Мектепке дейінгі тұтығатын балаларда коммуникативті сөйлеу тілін қалыптастыру
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың негізі
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ.ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың негізі
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ.ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тұтықпа бұл сөйлеу аппаратының әр түрлі бөліктерінде болатын тырысулардан туындайтын сөйлеудің бірқалыптылығының, ырғағының, темпінің бұзылуы.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2-6 жас) пайда болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И. Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов, И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады (И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың табиғатына, деңгейіне сонымен қатар ба-ланың өзінің ақаулығына кеңіл аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар түтықпа балаларда әр түрлі деңгейде психика-лық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А. Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б). Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерек-шеліктерін тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев). оларды психологиялық ерек-шеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға) көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И. Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу – балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы және пайда болу себептерінің әр-түрлілігімен күрделі симптомды жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып тұратындығын дәлелденді деуге болады.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2-6 жас) пайда болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И. Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов, И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады (И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың табиғатына, деңгейіне сонымен қатар ба-ланың өзінің ақаулығына кеңіл аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар түтықпа балаларда әр түрлі деңгейде психика-лық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А. Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б). Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерек-шеліктерін тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев). оларды психологиялық ерек-шеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға) көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И. Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу – балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы және пайда болу себептерінің әр-түрлілігімен күрделі симптомды жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып тұратындығын дәлелденді деуге болады.
1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 - 2020 годы. – Астана, 2010.
2. Закон Республики Казахстан «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» за № 343 – 2 от 11.07.2002 года
3. Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан» за № 39-ІІІ от 13.04.2007 года.
4. Абелева И. Ю. и др. В помощь взрослым заикающимся. – М., 1969.
5. Андронова Л.З. Как лечить заикание. – М., 1993.
6. Андронова Л.З. Комплексная система устойчивой нормализации речи заикающихся. – М., 1990.
7. Аникеева Н.П. Игра в педагогическом процессе. – Новосибирск, 1989.
8. Аникеева Н.П. Педагогика и психология игры. – М., 1986.
9. Асатиани Н. М. Заикание у взрослых // Заикание / Под ред. Н. А. Власовой, К. П. Беккера. – М., 1983. - С. 180-221.
10. Белякова Л.И., Матанова В., Саитбаева Э.Р. Особенности языковой системы заикающихся дошкольников // Теория и практика коррекционного обучения дошкольников с речевыми нарушениями. – М., 1991.
11. Богомолова Н.Н. Ситуационно - ролевая игра, как активный метод социально - психологической подготовки // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. – Москва - МГУ, 1977. - С. 180 - 205.
12. Бодалев А. А. Психология общения. – Москва-Воронеж, 1996.
13. Виноградова М.А. Формирование навыков речевого общения у заикающихся дошкольников: Учебно-методическое пособие для логопедов. – СПб.: КАРО, 2006 – 128с. (Серия «Коррекционная педагогика»).
14. Власова Н.А. Логопедическая работа с заикающимися дошкольниками. – М., 1959.
15. Волкова Г.А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников: Кн. для логопеда. – М., «Просвещение», 1983.
16. Волкова Г. А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников. Книга для логопедов: 2-е изд., доп. и перераб. – СПб.: Детство-1 Пресс, 2003.
17. Волкова Г. А. Логопедическая ритмика. Учебник для ВУЗов. – М.: Владос, 2003.
18. Волкова Г.А., Панасюк А.Ю. Исследование личностных характеристик детей дошкольного возраста «тест-конфликтом» // Дефектология. 1979. № 6.
19. Воспитание и обучение детей с расстройствами речи / Под ред. С. С. Ляпидевского, В. И. Селиверстова. — М., 1968.
20. Вуарен Н., Что такое игра? // Культура, 1982., 4.
21. Выгодская И. Г. и др. Устранение заикания у дошкольников в игре. – М., 1984.
22. Гадасина Л. Я. Дидактические игры в работе логопеда - Актуальные проблемы логопатологии: исследования и коррекция. Материалы научно-практической конференции на тему - Диагностика и коррекция речевых нарушений: исторические традиции и пути совершенствования, – СПб, 2001.
23. Горелов И.П., Седов К.Ф. Основы психолингвитстики. – М., 1998.
24. Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.
25. Заикание / Под ред. П. А. Власовой, К. П. Беккера. –М., 1983.
26. Запорожец А.В., Маркова Т.А., Игра и её роль в развитии ребенка дошкольного возраста. – М., 1978.
27. Карпова Н.Л. Основы личностно-направленной логопсихотерапии, – М., 1997.
28. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. Издание 2-е – М., 1994
29. К о в ш и к о в В. А. Специфика заикания при различных нервно-психических расстройствах // Педагогические пути устранения речевых нарушений у детей. – Л., 1976. С. 4—25.
30. Лендрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений, – М., 1994.
31. Луначарский А.В., Вместо введения // Игра. – Петроград, 1918, 1.
32. Менг к. Коммуникативно-речевая деятельность старших дошкольников в ситуативной обусловленности // Психолингвистика. – М., 1984.
33. Миронова С.А. Исправление заикания у дошкольников в процессе обучения, кн. Преодоление заикания у дошкольников под ред. Левиной Р.Е.,
– М., 1975.
34. Намазбаева Ж.И., Сарсенбаева Л.О. Особенности психофизического развития детей с особыми потребностями. Алматы, 1999.
35. Обучение и воспитание заикающихся дошкольников. Программы для специальных дошкольных учреждений. – М., 1983.
36. Основы теории и практики логопедии / Под ред. Р. Е. Левиной. — М., 1968.
37. Оценка нужд сообщества. Проект «Развитие новых социальных услуг детям с ограниченными возможностями и их семьям в РК» / Под ред. Р.А.Сулейменова. – Алматы, САТР, 2007 г.
38. Парамонова Л.Г. Логопедия для всех. – СПб: Питер, 2004.
39. Преодоление заикания у дошкольников. Под ред. Р.Е.Левиной. – М., «Педагогика», 1975.
40. Психотерапия в дефектологии // Под ред. Н. П. Вайзмана, М., 1992.
41. Расстройства речи у детей и подростков // Под ред. С. С. Ляпидевского. – М., 1969.
42. Рау Е.Ю. Ситуационный феномен заикания и его преодоление // Расстройства речи, клинические проявления и методы коррекции. – СПб., 1994.
43. Рау Е.Ю. Роль игровой психотерапии в устранении заикания у дошкольников, сб. Психотерапия в дефектологии, – М. 1997.
44. Садовникова Е.Н., Рау Е.Ю. Логопсихотерапевтический подход при диагностике заикания у детей дошкольного возраста, материалы межвузовской конференции, сб. тезисов Проблемы детской речи, – СПб., 1996.
45. С е л и в с р с т о в В. И. Заикание у детей. — М., 1979.
46. Селивёрстов В.И. “Заикание у детей, психокоррекционные и дидактические основы логопедических занятий.” Издание 3-е. – М., 1994.
47. Спиваковская А.С. Игра - это интересно. – М. 1981.
48. Столович Л.Н., Искусство и игра // Эстетика, – М., Знание, 1987.
49. Супрун А.Е. Лекции по теории речевой деятельности . – Минск, 1996.
50. Терский В.Н., Игра. Творчество. Жизнь, – М., 1966.
51. Усова А.П. Игра, – М., 1962.
52. Устименко В.Ф., Место и роль игрового феномена в культуре // Филосовские науки, – М., 1980., 2, С. 69 - 77.
53. Хватцев М. Е. Логопедия. — М., 1969.
54. Ч е в е л е в а Н. А. Исправление речи у заикающихся дошкольников. М., 1965.
55. Чевелева Н. А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения.
– М., 1978.
56. Шипицына Л.М., Защиринская О.В., Воронова А.П,, Нилова Т.А. Азбука общения (основы коммуникации). – СПб., 1996.
57. Шмаков С.А., Игры учащихся - феномен культуры, – М., Новая школа, 1994.
58. Шкловский В. М. Психотерапия в комплексной системе лечения логоневрозов // Руководство по психотерапии / Под ред. В. Е. Рожнова. М., 1974.
59. Цвынтарный В.В. Радость правильно говорить. – М., 2002.
60. Эльконин Д.Б., Психологические игры. – М., 1978.
61. Эпштейн Н.П., Игра в жизни и искусстве // Советская драматургия. – М., 1982. 2.
62. Ястребова -А. В. Коррекция заикания у учащихся общеобразовательной школы. – М., 1980.
2. Закон Республики Казахстан «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» за № 343 – 2 от 11.07.2002 года
3. Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан» за № 39-ІІІ от 13.04.2007 года.
4. Абелева И. Ю. и др. В помощь взрослым заикающимся. – М., 1969.
5. Андронова Л.З. Как лечить заикание. – М., 1993.
6. Андронова Л.З. Комплексная система устойчивой нормализации речи заикающихся. – М., 1990.
7. Аникеева Н.П. Игра в педагогическом процессе. – Новосибирск, 1989.
8. Аникеева Н.П. Педагогика и психология игры. – М., 1986.
9. Асатиани Н. М. Заикание у взрослых // Заикание / Под ред. Н. А. Власовой, К. П. Беккера. – М., 1983. - С. 180-221.
10. Белякова Л.И., Матанова В., Саитбаева Э.Р. Особенности языковой системы заикающихся дошкольников // Теория и практика коррекционного обучения дошкольников с речевыми нарушениями. – М., 1991.
11. Богомолова Н.Н. Ситуационно - ролевая игра, как активный метод социально - психологической подготовки // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. – Москва - МГУ, 1977. - С. 180 - 205.
12. Бодалев А. А. Психология общения. – Москва-Воронеж, 1996.
13. Виноградова М.А. Формирование навыков речевого общения у заикающихся дошкольников: Учебно-методическое пособие для логопедов. – СПб.: КАРО, 2006 – 128с. (Серия «Коррекционная педагогика»).
14. Власова Н.А. Логопедическая работа с заикающимися дошкольниками. – М., 1959.
15. Волкова Г.А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников: Кн. для логопеда. – М., «Просвещение», 1983.
16. Волкова Г. А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников. Книга для логопедов: 2-е изд., доп. и перераб. – СПб.: Детство-1 Пресс, 2003.
17. Волкова Г. А. Логопедическая ритмика. Учебник для ВУЗов. – М.: Владос, 2003.
18. Волкова Г.А., Панасюк А.Ю. Исследование личностных характеристик детей дошкольного возраста «тест-конфликтом» // Дефектология. 1979. № 6.
19. Воспитание и обучение детей с расстройствами речи / Под ред. С. С. Ляпидевского, В. И. Селиверстова. — М., 1968.
20. Вуарен Н., Что такое игра? // Культура, 1982., 4.
21. Выгодская И. Г. и др. Устранение заикания у дошкольников в игре. – М., 1984.
22. Гадасина Л. Я. Дидактические игры в работе логопеда - Актуальные проблемы логопатологии: исследования и коррекция. Материалы научно-практической конференции на тему - Диагностика и коррекция речевых нарушений: исторические традиции и пути совершенствования, – СПб, 2001.
23. Горелов И.П., Седов К.Ф. Основы психолингвитстики. – М., 1998.
24. Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.
25. Заикание / Под ред. П. А. Власовой, К. П. Беккера. –М., 1983.
26. Запорожец А.В., Маркова Т.А., Игра и её роль в развитии ребенка дошкольного возраста. – М., 1978.
27. Карпова Н.Л. Основы личностно-направленной логопсихотерапии, – М., 1997.
28. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. Издание 2-е – М., 1994
29. К о в ш и к о в В. А. Специфика заикания при различных нервно-психических расстройствах // Педагогические пути устранения речевых нарушений у детей. – Л., 1976. С. 4—25.
30. Лендрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений, – М., 1994.
31. Луначарский А.В., Вместо введения // Игра. – Петроград, 1918, 1.
32. Менг к. Коммуникативно-речевая деятельность старших дошкольников в ситуативной обусловленности // Психолингвистика. – М., 1984.
33. Миронова С.А. Исправление заикания у дошкольников в процессе обучения, кн. Преодоление заикания у дошкольников под ред. Левиной Р.Е.,
– М., 1975.
34. Намазбаева Ж.И., Сарсенбаева Л.О. Особенности психофизического развития детей с особыми потребностями. Алматы, 1999.
35. Обучение и воспитание заикающихся дошкольников. Программы для специальных дошкольных учреждений. – М., 1983.
36. Основы теории и практики логопедии / Под ред. Р. Е. Левиной. — М., 1968.
37. Оценка нужд сообщества. Проект «Развитие новых социальных услуг детям с ограниченными возможностями и их семьям в РК» / Под ред. Р.А.Сулейменова. – Алматы, САТР, 2007 г.
38. Парамонова Л.Г. Логопедия для всех. – СПб: Питер, 2004.
39. Преодоление заикания у дошкольников. Под ред. Р.Е.Левиной. – М., «Педагогика», 1975.
40. Психотерапия в дефектологии // Под ред. Н. П. Вайзмана, М., 1992.
41. Расстройства речи у детей и подростков // Под ред. С. С. Ляпидевского. – М., 1969.
42. Рау Е.Ю. Ситуационный феномен заикания и его преодоление // Расстройства речи, клинические проявления и методы коррекции. – СПб., 1994.
43. Рау Е.Ю. Роль игровой психотерапии в устранении заикания у дошкольников, сб. Психотерапия в дефектологии, – М. 1997.
44. Садовникова Е.Н., Рау Е.Ю. Логопсихотерапевтический подход при диагностике заикания у детей дошкольного возраста, материалы межвузовской конференции, сб. тезисов Проблемы детской речи, – СПб., 1996.
45. С е л и в с р с т о в В. И. Заикание у детей. — М., 1979.
46. Селивёрстов В.И. “Заикание у детей, психокоррекционные и дидактические основы логопедических занятий.” Издание 3-е. – М., 1994.
47. Спиваковская А.С. Игра - это интересно. – М. 1981.
48. Столович Л.Н., Искусство и игра // Эстетика, – М., Знание, 1987.
49. Супрун А.Е. Лекции по теории речевой деятельности . – Минск, 1996.
50. Терский В.Н., Игра. Творчество. Жизнь, – М., 1966.
51. Усова А.П. Игра, – М., 1962.
52. Устименко В.Ф., Место и роль игрового феномена в культуре // Филосовские науки, – М., 1980., 2, С. 69 - 77.
53. Хватцев М. Е. Логопедия. — М., 1969.
54. Ч е в е л е в а Н. А. Исправление речи у заикающихся дошкольников. М., 1965.
55. Чевелева Н. А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения.
– М., 1978.
56. Шипицына Л.М., Защиринская О.В., Воронова А.П,, Нилова Т.А. Азбука общения (основы коммуникации). – СПб., 1996.
57. Шмаков С.А., Игры учащихся - феномен культуры, – М., Новая школа, 1994.
58. Шкловский В. М. Психотерапия в комплексной системе лечения логоневрозов // Руководство по психотерапии / Под ред. В. Е. Рожнова. М., 1974.
59. Цвынтарный В.В. Радость правильно говорить. – М., 2002.
60. Эльконин Д.Б., Психологические игры. – М., 1978.
61. Эпштейн Н.П., Игра в жизни и искусстве // Советская драматургия. – М., 1982. 2.
62. Ястребова -А. В. Коррекция заикания у учащихся общеобразовательной школы. – М., 1980.
КІРІСПЕ
3
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық
аспектілері
8
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
15
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық
жұмыстың негізі
21
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ
ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ-ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
32
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
32
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты
қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
37
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының
қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау 46
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Тұтықпа бұл сөйлеу аппаратының әр түрлі бөліктерінде болатын
тырысулардан туындайтын сөйлеудің бірқалыптылығының, ырғағының, темпінің
бұзылуы.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда
түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің
бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2-6 жас) пайда
болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның
психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін
қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И.
Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов,
И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын
балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің
байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған
тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады
(И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова
және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның
дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың
табиғатына, деңгейіне сонымен қатар ба-ланың өзінің ақаулығына кеңіл
аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар түтықпа балаларда әр түрлі
деңгейде психика-лық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А.
Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б).
Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерек-шеліктерін
тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М.
Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев).
оларды психологиялық ерек-шеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға)
көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И.
Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов,
В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы.
Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің
жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз
экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу – балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы
және пайда болу себептерінің әр-түрлілігімен күрделі симптомды
жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы
көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен
шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды
және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып
тұратындығын дәлелденді деуге болады.
Тұтығатын балаға жүйелі түрде әсер етудің қажеттілігін ескере отырып,
баланың жеке тұлғасымен сөйлеу тілінің қөайта тәрбиелеудің, оның дамуына
жеке деференцималды түрде жақындаудың маңыздылығын атап айтқан жөн. Мұндай
жағдайларды мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі
болып келетін ойын әрекетін қолданған дұрыс. Осы ойын барысында баланың
белсенді дамуы яғни оның сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз бетттілігі,
моторикасы, өзін-өзі ұстай алуы қалыптасады. Ойын барысында балалар адамдық
қатынастардың әлеуметтік тәжірибесін меңгеріп, үйренеді, ол- өз кезегінде
өзара әрекеттесуші ұжым қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Тұтығу теоретикалық және тәжірибелік жағынан да жан-жақты зертттелген
бұзылыс болғанымен түзету педагогикасы, клиникалық психология, психиатрия
салаларындағы өзекті мәселе балып саналады. Қазіргі уақыттта психомоторлы
және ойлау әрекеттері және тілдік қатынастың басқа да компоненттерін ескере
отырыптұтығу мәселесін жүйелі түрде шешуге арналған жұмыстар бар. (Л. З.
Арутюнян-Андронова, Н.А. Власова, Ю.Б. Некрасова, Г.Д. Неткачев, В.И.
Селиверстов). Осы зерттеу жұмыстарының авторларының кемістіктің
құрылысымен, диагностикасын, критерелері мен түзету жолдарын нақты анықтап
көрсеткен. Басқа зерттеулер тұтығатындардың жеке жас ерекшеліктеріне қарай
жүргізілген. (Н.М. Асатиани, В.В. Ашкинадзе, Л.И. Беляковай және т.б).
Тұтығуды түзету бойынша жүргізілетін түзету жұмысының мазмұнын зерттеу
қарастырылып түзету жұмысының мазмұнын зерттеу, қарастырылып жатқан
мәселенің жүйелі шешуі сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің
дизонтогенезінің механизмдерін ұзақ уақыт салыстырмалы түрде жас
ерекшелігін ескере отырып зерттеусіз мүмкін емес екендігін көрсетеді. Атап
айтқанда тұтығудың патогенезінде болатын тілдік қатыныстардың механизміне
қатысты (В.В: Ковалев, Г.Е. Сухарева, К.Х. Ушаков, О.Н. Усанова, Ю.С.
Шевченко). Сонымен қатар, Л.С. Выготскиидің айтуы бойынша алғашқы сигналдық
моторлы актілерге де қатысты.
Ойын мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі
болып саналады. Осы ойын барысында баланың белсенді дамуы, яғни оның
сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз беттілігі, моторикасы, өзін-өзі ұстай
алуы қалыптасады. Ойын ойнау кезінде балалар адамдық қатынастардың
әлеуметтік тәжірибесін үйренеді, ол өз кезінде өзара әрекеттесуші ұжым
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Кез-келген ойын нақты әрекет болып саналады. Оны солай қабылдау ойын
әрекетін түзету мақсатында қолдануға мол мүмкіндік береді. Ойын әрекет
ретінде көптеген ойындарды, оқиғаларды қарастырады, ол өз кезегінде ойын
барысында қойылған, мақсатқа жетуге алып келеді. Ойынды осылай қолдану
негізінде ойын әрекетінің әдістемесі құрылады және тұтығатын балалардың
жеке тұлғалық сауықтырулары мен сөйлеу тілі, бұзылыстарын түзету жұмыстары
жүргізіледі.
Тұтығуды түзету кезінде баланың психикалық дамуы мен сөйлеу тілінің
жетілуіне үлкен әсер ететін ойын әрекетін оптималды түрде қолдану амалдары
әлі де зерттелмеген. Жоғарыда айтылған жайттар қарым-қатынастық сөйлеу
әрекеті туралы жинақталған мәліметтер мен олардың психикалық процесс
кезіндегі маңыздылығы және тұтығатын балалардың онтогенезінде олардың өзара
байланысы диагностиканың жетілуіне жол ашады, сонымен бірге тілдік
кемістіктерді түзету жүйесінің ерекшелігі туралы көріністерді анықтауға
көмектеседі деп қорытындылауға мүмкіндік береді. Бұл осы топтағы
балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың сапасын жақсартатын сөйлеу
тілін түзету мен дамыту бойынша қолданылатын бағдарламалық материалды
өзекті мазмұнмен толықтырады.
Осы мәселелердің өзектілігі мен олардың теоретикалық және тәжірибелік
жағынан жеткіліксіз болуы зерттеу жұмысының тақырыбын анықтауға жол ашты:
Тұтықпасы бар балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін қалыптастыру
жолдары.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі тұтығатын балаларда коммуникативті
сөйлеу тілін қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмысы барысында ойын
әрекетін қолданудың әсерін теоретикалық тұрғыда нақтылап және
эксперименталды түрде тексеріп көру.
Зерттеу пәні – тұтығатын мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-
қатынастық сөйлеу әрекетінің темптік- ырғақтың бұзылуы.
Зерттеу нысаны – тұтығатын мектепке дейінгі жастағы балалардың
коммуникативті сөйлеу тілін қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының негізінде мынадай болжам жатыр: егер мектепке
дейінгі жастағы тұтығатын балалардың коммуникативті сөйлеу тілін
қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмысы барысында ойын мен ойындық
амалдарды мақсатты бағытталған түрде қолданса, онда осы топтағы балалардың
қарым-қатынастық сөйлеу тілі жағдайын максималды түрде жақсартуға болады.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселесі мақсаты мен пәніне сәйкес
төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Ойын әрекетін қолдану арқылы мектепке дейінгі жастағы балаларда тұтығу
кемістігін жою мәселесі бойынша зерттеудің теоретикалық талдау жұмысын
орындау;
2. Мектепке дейінгі жастағы тұтықпасы бар балалардың қарым-қатынастық
сөйлеу әрекетінің даму ерекшеліктерін анықтау;
3. Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзету
шаралары барысында ойын амалдарын қолданып, коммуникативті сөйлеу
тілін қалыптастыру кезінде жасалатын жаттығулар кешенін жасау және
саралау.
Зерттеудің теоретикалық-әдіснамалык қоры:
- Л.С. Выготскиидің бала ағзасының компенсаторлы мүмкіндіктері туралы,
ағзадағы биологиялық және әлеуметтік динамикалық әрекеттер туралы,
актуалды және жақын даму аймақтары туралы зерттеулері;
- Кемістігі бар баланы зерттеуге деген кещенді және толық жақтындау
концепцпиясы (Л.С. Выготский, А.Р. Лурия, П.Л. Гальперин, В.В.
Давыдов, Д.Б. Эльконин).
- Баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтау барысында ересек адамның
көмегінің ролі туралы концептуалды идеялар (Т.В. Егорова, А.Л.
Иванова, Н.Ю. Борякова, М.С. Певзнер, В.И. Лубовский).
- Тұлғалық даму кезінде әрекеттік жақындау концепциясы (Л.С. Выготскийғ
В.В.Давыдов, Г.И. Железовская, Л.Н. Леонтьев, Г.И. Щукина).
Зерттеу әдістемелері зерттеу пәні мен нысанының ерекшеліктерін ескере
отырып, таңдалып алынды және жұмыстың мақсатына, міндеттері мен болжамына
сәйкес болды:
- зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық және оқу-әдістемелік
теоретикалық талдау;
- қарым-ақтынастық сөйлеу әрекеті дамуының параметрлерінің психолого-
лингвистикалық диагностикасы;
- алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдауы;
Зерттеу теоретикалық маңыздылығы тұтықпасы бар мектепке дейінгі
жастағы балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін ойын әрекетін белсенді
түрде қолдану арқылы қалыптастыру жүйесін зерттеу технологиясын жасаудан
тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы біз өңдеген түзету технологиялары,
мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалардың қарым-қатынастық сөйлеу
әрекетін қалыптастыру жүйесі осы топ балаларының ата-аналары үшін және
арнайы мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиешілері мен логопедтер үшін
пайдалы болуы мүмкін, сонымен бірге сөйлеу тілінің темптік-ырғақты жағының
бұзылуы байқалатын балаларды реабилитациялау кезінде қолдануға
балатындығында.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: ГККП Тараз қаласының №8 арнайы
логопедиялық балабақшасы.
Зерттеу кезеңдері: Ғылыми-теоретикалық жұмыс 3 кезеңнен тұрады. (2010-
2012 жж).
Алғашқы кезеңде (2010-2011жж) арнайы білім берудің теориясы мен
тәжірибесіндегі мәселенің жағдайы зерттелді, сөйлеу тілінің темптік-
ритмикалық бұзылысы бар балалардың сөйлеу тілін зерттеудің жеке
фрагменттері мен жүйелі түрде болатын шаралар кешені жасалды, зерттеу
жұмысының келесі бағдарламалары анықталды.
Екінші негізгі кезеңде (2011-2012жж) зерттеу жұмысының пәні, нысаны,
міндеттері анықталып, нақтыланды. ГККП Тараз қаласының №8 арнайы
логопедиялық балабақшасында тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы
балалардың коммуникативті сөйлеу тілін қалыптастыру жұмысы кезінде түзету-
диагностикалық әдістемесін жасау бойынша жан-жақты тәжірибелік-
эксперименталды жұмыстар жүргізілді, зерттеу мәселесі бойынша құжаттар мен
мәліметтер жинақталды.
Үшінші қорытынды тәжірибелік-эксперименталды жұмыс барысында алынған
мәліметтер өңделді. Дипломдық жұмыс рәсімделді.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, 62 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, кестелер мен диаграммадан құрылған қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ЖЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҰЗЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
Тұтығу-сөйлеу аппаратының дірілдік жағдайымен шартталған сөйлеудің
темптік-ырғақтық бұзылуы. Синонимдері: balbuties, disphemie, spasmophemie,
lalonewros.
Тұтығу мәселесін сөйлеу бұзылыстары туралы ғылымның даму тарихындағы
ең ертедегісі деп санауға болады.
Орта ғасырларда тұтығуды бас миында судың көп болуымен (Гиппократ)
немесе артикуляциялық аппараттың бөліктерінің дұрыс емес болуымен
(Аристотель) байланысты ауру ретінде қарастырған. Сөйлеу аппаратының
орталық немесе перифериялық аймақтарындағы бұзылыстан болуы мүмкін
екендігін Гален, Цельс, Авицениа мойындаған.
Шет елдерде ХVІІ - ХVІІІ ғ.ғ. тұтығуды сөйлеу аппаратының перифериялық
аймағының жетілмеуінің салдары ретінде қарастырылған. Мысалы, Санторини
тұтығу қатты таңдайдың майысып, сілекей дұрыс өтпеуінен сөйлеу қиындайды да
тұтығу пайда болады деп есептеген. Басқа зерттеушілер тұтығуды сөйлеу
мүшелері қызметінің бұзылуымен байланыстырған: дыбыс қуысының дірілдеп
жабылып қалуы (Арнат, Шультесс); аса жылдам дем шығару (Беккерель); ойлау
мен сөйлеудің сәйкессіздігі (Блюме); және т.б.
Ресейде көптеген зерттеушілер тұтығуды сөйлеу аймағындағы функционалды
бұзылыс дірілдікневроз ретінде (И.А. Сикорский 1889; И.К. Хмелевский 1897ж
және т.б.) немесе сөйлеу аппаратында дірілдік әрекетермен байқалатын таза
психикалық ауытқу ретінде (Хр. Лагузен 1838, Г.Д. Неткачев 1909, 1913)
қарастырған.
ХХғ басындағы тұтығу механизмдерінің түсіндірудің әр түрлілігін 3
түрлі теоретикалық бағыттарға бөлуге болады.
1. Тұтығу сөйлеу орталықтарының қоздырғыштық әлсіздігінен болатын
координацияның спастикалық неврозы ретінде. Бұл Г.Гутуманның, И.А.
Куссмаульдің, И.А. Сикорскийдің еңбектерінде нақты көрсетілді.
Кейінірек олар тұтығуды невротизм ретінде түсіндірді.
2. Тұтығу психологиялық сипаттағы ассоциативті бұзылыс ретінде А.
Либманн, Г.Д. Неткачев, Ю.А. Флоринскаяның жақтастары.
3. Тұтығу психикалық зақымдар нәтижесінде, қошаған ортадағы алуан түрлі
жанжалдардан туындайтын саналы көрініс ретінде А.Адлер, Шнейдер
теорияларын жақтаушылар.
Осылайша ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында тұтығу – күрделіпсихофизикалық
бұзылыс деген пікір қалыптаса бастады. ХХ ғ. 50-60 ж.ж. қарай тұтығу
механизмін И.П. Павловтың адамның жоғарғы жүйке жүйесі қызметі туралы,
атап айтқанда невроз механизмі туралы зерттеулеріне сүйене отырып қарастыра
бастайды.
Тұтығу басқа невроздар сияқты қозу мен тежеу процестерінің күшеюін
туғызатын әр түрлі себептерінің нәтижесінде пайда болады. Тұтығу- симптом
да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар
қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның
қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен шартталған болуы мүмкін. Екінші
жағынан күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындау мүмкін. Бас миы
қабығы қызметінің бұзылуы бірінші ауытқу болады да, қатынастық тежелуіне
әкеледі және қабықасты бөлшектерінің қызметін реттейтін шартты-рефлекторлы
механизмдердің бұзылуына әкеп соғады. Осындай жағдайда яғни қабықтың
қалыпты реттелуі бұрмаланған кезде стриопаллидарлы жүйе қызметінде
жағымсыз, кері қозғалыстар орын алады. Тұтығу механизмінде оның алатын ролі
өте маңызды, өйткені қалыпты жағдайда бұл жүйе дем алудың темпі мен
ритміне және артикуляторлы бұлшықеттердің тонусына жауапты. Тұтығу
стриопаллидумның органикалық өзгерістері кезнде емес, оның қызметінің
динамикалық тұрғыда ауытқуынан туындайды.
Қазіргі уақытта пайда болу себептерін 2 топқа бөліп қарастыруға
болады. Сонымен бірге кейбір этилогиялық факторлар тұтығудың пайда болуына
жол беріп, оны тікелей туындатуы мүмкін. Ата-аналардың невротикалық орталық
жүйке жүйесінің қызметін әлсірететін жүйкелік, жұқпалы және соматикалық
аурулар.
Тұтығатын баланың өзінің невротикалық ерекшеліктері: түнгі қорқыныш,
энурез, аса қатты қозғыштық, эмоционалды жағынан сезімталдық.
Тұқым қуалайтын тұтықпа рецессивті белгі ретінде тұқым қуалау арқылы
беріліп, сөйлеу аппаратының туылғаннан әлсіз болуының әсерінен дамиды.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның жағымсыз әсерінен тұтығуда туындайтын
экзогенді факторлардың ролін де ескеру қажет.
Бас миының көптеген жағымсыз факторлардың әсерінен даму кезеңінің әр
түрлі уақытында зақымдалуы: құрсақ ішіндегі және туу кезіндегі зақымдар,
асфиксия; әр алуан балалар ауруы кезінде туындаған постнатальды - жұқпалы,
зақымдалған немесе жарақаттанған ауыспалы-трофикалық бұзылыстар.
Жағымсыз, кері жағдайлар: балалардың физикалық әлсіздігі. Бас миы
қызметінің жастық ерекшеліктері; бас миының үлкен жарты шарлары 5 жас
шамасына қарай қалыптасады, осы жаста бас миы қызметінде функционалды
ассиметрия пайда ола бастайды. Сөйлеу қызметі онтогенетикалық жағынан
дифференцияланған және кеш дамиды, әсіресе нәзік және сезімтал. Оның қыз
балаларға қарағанда ұл балаларда жай дамуы олардың жүйке жүйесінің
тұрақсыздығының басымдығын байқатады.
Сөйлеудің жылдам дамуы (3 – 4 жас), оның қызметін реттейтін танымдық,
коммуникативті түрлі ересек адаммен қарым-қатынасқа түсу әсерінен тез
дамиды. Көп балаларда бұл кезеңде физиологиялық сипатта болатын буындар мен
сөздерді қайталап айту байқалады.
Баланың психикалық тұйықтығы, айналасындағылармен жағымсыз қатынаста
болғанынан туындаған жоғары әсершілдік.
Бала мен ересек адам арасындағы жағымды және эмоционалды байланыстың
жеткіліксіздігі.
Моториканың, ритмнің, мимика-артикуляторлы қимылдардың дамуының
аздығы.
Жағымсыз, кері жағдайлар тобынан бөліп қарастырамыз.
Ағзалық-физиологиялық себептер: энцефалопатиялық салдары бар физикалық
аурулар.
а) жарақаттар, зақымдар (құрсақ ішілік, туу кезіндегі, асфиксия, бас
миының шайқалуы);
б) қимыл- қозғалысты реттейтін қабақасты механизмдерінің зақымдалуы
болатын бас миының органикалық бұзылуы;
в) сөйлеудің орталық аппаратын әлсіздендіретін интоксикация және т.б.
аурулар нәтижесінде туындайтын жүйке жүйесінің қажуы немесе шаршауы.
Психикалық және әлемуеттік себептер:
а) қысқа мерзімді – бір сәттік-психикалық зақым (қорқыныш, үреу);
б) ұзақ уақыт әсер ететін психикалық зақым, яғни отбасындағы дұрыс
емес тәрбие: тым еркелету, дұрыс емес тәрбие, үнемі жанжалдық жағдайда
болатын психикалық қоздырғыш түрінде болатын жағымсыз эмоция.
в) балалаық шақтағы сөйлеудің дұрыс болмауы, дем алғанда сөйлеу
жылдам, тез сөйлеу, дыбыс айтудың бұзылуы, ата-аналардың жылдам ашуланып
сөйлеуі;
г) кіші жастағы балалардың сөйлеу материалын шамадан тыс қолдануы,
сөйлеу материалдары мен ойлауға байланысты тапсырмалардың өз жасына сәйкес
болмауы (абстрактылы ұғымдар, тіркестердің күрделі құрылымды болуы);
д) тұтығатын адамға еліктеу (мұндай сөйлеу индукциясының 2 түрін
бөліп қарастырады: енжар- бала тұтығатын адамның сөйлеуін естіп, еріксіз
тұтыға бастайды; белсенді – ол тұтығатын адамның сөйлеуін айна қатесіз
қайталайды);
е) солақайлықты жоюға тырысу;
Бір бірімен тығыз байланыста болатын симптомдардың 2 түрін шартты
түрде бөліп қарастырады.
1. Физиологиялық (биологиялық) симптомдар: сөздік дірілдер. Баланың
физикалық денсаулығының және орталық жүйке жүйесінің бұзылуы (Сурет
1).
Тұтығудың негізгі сыртқы-белгісі сөйлеу актісі кезіндегі дірілдеу.
Оның ұзақтығы әр түрлі: 0,2 секундтан 90 секундқа дейін (күрделі
жағдайларда).
Дірілдер түрі бойынша (тоникалық, клоникалық және аралас),
локализациясы бойынша (демдік, дауыстық, артикуляционды және аралас) және
жиілігі бойынша бөлінеді.
Сурет 1. Тұтықпаның симптомдары.
Тоникалық діріл кезінде қысқа немесе бұлшықеттерінің спазматикалық
қысқаруы байқалады: т-ақта (әріптен кейінгі сызық сәйкес дыбысты дірілдеп
ұзақ айтуды білдіреді).
Клоникалық діріл кезінде бір дірілдік қимылды бірнеше рет бірден
қайталау байқалады: та-та-тақта.
Осылайша барлық демдік – дауыстық - артикуляционды аппарат
зақымдалады.
Сөйлеу мүшелерінің бір немесе бірнеше жерінде дірілдің болуына
байланысты діріл демдік, дыбыстық, артикуляционды деп бөлінеді.
Тұтығу кезіндегі демалу бұзылысының 3 түрін ажыратады: эксперименталды
(дірілдік дем шығару), икспираторлы (дірілдік дем алу), респираторлы
(дірілдік дем алу, дем шығару, кейде сөз үзіліп қалады).
Артикуляциялық апаратта болатын дірілдер- еріндік, тілдік және жұмсақ
таңдайлық. Олар көбінесе дауыссыз, қатаң дыбыстарды (к, г, п, б, т, д)
айтқанда; сирек және аз күшпен-қуыстық дыбыстарды айту кезінде байқалады.
Экспрессивті сөйлеу кезінде тұтығатын балаларда фонетика-фонематикалық
және лексико-грамматикалық бұзылыстар байқалады. Соңғы мәліметтер бойынша
мектепке дейінгі жастағы балалар арасындағы фонетика-фонематикалық
бұзылыстың таралуы 66,7%, кіші мектеп жасындағылар арасында – 43,1%, орта
жастағылар - 14,95% және үлкен мектеп жсындағылар арасындағы - 13,1%
құрады.
Тұтығудың байқалуына әр түрлі сөздік және жалпы моторикалық бұзылуы
тән.
Амал-айлаға тұтығатын бала өзінің сөйлеуін жасыру үшін немесе
жеңілдету үшін қолданатын қосымша қимылдар жатады.
Жалпы моторлы күйзеліс, қозғалыстың шектеулілігі, тежелгештік,
еріншектік немесе дискординаия жиі кездеседі.
2. Әлеуметтік (психологиялық) симптомдар.
Жүйке бұзылысының туындауының негізгі себептерінің бірі өз
кемістігінен қысылу,өзін толық жетілмеген болып сезінуі. Кемістігінен
неғұрлым көп көңіл бөлсе, соғұрлым ол тұрақты бола береді.
1. Фиксацияның нөлдік деңгейі.
Балалар кемістігін мойындамаудан еш қысылмайды немесе оны мүлде
байқамайды. Ұялу, қысылу элементтері, өзінің дұрыс емес сөйлегенін айтқан
адамға өкпелемейді, өз кемістігін жоюға ешқандай талпынбайды.
2. Ауру фиксациясының орташа деңгейі.
Үлкен жастағы жоғары сыныптағы жасөспірімдер мен оқушылар өз
кемістігінен ұялады, жасырады, әр түрлі амалдарды қолданады, қарым-
қатынасқа өз түседі. Олар өздерінің тұтығатындығын біледі, адам
ыңғайсызданады, өз кемістігін жасырып қалуға тырысады.
3. Фиксацияның анық, байқалатын деңгейі.
Өз кемістігіне байланысты уайымдары өзін үнемі кеміс сезіну жағдайымен
бірігеді. Бұл көбінесе жасөспірімдерде болады. Олар сөйлеу сәисіздіктеріне
көп көңіл бөледі, оны қатты уайымдайды, сөйлер алдында, адамдар қасында,
кездескен жағдайлардан қорқады.
Тұтығудың 3 деңгейін ажыратады:
1) жеңіл түрі - тек ашуланған жағдайда және тез сөйлеуге тырысу кезінде
ғана тұтығады. Мұндай жағдайда оны оңай жеңеді, тұтығатын бала сөйлей
береді, олар өз кемістігінен ұялмайды;
2) орташа түрі - қалыпты жағдайда және өзі үйренген орташа оңай сөйлейді
және аз тұтығады. Эмоционалды жағдайда қатты тұтығады.
3) Ауыр түрі - үнемі, сөйлеген сайын тұтығады, қосымша қимылдар
байқалады.
Тұтықпаның болуының мынадай типтері бар:
- үнемі болатын тип (тұтықпа пайда болғаннан бастап сөйлеудің кез-келген
түріне, әр түрлі жағдайда бола береді;
- толқын тәріздес (тұтығу біресе күшейеді, біресе басылады, бірақ аяғына
дейін жоқ болып кетпейді);
- рецидивті (тұтығу жоғалып кетеді де қайта пайда болады, яғни рецидив
пайда болады);
Авторлардың көбісі тұтығудың патогенезін зерттегендер тұтығатын
адамдарда әр тұрлі вегетативті бұзылыстардың болатынын айтады. М.Зесманның
ойынша тұтығатындардың 84℅ вегетативті дисфония болады. Тұтығатындардың
100℅-ының 20℅-ында қан қысымы жоғары болады және экстрапирамидальды
бұзылыстар кездеседі. 100℅ жағдайда оларда мидроз (көз қарашығының үлкеюі)
байқалады, қалыпты сөйлейтін адамдардың көз қарашықтары сөйлеу кезінде
өзгермейдң немесе керісінше кішірейеді.
Тұтығудың таралуы
Тұтығудың таралуы жас ерекшелікке,жынысқа,қызмет түріне,мекен ететін
жеріне байланысты және басқа да факторлар мен шартталған.Тұтығу көбінесе 2
жастан 4 жасқа дейінгі аралықта пайда болады,бұл кезде баланың сөйлеу
қызметі жүйесі қарқынды дамиды және жеке тұлғалық қасиеттері қалыптаса
бастайды. Сосын тұтығуға деген бейімдік төмендейді,кейінгі 10 жылда (4-14)
тұтығудың болуы 1 жастан 3 жасқа дейінгі аралықтағыдай. Сосын мектепке
баратын кезде тұтыңатындар саны көбейеді.Тұтығудың көбейіп,күшеюінің себебі
жетекші әрекетін өзгертуі (ойынның орнына оқу), балаға деген талаптың
күшеюі. Тұтығу жыныстық жетілу кезінде асқынуы мүмкін.
Ауылды жерлерде тұратын балаларда қалалық балаларға қарағанда тұты,у
сирек кездеседі.
Кейбір ғалымдар климаттық жағдайдың тұтығудың күшеюіне әкелетінін
айтады. Мысалы: күз, көктем мезгілдері. (М.Зееман).
Тұтығу дамыған елдерде кқп кездеседі. Англияда, АҚШ-та және Ресейде
тұтығатын адамдар саны бірдей деуге болады. Статистика бойынша бұрыңғы СССР-
да 250 млн. адам тұрса, соның 6 млн тұтығатындар. Африка елдерінде мұндай
аурумен ауыратындар саны өте аз. Қытайда оданда басқа сирек (бірақ бұл
жерде дамуға емес, тілдің басқа жүйесіне байланысты).
Тұтығу интелектісі жоғары адамдарда кезджеседі. Тұтығуды жеңу көп
жағдайларда тәуелді ол ең алдымен тұтығу механизіміне, кещенді түрде емдеп
оны қолдануды бастау кезеңіне, жасына байланысты.
Тәжірибе көрсеткендей жасы аз болған сайын, жалпы жағдайы, көңіл-күйң
белсенді болғансайын, сөйлеу аппаратының мүшелерінің бөлігі аз зақымдалған
сайын, діріл әлсіз болған сайын, психикалық қозу сирек болған сайын, емдеу
жағымды жағдайда болады.
Демдік діріл дыбыстық дірілге қарағанда жеңіл жойылады. Клоникалық
тұтығу, тоникалыққа қарағанда оңай кетеді, өйткені клоникалық дірілдер бас
миы қабығын қоздырады. Сондықтан оларға 2 сигналды жүйе арқылы әсер ету
оңай, өйткені оған қабақасты қоздырғыштары тән.
2-4 жас аралықтары сәтті кезең болып табылады (жағымды жағдай жасау
оңай және тұтығу уақыты аз). Сәтсіз кезең 10-16 жас аралықтары, пубертантты
кезең. Жоғалып кеткен тұтығу сақталып қалады да, кез-келген жағымсыз
жағдайда қайта туындауға дайын тұрады.
Н.А. Власованың ойынша инфекцияның, психикалық зақымданудың немесе
еліктеудің нәтижесінде туындаған тұтығу жеңіл жойылады. Өйткені инфекция
көп жағдайда тек функционалды ауытқу туғызады да, орталық жүйке жүйесіне
органикалық жағынан өзгертпейді. Психо жарақат нәтижесінде туындаған тұтығу
тек бір кездерде ғана байқалады (паравоздың дауысы, иттің үруі және т.б.).
Көбінесе сөйлеудің кеш дамуы ата-анасына еліктеу салдарынан туындаған
тұтығу оңай жойылады. Сол автордың мәліметтеріне сүйенсек мектепке дейінгі
жастағы балалардың 70℅ толық кемістігінен арылады, ал 30℅ қалдық
кемістіктер сақталып қалады.
Е.Ф. Раудың мәліметтері бойынша: 60℅ - кемістік толық жойылады, 19℅-
айтарлықтай жақсару көрінеді, 13℅-жақсару болмайды, 8℅ - рецидивті.
Г.А. Волкованың мәліметтері бойынша: 4-7 жас аралығындағы тұтығатын
балаларда сабақтары аяқталған соң тұтықпай сөйлемейтіндер – 70,2℅ құраса,
айтарлықтай жақсару 26,93℅ байқалса, 3,5℅ сәтті көрсеткіш көрсеткен.
В.И. Селиверстовтың мәліметтері бойынша: 6 жас 17жас аралығындағы
тұтығатын балаларда арнайы санаториде болса да келген соң тұтықпай 39,7℅
бала сөйлеген, 47,8℅ балада айтарлықтай жақсы көрсеткіш болған, 12,5 ℅
балалардың көрсеткіші сәтсіз болған.
С.С. Ляпидевскиидің және В.И. Селиверстовтың бақылауларынша рецидив
болған жағдайда тқтықпаны тұзету басталған кезінен аяғына дейңн жетпейді.
Тұтығудың органикалық тұрінде функционалды тұріне қарағанда нәтиже
сәтсіз болады.
Тұтығуды жеңудің нәтижелі болуына оның күрделілгі науқастың өз
кемістігіне қарай көңіл бөлетіндігі әсер етеді. Логопедиялық жқмыстың
нәтижесә тұтығудың жеңіл тұрінде едәуір көрінеді; (фиксациясы нөлдік
деңгейі).
Тұтығуды жеңудің әдістері
Логопедиялық сабақтар-тұтығатын балаға кешенді, емдік-педагогикалық
әсер етудің теке құрамдас бөлігі ғана. Мынадай шараларды жасау керек:
медикаментозды ем, физиотерапия, спихотерапия, микроәлеуметтік ортаны
қалыптастыру. Сонымен қатар, таңдалып алынған әдістің адекваттылығы мен
дифференциалдылығы өте маңызды.
Әдісті таңдағанда ол міндетті түрде жеке болуы тиіс. Ата-аналар
түтығуды емдеу белгілі бір жүйеде болуы керек екенін тек бір рет қана ем
алу бұл жағдайда дұрыс емес екендігін естерінде ұстағаны жөн.
Балаға уақытында көмек көрсету үшін тұтығудың ал,ашқы белгілерін
жіберіп алмау өте мағызды, егер бала бірден үндемей қалса, сөйлеуден бас
тартса (бұл 2 сағаттан 1 күнге дейін жалғасуы мүмкін, бірақ кейін бала
қайта сөйлей бастайды, алайда енді тұтығады). – егер тұтығу пайда болғанша
маманға қаралса, онда оның алдын алуға болады; бір сөзді айтар алдында жеке
дыбыстарды айту (а,и), сөйлер алдында бір буынды немесе толық бір сөзді
қайталау; сөздің, тіркестің ортасындағы әдейі тоқтау; сөйлеу алдында
қиналу.
Осы себептерді білу ата-аналарға дабыл белгілерін уақытында байқап,
мамандарға дер кезінде көрінуге (психологқа, психоневрологқа, логопедке)
көмектесуі тиіс. Өйткені тұтығуды емдеуге қарағанда алдын алған оңай.
1.2 Мектепке дейінгі балаларда тұтығудың пайда болу белгілері
Тұтығу сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің дірілдік жағдайымен
шартталған ауызша сөйлеудің бірқалыптылығының, ритм мен темпінің бұзылысы
ретінде қарастырылады. Бұл бұзылыс әдетте сөйлеу қызметінің қарқынды түрде
қалыптасуы кезінде туындайды. Мектепке дейінгі жаста пайда болған тұтығу
өзіндік сөйлеу патологиясы ретінде есептеледі. Өйткені бас миының
органикалық генезінің паталогиясы кезінде немесе жүйкелік-психикалық
бұзылыс барысында болатын симптоматикалық немесе екіншілік тұтығуға
қарағанда ол өз бетінше туындайды (Н.А. Власова 1974, Н.М. Асатиани, Л.И.
Белякова, И.О. Калагева 1978 жж және т.б.).
Әдебиеттерден алынған мәліметтер бойынша тұтықпамен 2℅ жуық балалар,
1,5℅ ересек адамдар зардап шегеді. (С.В. Меньшикова 1999 ж, В.И.
Селиверстов 2000 ж). Тұтықпамен ауыратын балалардың арасында қыздар мен ұл
балалардың қатынасы 1\3 - 4-ке қатынасын құрайды (Л.М. Белякова, Е.А.
Дьякова 1998ж). Есейген сайын тұтығу азаяды немесе мүлде жойылып кетеді,
бірақ кейбір науқастарда ол қалып қояды және ер кісілерде әйелдерге
қарағанда жиі кездеседі (Л.Я. Миссуловин 1979, Б.Д. Карвосарский 1990 ж).
Тұтығу кең таралған сөйлеу бқзылысы болып саналады. Ол баланың сөйлеу
тілі белсенді дамып келе жатқанда пайда болады да, болашақта оның тұлғалық
қасиеттерінің дамуына кедергі келтіріп, баланың әлеуметтік бейімделуін
қиындатады.
Тұтығу қалыптасып келе жатқан тұлғамен тығыз байланысты болғандықтан,
оны тұлғаның ерекшеліктері мен қызметі құрылымы ретінде қарастырады.
Тұтықпа кезінде тұлғаның дамуы еркін жүрмейді және бқл оның бұрмалауына
алып келеді.
Жеке тұлға қоғамнық қатынастардың бірлестігі болып саналады, ол өзін
басқа адамдармен бірігіп жұмыс істеу кезінде, қарым-қатынасқа түсу арқылы
көрсетеді. Кейбір тұтығатындарда кемістігіне байланысты қоғамдық қатынастар
бқзылған болса, ол кейбіреулерінде ол тіпті қалыптаспаған. Тұтығатын
балалардың тілдесуін, еліктеуін өз беттілігін, белсенділігін, олардың ойын
әрекетінің сипатын зерттегенде тұтығатын баланың жеке тұлғалық дамуы дұрыс
болмайтынын дәлелдеді. Сондықтан тұтықпаны дизонтогенездің кұрделі
симптомокомплексі ретінде қарастыру керек.
Тұтығудың байқалу деігейін әдетте тұтығатын баланың сөйлеуіне қарап
анықтайды. Сонымен қатар қарым-қатынасқа түсуін әрекет ету ерекшелігін
ескере отырып кемістіктің деңгейін мфынадай етіп қарастыру керек. Жеңіл
деңгейі-балалар кез-келген жағдайда таныс емес адамдармен қарым-қатынасқа
түседі, топтық ойындарға қатысады, тапсырмаларды орындайды, тілдік
қатынасқа байланысты шараларды жасайды. Діріл тек өз бетінше сөйлеу
кезінде ғана байқалады. Орташа деңгейң – балалар өздеріне бейтаныс жағдайға
түсуде, таныс емес адамдармен сөйлесу кезінде өиналады, құрдастарымен
топтық ойын ойнаудан бас тартады. Діріл өз бетінше сөйлеуінде, сұрақ-жауап
кезінде кезінде сөйлеу аппаратының әр алуан бөліктерінде байқалады. Ауыр
деңгейі-тұтығу қарым-өатынастық сөйлеу әрекетінің кез келген түрінде
болады, балалардың ұжымдық әрекеті мен байланыстырып сөйлеуін қиындатады.
Г.А. Волкованың (1983) мәліметтері бойынша 4-7 жас аралығында
балалардың сөйлеуінде орта деңгейлі клоникалық сипаттағы дірілдер басым
болады. Алайда, тұтығудың белгілері жасы есейген сайын ерекшелене береді. 4-
5 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде
демдік және дыбыстық локализациясы басым болатын тоникалық және аралас
дірілдер тән;
5-6 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының артикуляторлы
бөліктерінде демдік локолизциясы басым болатын орта деігейлі клоникалық
діріл тән, 6-7 жаста сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде орта және
ауыр дейңгейлі клоникалық және тоникалық дірілдер тән.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың сөйлеуі аритмикалық
сипатта болады. Дірілдік, аритмикалық бұзылыстар сөйлеудің айтылу жағының
бқзылуына алып келеді: бірқалыптылығын, мәнерлігін, логикалық, екпінін.
Сөйлеу у ритмі қатты жүйкелік қозу жағдайында туындайтын эмблофразияның
әсерінен де бұзылады. Эмбиофразияны тұтығатын адамның моторлы қызметінің
жетілмеуі және оның өз ойын тез, анық жинақтай алмауының нәтижесі деп
қарастыруға болады.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балаларға қосымша қимылдар жасау
тән (47 ℅). Олар дірілдің сөйлеу аппаратынан дененің басқа бұлшықеттеріне
таралуының нәтижесінде пайда болады: ең алдымен бет, мойын, иық
бұлшықеттеріне, кейінірек арқа, бел, жоғарғы және төменгі шеткі
бұлшықеттерге беріледі. Балалар түймелерін, киімдерінің етек-жеңдерін, бет
орамалдарын бұрап, мыжғылайды, белдерін қимылдатады, иықтарын қозғайды,
аяқтарын тепкілейді, діріл кезінде жиі көздерін жыпылықтатады немесе
мүлдем жұмып алады. Басым күшпен алға қарай созады.
Балалардың кішкентай кезінен-ақ сөйлеу дамуының кешеуіәлдеуі,
сөйлеудің динамикалық бұзылуы, дыбыс айтудың бұзылуы байқалады. Мектепке
дейінгі жастағы тұтығатын балалардың 34 ℅ дыбыстаудың әр алуын бұзылысығ
сөйлеудің жетілмеуі, кейде сөйлеудің барлық функционалды жүйесінің
қалыптаспауы тән.
Балаларда біртіндеп өздерінің сөйлеуі мен кемістігіне деген ерекше
қатынас пайда бола бастайды. Кейбіреулер сөйлеуінің жетілмегендігін қатты
сезінеді, әсересе айналасындағылардың жағымсыз әсер туындауынан қорқады.
Енді біреулері тұтығуға сын көзбен қарайды, сөйлеуінің сәтсіз болуын және
кез-келген әрекеттерінің дұрыс емес болуын ұайымдайды. Тұтығу балалардың
сөйлеу әрекетіне, қарым-қатынасқа түсуіне әсер ете бастайды.
Қарым-қатынасы тұрақсыз балалар басында оңай тіл табысады, тапсырмаға
қызығушылық білдіреді, бірақ сосын ересек адамның сол немесе басқа
тапсырманы орындауға деген өтінішіне енжар қарайтынын, көңіл аудармайтынын
байқай бастайды. Олар мәселелі жаңдайды қиындықпен қабылдайды, көп реттік
өтініштен кейін қажетті тапсырманы орындаудан бас тартады.
Балалар қасындағы әңгімелесіп отырған адамға дұрыс қарамайтын болса,
онда ол тұйық болады, ұялып, қысылады. Өтінішті, тапсырманы орындау
қажеттілігі, әсіресе өзіне таныс емес ортада қалуы оларда невротикалық
сипаттағы кейде аутистикалық түрдегі ісер туғызады. Балалар ересектер мен
құрдастарының ортасын қажетсінбейтін сияқты болады. Олар қарым-қатынасқа
адам таңдап түседі. Балаларды ұжымдық іске араластыру олардың енжар немесе
белсенді қарсыласуымен болады.
Мектепке дейінгі жасқа тән қасиет ол еліктеушілік-тұтығатын балалардың
көбісінде дұрыс дамымаған. Шамамен үшінші баланың мінезі мен еліктеушілік
деңгейі қалыпты сөйлейтін балалармен бірдей болады. Қалған тұтығатындарда
еліктеушіліктің қалыптасуының 4 деңгейін бөлуге болады: толық еліктеу,
толық емес, шығармашылық, еліктеуден бас тарту;
Жоғары топтарда еліктеу әр түрлі болады. Мысалы, 4-5 жастағы
балаларда толық емес еліктеу байқалады (балалар көр ген немесе естіген
тапсырманы аяғына дейін орындамайды, сөйлейтін бөлігін тастап кетекді) және
одан бас тартады. Қабылдауы тұрақсыз балалар ересектің берген үлгісін
нашар қабылдайды, қайталау кезінде қимылдың бірізділігін сақтамайды,
әрекетті аяқтай алмайды.
5-6 жасар балаларда толық емес еліктеу болады, бірақ ол көбінесе
сөздік үлгіні қайталау барысында байқалады. Балалар сөздерді қалдырып
кетеді, сюжет логикасын бұзып алмау үшін үлгі мәтінін жаңа сөздермен
толықтырады. Өзгерген мәтіннің келесідей түрлері бар: әңгіменің
бөлшектерін нақтылау, әңгіменің мазмұнын кеңейту. Сол немесе басқа
әңгіменің тереңдеуі. Есейе келе шығармашылық еліктеу көбейіп, еліктеуден
бас тарту саны азаяды.
Тұтығатын балалардың еліктеушілігін, қарым-қатынасқа түсу деңгейін
ескеру логопедке әсіресе түзету жұмысының басында маңызды: егер тапсырма
мен тәрбие ережелерін балалар ересек адамнан ғана емес, еліктеушілігі мен
араласу деңгейі жоғары құрдастарынан үйренсе, онда балалар әрекеті мен ұжым
қалыптастыру сәтті болады.
Тұтығу моторлы қызметтің қалыптасуына әсер етеді, дегенмен
кемістіктің пайда болуына жол ашатын өимыл-қозғалыс аймағының жетілмеуі
тұтығу туындағанға дейін болуы мүмкін. Тұтығу пайда болғаннан кейін
моториканың жетілмеуі жиілей ді және одан сайын күрделене береді. Алайда,
даму процесінің жағымды және жағымсыз жақтарына қарай сонымен бірге бала
ағзасының потенциалды мүмкіндіктерінің жоғары болуына қарай мектепке
дейінгі тұтығатын балалардың 40 ℅ моторлы қызметтер сақталған, 60 ℅
жағдайда олар бұзылған және қимыл-қозғалыс бұзылыстары ебедейсіздікпен, іс-
әрекеттің біркелкіліксіздігімен, бір қимылдан екінші қимылға ауысу қиындығы
байқалады немесе қимыл- қозғалыстың тежелуі түрінде уайымдар, іс-әрекеттің
шектелуі түрінде байқалынады.
Аталған бұзылыстар қозғалыстың статистикалық және динамикалық
координациясына байланысты берілген арнайы тапсырмаларды орындау кезінде
және әсіресе өз бетінше ерікті әрекет ету барысында анық көрінеді.
Балалар сөйлеудің онтогендік зерттеу бойынша жүргізілген жұмыстар
балаланың психикалық дамуы мен сөйлеу әрекетінің жетілуінде компоненттердің
ролі өте зор екенін көрсетті. (П.К. Анохин, Л.И. Белякова, Л.С. Выготский,
В.А. Гиляровский, Н.И. Жинкин, К.А. Зайцева,, В.В. Ковалев, Р.Е. Левина,
А.А.Леонтьев, М.И. Лисина, А.Л. Лурия және т.б.). Экспресивті сөйлеудің
онтогенетикалық жағынан ерте шарттарының жетілмеуі дыбыстаудың, сөйлеудің
темпінің, ритмнің және бірқалыптылығының бұзылуына алып келеді.(В.И.
Бельтюков, А.Н. Гвозеев, В.В.Ковалев, В.А. Ковшиков, М.М. Кольцова,
Р.Е.Левина, М.И. Лисина, А.Г. Рахмиливич, Т.И. Ушакова). Сөйлеу
онтогенезіндегі экспрессивтіліктің құрылымын толықтырушы, жүйелі құбылыс
болғандықтан, пайда болу уақыты мен даму кезеңі барысында жағымсыз
факторлардың әсіресе тез ұшырайтын және өз қорланған әрекет болып табылады.
Патогендң факторлардың әсерінен туындаған сөйлеу бұзылыстары баланың
психикалық дамуында кері әсер етуі мүмкін: оның іс-әрекетін шектеу,
тұлғалық және танымдық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз әсер етеді (И.К.
Абелева, П.К. Анохин, М.А. Виноградова, Г.А.Волкова, В.И. Городилова, М.
Зееман, В.В. Ковалев, И.И. Кросиагорский, А.Р.Лурия және т.б.).
Тұтығу - көптеген себептердің салдары. Көптеген зерттеушілер балаларда
тұтығудың пайда болуы белсенді тіркестік сөйлеу кезеңімен сәйкес келетінін
айтады. Бұл кезең сөйлеу қызметінің фило және онтогенетикалық жағының кеш
дамуымен, тұрақсыз және әлсіз болуымен сипатталады. Сондықтан И.П.
Павловтың жүйке жүйесінің қызметі невроздар және баланың бас миындағы
сөйлеу аймақтарындағы қатты қозу нәтижесінде туындайтын шартты рефлекстер,
тежеулер туралы зерттеулеріне сүйене отырып тұтығу- сөйлеу күйзелісі деп
айтамыз. Жағымсыз жағдай кезінде туындаған сөйлеу жетілмеушілігі шартты
рефлекторлы байланыстар механизмі бойынша шоғырланады. Жыл өткен сайын
күшейген ол әсіресе патологиялық рефлекторлы тізбекке енген жағымсыз
эмоционалды жағдайларда байқала бастайды ( Б.Д. Карвасарский 1990; В.М.
Шкловский 1994; В.И. Селиверстов 2000).
Туылғаннан болатын факторларға ата-ананың жүйкелік-психикалық және
жұқпалы аурулармен ауруы жатады. Шизофрения, туберкулез, сифилис және т.б.
аурулар, өндірістің жағымсыз химиялық факторлары, радиоактивтіліктің
жоғары болуы көп жағдайда әлі туылмаған балалардығ жүйке жүйесін
зақымдайды. Баланың жүйке жүйесіне әр түрлі жарақаттар, уайымдар, өмір мен
жұмыстың жағымсыз жағдайлары ананың екі қабат кезіндегі сәтсіздіктері кері
әсер етуі мүмкін ( В.М. Шеловский 1994).
Жалпы алғағанда тұтығатындарға әр алуан деңгейдегі қимыл-қозғалыс
аймағының жеткіліксіздігі тән. Сөйлеу орталық жүйке жүйесінің толықтығы мен
даму деңгейінің тәуелді болатын дифференциалды моторлы әрекетіне жоғары
талап қояды. Тұтығатындардың кейбір бөлігінде бас миының органикалық
зақымдарды білінбейді. Алайда, олар қатты әсершілдікпен, қозудың
жоғарылығына жаңа жағдайға бейімделудің төмен деңгейімен сипатталады. Ол
орталық жүйке жүйесінің қалыпты кездегідей әлсіз болатынын дәлелдейді (Е.М.
Мастюкова 1997).
Тұтығудың дамуында тұқым қуалайтын факторлар белгілі бір мағызға ие.
Баланың генетикалық кодында кері, жағымсыз жағдайлар кезінде тұтығатын
пайда болуына алып келетін қозғалыс аймағының патологиялық ерекшеліктері
бар болуы мүмкін. Туынсқан ағалар мен әпкелерінде тұтығудың болу жиілігі
18℅ құрайды. Дизиготалы егіздерде тұтығу 32℅ болса, монозиготаларда - 77℅
кездеседі. Тұтығатын ер кісілерде тұтығатын ұл балалар туылу пайызы 22℅, ал
қыз баланың туылу пайызы 9℅ құраса, әйелдерде сәйкесінше 36℅ және 17℅
құрайды ( Л.М. Белякова, Е.А.Дьякова 1998).
Балалардың сөйлеу тілі дамуында олардың жүйке жүйесіне қатты қысым
түсетін кезең болады. Тұтығудың басталуына сөйлеудің қарқынды даму кезеңі
өте маңызды. Бұл кезеңде көп балаларға физиологиялық интеграцияның пайда
болуы тән. Жеткілікті түрде дамымаған сөйлеу кезіндегі дем алу мен күрделі
тіркестерді айтудың психикалық мүмкіндіктері арасында сәйкессіздік
болатыны анықталды. Бұл кезеңдегі сөйлеу әрекетінің психикалық жағы оның
моторлы үйымдасуының мүмкіншіліктерінің алдын орап кетеді.
Берілген әдебиеттер солақайлықты тұтығудың туындауының себептерінің
біріне жатқызуға мүмкіндік береді (Л.М. Белякова, Е.А. Дьякова 1998).
Тұтығу мен солақайлықты тығыз байланысын дәлелдейтін зерттеулер аз емес.
Тұтығу солақайлықты оң қолға үйрету кезінде де пайда болады деген,
байламдар бар. Баланы қайта үйрету қысқа мерзімде болса тым қатаң жағдайда
жүрсе балада тұтығу пайда болады. Солақай балаларда әр түрлі патогенді
қозғыштардың әсері кезінде невротикалвқ жағдайда алып келетін жалпы
эмоционалдық, үрейшілдік, қозғыштық және басөа да көрсеткіштер байқаладыц.
Тұтығатын балалардығ бас миындағы гармониялық әрекеттер мен симметриялық
құрылымдар арасындағы әлсіздік орталық жүйке жүйесіне ерекше сезімтал
етеді. Ол өз кезегінде баланың сөйлеу қызметіне әсер етеді.
Сыртқы ортадан болатын себептер қоршаған ортасынан, баланы тәрбиелеу
мен өмір сүру жағдайына байланысты туындайды. Оларға ұйқы мен тамақтану
тәртібінің бұзылуын, ата-аналардың баланың мүмкіндігінше тыныш, дұрыс
жағдайда, тәрбиеленіп өмір сүру керек екендігі туралы жеткіліксіз
білетіндігін жатқызуға болады. Қатты дыбыстық қоздырғыштар (теледидар,
радио, магнитафон, ересектердің қатты айғайлауй жіне т.б.), адамдардың топ
болып жиналуы, ауаның жетпеуі және т.б. –мұнің бәрі баланың жүйке жүйесіне
кері әсер етеді. Тұтығудың сыртқы себептері арасында баланың ересек
адамдардың немесе құрдастарының тұтығып сөйлеуіне еліктеуі белгілі бір
орын алады.
Тұтығудың туындауына алып келетін жиі кездесетін сыртқы себептердің
бірі үй жануарларының немесе жабайы аңдардың әсерінен болған психикалық
зақым, табиға жойқын күштердің, отбасылық жанжалдардың, физикалық зақымдар
мен медициналық әрекеттердің нәтижесінде болған психикалық зақым
(Миссуловин Л.Я 1997).
Б.Д. Карвасарский көрсеткендей қазіргі уақыттағы авторлардың көбісі
невроздардың генездегі психожарақаттану жағдайының ролін анйқтайтынын,
олардың кей кезде этиологиялық факторлар ретінде, енді бірде этиологиялық
жағдай сипатында болатынын мойындайды. Көбінесе олардың бірігіп жүруі
патогенді сипатта болады.
Тұтығудың пайда болуында бас миы қабығындағы жүйкелік процесстердің
өзарақатынасының бұзылуы маңызды роль атқарады. Үлкен жарты шарлардағы
жүйкелік жағдайымен, оның қалыптан ауытқуына дайын болуымен шартталса,
екінші жағынан жүйкелік күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардың әсерінен
туындауы мүмкін (В.И. Селиверстов 2000).
Қазіргі заманғы нейрофизиология саласы бойынша тұтығатын баланың жүйке
жүйесінің жағдайы қозу процесінің тежелу процесінен басым болуымен
сипатталады. Орталық жүйке жүйесінің патологиясымен негізделген тежелу
механизмдерінің әлсіздігі дірілдік белсенділіктің ерекше генераторы болып
саналатын сөздік қимылдық жүйе бөліктеріндегі тұрақты қозу ошақтарының
қалыптасуын жеңілдетеді. Г.Н. Крыжановский бойынша мұндай түрдегі нысандар
патологиялық жағынан күшті қозу генераторлар деп аталады және көптеген
жұйке жүйесі аурулары кезінде патологиялық жүйенің қалыптасуының кешенді
механизмін көрсетеді.
Қазіргі кезде психологиялық-педагогикалық сипаттаманы ескере отырып,
өзінің ақаулығына көңіл аударуын негізге ала отырып түтықпаларды 3 топқа
бөледі: нольдік, біркелкі, орташа және айтарлықтай немесе жоғары деңгейде
ақаулыққа көңіл аудару.
Бірінші топтағы балалар өздерінің ақаулығын байқамайды, көңіл
аудармайды. Олар үлкендермен де өзінің қүрдастарымен, бөтен адамдармен
үйалмай қарым-қатынас жасайды. Екінші топтағы балалар түтықпаға байланысты
іштей қайғырады, әр түрлі амал арқылы түтықпаны байқатпауға тырысады.
Дегенмен ақау-лықты сезінуі, іштей қайғыруы түлғаның дамуына оншалықты
осерін тигізбейді. Үшінші топтағы балалар үнемі өзінің ақаулы-і ын
сезінеді. Ондай балалар әрдайым сөйлеу қиыншылықтарына көңіл аударып, терең
және үзақ қайғырып, ренжиді. Соның салдарынан олар өздерін кем санайды,
секемшіл келеді және сөйлеу алдында қорқыныш пайда болады.
Сонымен, түтықпада тек сөйлеу функциясының бүзылуымен қатар нерв
жүйесінің, жалпы және сөйлеу моторикасының бүзылуы, психологиялық
ерекшеліктері байқалады.
Көптеген балаларда түтықпа пайда болғанға дейін, сөйлеудің қарқынды даму
кезеңінде, физиологиялық итерация, сөйлеу кезін-дегі тыныс алу мен күрделі
фразалы айтудың психикалық мүмкін-шіліктерінің арасындағы үйлеспеушілік
байқалады.
Түтықпаның пайда болуына сөйлеудің қарқынды даму жылдам-дығының да
әсері зор. 1,6 - 1,8 айдағы ауызша толық сөйлеуі жаңа қалыптасып келе
жатқан сөйлеудің функциональды жүйесіне қауіп төндіреді. Ондай жағдай
кейбір сөйлеу тілінің кешеуілдеуінде де байқалады. Сөйлеуі кешеуілдеп
дамыған балаларда 3,5 - 5 жаста фраза қарқынды қалыптаса бастайды, бүл
қалыптасып келе жатқ-ам сөйлеу жүйесінің координаторлық механизімін
әлсіретеді және гүтықпаның пайда болуына мүмкіншілік тудырады.
Түтықпа балалардың арасында солақайлар жиі кездеседі және сол қолды оң
қолға қайта тәрбиелеу кезінде түтықпа пайда бо-луы мүмкін.
Түтықпа балалардың ауызша сөйлеуін үйымдастырудағы сол жақ жарты
шардың басқарушы ролінің бүзылатындығы электро-физиологиялық зерттеулерде
анықталған (И.В. Данилов, И.П. Черепанов, 1970)
Бас миының симметриялық қүрылымдарының арасындағы бай-ланыстың
әлсіреуі алдымен сөйлеу функциясына әсерін тигізеді.
Көптеген авторлар түтықпаның пайда болуы психикалық за-қымдалуымен
байланыстырады. Психикалық зақымдалу әртүрлі болып келеді. Көбінесе
түтықпаның алғашқы рет пайда болуы психиканың зақымдалу кезімен сай келеді,
оның қоздырушы себебі болып табылады.
Әлемдік әдебиеттердің деректері бойынша түтықпадағы ауыр түқым
қуалаушылық бірнеше үрпақта байқалуы мүмкін. Түтықпа-сы бар ата-аналарды
қалыпты ата-аналарға қарағанда, балаларын-да тұтықпаның байқалу
мүмкіншілігі бірнеше рет көбірек болады. Шамасы, орталық сөйлеу
механизмдерінің әлсіздігі түқым қуалауы мүмкін. Кез келген ауытқу
генетикалық түқым қуалаушылыққа қосымша зиянды факторлар қосылғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық
аспектілері
8
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
15
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық
жұмыстың негізі
21
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ
ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ-ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
32
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
32
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты
қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
37
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының
қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау 46
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Тұтықпа бұл сөйлеу аппаратының әр түрлі бөліктерінде болатын
тырысулардан туындайтын сөйлеудің бірқалыптылығының, ырғағының, темпінің
бұзылуы.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда
түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің
бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2-6 жас) пайда
болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның
психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін
қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И.
Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов,
И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын
балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің
байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған
тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады
(И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова
және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның
дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың
табиғатына, деңгейіне сонымен қатар ба-ланың өзінің ақаулығына кеңіл
аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар түтықпа балаларда әр түрлі
деңгейде психика-лық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А.
Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б).
Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерек-шеліктерін
тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М.
Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев).
оларды психологиялық ерек-шеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға)
көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И.
Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов,
В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы.
Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің
жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз
экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу – балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы
және пайда болу себептерінің әр-түрлілігімен күрделі симптомды
жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы
көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен
шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды
және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып
тұратындығын дәлелденді деуге болады.
Тұтығатын балаға жүйелі түрде әсер етудің қажеттілігін ескере отырып,
баланың жеке тұлғасымен сөйлеу тілінің қөайта тәрбиелеудің, оның дамуына
жеке деференцималды түрде жақындаудың маңыздылығын атап айтқан жөн. Мұндай
жағдайларды мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі
болып келетін ойын әрекетін қолданған дұрыс. Осы ойын барысында баланың
белсенді дамуы яғни оның сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз бетттілігі,
моторикасы, өзін-өзі ұстай алуы қалыптасады. Ойын барысында балалар адамдық
қатынастардың әлеуметтік тәжірибесін меңгеріп, үйренеді, ол- өз кезегінде
өзара әрекеттесуші ұжым қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Тұтығу теоретикалық және тәжірибелік жағынан да жан-жақты зертттелген
бұзылыс болғанымен түзету педагогикасы, клиникалық психология, психиатрия
салаларындағы өзекті мәселе балып саналады. Қазіргі уақыттта психомоторлы
және ойлау әрекеттері және тілдік қатынастың басқа да компоненттерін ескере
отырыптұтығу мәселесін жүйелі түрде шешуге арналған жұмыстар бар. (Л. З.
Арутюнян-Андронова, Н.А. Власова, Ю.Б. Некрасова, Г.Д. Неткачев, В.И.
Селиверстов). Осы зерттеу жұмыстарының авторларының кемістіктің
құрылысымен, диагностикасын, критерелері мен түзету жолдарын нақты анықтап
көрсеткен. Басқа зерттеулер тұтығатындардың жеке жас ерекшеліктеріне қарай
жүргізілген. (Н.М. Асатиани, В.В. Ашкинадзе, Л.И. Беляковай және т.б).
Тұтығуды түзету бойынша жүргізілетін түзету жұмысының мазмұнын зерттеу
қарастырылып түзету жұмысының мазмұнын зерттеу, қарастырылып жатқан
мәселенің жүйелі шешуі сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің
дизонтогенезінің механизмдерін ұзақ уақыт салыстырмалы түрде жас
ерекшелігін ескере отырып зерттеусіз мүмкін емес екендігін көрсетеді. Атап
айтқанда тұтығудың патогенезінде болатын тілдік қатыныстардың механизміне
қатысты (В.В: Ковалев, Г.Е. Сухарева, К.Х. Ушаков, О.Н. Усанова, Ю.С.
Шевченко). Сонымен қатар, Л.С. Выготскиидің айтуы бойынша алғашқы сигналдық
моторлы актілерге де қатысты.
Ойын мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі
болып саналады. Осы ойын барысында баланың белсенді дамуы, яғни оның
сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз беттілігі, моторикасы, өзін-өзі ұстай
алуы қалыптасады. Ойын ойнау кезінде балалар адамдық қатынастардың
әлеуметтік тәжірибесін үйренеді, ол өз кезінде өзара әрекеттесуші ұжым
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Кез-келген ойын нақты әрекет болып саналады. Оны солай қабылдау ойын
әрекетін түзету мақсатында қолдануға мол мүмкіндік береді. Ойын әрекет
ретінде көптеген ойындарды, оқиғаларды қарастырады, ол өз кезегінде ойын
барысында қойылған, мақсатқа жетуге алып келеді. Ойынды осылай қолдану
негізінде ойын әрекетінің әдістемесі құрылады және тұтығатын балалардың
жеке тұлғалық сауықтырулары мен сөйлеу тілі, бұзылыстарын түзету жұмыстары
жүргізіледі.
Тұтығуды түзету кезінде баланың психикалық дамуы мен сөйлеу тілінің
жетілуіне үлкен әсер ететін ойын әрекетін оптималды түрде қолдану амалдары
әлі де зерттелмеген. Жоғарыда айтылған жайттар қарым-қатынастық сөйлеу
әрекеті туралы жинақталған мәліметтер мен олардың психикалық процесс
кезіндегі маңыздылығы және тұтығатын балалардың онтогенезінде олардың өзара
байланысы диагностиканың жетілуіне жол ашады, сонымен бірге тілдік
кемістіктерді түзету жүйесінің ерекшелігі туралы көріністерді анықтауға
көмектеседі деп қорытындылауға мүмкіндік береді. Бұл осы топтағы
балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың сапасын жақсартатын сөйлеу
тілін түзету мен дамыту бойынша қолданылатын бағдарламалық материалды
өзекті мазмұнмен толықтырады.
Осы мәселелердің өзектілігі мен олардың теоретикалық және тәжірибелік
жағынан жеткіліксіз болуы зерттеу жұмысының тақырыбын анықтауға жол ашты:
Тұтықпасы бар балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін қалыптастыру
жолдары.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі тұтығатын балаларда коммуникативті
сөйлеу тілін қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмысы барысында ойын
әрекетін қолданудың әсерін теоретикалық тұрғыда нақтылап және
эксперименталды түрде тексеріп көру.
Зерттеу пәні – тұтығатын мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-
қатынастық сөйлеу әрекетінің темптік- ырғақтың бұзылуы.
Зерттеу нысаны – тұтығатын мектепке дейінгі жастағы балалардың
коммуникативті сөйлеу тілін қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының негізінде мынадай болжам жатыр: егер мектепке
дейінгі жастағы тұтығатын балалардың коммуникативті сөйлеу тілін
қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмысы барысында ойын мен ойындық
амалдарды мақсатты бағытталған түрде қолданса, онда осы топтағы балалардың
қарым-қатынастық сөйлеу тілі жағдайын максималды түрде жақсартуға болады.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселесі мақсаты мен пәніне сәйкес
төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Ойын әрекетін қолдану арқылы мектепке дейінгі жастағы балаларда тұтығу
кемістігін жою мәселесі бойынша зерттеудің теоретикалық талдау жұмысын
орындау;
2. Мектепке дейінгі жастағы тұтықпасы бар балалардың қарым-қатынастық
сөйлеу әрекетінің даму ерекшеліктерін анықтау;
3. Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзету
шаралары барысында ойын амалдарын қолданып, коммуникативті сөйлеу
тілін қалыптастыру кезінде жасалатын жаттығулар кешенін жасау және
саралау.
Зерттеудің теоретикалық-әдіснамалык қоры:
- Л.С. Выготскиидің бала ағзасының компенсаторлы мүмкіндіктері туралы,
ағзадағы биологиялық және әлеуметтік динамикалық әрекеттер туралы,
актуалды және жақын даму аймақтары туралы зерттеулері;
- Кемістігі бар баланы зерттеуге деген кещенді және толық жақтындау
концепцпиясы (Л.С. Выготский, А.Р. Лурия, П.Л. Гальперин, В.В.
Давыдов, Д.Б. Эльконин).
- Баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтау барысында ересек адамның
көмегінің ролі туралы концептуалды идеялар (Т.В. Егорова, А.Л.
Иванова, Н.Ю. Борякова, М.С. Певзнер, В.И. Лубовский).
- Тұлғалық даму кезінде әрекеттік жақындау концепциясы (Л.С. Выготскийғ
В.В.Давыдов, Г.И. Железовская, Л.Н. Леонтьев, Г.И. Щукина).
Зерттеу әдістемелері зерттеу пәні мен нысанының ерекшеліктерін ескере
отырып, таңдалып алынды және жұмыстың мақсатына, міндеттері мен болжамына
сәйкес болды:
- зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық және оқу-әдістемелік
теоретикалық талдау;
- қарым-ақтынастық сөйлеу әрекеті дамуының параметрлерінің психолого-
лингвистикалық диагностикасы;
- алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдауы;
Зерттеу теоретикалық маңыздылығы тұтықпасы бар мектепке дейінгі
жастағы балалардың қарым-қатынастық сөйлеу әрекетін ойын әрекетін белсенді
түрде қолдану арқылы қалыптастыру жүйесін зерттеу технологиясын жасаудан
тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы біз өңдеген түзету технологиялары,
мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалардың қарым-қатынастық сөйлеу
әрекетін қалыптастыру жүйесі осы топ балаларының ата-аналары үшін және
арнайы мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиешілері мен логопедтер үшін
пайдалы болуы мүмкін, сонымен бірге сөйлеу тілінің темптік-ырғақты жағының
бұзылуы байқалатын балаларды реабилитациялау кезінде қолдануға
балатындығында.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: ГККП Тараз қаласының №8 арнайы
логопедиялық балабақшасы.
Зерттеу кезеңдері: Ғылыми-теоретикалық жұмыс 3 кезеңнен тұрады. (2010-
2012 жж).
Алғашқы кезеңде (2010-2011жж) арнайы білім берудің теориясы мен
тәжірибесіндегі мәселенің жағдайы зерттелді, сөйлеу тілінің темптік-
ритмикалық бұзылысы бар балалардың сөйлеу тілін зерттеудің жеке
фрагменттері мен жүйелі түрде болатын шаралар кешені жасалды, зерттеу
жұмысының келесі бағдарламалары анықталды.
Екінші негізгі кезеңде (2011-2012жж) зерттеу жұмысының пәні, нысаны,
міндеттері анықталып, нақтыланды. ГККП Тараз қаласының №8 арнайы
логопедиялық балабақшасында тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы
балалардың коммуникативті сөйлеу тілін қалыптастыру жұмысы кезінде түзету-
диагностикалық әдістемесін жасау бойынша жан-жақты тәжірибелік-
эксперименталды жұмыстар жүргізілді, зерттеу мәселесі бойынша құжаттар мен
мәліметтер жинақталды.
Үшінші қорытынды тәжірибелік-эксперименталды жұмыс барысында алынған
мәліметтер өңделді. Дипломдық жұмыс рәсімделді.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, 62 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, кестелер мен диаграммадан құрылған қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ЖЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҰЗЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
Тұтығу-сөйлеу аппаратының дірілдік жағдайымен шартталған сөйлеудің
темптік-ырғақтық бұзылуы. Синонимдері: balbuties, disphemie, spasmophemie,
lalonewros.
Тұтығу мәселесін сөйлеу бұзылыстары туралы ғылымның даму тарихындағы
ең ертедегісі деп санауға болады.
Орта ғасырларда тұтығуды бас миында судың көп болуымен (Гиппократ)
немесе артикуляциялық аппараттың бөліктерінің дұрыс емес болуымен
(Аристотель) байланысты ауру ретінде қарастырған. Сөйлеу аппаратының
орталық немесе перифериялық аймақтарындағы бұзылыстан болуы мүмкін
екендігін Гален, Цельс, Авицениа мойындаған.
Шет елдерде ХVІІ - ХVІІІ ғ.ғ. тұтығуды сөйлеу аппаратының перифериялық
аймағының жетілмеуінің салдары ретінде қарастырылған. Мысалы, Санторини
тұтығу қатты таңдайдың майысып, сілекей дұрыс өтпеуінен сөйлеу қиындайды да
тұтығу пайда болады деп есептеген. Басқа зерттеушілер тұтығуды сөйлеу
мүшелері қызметінің бұзылуымен байланыстырған: дыбыс қуысының дірілдеп
жабылып қалуы (Арнат, Шультесс); аса жылдам дем шығару (Беккерель); ойлау
мен сөйлеудің сәйкессіздігі (Блюме); және т.б.
Ресейде көптеген зерттеушілер тұтығуды сөйлеу аймағындағы функционалды
бұзылыс дірілдікневроз ретінде (И.А. Сикорский 1889; И.К. Хмелевский 1897ж
және т.б.) немесе сөйлеу аппаратында дірілдік әрекетермен байқалатын таза
психикалық ауытқу ретінде (Хр. Лагузен 1838, Г.Д. Неткачев 1909, 1913)
қарастырған.
ХХғ басындағы тұтығу механизмдерінің түсіндірудің әр түрлілігін 3
түрлі теоретикалық бағыттарға бөлуге болады.
1. Тұтығу сөйлеу орталықтарының қоздырғыштық әлсіздігінен болатын
координацияның спастикалық неврозы ретінде. Бұл Г.Гутуманның, И.А.
Куссмаульдің, И.А. Сикорскийдің еңбектерінде нақты көрсетілді.
Кейінірек олар тұтығуды невротизм ретінде түсіндірді.
2. Тұтығу психологиялық сипаттағы ассоциативті бұзылыс ретінде А.
Либманн, Г.Д. Неткачев, Ю.А. Флоринскаяның жақтастары.
3. Тұтығу психикалық зақымдар нәтижесінде, қошаған ортадағы алуан түрлі
жанжалдардан туындайтын саналы көрініс ретінде А.Адлер, Шнейдер
теорияларын жақтаушылар.
Осылайша ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында тұтығу – күрделіпсихофизикалық
бұзылыс деген пікір қалыптаса бастады. ХХ ғ. 50-60 ж.ж. қарай тұтығу
механизмін И.П. Павловтың адамның жоғарғы жүйке жүйесі қызметі туралы,
атап айтқанда невроз механизмі туралы зерттеулеріне сүйене отырып қарастыра
бастайды.
Тұтығу басқа невроздар сияқты қозу мен тежеу процестерінің күшеюін
туғызатын әр түрлі себептерінің нәтижесінде пайда болады. Тұтығу- симптом
да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар
қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның
қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен шартталған болуы мүмкін. Екінші
жағынан күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындау мүмкін. Бас миы
қабығы қызметінің бұзылуы бірінші ауытқу болады да, қатынастық тежелуіне
әкеледі және қабықасты бөлшектерінің қызметін реттейтін шартты-рефлекторлы
механизмдердің бұзылуына әкеп соғады. Осындай жағдайда яғни қабықтың
қалыпты реттелуі бұрмаланған кезде стриопаллидарлы жүйе қызметінде
жағымсыз, кері қозғалыстар орын алады. Тұтығу механизмінде оның алатын ролі
өте маңызды, өйткені қалыпты жағдайда бұл жүйе дем алудың темпі мен
ритміне және артикуляторлы бұлшықеттердің тонусына жауапты. Тұтығу
стриопаллидумның органикалық өзгерістері кезнде емес, оның қызметінің
динамикалық тұрғыда ауытқуынан туындайды.
Қазіргі уақытта пайда болу себептерін 2 топқа бөліп қарастыруға
болады. Сонымен бірге кейбір этилогиялық факторлар тұтығудың пайда болуына
жол беріп, оны тікелей туындатуы мүмкін. Ата-аналардың невротикалық орталық
жүйке жүйесінің қызметін әлсірететін жүйкелік, жұқпалы және соматикалық
аурулар.
Тұтығатын баланың өзінің невротикалық ерекшеліктері: түнгі қорқыныш,
энурез, аса қатты қозғыштық, эмоционалды жағынан сезімталдық.
Тұқым қуалайтын тұтықпа рецессивті белгі ретінде тұқым қуалау арқылы
беріліп, сөйлеу аппаратының туылғаннан әлсіз болуының әсерінен дамиды.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның жағымсыз әсерінен тұтығуда туындайтын
экзогенді факторлардың ролін де ескеру қажет.
Бас миының көптеген жағымсыз факторлардың әсерінен даму кезеңінің әр
түрлі уақытында зақымдалуы: құрсақ ішіндегі және туу кезіндегі зақымдар,
асфиксия; әр алуан балалар ауруы кезінде туындаған постнатальды - жұқпалы,
зақымдалған немесе жарақаттанған ауыспалы-трофикалық бұзылыстар.
Жағымсыз, кері жағдайлар: балалардың физикалық әлсіздігі. Бас миы
қызметінің жастық ерекшеліктері; бас миының үлкен жарты шарлары 5 жас
шамасына қарай қалыптасады, осы жаста бас миы қызметінде функционалды
ассиметрия пайда ола бастайды. Сөйлеу қызметі онтогенетикалық жағынан
дифференцияланған және кеш дамиды, әсіресе нәзік және сезімтал. Оның қыз
балаларға қарағанда ұл балаларда жай дамуы олардың жүйке жүйесінің
тұрақсыздығының басымдығын байқатады.
Сөйлеудің жылдам дамуы (3 – 4 жас), оның қызметін реттейтін танымдық,
коммуникативті түрлі ересек адаммен қарым-қатынасқа түсу әсерінен тез
дамиды. Көп балаларда бұл кезеңде физиологиялық сипатта болатын буындар мен
сөздерді қайталап айту байқалады.
Баланың психикалық тұйықтығы, айналасындағылармен жағымсыз қатынаста
болғанынан туындаған жоғары әсершілдік.
Бала мен ересек адам арасындағы жағымды және эмоционалды байланыстың
жеткіліксіздігі.
Моториканың, ритмнің, мимика-артикуляторлы қимылдардың дамуының
аздығы.
Жағымсыз, кері жағдайлар тобынан бөліп қарастырамыз.
Ағзалық-физиологиялық себептер: энцефалопатиялық салдары бар физикалық
аурулар.
а) жарақаттар, зақымдар (құрсақ ішілік, туу кезіндегі, асфиксия, бас
миының шайқалуы);
б) қимыл- қозғалысты реттейтін қабақасты механизмдерінің зақымдалуы
болатын бас миының органикалық бұзылуы;
в) сөйлеудің орталық аппаратын әлсіздендіретін интоксикация және т.б.
аурулар нәтижесінде туындайтын жүйке жүйесінің қажуы немесе шаршауы.
Психикалық және әлемуеттік себептер:
а) қысқа мерзімді – бір сәттік-психикалық зақым (қорқыныш, үреу);
б) ұзақ уақыт әсер ететін психикалық зақым, яғни отбасындағы дұрыс
емес тәрбие: тым еркелету, дұрыс емес тәрбие, үнемі жанжалдық жағдайда
болатын психикалық қоздырғыш түрінде болатын жағымсыз эмоция.
в) балалаық шақтағы сөйлеудің дұрыс болмауы, дем алғанда сөйлеу
жылдам, тез сөйлеу, дыбыс айтудың бұзылуы, ата-аналардың жылдам ашуланып
сөйлеуі;
г) кіші жастағы балалардың сөйлеу материалын шамадан тыс қолдануы,
сөйлеу материалдары мен ойлауға байланысты тапсырмалардың өз жасына сәйкес
болмауы (абстрактылы ұғымдар, тіркестердің күрделі құрылымды болуы);
д) тұтығатын адамға еліктеу (мұндай сөйлеу индукциясының 2 түрін
бөліп қарастырады: енжар- бала тұтығатын адамның сөйлеуін естіп, еріксіз
тұтыға бастайды; белсенді – ол тұтығатын адамның сөйлеуін айна қатесіз
қайталайды);
е) солақайлықты жоюға тырысу;
Бір бірімен тығыз байланыста болатын симптомдардың 2 түрін шартты
түрде бөліп қарастырады.
1. Физиологиялық (биологиялық) симптомдар: сөздік дірілдер. Баланың
физикалық денсаулығының және орталық жүйке жүйесінің бұзылуы (Сурет
1).
Тұтығудың негізгі сыртқы-белгісі сөйлеу актісі кезіндегі дірілдеу.
Оның ұзақтығы әр түрлі: 0,2 секундтан 90 секундқа дейін (күрделі
жағдайларда).
Дірілдер түрі бойынша (тоникалық, клоникалық және аралас),
локализациясы бойынша (демдік, дауыстық, артикуляционды және аралас) және
жиілігі бойынша бөлінеді.
Сурет 1. Тұтықпаның симптомдары.
Тоникалық діріл кезінде қысқа немесе бұлшықеттерінің спазматикалық
қысқаруы байқалады: т-ақта (әріптен кейінгі сызық сәйкес дыбысты дірілдеп
ұзақ айтуды білдіреді).
Клоникалық діріл кезінде бір дірілдік қимылды бірнеше рет бірден
қайталау байқалады: та-та-тақта.
Осылайша барлық демдік – дауыстық - артикуляционды аппарат
зақымдалады.
Сөйлеу мүшелерінің бір немесе бірнеше жерінде дірілдің болуына
байланысты діріл демдік, дыбыстық, артикуляционды деп бөлінеді.
Тұтығу кезіндегі демалу бұзылысының 3 түрін ажыратады: эксперименталды
(дірілдік дем шығару), икспираторлы (дірілдік дем алу), респираторлы
(дірілдік дем алу, дем шығару, кейде сөз үзіліп қалады).
Артикуляциялық апаратта болатын дірілдер- еріндік, тілдік және жұмсақ
таңдайлық. Олар көбінесе дауыссыз, қатаң дыбыстарды (к, г, п, б, т, д)
айтқанда; сирек және аз күшпен-қуыстық дыбыстарды айту кезінде байқалады.
Экспрессивті сөйлеу кезінде тұтығатын балаларда фонетика-фонематикалық
және лексико-грамматикалық бұзылыстар байқалады. Соңғы мәліметтер бойынша
мектепке дейінгі жастағы балалар арасындағы фонетика-фонематикалық
бұзылыстың таралуы 66,7%, кіші мектеп жасындағылар арасында – 43,1%, орта
жастағылар - 14,95% және үлкен мектеп жсындағылар арасындағы - 13,1%
құрады.
Тұтығудың байқалуына әр түрлі сөздік және жалпы моторикалық бұзылуы
тән.
Амал-айлаға тұтығатын бала өзінің сөйлеуін жасыру үшін немесе
жеңілдету үшін қолданатын қосымша қимылдар жатады.
Жалпы моторлы күйзеліс, қозғалыстың шектеулілігі, тежелгештік,
еріншектік немесе дискординаия жиі кездеседі.
2. Әлеуметтік (психологиялық) симптомдар.
Жүйке бұзылысының туындауының негізгі себептерінің бірі өз
кемістігінен қысылу,өзін толық жетілмеген болып сезінуі. Кемістігінен
неғұрлым көп көңіл бөлсе, соғұрлым ол тұрақты бола береді.
1. Фиксацияның нөлдік деңгейі.
Балалар кемістігін мойындамаудан еш қысылмайды немесе оны мүлде
байқамайды. Ұялу, қысылу элементтері, өзінің дұрыс емес сөйлегенін айтқан
адамға өкпелемейді, өз кемістігін жоюға ешқандай талпынбайды.
2. Ауру фиксациясының орташа деңгейі.
Үлкен жастағы жоғары сыныптағы жасөспірімдер мен оқушылар өз
кемістігінен ұялады, жасырады, әр түрлі амалдарды қолданады, қарым-
қатынасқа өз түседі. Олар өздерінің тұтығатындығын біледі, адам
ыңғайсызданады, өз кемістігін жасырып қалуға тырысады.
3. Фиксацияның анық, байқалатын деңгейі.
Өз кемістігіне байланысты уайымдары өзін үнемі кеміс сезіну жағдайымен
бірігеді. Бұл көбінесе жасөспірімдерде болады. Олар сөйлеу сәисіздіктеріне
көп көңіл бөледі, оны қатты уайымдайды, сөйлер алдында, адамдар қасында,
кездескен жағдайлардан қорқады.
Тұтығудың 3 деңгейін ажыратады:
1) жеңіл түрі - тек ашуланған жағдайда және тез сөйлеуге тырысу кезінде
ғана тұтығады. Мұндай жағдайда оны оңай жеңеді, тұтығатын бала сөйлей
береді, олар өз кемістігінен ұялмайды;
2) орташа түрі - қалыпты жағдайда және өзі үйренген орташа оңай сөйлейді
және аз тұтығады. Эмоционалды жағдайда қатты тұтығады.
3) Ауыр түрі - үнемі, сөйлеген сайын тұтығады, қосымша қимылдар
байқалады.
Тұтықпаның болуының мынадай типтері бар:
- үнемі болатын тип (тұтықпа пайда болғаннан бастап сөйлеудің кез-келген
түріне, әр түрлі жағдайда бола береді;
- толқын тәріздес (тұтығу біресе күшейеді, біресе басылады, бірақ аяғына
дейін жоқ болып кетпейді);
- рецидивті (тұтығу жоғалып кетеді де қайта пайда болады, яғни рецидив
пайда болады);
Авторлардың көбісі тұтығудың патогенезін зерттегендер тұтығатын
адамдарда әр тұрлі вегетативті бұзылыстардың болатынын айтады. М.Зесманның
ойынша тұтығатындардың 84℅ вегетативті дисфония болады. Тұтығатындардың
100℅-ының 20℅-ында қан қысымы жоғары болады және экстрапирамидальды
бұзылыстар кездеседі. 100℅ жағдайда оларда мидроз (көз қарашығының үлкеюі)
байқалады, қалыпты сөйлейтін адамдардың көз қарашықтары сөйлеу кезінде
өзгермейдң немесе керісінше кішірейеді.
Тұтығудың таралуы
Тұтығудың таралуы жас ерекшелікке,жынысқа,қызмет түріне,мекен ететін
жеріне байланысты және басқа да факторлар мен шартталған.Тұтығу көбінесе 2
жастан 4 жасқа дейінгі аралықта пайда болады,бұл кезде баланың сөйлеу
қызметі жүйесі қарқынды дамиды және жеке тұлғалық қасиеттері қалыптаса
бастайды. Сосын тұтығуға деген бейімдік төмендейді,кейінгі 10 жылда (4-14)
тұтығудың болуы 1 жастан 3 жасқа дейінгі аралықтағыдай. Сосын мектепке
баратын кезде тұтыңатындар саны көбейеді.Тұтығудың көбейіп,күшеюінің себебі
жетекші әрекетін өзгертуі (ойынның орнына оқу), балаға деген талаптың
күшеюі. Тұтығу жыныстық жетілу кезінде асқынуы мүмкін.
Ауылды жерлерде тұратын балаларда қалалық балаларға қарағанда тұты,у
сирек кездеседі.
Кейбір ғалымдар климаттық жағдайдың тұтығудың күшеюіне әкелетінін
айтады. Мысалы: күз, көктем мезгілдері. (М.Зееман).
Тұтығу дамыған елдерде кқп кездеседі. Англияда, АҚШ-та және Ресейде
тұтығатын адамдар саны бірдей деуге болады. Статистика бойынша бұрыңғы СССР-
да 250 млн. адам тұрса, соның 6 млн тұтығатындар. Африка елдерінде мұндай
аурумен ауыратындар саны өте аз. Қытайда оданда басқа сирек (бірақ бұл
жерде дамуға емес, тілдің басқа жүйесіне байланысты).
Тұтығу интелектісі жоғары адамдарда кезджеседі. Тұтығуды жеңу көп
жағдайларда тәуелді ол ең алдымен тұтығу механизіміне, кещенді түрде емдеп
оны қолдануды бастау кезеңіне, жасына байланысты.
Тәжірибе көрсеткендей жасы аз болған сайын, жалпы жағдайы, көңіл-күйң
белсенді болғансайын, сөйлеу аппаратының мүшелерінің бөлігі аз зақымдалған
сайын, діріл әлсіз болған сайын, психикалық қозу сирек болған сайын, емдеу
жағымды жағдайда болады.
Демдік діріл дыбыстық дірілге қарағанда жеңіл жойылады. Клоникалық
тұтығу, тоникалыққа қарағанда оңай кетеді, өйткені клоникалық дірілдер бас
миы қабығын қоздырады. Сондықтан оларға 2 сигналды жүйе арқылы әсер ету
оңай, өйткені оған қабақасты қоздырғыштары тән.
2-4 жас аралықтары сәтті кезең болып табылады (жағымды жағдай жасау
оңай және тұтығу уақыты аз). Сәтсіз кезең 10-16 жас аралықтары, пубертантты
кезең. Жоғалып кеткен тұтығу сақталып қалады да, кез-келген жағымсыз
жағдайда қайта туындауға дайын тұрады.
Н.А. Власованың ойынша инфекцияның, психикалық зақымданудың немесе
еліктеудің нәтижесінде туындаған тұтығу жеңіл жойылады. Өйткені инфекция
көп жағдайда тек функционалды ауытқу туғызады да, орталық жүйке жүйесіне
органикалық жағынан өзгертпейді. Психо жарақат нәтижесінде туындаған тұтығу
тек бір кездерде ғана байқалады (паравоздың дауысы, иттің үруі және т.б.).
Көбінесе сөйлеудің кеш дамуы ата-анасына еліктеу салдарынан туындаған
тұтығу оңай жойылады. Сол автордың мәліметтеріне сүйенсек мектепке дейінгі
жастағы балалардың 70℅ толық кемістігінен арылады, ал 30℅ қалдық
кемістіктер сақталып қалады.
Е.Ф. Раудың мәліметтері бойынша: 60℅ - кемістік толық жойылады, 19℅-
айтарлықтай жақсару көрінеді, 13℅-жақсару болмайды, 8℅ - рецидивті.
Г.А. Волкованың мәліметтері бойынша: 4-7 жас аралығындағы тұтығатын
балаларда сабақтары аяқталған соң тұтықпай сөйлемейтіндер – 70,2℅ құраса,
айтарлықтай жақсару 26,93℅ байқалса, 3,5℅ сәтті көрсеткіш көрсеткен.
В.И. Селиверстовтың мәліметтері бойынша: 6 жас 17жас аралығындағы
тұтығатын балаларда арнайы санаториде болса да келген соң тұтықпай 39,7℅
бала сөйлеген, 47,8℅ балада айтарлықтай жақсы көрсеткіш болған, 12,5 ℅
балалардың көрсеткіші сәтсіз болған.
С.С. Ляпидевскиидің және В.И. Селиверстовтың бақылауларынша рецидив
болған жағдайда тқтықпаны тұзету басталған кезінен аяғына дейңн жетпейді.
Тұтығудың органикалық тұрінде функционалды тұріне қарағанда нәтиже
сәтсіз болады.
Тұтығуды жеңудің нәтижелі болуына оның күрделілгі науқастың өз
кемістігіне қарай көңіл бөлетіндігі әсер етеді. Логопедиялық жқмыстың
нәтижесә тұтығудың жеңіл тұрінде едәуір көрінеді; (фиксациясы нөлдік
деңгейі).
Тұтығуды жеңудің әдістері
Логопедиялық сабақтар-тұтығатын балаға кешенді, емдік-педагогикалық
әсер етудің теке құрамдас бөлігі ғана. Мынадай шараларды жасау керек:
медикаментозды ем, физиотерапия, спихотерапия, микроәлеуметтік ортаны
қалыптастыру. Сонымен қатар, таңдалып алынған әдістің адекваттылығы мен
дифференциалдылығы өте маңызды.
Әдісті таңдағанда ол міндетті түрде жеке болуы тиіс. Ата-аналар
түтығуды емдеу белгілі бір жүйеде болуы керек екенін тек бір рет қана ем
алу бұл жағдайда дұрыс емес екендігін естерінде ұстағаны жөн.
Балаға уақытында көмек көрсету үшін тұтығудың ал,ашқы белгілерін
жіберіп алмау өте мағызды, егер бала бірден үндемей қалса, сөйлеуден бас
тартса (бұл 2 сағаттан 1 күнге дейін жалғасуы мүмкін, бірақ кейін бала
қайта сөйлей бастайды, алайда енді тұтығады). – егер тұтығу пайда болғанша
маманға қаралса, онда оның алдын алуға болады; бір сөзді айтар алдында жеке
дыбыстарды айту (а,и), сөйлер алдында бір буынды немесе толық бір сөзді
қайталау; сөздің, тіркестің ортасындағы әдейі тоқтау; сөйлеу алдында
қиналу.
Осы себептерді білу ата-аналарға дабыл белгілерін уақытында байқап,
мамандарға дер кезінде көрінуге (психологқа, психоневрологқа, логопедке)
көмектесуі тиіс. Өйткені тұтығуды емдеуге қарағанда алдын алған оңай.
1.2 Мектепке дейінгі балаларда тұтығудың пайда болу белгілері
Тұтығу сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің дірілдік жағдайымен
шартталған ауызша сөйлеудің бірқалыптылығының, ритм мен темпінің бұзылысы
ретінде қарастырылады. Бұл бұзылыс әдетте сөйлеу қызметінің қарқынды түрде
қалыптасуы кезінде туындайды. Мектепке дейінгі жаста пайда болған тұтығу
өзіндік сөйлеу патологиясы ретінде есептеледі. Өйткені бас миының
органикалық генезінің паталогиясы кезінде немесе жүйкелік-психикалық
бұзылыс барысында болатын симптоматикалық немесе екіншілік тұтығуға
қарағанда ол өз бетінше туындайды (Н.А. Власова 1974, Н.М. Асатиани, Л.И.
Белякова, И.О. Калагева 1978 жж және т.б.).
Әдебиеттерден алынған мәліметтер бойынша тұтықпамен 2℅ жуық балалар,
1,5℅ ересек адамдар зардап шегеді. (С.В. Меньшикова 1999 ж, В.И.
Селиверстов 2000 ж). Тұтықпамен ауыратын балалардың арасында қыздар мен ұл
балалардың қатынасы 1\3 - 4-ке қатынасын құрайды (Л.М. Белякова, Е.А.
Дьякова 1998ж). Есейген сайын тұтығу азаяды немесе мүлде жойылып кетеді,
бірақ кейбір науқастарда ол қалып қояды және ер кісілерде әйелдерге
қарағанда жиі кездеседі (Л.Я. Миссуловин 1979, Б.Д. Карвосарский 1990 ж).
Тұтығу кең таралған сөйлеу бқзылысы болып саналады. Ол баланың сөйлеу
тілі белсенді дамып келе жатқанда пайда болады да, болашақта оның тұлғалық
қасиеттерінің дамуына кедергі келтіріп, баланың әлеуметтік бейімделуін
қиындатады.
Тұтығу қалыптасып келе жатқан тұлғамен тығыз байланысты болғандықтан,
оны тұлғаның ерекшеліктері мен қызметі құрылымы ретінде қарастырады.
Тұтықпа кезінде тұлғаның дамуы еркін жүрмейді және бқл оның бұрмалауына
алып келеді.
Жеке тұлға қоғамнық қатынастардың бірлестігі болып саналады, ол өзін
басқа адамдармен бірігіп жұмыс істеу кезінде, қарым-қатынасқа түсу арқылы
көрсетеді. Кейбір тұтығатындарда кемістігіне байланысты қоғамдық қатынастар
бқзылған болса, ол кейбіреулерінде ол тіпті қалыптаспаған. Тұтығатын
балалардың тілдесуін, еліктеуін өз беттілігін, белсенділігін, олардың ойын
әрекетінің сипатын зерттегенде тұтығатын баланың жеке тұлғалық дамуы дұрыс
болмайтынын дәлелдеді. Сондықтан тұтықпаны дизонтогенездің кұрделі
симптомокомплексі ретінде қарастыру керек.
Тұтығудың байқалу деігейін әдетте тұтығатын баланың сөйлеуіне қарап
анықтайды. Сонымен қатар қарым-қатынасқа түсуін әрекет ету ерекшелігін
ескере отырып кемістіктің деңгейін мфынадай етіп қарастыру керек. Жеңіл
деңгейі-балалар кез-келген жағдайда таныс емес адамдармен қарым-қатынасқа
түседі, топтық ойындарға қатысады, тапсырмаларды орындайды, тілдік
қатынасқа байланысты шараларды жасайды. Діріл тек өз бетінше сөйлеу
кезінде ғана байқалады. Орташа деңгейң – балалар өздеріне бейтаныс жағдайға
түсуде, таныс емес адамдармен сөйлесу кезінде өиналады, құрдастарымен
топтық ойын ойнаудан бас тартады. Діріл өз бетінше сөйлеуінде, сұрақ-жауап
кезінде кезінде сөйлеу аппаратының әр алуан бөліктерінде байқалады. Ауыр
деңгейі-тұтығу қарым-өатынастық сөйлеу әрекетінің кез келген түрінде
болады, балалардың ұжымдық әрекеті мен байланыстырып сөйлеуін қиындатады.
Г.А. Волкованың (1983) мәліметтері бойынша 4-7 жас аралығында
балалардың сөйлеуінде орта деңгейлі клоникалық сипаттағы дірілдер басым
болады. Алайда, тұтығудың белгілері жасы есейген сайын ерекшелене береді. 4-
5 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде
демдік және дыбыстық локализациясы басым болатын тоникалық және аралас
дірілдер тән;
5-6 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының артикуляторлы
бөліктерінде демдік локолизциясы басым болатын орта деігейлі клоникалық
діріл тән, 6-7 жаста сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде орта және
ауыр дейңгейлі клоникалық және тоникалық дірілдер тән.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың сөйлеуі аритмикалық
сипатта болады. Дірілдік, аритмикалық бұзылыстар сөйлеудің айтылу жағының
бқзылуына алып келеді: бірқалыптылығын, мәнерлігін, логикалық, екпінін.
Сөйлеу у ритмі қатты жүйкелік қозу жағдайында туындайтын эмблофразияның
әсерінен де бұзылады. Эмбиофразияны тұтығатын адамның моторлы қызметінің
жетілмеуі және оның өз ойын тез, анық жинақтай алмауының нәтижесі деп
қарастыруға болады.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балаларға қосымша қимылдар жасау
тән (47 ℅). Олар дірілдің сөйлеу аппаратынан дененің басқа бұлшықеттеріне
таралуының нәтижесінде пайда болады: ең алдымен бет, мойын, иық
бұлшықеттеріне, кейінірек арқа, бел, жоғарғы және төменгі шеткі
бұлшықеттерге беріледі. Балалар түймелерін, киімдерінің етек-жеңдерін, бет
орамалдарын бұрап, мыжғылайды, белдерін қимылдатады, иықтарын қозғайды,
аяқтарын тепкілейді, діріл кезінде жиі көздерін жыпылықтатады немесе
мүлдем жұмып алады. Басым күшпен алға қарай созады.
Балалардың кішкентай кезінен-ақ сөйлеу дамуының кешеуіәлдеуі,
сөйлеудің динамикалық бұзылуы, дыбыс айтудың бұзылуы байқалады. Мектепке
дейінгі жастағы тұтығатын балалардың 34 ℅ дыбыстаудың әр алуын бұзылысығ
сөйлеудің жетілмеуі, кейде сөйлеудің барлық функционалды жүйесінің
қалыптаспауы тән.
Балаларда біртіндеп өздерінің сөйлеуі мен кемістігіне деген ерекше
қатынас пайда бола бастайды. Кейбіреулер сөйлеуінің жетілмегендігін қатты
сезінеді, әсересе айналасындағылардың жағымсыз әсер туындауынан қорқады.
Енді біреулері тұтығуға сын көзбен қарайды, сөйлеуінің сәтсіз болуын және
кез-келген әрекеттерінің дұрыс емес болуын ұайымдайды. Тұтығу балалардың
сөйлеу әрекетіне, қарым-қатынасқа түсуіне әсер ете бастайды.
Қарым-қатынасы тұрақсыз балалар басында оңай тіл табысады, тапсырмаға
қызығушылық білдіреді, бірақ сосын ересек адамның сол немесе басқа
тапсырманы орындауға деген өтінішіне енжар қарайтынын, көңіл аудармайтынын
байқай бастайды. Олар мәселелі жаңдайды қиындықпен қабылдайды, көп реттік
өтініштен кейін қажетті тапсырманы орындаудан бас тартады.
Балалар қасындағы әңгімелесіп отырған адамға дұрыс қарамайтын болса,
онда ол тұйық болады, ұялып, қысылады. Өтінішті, тапсырманы орындау
қажеттілігі, әсіресе өзіне таныс емес ортада қалуы оларда невротикалық
сипаттағы кейде аутистикалық түрдегі ісер туғызады. Балалар ересектер мен
құрдастарының ортасын қажетсінбейтін сияқты болады. Олар қарым-қатынасқа
адам таңдап түседі. Балаларды ұжымдық іске араластыру олардың енжар немесе
белсенді қарсыласуымен болады.
Мектепке дейінгі жасқа тән қасиет ол еліктеушілік-тұтығатын балалардың
көбісінде дұрыс дамымаған. Шамамен үшінші баланың мінезі мен еліктеушілік
деңгейі қалыпты сөйлейтін балалармен бірдей болады. Қалған тұтығатындарда
еліктеушіліктің қалыптасуының 4 деңгейін бөлуге болады: толық еліктеу,
толық емес, шығармашылық, еліктеуден бас тарту;
Жоғары топтарда еліктеу әр түрлі болады. Мысалы, 4-5 жастағы
балаларда толық емес еліктеу байқалады (балалар көр ген немесе естіген
тапсырманы аяғына дейін орындамайды, сөйлейтін бөлігін тастап кетекді) және
одан бас тартады. Қабылдауы тұрақсыз балалар ересектің берген үлгісін
нашар қабылдайды, қайталау кезінде қимылдың бірізділігін сақтамайды,
әрекетті аяқтай алмайды.
5-6 жасар балаларда толық емес еліктеу болады, бірақ ол көбінесе
сөздік үлгіні қайталау барысында байқалады. Балалар сөздерді қалдырып
кетеді, сюжет логикасын бұзып алмау үшін үлгі мәтінін жаңа сөздермен
толықтырады. Өзгерген мәтіннің келесідей түрлері бар: әңгіменің
бөлшектерін нақтылау, әңгіменің мазмұнын кеңейту. Сол немесе басқа
әңгіменің тереңдеуі. Есейе келе шығармашылық еліктеу көбейіп, еліктеуден
бас тарту саны азаяды.
Тұтығатын балалардың еліктеушілігін, қарым-қатынасқа түсу деңгейін
ескеру логопедке әсіресе түзету жұмысының басында маңызды: егер тапсырма
мен тәрбие ережелерін балалар ересек адамнан ғана емес, еліктеушілігі мен
араласу деңгейі жоғары құрдастарынан үйренсе, онда балалар әрекеті мен ұжым
қалыптастыру сәтті болады.
Тұтығу моторлы қызметтің қалыптасуына әсер етеді, дегенмен
кемістіктің пайда болуына жол ашатын өимыл-қозғалыс аймағының жетілмеуі
тұтығу туындағанға дейін болуы мүмкін. Тұтығу пайда болғаннан кейін
моториканың жетілмеуі жиілей ді және одан сайын күрделене береді. Алайда,
даму процесінің жағымды және жағымсыз жақтарына қарай сонымен бірге бала
ағзасының потенциалды мүмкіндіктерінің жоғары болуына қарай мектепке
дейінгі тұтығатын балалардың 40 ℅ моторлы қызметтер сақталған, 60 ℅
жағдайда олар бұзылған және қимыл-қозғалыс бұзылыстары ебедейсіздікпен, іс-
әрекеттің біркелкіліксіздігімен, бір қимылдан екінші қимылға ауысу қиындығы
байқалады немесе қимыл- қозғалыстың тежелуі түрінде уайымдар, іс-әрекеттің
шектелуі түрінде байқалынады.
Аталған бұзылыстар қозғалыстың статистикалық және динамикалық
координациясына байланысты берілген арнайы тапсырмаларды орындау кезінде
және әсіресе өз бетінше ерікті әрекет ету барысында анық көрінеді.
Балалар сөйлеудің онтогендік зерттеу бойынша жүргізілген жұмыстар
балаланың психикалық дамуы мен сөйлеу әрекетінің жетілуінде компоненттердің
ролі өте зор екенін көрсетті. (П.К. Анохин, Л.И. Белякова, Л.С. Выготский,
В.А. Гиляровский, Н.И. Жинкин, К.А. Зайцева,, В.В. Ковалев, Р.Е. Левина,
А.А.Леонтьев, М.И. Лисина, А.Л. Лурия және т.б.). Экспресивті сөйлеудің
онтогенетикалық жағынан ерте шарттарының жетілмеуі дыбыстаудың, сөйлеудің
темпінің, ритмнің және бірқалыптылығының бұзылуына алып келеді.(В.И.
Бельтюков, А.Н. Гвозеев, В.В.Ковалев, В.А. Ковшиков, М.М. Кольцова,
Р.Е.Левина, М.И. Лисина, А.Г. Рахмиливич, Т.И. Ушакова). Сөйлеу
онтогенезіндегі экспрессивтіліктің құрылымын толықтырушы, жүйелі құбылыс
болғандықтан, пайда болу уақыты мен даму кезеңі барысында жағымсыз
факторлардың әсіресе тез ұшырайтын және өз қорланған әрекет болып табылады.
Патогендң факторлардың әсерінен туындаған сөйлеу бұзылыстары баланың
психикалық дамуында кері әсер етуі мүмкін: оның іс-әрекетін шектеу,
тұлғалық және танымдық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз әсер етеді (И.К.
Абелева, П.К. Анохин, М.А. Виноградова, Г.А.Волкова, В.И. Городилова, М.
Зееман, В.В. Ковалев, И.И. Кросиагорский, А.Р.Лурия және т.б.).
Тұтығу - көптеген себептердің салдары. Көптеген зерттеушілер балаларда
тұтығудың пайда болуы белсенді тіркестік сөйлеу кезеңімен сәйкес келетінін
айтады. Бұл кезең сөйлеу қызметінің фило және онтогенетикалық жағының кеш
дамуымен, тұрақсыз және әлсіз болуымен сипатталады. Сондықтан И.П.
Павловтың жүйке жүйесінің қызметі невроздар және баланың бас миындағы
сөйлеу аймақтарындағы қатты қозу нәтижесінде туындайтын шартты рефлекстер,
тежеулер туралы зерттеулеріне сүйене отырып тұтығу- сөйлеу күйзелісі деп
айтамыз. Жағымсыз жағдай кезінде туындаған сөйлеу жетілмеушілігі шартты
рефлекторлы байланыстар механизмі бойынша шоғырланады. Жыл өткен сайын
күшейген ол әсіресе патологиялық рефлекторлы тізбекке енген жағымсыз
эмоционалды жағдайларда байқала бастайды ( Б.Д. Карвасарский 1990; В.М.
Шкловский 1994; В.И. Селиверстов 2000).
Туылғаннан болатын факторларға ата-ананың жүйкелік-психикалық және
жұқпалы аурулармен ауруы жатады. Шизофрения, туберкулез, сифилис және т.б.
аурулар, өндірістің жағымсыз химиялық факторлары, радиоактивтіліктің
жоғары болуы көп жағдайда әлі туылмаған балалардығ жүйке жүйесін
зақымдайды. Баланың жүйке жүйесіне әр түрлі жарақаттар, уайымдар, өмір мен
жұмыстың жағымсыз жағдайлары ананың екі қабат кезіндегі сәтсіздіктері кері
әсер етуі мүмкін ( В.М. Шеловский 1994).
Жалпы алғағанда тұтығатындарға әр алуан деңгейдегі қимыл-қозғалыс
аймағының жеткіліксіздігі тән. Сөйлеу орталық жүйке жүйесінің толықтығы мен
даму деңгейінің тәуелді болатын дифференциалды моторлы әрекетіне жоғары
талап қояды. Тұтығатындардың кейбір бөлігінде бас миының органикалық
зақымдарды білінбейді. Алайда, олар қатты әсершілдікпен, қозудың
жоғарылығына жаңа жағдайға бейімделудің төмен деңгейімен сипатталады. Ол
орталық жүйке жүйесінің қалыпты кездегідей әлсіз болатынын дәлелдейді (Е.М.
Мастюкова 1997).
Тұтығудың дамуында тұқым қуалайтын факторлар белгілі бір мағызға ие.
Баланың генетикалық кодында кері, жағымсыз жағдайлар кезінде тұтығатын
пайда болуына алып келетін қозғалыс аймағының патологиялық ерекшеліктері
бар болуы мүмкін. Туынсқан ағалар мен әпкелерінде тұтығудың болу жиілігі
18℅ құрайды. Дизиготалы егіздерде тұтығу 32℅ болса, монозиготаларда - 77℅
кездеседі. Тұтығатын ер кісілерде тұтығатын ұл балалар туылу пайызы 22℅, ал
қыз баланың туылу пайызы 9℅ құраса, әйелдерде сәйкесінше 36℅ және 17℅
құрайды ( Л.М. Белякова, Е.А.Дьякова 1998).
Балалардың сөйлеу тілі дамуында олардың жүйке жүйесіне қатты қысым
түсетін кезең болады. Тұтығудың басталуына сөйлеудің қарқынды даму кезеңі
өте маңызды. Бұл кезеңде көп балаларға физиологиялық интеграцияның пайда
болуы тән. Жеткілікті түрде дамымаған сөйлеу кезіндегі дем алу мен күрделі
тіркестерді айтудың психикалық мүмкіндіктері арасында сәйкессіздік
болатыны анықталды. Бұл кезеңдегі сөйлеу әрекетінің психикалық жағы оның
моторлы үйымдасуының мүмкіншіліктерінің алдын орап кетеді.
Берілген әдебиеттер солақайлықты тұтығудың туындауының себептерінің
біріне жатқызуға мүмкіндік береді (Л.М. Белякова, Е.А. Дьякова 1998).
Тұтығу мен солақайлықты тығыз байланысын дәлелдейтін зерттеулер аз емес.
Тұтығу солақайлықты оң қолға үйрету кезінде де пайда болады деген,
байламдар бар. Баланы қайта үйрету қысқа мерзімде болса тым қатаң жағдайда
жүрсе балада тұтығу пайда болады. Солақай балаларда әр түрлі патогенді
қозғыштардың әсері кезінде невротикалвқ жағдайда алып келетін жалпы
эмоционалдық, үрейшілдік, қозғыштық және басөа да көрсеткіштер байқаладыц.
Тұтығатын балалардығ бас миындағы гармониялық әрекеттер мен симметриялық
құрылымдар арасындағы әлсіздік орталық жүйке жүйесіне ерекше сезімтал
етеді. Ол өз кезегінде баланың сөйлеу қызметіне әсер етеді.
Сыртқы ортадан болатын себептер қоршаған ортасынан, баланы тәрбиелеу
мен өмір сүру жағдайына байланысты туындайды. Оларға ұйқы мен тамақтану
тәртібінің бұзылуын, ата-аналардың баланың мүмкіндігінше тыныш, дұрыс
жағдайда, тәрбиеленіп өмір сүру керек екендігі туралы жеткіліксіз
білетіндігін жатқызуға болады. Қатты дыбыстық қоздырғыштар (теледидар,
радио, магнитафон, ересектердің қатты айғайлауй жіне т.б.), адамдардың топ
болып жиналуы, ауаның жетпеуі және т.б. –мұнің бәрі баланың жүйке жүйесіне
кері әсер етеді. Тұтығудың сыртқы себептері арасында баланың ересек
адамдардың немесе құрдастарының тұтығып сөйлеуіне еліктеуі белгілі бір
орын алады.
Тұтығудың туындауына алып келетін жиі кездесетін сыртқы себептердің
бірі үй жануарларының немесе жабайы аңдардың әсерінен болған психикалық
зақым, табиға жойқын күштердің, отбасылық жанжалдардың, физикалық зақымдар
мен медициналық әрекеттердің нәтижесінде болған психикалық зақым
(Миссуловин Л.Я 1997).
Б.Д. Карвасарский көрсеткендей қазіргі уақыттағы авторлардың көбісі
невроздардың генездегі психожарақаттану жағдайының ролін анйқтайтынын,
олардың кей кезде этиологиялық факторлар ретінде, енді бірде этиологиялық
жағдай сипатында болатынын мойындайды. Көбінесе олардың бірігіп жүруі
патогенді сипатта болады.
Тұтығудың пайда болуында бас миы қабығындағы жүйкелік процесстердің
өзарақатынасының бұзылуы маңызды роль атқарады. Үлкен жарты шарлардағы
жүйкелік жағдайымен, оның қалыптан ауытқуына дайын болуымен шартталса,
екінші жағынан жүйкелік күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардың әсерінен
туындауы мүмкін (В.И. Селиверстов 2000).
Қазіргі заманғы нейрофизиология саласы бойынша тұтығатын баланың жүйке
жүйесінің жағдайы қозу процесінің тежелу процесінен басым болуымен
сипатталады. Орталық жүйке жүйесінің патологиясымен негізделген тежелу
механизмдерінің әлсіздігі дірілдік белсенділіктің ерекше генераторы болып
саналатын сөздік қимылдық жүйе бөліктеріндегі тұрақты қозу ошақтарының
қалыптасуын жеңілдетеді. Г.Н. Крыжановский бойынша мұндай түрдегі нысандар
патологиялық жағынан күшті қозу генераторлар деп аталады және көптеген
жұйке жүйесі аурулары кезінде патологиялық жүйенің қалыптасуының кешенді
механизмін көрсетеді.
Қазіргі кезде психологиялық-педагогикалық сипаттаманы ескере отырып,
өзінің ақаулығына көңіл аударуын негізге ала отырып түтықпаларды 3 топқа
бөледі: нольдік, біркелкі, орташа және айтарлықтай немесе жоғары деңгейде
ақаулыққа көңіл аудару.
Бірінші топтағы балалар өздерінің ақаулығын байқамайды, көңіл
аудармайды. Олар үлкендермен де өзінің қүрдастарымен, бөтен адамдармен
үйалмай қарым-қатынас жасайды. Екінші топтағы балалар түтықпаға байланысты
іштей қайғырады, әр түрлі амал арқылы түтықпаны байқатпауға тырысады.
Дегенмен ақау-лықты сезінуі, іштей қайғыруы түлғаның дамуына оншалықты
осерін тигізбейді. Үшінші топтағы балалар үнемі өзінің ақаулы-і ын
сезінеді. Ондай балалар әрдайым сөйлеу қиыншылықтарына көңіл аударып, терең
және үзақ қайғырып, ренжиді. Соның салдарынан олар өздерін кем санайды,
секемшіл келеді және сөйлеу алдында қорқыныш пайда болады.
Сонымен, түтықпада тек сөйлеу функциясының бүзылуымен қатар нерв
жүйесінің, жалпы және сөйлеу моторикасының бүзылуы, психологиялық
ерекшеліктері байқалады.
Көптеген балаларда түтықпа пайда болғанға дейін, сөйлеудің қарқынды даму
кезеңінде, физиологиялық итерация, сөйлеу кезін-дегі тыныс алу мен күрделі
фразалы айтудың психикалық мүмкін-шіліктерінің арасындағы үйлеспеушілік
байқалады.
Түтықпаның пайда болуына сөйлеудің қарқынды даму жылдам-дығының да
әсері зор. 1,6 - 1,8 айдағы ауызша толық сөйлеуі жаңа қалыптасып келе
жатқан сөйлеудің функциональды жүйесіне қауіп төндіреді. Ондай жағдай
кейбір сөйлеу тілінің кешеуілдеуінде де байқалады. Сөйлеуі кешеуілдеп
дамыған балаларда 3,5 - 5 жаста фраза қарқынды қалыптаса бастайды, бүл
қалыптасып келе жатқ-ам сөйлеу жүйесінің координаторлық механизімін
әлсіретеді және гүтықпаның пайда болуына мүмкіншілік тудырады.
Түтықпа балалардың арасында солақайлар жиі кездеседі және сол қолды оң
қолға қайта тәрбиелеу кезінде түтықпа пайда бо-луы мүмкін.
Түтықпа балалардың ауызша сөйлеуін үйымдастырудағы сол жақ жарты
шардың басқарушы ролінің бүзылатындығы электро-физиологиялық зерттеулерде
анықталған (И.В. Данилов, И.П. Черепанов, 1970)
Бас миының симметриялық қүрылымдарының арасындағы бай-ланыстың
әлсіреуі алдымен сөйлеу функциясына әсерін тигізеді.
Көптеген авторлар түтықпаның пайда болуы психикалық за-қымдалуымен
байланыстырады. Психикалық зақымдалу әртүрлі болып келеді. Көбінесе
түтықпаның алғашқы рет пайда болуы психиканың зақымдалу кезімен сай келеді,
оның қоздырушы себебі болып табылады.
Әлемдік әдебиеттердің деректері бойынша түтықпадағы ауыр түқым
қуалаушылық бірнеше үрпақта байқалуы мүмкін. Түтықпа-сы бар ата-аналарды
қалыпты ата-аналарға қарағанда, балаларын-да тұтықпаның байқалу
мүмкіншілігі бірнеше рет көбірек болады. Шамасы, орталық сөйлеу
механизмдерінің әлсіздігі түқым қуалауы мүмкін. Кез келген ауытқу
генетикалық түқым қуалаушылыққа қосымша зиянды факторлар қосылғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz