тәр-тібі маңызды қүжаты 100-ден астам ғаламдық эр алуан бағдар-ламаны қамтиды: қайыршылық пен аштықты жоюдан бастап, табиғатты қоргау проблемасын шешудегі қоғамның рөлін кү-шейтуге дейіи қарастырылған.
Күн тэртібі... түрақты дамудың жетістіктері бойынша эрекет бағдарламасының негізін сагіушы ретінде көрінеді. Онда барлық елдердің түрақты дамуы үшін қажстті жагдайдың бар-лығы қалыптасқан жэне ең бастысы - табиги қорлар мен таби-ғатқа деген аялы қатынас. Өте тиімді жэне әділ экономиканы халықаральгк жағымды жағдайды жасау қүралы ретінде қалып-тастыру қажет. Әлемнің кейбір бөліктерінде түл^ыну деңгейінің өте жоғары екендігі белгілі. Ал, бұл қоршаған ортаға ауыр салмақ салады. Осы жағдайда адамзатгың көп белігінің, түтыну-шылардың негізгі қажеітіліктсрі қанағатгандырылмаған күйде қалып отыр.
Өте кедсй адамдар өзінің тамаққа деген тұтынуын қанагат-тандыра алмайды, медициналық қызмет керсеіуге, тұрғын үй мен білім алуға шамалары жоқ. Тұтыну кұрылымдарының ке-шснді стратегиясын өзгергу, кедей адамдардың негізгі талапта-рын және қажеттерін бір жерге шоғырландырып, калдық дең-гейін томендету, өндіріс процесінде органикалық ресурсгарды пайдалану ісін жүзеге асыру керек. Қазіргі экономикалық есу тұжырымдамасына жэне гүлдеиу мен байлықтың жаңа түжыры-мына деген қажеггілікті табиғи шектеулі қорлардан, азырақ тэуелді өмірдің жоғары калыптары жіберетін және адамзатқа берсрі мол жердің қабілеттілігі мен үлкен үйлесімділікпен гіршілік егу жақтарына талдау жасау қажет.
XXI ғасырдағы күн тәртібі 2000 ж, дамушы елдерге эко-логиялык багыттағы көмек көрсету үшін Б¥Ү-ның алға қойган жалиы үлттық өнімнің 0,7% бөлу мәселесін шешуге дамыған елдерді шақырды.
Тұтыну мен өндірістің күрылымдарын өзгертудің түрлі түжырымдамасы ұсынылды. Сондай біреуінін мәні — эко-тиімділікте - яғни, (оның ішінде экономикалық) тұтыну қорларын жэне қоршаған ортаны ластау мен қалдықтарды ке-міту мақсатымен - энергетикалык жэне шикізат қорларын пай-даланудың ең жоғары шамадағы тиімділігінде. Басқа - экоке-ңістік тұжырымдамасының негізіне - қажетті мөлшерде салын-ған энергия, су, аймақтары жонс орны толмайтын табиги қорлар, міне осылар қалыпты дамуды бұзбай пайдалануы мүмкін бола-тындарға жатқызылады. Қоршаған орта бір жагынан шайынды қалдықтар, өзге жағынан қорлардың кайнар көздсрі іспетті. Осы функцияларды орындау қоршаған ортаның ластануы мен нашар-лауына байланысты шектеу кояды. Экокеңістік тұжырымдамасы мына мағынада динамикалы болып табылады: ондіріс пен тұтыну жүйесін реструктуризациялау жэне тиімді технологияны пайдалану кезінде оларды іске асыру жағдайы оңтайлы болады. Экокеңісгік ұғымын енгізу адамдардың қажеттілігімен және қоршаған ортаның функцияларына әсер етумен, тіпті тұтыну мен ластауға қүқықты бөлудің негізін салумен байланысты элемдік тұтыну мен ендірістің жоғарғы шегі мен параметрлерін анықтауға імүмкіндік береді. Осы түжырымдаманың жақтаушы-лары экологиялық салықты қолдап жиі шыгуда жоне ластану-дың деңгейі іуралы шарт жүйесінің қатынасы жағында. Қа-льшты дамудың жетістіктері үшін стратегиялык жагынан келу эр түрлі болуы керек жонс қоршаған ортаның шынайы құры-лымы мен адамдардың озара эрекетінің күрделілігіне сәйкес болғаны жөн. Сонымеи қатар, стратегиялық дамудың үш түрін үсынады, олар бір мезгілде бірдей іске асырылуы кажет.
Бірінші - шаруашылыцпен айналысатын адамның жердің жаратылыс биоталарымен жзне табиги тепе-тең жүйесімен өзара әрекет стратегиясы.
Оның соңғы мақсаты ш ортасывда мекендейтін биология-лык эр алуандылықтыд түрлерін сақтап калу болып табылады. Экологиялық қауіпсіздіктің түсінігі табиғи экожүйенің дамуьша қолайлы жағдайды туғызуды қамтамасыз ету керек. Экология-лық кауіпсіздікті мынадай жағдайда қамтамасыз етуге болады -табиғи биотолардың мүмкін болатын ауытқу зонасының шама-сын шектеу кезінде ғана. Осы стратегияның қабылдануы осы шамада тұтынудың осуін, өзін-өзі піектеуге алып келеді. Ол жаңа жерді мгеру жэне табиғи биотаның калғанын қысқарту есебінен қандай өсімнің болатындығымен анықталады.
Екінші — шаруашылыцпен айналысатын адсшның оның қо-ректік қажетін цамтамасыз ететін жасанды тепе-теңдіктің антропогенді экожүйемен өзара әрекет стратегиясы.
Сондай-ақ ауыл шаруашылыгы мен қорсктік азық ендіру бойынша басқа қызмет түрлері де бар. Жердің табиғи биота-сының сакталуының дәрежесі адамды қоректік азықпен қам-тамасыз ету мақсатымен колданатын тиімді технологияның стратегиясына толықтай тэуелді.
Үшінші - шаруашылъщпен айналысатын адамның (өндіріс-тің) жасанды ортаның экожүйесімен өзара әрекет стра-тегиясы. Соңғысы - бүл қала мен басқа елді мекендер, осы жер-лерге тұрмыстық, демалыс жэне инфрақүрылымды объектілер орналасқан. Биоэралуандылықты сактау міндеті мүлдай жүйеде қарастырылмаған, маңыздысы - адамнын тіршілік етуі үшін маңызы бар түрлі ортаны, коммуникациялар мен күрылысты, ғимарагтарды сактау жэне адамдардың денсаулығын қамта-масыз ету.
БУ¥ (Ныо-Йорк, 1997) Бас ассамблеясьшың сессиясында тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың нақты талдануы көрсеткендей, әзірге басты мэселені шешуге мүмкіндік бар.
Келесі жүз жылдықта шынайы гурақты дамуды камтамасыз етудің басш мэселелері шешілді:
аштық пен қайыршылықты жою бойынша іс-тәжірибелік
шараларды жүзеге асыру;
дамыған және дамушы елдердегі өмір сүру деңгейінің
шішақтығын жақындастыру;
галамдық көлемде қоршаған ортаға антропогенді қы-
сымды әлсірету үшіп қаржы мен онын жолын табу.
Басқа сезбен айтқанда, элемнін ғаламдық экологиялық апатқа қарай жылжуыи болдырмау мүмкіндігі эзірге болмай тұр.
XXI гасырдағы күн тэртібінде ары қарай жүзеіе асыру бойынша эрекет баі дарламасы кабылданды.
Бақылау сұрақтары
Табиғи қорлардың негізгі түрлерінің сарқылу шегі қан-
дай?
Жердегі климат жылуының көріну себептерін атаңыз?
Озон кабатының бұзылуының басты себептерін атаңыз.
Биоәралуандылықты сақтауга бағытгалған негізгі ша-
раларды атаңыз.
5. Ғаламдық экология проблемалары мен XXI ғасырдың
артықшылыгын атаңыз. -
3. экологиялық
ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУДЫҢ экологиялық-ЭКОНОМИКАЛЫК СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Рим клубы
Адам галамшарда қуатты фактор. Енді ол осы ғаламшардағы сң ақылды жэне сезімтал тіршілік иесі болуы қажет. Өйткені ол парасат иесі - адам ретівде табиғаттың тағдыры үшін өзінің жауаикершілігін түсінуі тиіс. Ғаламшардың болашағы енді өзі-нің қуаттылығын қалай жүмсайтынымсн, оның коршаған таби-ғат тынысын терең сезіне алатындығымен байланысты.
Өндіріс оркениетінің дамуына ғана бағытталған сипаты тұ-тыну үшін болса, онда ол талан-таражға салудың барып түрған ессіздігі болып табылады. Сонымен қатар, табиғат қорларының саркылуының өзі кылмыспен парапар ерекше жағдай болып отыр.
Әлеумеітік теорияда - экотехника, экодаму, экобілім, эко-логиялық тзрбие мен мэдениетт.б. багыты маңызды орын алуда. Көріп отырғанымыздай, адам қызметінің біршама болігін элеу-меттік-экономикалық проблемалар қүрайды, сондықіан да қо-гамның экономикалық тіршілігін экологияландыру жагы айрық-ша маңызды. Алғаш рет ғылым ретінде әлеуметтік экологияның жарыкка шығуы 1972-1974 жж. Рим клубындағы баяндамалар болды. Алдымен онда табиғат процестерін жэне әлеуметгік экономикалык дамудың тенденциясын зерттеу бойынша мате-
матикалык еліктеу эдісі қолданылды. Америка ғалымы Джим Форрестердің Әлемдік экономика кітабында ғаламдық көнте-ген компонентгер процестеріне динамикалық еліктеу үлгісімен болжамдар берілді.
Егер откендегі болжамдар оптимистік сипатқа ие болса, экологиялық заттарды есепке ала отырып, жасалған ғаламдьщ болжам пессимистік түрғыда болып отыр. XXI ғасырдың орта-сына таман барлық минералды шикізат қорлары таусылып бітеді, қоршаган орта шектен тыс ластанады. Рим клубының тапсырысы бойьшша Д. Медоуздың жетекшілігімен Пределы роста (1972), М. Месарович пен Э. Пестелдің Человечество у поворотного гтункта (1974), Дж. Форрестер құрастырған еңбек-терде негізінен болжамды дэлелдейді. Алыс болашақта емес, нақты осы уақыт ішінде өркениеттің ақырғы заманы болады де-ген суык болжам алғаш рет айтылды. Сондықтан болар, таи қа-зіргі проблеманы зерпейтін сол саланың біліміне деген қажет-тілік туындап, ғаламдық апатты болдырмау жолдары белгіленуде.
Қоршаған ортаның ерскшеліктерімен адамдық қоғамныц бірлесу мүмкіндігінің рөліи зерттейтін сала — әлеуметтік экология болды. Солай болғандықтан, адамның кызметі озінің сан қыр-лылығымен ерекшеленеді, мейлі ол жалпы теориялық мәселелер болсын жэне әлеуметгік экология болсын, одан белініп мына бөлімдер шыкты: адам экологшюы, инжснерлік экология, гео-экология, урбоэкология, ауыл шаруашылық экологиясы және т.б.
1968 жылы халықаралык беделге ие болган укіметтік емес ұйым - Рим клубы қүрылган болатын. Оның мүшелері -ғаламдьщ экологиялық-экономикалық дагдарысты болдырмау үшін қажетті шаралар туралы, элемдік бірлестіктерге пайымдау-ларын үсыну мен жақын болашақтың болжауын құруды алдарына мақсат етіп қойып отыр. Алғаш рег олар компьютер-лік жүйелі талдаудың негізінде жэне көп деңгейлі иерархиялык жүйе геориясының, галамдық динамиканың экономикалық бірліктегі техникалық, элеуметтік жэне экологиялық жүйенің математикалық үлгісін жасауға эрекеттенді.
1971 ж. Дж.Форрестер Мировая динамика кітабында элемдік дамудың мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz