XIX ғ. II жартысындағы Түркістан қаласындағы отарлық билік жүйесінің қалыптасуы мен қызметі
КІРІСПЕ
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ ОРНАУЫ.
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси жағдайы ..
1.2 Түркістан қаласын орыс әскерлерінің жаулап алуы.
1.3 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан қаласында отаршылдық билік жүйесінің құрылуының тарихи және саяси алғышарттары
2. ОТАРЛЫҚ БИЛІК ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Түркістан қаласы аумағында отарлық билік құрылымдарының қызметі мен сипаты
2.2 Отарлық билік тұсындағы Түркістан қаласының әлеуметтік.экономикалық модернизациясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ ОРНАУЫ.
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси жағдайы ..
1.2 Түркістан қаласын орыс әскерлерінің жаулап алуы.
1.3 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан қаласында отаршылдық билік жүйесінің құрылуының тарихи және саяси алғышарттары
2. ОТАРЛЫҚ БИЛІК ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Түркістан қаласы аумағында отарлық билік құрылымдарының қызметі мен сипаты
2.2 Отарлық билік тұсындағы Түркістан қаласының әлеуметтік.экономикалық модернизациясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп, отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қасаң әдістемелік қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын бұндай ізденістер еліміздің әлемдік қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру - басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: «Қазақ тарихы фактілердің өлі қоймасы емес, бұл өзі орасан дәйектеуші және дәлелдеуші күш» деп атап көрсеткен болатын [1]. Бұл тұжырым теориялық және әдіснамалық тұрғыда тарихи сананың жаңару үдерісіндегі тарих ғылымының кешенді міндеттерін айқындайды.
Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми айналымға енгізіп, одан әрі тереңдетіп зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, ұлттық «менді» тануды отандық тарихты қайта бағамдау деп санайтын болсақ, жекелеген аймақтардың бірі - Түркістан қаласының тарихы еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған қалалардың бірі.
Біржарым ғасыр уақыт бойы қазақтардың Ресейге тәуелді болуы халықтың жандүниесіне әсер етті. Біртіндеп, зорлықпен танылған көзқарас мүлде дұрыс делініп, үстемдік алды. Бұл әрбір қазақтың еркін ойлап, белсенді қимыл көрсетуіне кедергі жасады. Осының барлығы халқымыздың өткен тарихына деген дұрыс көзқарасынан айырылып қалуына алып келді.
Бұл күні, енді тәуелсіз ел ретінде, мұндай көзқарастың біржола азат болу қажеттігі туды. Әрине, тарихымызды жазғанда Кеңес Одағынының тарап, бұрыңғы одақтас республиқалардың өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекеттер болуынан кейін өткен тарихты қайта жазған кезде көршілес жатқан елдермен айтыс-тартыс туғызады-ау деген мәселелерді дұрыс қарастырудың өзінің маңызы зор. Осындай байыппен қарайтын мәселелердің бірі – қазақ жерінің оңтүстік өңірін соның ішінде Түркістан қаласын Ресей империясының қару күшімен тартып алуы.
Бұл кезеңде Ресей империясы мен Қоқан хандығының арасындағы оңтүстік өңірі үшін жарты ғасырдай уақытқа созылған текетіресінде патша үкіметінің мақсаты бұл өңірдегі қазақтарды қоқандықтардың билігінен азат ету емес, керісінше, бүкіл Орталық Азия халыктарын күштеп бағыңдыру еді.
Ресей тарапынан оңтүстік өңірде ХІХ ғасырдың 60- жылдарынан бастап әскери-отарлау әрекеттерін анық жүргізуге ашық ұласты. Өз үстемдігін күшпен орнатқан кезден ХХ ғасырдың басына дейін жалғасқан Ресейдің әскери-отарлау саясаты күрделі де әрқилы әрекеттердің жиынтығынан тұрды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру - басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: «Қазақ тарихы фактілердің өлі қоймасы емес, бұл өзі орасан дәйектеуші және дәлелдеуші күш» деп атап көрсеткен болатын [1]. Бұл тұжырым теориялық және әдіснамалық тұрғыда тарихи сананың жаңару үдерісіндегі тарих ғылымының кешенді міндеттерін айқындайды.
Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми айналымға енгізіп, одан әрі тереңдетіп зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, ұлттық «менді» тануды отандық тарихты қайта бағамдау деп санайтын болсақ, жекелеген аймақтардың бірі - Түркістан қаласының тарихы еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған қалалардың бірі.
Біржарым ғасыр уақыт бойы қазақтардың Ресейге тәуелді болуы халықтың жандүниесіне әсер етті. Біртіндеп, зорлықпен танылған көзқарас мүлде дұрыс делініп, үстемдік алды. Бұл әрбір қазақтың еркін ойлап, белсенді қимыл көрсетуіне кедергі жасады. Осының барлығы халқымыздың өткен тарихына деген дұрыс көзқарасынан айырылып қалуына алып келді.
Бұл күні, енді тәуелсіз ел ретінде, мұндай көзқарастың біржола азат болу қажеттігі туды. Әрине, тарихымызды жазғанда Кеңес Одағынының тарап, бұрыңғы одақтас республиқалардың өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекеттер болуынан кейін өткен тарихты қайта жазған кезде көршілес жатқан елдермен айтыс-тартыс туғызады-ау деген мәселелерді дұрыс қарастырудың өзінің маңызы зор. Осындай байыппен қарайтын мәселелердің бірі – қазақ жерінің оңтүстік өңірін соның ішінде Түркістан қаласын Ресей империясының қару күшімен тартып алуы.
Бұл кезеңде Ресей империясы мен Қоқан хандығының арасындағы оңтүстік өңірі үшін жарты ғасырдай уақытқа созылған текетіресінде патша үкіметінің мақсаты бұл өңірдегі қазақтарды қоқандықтардың билігінен азат ету емес, керісінше, бүкіл Орталық Азия халыктарын күштеп бағыңдыру еді.
Ресей тарапынан оңтүстік өңірде ХІХ ғасырдың 60- жылдарынан бастап әскери-отарлау әрекеттерін анық жүргізуге ашық ұласты. Өз үстемдігін күшпен орнатқан кезден ХХ ғасырдың басына дейін жалғасқан Ресейдің әскери-отарлау саясаты күрделі де әрқилы әрекеттердің жиынтығынан тұрды.
1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра. 1998. -237 б.
2. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. - 204 с.
3. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. М., 1995. - 377 с. Путешествия по киргизским степям Туркестанского края. М., 1989, - 257 с.
4. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки П.И.Пашино. СПб., 1868. - 176 с.
5. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань: Тип.императорского университета, 1886. – 80 б.
6. Венюков М. Заметки о степных походах в Среднюю Азию // Военный сборник., 1890 г. №12, С. 513.
7. Гейнс А. Собрание литературных трудов. Спб, 1898, Т.ІІ, - 431 с.
8. Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России // Записки РГО. По отд. статистики. Т. 4. -1874, С. 1-129.; История завоевания Средней Азии. Т.-СПб. 1906.- 510 с.; Хорошхин Сборник статей касающихся Туркестанского края //ТС. Т.116.- 1876.-479 с.; Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т. 1. Юридический быт.-Ташкент.- 1889.- 205 с.
9. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с.
10. Аполова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата. 1948. -254 с.
11. Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 –е г. ХІХ в. Алма-Ата, 1947, - 207 с.
12. Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР. Москва, Ан СССР, 1941, - 385 с.
13. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1967-1914 гг. Алма-Ата, 1965, - 345 с.
14. Сулейменов Б.С. Подготовка реформы 1867-1868 гг. в Казахстане //Известия Каз. Филиала АН СССР. №2. – 1946. С. 137-148; Он же. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ вв. (1867-1907). – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 411 с.; Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царского правительства в Казахстане (1905-1917). – Алма-Ата: Наука, 1966. – 376 с.
15. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века. – Алматы: Жеті Жарғы, 1966. – 352 с.
16. Погребенский А.П. Налоговая политика царизма в Средней Азии в 1860-1880 гг. // Исторические записки. – 1961. № 66. С. 291-300; Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в Казахстане 1867-1914 гг. ХІХ в.: Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. к.и.н. – Фрунзе, 1988; Масанов Н.Э. Налоговая политика царизма в 20-60-х гг. ХІХ в. в Казахстане: Автореферат канд. дисс. – Алма-Ата, 1980; Сулейменов Б.С. Об административном устройстве казахской степи по реформе 1867-1868 гг. // Вестник АН КазССР. Серия общественных наук, 1951. № 2. – С. 118. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.) - Алматы: Ғылым, 1976. - 330 б. Дулатова Д.И. Административно-территориальные политические меры царской администрации в Казахстане // Историография дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
17. Мадуанов С.М. История казахско-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с. Тұрсұн Х.М. Алаш һәм Түркістан. Алматы, 2013. - 400 б.; Елдікті ұлықтаған әулет: (Династия возвеличившийся государственности). Ғылыми мақалалар жинағы/ Құраст.: Х.М.Тұрсұн, Т.Сүйімбаев. - Алматы, 2012. -272 бет.
18. Наумов , Қожаков З.Абдрасилова, Х.Берденова, Ж.Өмірбекұлы, К.Абилов
19. Қасымбаев Ж.
20. Рахимова Г., Кушпаева
21. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. С.118; Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. -Алма-Ата, 1974.- С.71
22. Бейсенбиев Т.К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический и источник. –Алма-Ата, 1987. С.102
23. Бабаджанов Б. Кокандское ханство:власть, политика, религия. – Токио, Ташкент, 2010. -744 с.
24. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. А., 1985. -560 б. Б.312
25. Набиев Р. Ташкентское восстание 1847 г. и его социально-экономические предпосылки. Ташкент. 1996, -79 с. С.15
26. Тұрсұн Х. Қазақ-Қоқан-Бұхар қатынастарындағы қоңырат тайпасы (ХVI-XVIII ғ.). Елдікті ұлықтаған әулет: Ғылыми мақалалар жинағы. /Құраст.: Х.М.Тұрсұн. –Алматы, 2012. – 272 б. Б. 114
27. Әбдәкімұлы М. Қоқан хандығының тарихы. 2013 ж. 25 б.
28. Потанин Г. Исследования и материалы. Показание Сибирского казака Максимова о Коканском владении // Вестник Имп., Русского географического общества. - Ч. -23.- Кн.-3.- Отд.-2. -1860.- С. 65-75
29. История Казахской ССР в 5-ти томах. Т.3. С.47
30. Махаева А.Ш. Тойшыбек би және оның заманы. -Алматы «Баянжүрек» .-2006.-201 б
31. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
32. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства... С.113
33. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. С. 115.
34. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. - Алма-Ата.- «Жалын».-1992.- 143 с С.16
35. ҚРОММ, 383-қор,1 тізбек, 83-іс, 54 п.
36. Сайфулмаликова С. ХІХ ғ. бірінші жартысының этносаяси үдерістеріндегі қоңырат тайпасының орны. Елдікті ұлықтаған әулет: Ғылыми мақалалар жинағы. /Құраст.: Х.М.Тұрсұн. –Алматы, 2012. – 272 б. Б.142.
37. ҚРОММ,382-қор,1 тізбек, 17-іс, 2 п.
38. Набиев Р. Из истории Кокандского ханства.- Ташкент:ФАН, 1973.- С.58
39. Жүнісбекова Ж. Ресей империясының Сырдария және Жетісу облыстарындағы салық жүйесі (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі). Алматы. 2004. Б. 14
40. Туркестанские ведомости, 1876, № 16
41. Махаева А.Ш. Қазақ - қырғыз саяси байланыстарының тарихы (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі ): тарих ғыл. докт. диссер. – Алматы, 2009. – 310 б.
42. Жубанышов Б. Патша үкіметінің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуы және жергілікті халықтың қарсылығы. // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Хабаршы. №2 (44). 2013. Б.33
43. Черняев М.А. Султаны Кенесары и Сыздық // Русский Вестник. №8. 1889. С. 15-45.
44. Аваз Мухаммад Аттор Хуқандий. Тарихи Жахоннамойи // Шарқ юлдузи. – 1991. – № 8. – 120 б.
45. Серебренников А.Г. Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания 1864. Ташкент. 1914. – Т.17. Ч.1. С.192
46. Дәдебаев Ж. Жауғаш батыр // Алматы ақшамы. – 2000. – 19, 26 сәуір
47. Кенесарыұлы А. Кенесары және Сыздық сұлтандар. – Алматы: Жалын, 1992. – 48 б.
48. Бартольд В.В. Туземец о русском завоевании // Собр. соч.: в 9 т. – М.: Наука, 1964. – Т.2. – Ч. 2. – С. 345.
49. Перечень событий на Сыр-Дарьинской линии, со времени ее учреждения по 1860 г. // Русский Туркестан / под ред. В.Н. Троцкого. – СПб.: Тип. товарищества «Общественная польза», 1872. – Вып.3. – 246 с. 62-63 б.
50. Перечень событий на Сыр-Дарьинской линии, со времени ее учреждения по 1860 г. // Русский Туркестан / под ред. В.Н. Троцкого. – СПб.: Тип. товарищества «Общественная польза», 1872. – Вып.3. – 246 с. 63 б.
51. Илхамов З.А. Аликули Амирлашкар и его место в политической истории Кокандского ханства: автореф. ... канд. истор. наук. – Ташкент, 2004. – 23 с. 17 б.
52. Аваз Мухаммад Аттор Хуқандий. Тарихи Жахоннамойи // Шарқ юлдузи. – 1991. – № 8. – 120 б.; Галиев В. Национально-освободительное движение казахского народа. «Мысль». 1993. с.78
53. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).- Алматы: Атамұра, Т.3. 2002. 378 б.
54. Тилеукулов С., Утепбергенова У. К истории присоединения Чимкента к России // Ученые записки госпединститута им. Низами. – Ташкент, 1960. – Вып. 23. – Ч. 3. – С. 159
55. По горам и степям Средней Азии. Путевые заметки. От укрепления Джулека до города Туркестана. Туркестанские ведомости. Том 297. С.633
56. Киняпин А.С., Блиев М.М., Дегаев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике Россий.- Москва: МГУ, 1984. 255 б.
57. Шахматов В.Ф. Освободительное восстание казахов против Кокандского феодального гнета // Вестник АН Каз.ССР. №10. 1949. С. 291 б.
58. ҚРОММ, 39-қор, 1-тізбе, 12-іс, 45 п.
59. Зиёев Х. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига қарши кураш (ХҮІІІ – ХХ аср бошлари). – Тошкент: Шарқ, 1998. 145 б.
60. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. 9-шы том. Кенесары ұрпақтары мұрағат құжаттарында. / Құрастырушы Оразов Р. – Алматы, 2008. 139-140-бб.
61. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент, 1910. с. 163.
62. Махаева А.Ш. Қазақ - қырғыз саяси байланыстарының тарихы (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі ): тарих ғыл. докт. диссер. – Алматы, 2009. – 310 б.
63. Майлықожа. Дүние-ай. Өлеңдер, сықақтар. 2-кітап. – Шымкент, 1993. 36-б.
64. Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоқин (Қуқон хонлиги тарихи). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1995. 71 б.
65. Ахметов Р.А. Алтын Орда қолтумасы немесе «казактардың» жадсыздану тарихы // Ана тілі. 2010. 20 тамыз.
66. Рябинин А. Уральское казачье войско. Ч. ІІ. – СПб., 1866. с. 28.
67. Карпов А.Б. Уральцы. М. 1960. с. 320
68. Аничков И.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы (Ақ патша әскерінің Сыр бойындағы алғашқы қадамы туралы тарихи очерк). – Алматы, 1991. 25-26-бб.
69. Казахско-русские отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках. /Сборник документов и материалов. (Сост. Ф.Н.Киреев, В.Я.Басин, Т.Ж.Шоинбаев, К.Ж.Жунисбаев, В.С.Мусаева). - Алматы: Наука, 1964. 195 б.
70. Виноградов В.В, Умаров О.С. Вместе к великой. Грозный. 1983. с.10.
71. Дергульян.Г.Н. Была ли Россия колониальной «Международная жизнь», 1991 с.171.
72. Махаева А.Ш. Қазақ-қырғыз халықтарының саяси байланыстарының тарихы (XVIII ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың бас кезі). – Алматы, 2007. 229-б.
73. Туркестанские ведомости, 1876, № 16
74. Макшеев А.И. Географические и статистические материалы о Туркестанском крае // Записки Императорского Русского географического общества.отд. статистики .-СПб. -1871 .-Т.2. С.42-46
75. Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П.Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. -СПБ.: 1885. – С.5
76. Зияев Х.З. Завоевания Бухарского и Хивинского ханств царизмом. //Общественные науки в Узбекистане. 1990. -№ 8. –С.38-41., с.39
77. ҚРОММ, 119 қор, 1-тізбек,189 –іс, 3 п
78. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 2-п.
79. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 6-п.
80. ҚРОММ, 119 – қ, 1 –т, 227- іс, 47-п
81. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 4-п.
82. ҚРОММ, 119-қ, 2 –т, 26- іс, 89- п.
83. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 8-п.
84. ҚРОММ, 119- қ, 2-т, 59 –іс, 2- п
85. ҚРОММ, 119 – қ, 2 –т, 59- іс,4-п.
86. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс,2-п.
87. Галузо П.Г. Туркестан- колония. М., 1929. -164 с. 84 б.
88. Сайфулмаликова С. Бұхарлық еврейлер: саны, әлеуметтік-экономикалық жағдайы (ХІХ ғ.екніші жартысы – ХХ ғ. басы) // Абай атындағы ҚазҰПУдың тарих факультеті және оның педагогикалық, ғылыми кадрларды дайындаудағы рөлі: тарихы мен бүгіні. Университет аралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. 11 желтоқсан 2009 жыл. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, «Өлке» баспасы, 2009. 472 б
89. Всеобщая перепись Россиской империи. 1897 г. - С. 11.
2. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. - 204 с.
3. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. М., 1995. - 377 с. Путешествия по киргизским степям Туркестанского края. М., 1989, - 257 с.
4. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки П.И.Пашино. СПб., 1868. - 176 с.
5. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань: Тип.императорского университета, 1886. – 80 б.
6. Венюков М. Заметки о степных походах в Среднюю Азию // Военный сборник., 1890 г. №12, С. 513.
7. Гейнс А. Собрание литературных трудов. Спб, 1898, Т.ІІ, - 431 с.
8. Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России // Записки РГО. По отд. статистики. Т. 4. -1874, С. 1-129.; История завоевания Средней Азии. Т.-СПб. 1906.- 510 с.; Хорошхин Сборник статей касающихся Туркестанского края //ТС. Т.116.- 1876.-479 с.; Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т. 1. Юридический быт.-Ташкент.- 1889.- 205 с.
9. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с.
10. Аполова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата. 1948. -254 с.
11. Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 –е г. ХІХ в. Алма-Ата, 1947, - 207 с.
12. Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР. Москва, Ан СССР, 1941, - 385 с.
13. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1967-1914 гг. Алма-Ата, 1965, - 345 с.
14. Сулейменов Б.С. Подготовка реформы 1867-1868 гг. в Казахстане //Известия Каз. Филиала АН СССР. №2. – 1946. С. 137-148; Он же. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ вв. (1867-1907). – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 411 с.; Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царского правительства в Казахстане (1905-1917). – Алма-Ата: Наука, 1966. – 376 с.
15. Жиренчин К. Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века. – Алматы: Жеті Жарғы, 1966. – 352 с.
16. Погребенский А.П. Налоговая политика царизма в Средней Азии в 1860-1880 гг. // Исторические записки. – 1961. № 66. С. 291-300; Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в Казахстане 1867-1914 гг. ХІХ в.: Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. к.и.н. – Фрунзе, 1988; Масанов Н.Э. Налоговая политика царизма в 20-60-х гг. ХІХ в. в Казахстане: Автореферат канд. дисс. – Алма-Ата, 1980; Сулейменов Б.С. Об административном устройстве казахской степи по реформе 1867-1868 гг. // Вестник АН КазССР. Серия общественных наук, 1951. № 2. – С. 118. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.) - Алматы: Ғылым, 1976. - 330 б. Дулатова Д.И. Административно-территориальные политические меры царской администрации в Казахстане // Историография дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
17. Мадуанов С.М. История казахско-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с. Тұрсұн Х.М. Алаш һәм Түркістан. Алматы, 2013. - 400 б.; Елдікті ұлықтаған әулет: (Династия возвеличившийся государственности). Ғылыми мақалалар жинағы/ Құраст.: Х.М.Тұрсұн, Т.Сүйімбаев. - Алматы, 2012. -272 бет.
18. Наумов , Қожаков З.Абдрасилова, Х.Берденова, Ж.Өмірбекұлы, К.Абилов
19. Қасымбаев Ж.
20. Рахимова Г., Кушпаева
21. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. С.118; Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. -Алма-Ата, 1974.- С.71
22. Бейсенбиев Т.К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический и источник. –Алма-Ата, 1987. С.102
23. Бабаджанов Б. Кокандское ханство:власть, политика, религия. – Токио, Ташкент, 2010. -744 с.
24. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. А., 1985. -560 б. Б.312
25. Набиев Р. Ташкентское восстание 1847 г. и его социально-экономические предпосылки. Ташкент. 1996, -79 с. С.15
26. Тұрсұн Х. Қазақ-Қоқан-Бұхар қатынастарындағы қоңырат тайпасы (ХVI-XVIII ғ.). Елдікті ұлықтаған әулет: Ғылыми мақалалар жинағы. /Құраст.: Х.М.Тұрсұн. –Алматы, 2012. – 272 б. Б. 114
27. Әбдәкімұлы М. Қоқан хандығының тарихы. 2013 ж. 25 б.
28. Потанин Г. Исследования и материалы. Показание Сибирского казака Максимова о Коканском владении // Вестник Имп., Русского географического общества. - Ч. -23.- Кн.-3.- Отд.-2. -1860.- С. 65-75
29. История Казахской ССР в 5-ти томах. Т.3. С.47
30. Махаева А.Ш. Тойшыбек би және оның заманы. -Алматы «Баянжүрек» .-2006.-201 б
31. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
32. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства... С.113
33. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. С. 115.
34. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. - Алма-Ата.- «Жалын».-1992.- 143 с С.16
35. ҚРОММ, 383-қор,1 тізбек, 83-іс, 54 п.
36. Сайфулмаликова С. ХІХ ғ. бірінші жартысының этносаяси үдерістеріндегі қоңырат тайпасының орны. Елдікті ұлықтаған әулет: Ғылыми мақалалар жинағы. /Құраст.: Х.М.Тұрсұн. –Алматы, 2012. – 272 б. Б.142.
37. ҚРОММ,382-қор,1 тізбек, 17-іс, 2 п.
38. Набиев Р. Из истории Кокандского ханства.- Ташкент:ФАН, 1973.- С.58
39. Жүнісбекова Ж. Ресей империясының Сырдария және Жетісу облыстарындағы салық жүйесі (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі). Алматы. 2004. Б. 14
40. Туркестанские ведомости, 1876, № 16
41. Махаева А.Ш. Қазақ - қырғыз саяси байланыстарының тарихы (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі ): тарих ғыл. докт. диссер. – Алматы, 2009. – 310 б.
42. Жубанышов Б. Патша үкіметінің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуы және жергілікті халықтың қарсылығы. // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Хабаршы. №2 (44). 2013. Б.33
43. Черняев М.А. Султаны Кенесары и Сыздық // Русский Вестник. №8. 1889. С. 15-45.
44. Аваз Мухаммад Аттор Хуқандий. Тарихи Жахоннамойи // Шарқ юлдузи. – 1991. – № 8. – 120 б.
45. Серебренников А.Г. Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания 1864. Ташкент. 1914. – Т.17. Ч.1. С.192
46. Дәдебаев Ж. Жауғаш батыр // Алматы ақшамы. – 2000. – 19, 26 сәуір
47. Кенесарыұлы А. Кенесары және Сыздық сұлтандар. – Алматы: Жалын, 1992. – 48 б.
48. Бартольд В.В. Туземец о русском завоевании // Собр. соч.: в 9 т. – М.: Наука, 1964. – Т.2. – Ч. 2. – С. 345.
49. Перечень событий на Сыр-Дарьинской линии, со времени ее учреждения по 1860 г. // Русский Туркестан / под ред. В.Н. Троцкого. – СПб.: Тип. товарищества «Общественная польза», 1872. – Вып.3. – 246 с. 62-63 б.
50. Перечень событий на Сыр-Дарьинской линии, со времени ее учреждения по 1860 г. // Русский Туркестан / под ред. В.Н. Троцкого. – СПб.: Тип. товарищества «Общественная польза», 1872. – Вып.3. – 246 с. 63 б.
51. Илхамов З.А. Аликули Амирлашкар и его место в политической истории Кокандского ханства: автореф. ... канд. истор. наук. – Ташкент, 2004. – 23 с. 17 б.
52. Аваз Мухаммад Аттор Хуқандий. Тарихи Жахоннамойи // Шарқ юлдузи. – 1991. – № 8. – 120 б.; Галиев В. Национально-освободительное движение казахского народа. «Мысль». 1993. с.78
53. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).- Алматы: Атамұра, Т.3. 2002. 378 б.
54. Тилеукулов С., Утепбергенова У. К истории присоединения Чимкента к России // Ученые записки госпединститута им. Низами. – Ташкент, 1960. – Вып. 23. – Ч. 3. – С. 159
55. По горам и степям Средней Азии. Путевые заметки. От укрепления Джулека до города Туркестана. Туркестанские ведомости. Том 297. С.633
56. Киняпин А.С., Блиев М.М., Дегаев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике Россий.- Москва: МГУ, 1984. 255 б.
57. Шахматов В.Ф. Освободительное восстание казахов против Кокандского феодального гнета // Вестник АН Каз.ССР. №10. 1949. С. 291 б.
58. ҚРОММ, 39-қор, 1-тізбе, 12-іс, 45 п.
59. Зиёев Х. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига қарши кураш (ХҮІІІ – ХХ аср бошлари). – Тошкент: Шарқ, 1998. 145 б.
60. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. 9-шы том. Кенесары ұрпақтары мұрағат құжаттарында. / Құрастырушы Оразов Р. – Алматы, 2008. 139-140-бб.
61. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент, 1910. с. 163.
62. Махаева А.Ш. Қазақ - қырғыз саяси байланыстарының тарихы (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі ): тарих ғыл. докт. диссер. – Алматы, 2009. – 310 б.
63. Майлықожа. Дүние-ай. Өлеңдер, сықақтар. 2-кітап. – Шымкент, 1993. 36-б.
64. Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоқин (Қуқон хонлиги тарихи). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1995. 71 б.
65. Ахметов Р.А. Алтын Орда қолтумасы немесе «казактардың» жадсыздану тарихы // Ана тілі. 2010. 20 тамыз.
66. Рябинин А. Уральское казачье войско. Ч. ІІ. – СПб., 1866. с. 28.
67. Карпов А.Б. Уральцы. М. 1960. с. 320
68. Аничков И.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы (Ақ патша әскерінің Сыр бойындағы алғашқы қадамы туралы тарихи очерк). – Алматы, 1991. 25-26-бб.
69. Казахско-русские отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках. /Сборник документов и материалов. (Сост. Ф.Н.Киреев, В.Я.Басин, Т.Ж.Шоинбаев, К.Ж.Жунисбаев, В.С.Мусаева). - Алматы: Наука, 1964. 195 б.
70. Виноградов В.В, Умаров О.С. Вместе к великой. Грозный. 1983. с.10.
71. Дергульян.Г.Н. Была ли Россия колониальной «Международная жизнь», 1991 с.171.
72. Махаева А.Ш. Қазақ-қырғыз халықтарының саяси байланыстарының тарихы (XVIII ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың бас кезі). – Алматы, 2007. 229-б.
73. Туркестанские ведомости, 1876, № 16
74. Макшеев А.И. Географические и статистические материалы о Туркестанском крае // Записки Императорского Русского географического общества.отд. статистики .-СПб. -1871 .-Т.2. С.42-46
75. Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П.Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. -СПБ.: 1885. – С.5
76. Зияев Х.З. Завоевания Бухарского и Хивинского ханств царизмом. //Общественные науки в Узбекистане. 1990. -№ 8. –С.38-41., с.39
77. ҚРОММ, 119 қор, 1-тізбек,189 –іс, 3 п
78. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 2-п.
79. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 6-п.
80. ҚРОММ, 119 – қ, 1 –т, 227- іс, 47-п
81. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 4-п.
82. ҚРОММ, 119-қ, 2 –т, 26- іс, 89- п.
83. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 8-п.
84. ҚРОММ, 119- қ, 2-т, 59 –іс, 2- п
85. ҚРОММ, 119 – қ, 2 –т, 59- іс,4-п.
86. ҚРОММ, 145 – қ, 1 –т, 5- іс,2-п.
87. Галузо П.Г. Туркестан- колония. М., 1929. -164 с. 84 б.
88. Сайфулмаликова С. Бұхарлық еврейлер: саны, әлеуметтік-экономикалық жағдайы (ХІХ ғ.екніші жартысы – ХХ ғ. басы) // Абай атындағы ҚазҰПУдың тарих факультеті және оның педагогикалық, ғылыми кадрларды дайындаудағы рөлі: тарихы мен бүгіні. Университет аралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. 11 желтоқсан 2009 жыл. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, «Өлке» баспасы, 2009. 472 б
89. Всеобщая перепись Россиской империи. 1897 г. - С. 11.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 958.4: 939.6
Қолжазба құқығында
А.Мырзабаева
XIX ғ. II жартысындағы Түркістан қаласындағы отарлық билік жүйесінің
қалыптасуы мен қызметі
6М020300 – ТАРИХ мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_______Е.Абдраманов
_________________20__ ж.
Магистерлік диссертация
XIX ғ. II жартысындағы Түркістан қаласындағы отарлық билік жүйесінің
қалыптасуы мен қызметі
мамандығы: 6М020300 – ТАРИХ
Магистрант ___________________ А.Мырзабаева
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., доцент ___________________ А.Д.Сандыбаева
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ
ОРНАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси
жағдайы ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.2 Түркістан қаласын орыс әскерлерінің жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан қаласында отаршылдық билік
жүйесінің құрылуының тарихи және саяси алғышарттары ... ... ... ... ... ..
2. ОТАРЛЫҚ БИЛІК ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК,
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Түркістан қаласы аумағында отарлық билік құрылымдарының қызметі мен
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Отарлық билік тұсындағы Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық
модернизациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің
жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп,
отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет
етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қасаң әдістемелік
қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын бұндай ізденістер еліміздің әлемдік
қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру -
басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: Қазақ тарихы
фактілердің өлі қоймасы емес, бұл өзі орасан дәйектеуші және дәлелдеуші
күш деп атап көрсеткен болатын [1]. Бұл тұжырым теориялық және әдіснамалық
тұрғыда тарихи сананың жаңару үдерісіндегі тарих ғылымының кешенді
міндеттерін айқындайды.
Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми
айналымға енгізіп, одан әрі тереңдетіп зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз
абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде
патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді
нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, ұлттық менді тануды отандық тарихты қайта бағамдау деп
санайтын болсақ, жекелеген аймақтардың бірі - Түркістан қаласының тарихы
еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған
қалалардың бірі.
Біржарым ғасыр уақыт бойы қазақтардың Ресейге тәуелді болуы халықтың
жандүниесіне әсер етті. Біртіндеп, зорлықпен танылған көзқарас мүлде дұрыс
делініп, үстемдік алды. Бұл әрбір қазақтың еркін ойлап, белсенді қимыл
көрсетуіне кедергі жасады. Осының барлығы халқымыздың өткен тарихына деген
дұрыс көзқарасынан айырылып қалуына алып келді.
Бұл күні, енді тәуелсіз ел ретінде, мұндай көзқарастың біржола азат
болу қажеттігі туды. Әрине, тарихымызды жазғанда Кеңес Одағынының тарап,
бұрыңғы одақтас республиқалардың өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекеттер
болуынан кейін өткен тарихты қайта жазған кезде көршілес жатқан елдермен
айтыс-тартыс туғызады-ау деген мәселелерді дұрыс қарастырудың өзінің маңызы
зор. Осындай байыппен қарайтын мәселелердің бірі – қазақ жерінің оңтүстік
өңірін соның ішінде Түркістан қаласын Ресей империясының қару күшімен
тартып алуы.
Бұл кезеңде Ресей империясы мен Қоқан хандығының арасындағы оңтүстік
өңірі үшін жарты ғасырдай уақытқа созылған текетіресінде патша үкіметінің
мақсаты бұл өңірдегі қазақтарды қоқандықтардың билігінен азат ету емес,
керісінше, бүкіл Орталық Азия халыктарын күштеп бағыңдыру еді.
Ресей тарапынан оңтүстік өңірде ХІХ ғасырдың 60- жылдарынан бастап
әскери-отарлау әрекеттерін анық жүргізуге ашық ұласты. Өз үстемдігін күшпен
орнатқан кезден ХХ ғасырдың басына дейін жалғасқан Ресейдің әскери-отарлау
саясаты күрделі де әрқилы әрекеттердің жиынтығынан тұрды.
Тарихшылардың зерттеу жұмыстарының басты бағыты нақты тарихи құбылысты
қарастыру болып табылады. Түркістан қаласының саяси, әлеуметтік-
экономикалық тарихын зерттеу арқылы барлық шым-шытырық қайшылыққа толы
кезеңдердегі жалпы Қазақстан аумағының тарихына тереңінен талдау жасауға
мүмкіндік туындайды. Түркістан ел тарихындағы орны әрқашан да елеулі
болған.
Орта Азиядағы тәуелсіз мемлекеттер тарихының мазмұнында осы кезге
дейін қалыптасқан тұжырымдары қайта қараудағы күрделі де түйінді зерттеу
нысанының бірі – Түркістан тарихы. Бұл тақырып отандық тарихшылар тарапынан
біршама зерттелгенімен геосаяси ерекшеліктерді ескере отырып, концептуалды
тұрғыда байыпты қарастыруды қажет етеді. Ежелден бір-бірімен тығыз
әлеуметтік-экономикалық ықпалдастықта өмір сүрген туыс халықтардың жарты
ғасырдан астам тарихи Ресейдің отарлық билігінің құрамында Түркістан
генерал-губернаторлығы деген атпен саяси-әкімшілік құрылымда болуы
объективті тұрғыда қарастырар болсақ, қарама-қайшылықты мазмұнымен аса
күрделі сипат алды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеу бағыттарының міндеттері
осы күрделі тарихи құбылыстың себеп, салдары байланыстарын, ортақ
заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындауды тың әдіснамалық тәсілдерді
қолданып игеруді қажет етеді.
Осылайша, таңдалған зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі айқындалып,
оның маңыздылығы ешқандай да күмән тудырмайды деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түркістан қаласының ХІХ ғ. екінші
жартысында орыс әскерлерінің басып алуы кезеңдегі тарихының сипаттық
ерекшеліктері оны арнайы тақырып етіп зерттеуді қажет етеді. Өйткені бұл
кезеңде Түркістан өлкесінің Ресей отарына айналуына қатысты жарық көрген
еңбектердің тарихнамалық сипатынан деректік мазмұны басым болып келеді. Сол
еңбектердің арасында тікелей Түркістан қаласының тарихына арналған еңбек
ретінде А.И. Добромысловтың зерттеуін бөлек атауға болады [2]. Аталған
еңбектің маңыздылығы сол, онда Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық
және саяси-мәдени өміріндегі ерекшеліктері алғаш рет біршама толық күйінде
баяндалды және Ресейдің орталығына қала туралы тарихи ұғым қалыптастыруға
қызмет етті. Түркістан генерал-губернаторлығына байланысты мұрағат
құжаттары, ел ішінен жинаған аңыз-әңгімелер негізінде жазылған бұл еңбектің
маңызы зор.
Ал Түркістандағы отарлық биліктің әртүрлі дәрежедегі шенеуніктері де
өздері басшылық жасаған салалар бойынша бірқатар тарихнамалық сипаттағы
еңбектер жазып қалдырды. Солардың қатарында А.И.Макшеев, П.Пашино,
В.Наливкин, М.Венюков.
Сондай-ақ А.И.Макшеев Қоқан хандығы мен патшалық Ресейдің ХІХ ғасырдың
50 жылдарының басындағы қарым-қатынасы туралы, Сыр бойындағы қазақтардың
тұрмыс-тіршілігі жөнінде құнды мәліметтер келтірген [3].
Біздің зерттеуміз үшін Қазақстанның оңтүстігін Ресейдің жаулап алуы
туралы құжаттардың мәліметтері үлкен ғылыми мәнге ие. П.И.Пашино
очерктерінде жергілікті халықтың алғашқы кезде орыс әскерлеріне өздерін
ортаазиялық хандықтар езгісінен құтқарады деген сеніммен қарағаны туралы,
ал олардың Сыр бойы қалаларын басып алу барысындағы қатыгездіктерінен
кейін түңілгені туралы деректер мен авторлық пайымдаулар молынан кездеседі
[4]. Ол Ресей патшалығы әкімшілігінің іс-әрекеттерін ашық сынағаны үшін
Ташкентттен шұғыл түрде Ресейге кері қайтарылған болатын. Сол сияқты
В.Наливкиннің Қоқан хандығының тарихына арналған көлемді еңбегінде Қазақ
жері үшін Ресей-Қоқан арасындағы талас-тартыс, қарулы қақтығыстар жөнінде
мол мәліметтер кездеседі [5]. В.Наливкин өз еңбегінде қаталдығы үшін Залым
хан аталған Әлімханның Түркістан, Қаратау аймағы мекендеген қазақттарға
жасаған қанқұйлы жорықтары туралы да тарихи мағлұматтар келтірген.
Сол сияқты Іле өңірін жаулау кезінде 1859-1860 ж.ж. зерттеу жұмысын
басқарған штабс-капитан М.Л.Венюков оңтүстік өңірі қазақтар туралы, олардың
орыстарға қалай қарағаны туралы едәуір мәліметтер береді [6].
Қазақстанның оңтүстік батыс және батыс бөлігіне және Орта Азияға
саяхат жасаған А.К.Гейнс қазақтардың тұрмысы және орыстардың қалай жаулап
алуы туралы көптеген мәлімет жинады. Осындай саяхаттар негізінде А.Гейнс
М.Черняев басқарған арнаулы әскери корпустың Оңтүстік Қазақстанды Ресейге
зорлап бағындыру барысындағы шектен асқан қаталдығы сол оқиғаларға куә
болған өкілдерінің мәлеметтері негізінде баяндалған [7].
Патша өкіметінің оңтүстік өңіріндегі басқару жүйесі туралы деректер
Ресейдің әскери әкімшілік басқару аппаратында қызмет жасаған М.А.Терентьев,
А.П.Хорошкин, Н.М.Гродеков және тағы да басқа зерттеушілердің еңбектерінде
кездеседі [8]. Аталмыш авторлардың негізгі бөлігі Ресейдің аймақты жаулау
соғыстарына қатысқан, кейін уездің әкімшілік басқару жүйесінің түрлі
салаларында қызмет жасағандар болды.
Қоқан билеушісі Әлімқұл мен Түркістанды қарудың күшімен алған
Н.А.Веревкин, Әулиеата, Шымкент, Ташкент қалаларын алған М.Черняев
әскерлерінің шайқастары жөнінде белгілі өлкетанушы Е.Т.Смирнов 1899 жылы
шығартқан Ахмет Кенесариннің Кенесары және Сыздық сұлтандар еңбегінде осы
қалалар жөнінде көптеген мәліметтер бар [9].
Жалпы алғанда, зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты орыс ғалымдары
мен саяхатшыларының ХІХ ғасырда жарық көрген еңбектерінде ортақ ерекшелік –
оларда қазақтардың Қоқан билігінен құтылып, Ресей империясының қарамағына
өтуі – тек қана прогрессивтік сипатқа ие болғаны деп бағаланды. Оларда
Қоқан-Ресей қарама-қайшылығы басталғанға дейінгі кездің өзінде-ақ патша
үкіметінің отарлау барысында жер-жерде жергілікті тұрғындарға жасалған
зорлық-зомбылық айтылмады, бұған қарсы халық наразылығы бұрмаланып
көрсетілді, ал Қоқан қоластындағы қазақ қалаларын Ресейдің әскери отарлау
саясаты нәтижесінде қарулы күшпен тартып алуы кезінде қаншама бейбіт
халықты қырғынға ұшыратқандығы жөнінде бар шындық ашып көрсетілмеді.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері патша өкіметі саясатындағы оңтүстік
аймақтың орны мен патшалық отарлау ерекшелігі, жүргізілген әкімшілік
реформалар нәтижесі, қазақ қоғамының саяси экономикалық дамуының,
қоныстандыру нәтижелері жөнінде құнды еңбектер жазды. Бірақ көпшілігі
тарихи шындықты орыс империясының өздерінің шовинистік саясатына қарай бұра
тартып, ұлы орыс халқының ағалық қамқорлығын дәріптеді.
Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына енуі және саясат, экономика,
мәдениет салаларында болған өзгерістерді зерттеген тарихшылар:
Н.Г.Апполова, Е.Б. Бекмаханов, М.П. Вяткин болды.
Ресейдің Қазақстанда жүргізген отарлық саясаты мен Қазақстанның Ресей
құрамына өз еркімен қосылуы жөніндегі пайымдаулар көптеген кеңес
тарихшыларының еңбектерінде айтылады. Соның бірі, Н.Г.Апполова [10].
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуының прогресивті рөлімен қатар,
қазақ жеріндегі салынған бекіністердің біртіндеп ішке қарай ене бастауын,
орыс отаршылдарының барған сайын қазақ жерін тартып алып, өздерінің
меншігіне айналдырғанын шындыққа сай баяндаған.
Ресей мен Қазақстанның ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қарым-
қатынастары туралы аса мол мұрағат құжаттарын ғылыми айналымға енгізген
ғалымдарының бірі Е.Бекмаханов [11]. Кенесары бастаған ұлт-азаттық
қозғалыстың басты себебі – халқымыздың ата қоңысынан айрылып қалғандығы
болғандығын баса көрсетеді.
М.П.Вяткин Ресей патшалығының жаңа әкімшілік реформаларын жүзеге
асырудағы басты мақсаты осы өңірдегі отарлық тәртіпті күшейту мүдделерінен
туғандығын ашып көрсетуге тырысқан [12]. Ол Ресей патшалығының
Қазақстандағы хандық билік жүйесін жоюдағы және оның территориялық
реформаларын жүзеге асырудағы басты мақсаты осы өңірдегі отарлық тәртіпті
күшейту мүдделерінен туғандығын дәлелді көрсетті.
Ортаазиялық хандықтар мен патшалық Ресей империясының арасындағы
қарама-қарсылықтың қалай шешілгені жөнінде П.Г.Галузо еңбегінде [13] едәуір
орын берілген. Ол патша үкіметінің отарлық саясатының негізгі мақсатын
оңтүстік өңірі мысалында ашық көрсеткен.
Б.С. Сүлейменовтың, Г.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде XIX ғ. – XX ғ.
бірінші жартысындағы Қазақстанның әкімшілік-саяси басқару жүйесінің іс-
әрекеті, қызметі, саяси дамуы сипатталған [14]. Осындай жұмыстар қатарына
К. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века
еңбегі жатады [15].
Патшалық Ресейдің экономикалық және отарлау саясатын зерттеген
еңбектерге А.П. Погребенский, К.Р. Несіпбаева, Н.Э. Масанов, Р.Бекназаров,
Д.И. Дулатованың еңбектерін жатқызуға болады [16].
КСРО-ның ыдырауы кезеңі мен тәуелсіздік жылдарында тарихнамасы көптеген
жаңа жарияланымдармен толыға түсті, алғашында олардың негізгі бөлігі газет-
журнал мақалалары түрінде болып келді. Осы уақытқа қарай зерттеушілер өткен
дәуірді бағалаудың сапалық тұрғыдан жаңа әдістанымдық тәсілдерін жасау
қажеттілігі негіздеуге және заманауи тарих ғылымына арналған ғылыми-
теориялық базаны дайындауға қол жеткізді.
С. Мадуанов, З.Т. Садуакасова, Х.М. Тұрсұн және т.б. авторлардың [17]
зерттеулерінде мол құжаттық материал негізінде Ресейдің Түркістандағы
отарлау саясатының мазмұны ой екшеуінен қайта өткізілді, өлке халықтарының
ұлт – азаттық күресі тарихындағы белгісіз беттер жария етілді, қазақтардың
Орталық Азияның басқа да халықтарымен этносаяси, сауда-экономикалық және
мәдени байланыстарының ерекшеліктері ашып көрсетілді,
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері қаланың әр
түрлі аспектілерінің тарихын зерттеуде маңызды орын алуда. Қазақстанның
тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму кезеңіне аяқ басуы қала тарихына
деген қызығушылықты арттыра түсті. С.Н. Наумов және Ө.Қ. Қожақовтың, М.
Ермаханованың, З. Абдрасилованың, Х.Берденова, Ж.Өмірбекұлы кандидаттық
диссертацияларында, Қ.Абиловтың докторлық диссертациясында қарастырылған
[18].
Қалатану (градоведение) мәселесін зерттеу отандық тарих ғылымы
дамуының іргелі бағыттарының біріне айналып отыр. Бұл бағыттың теориялық-
әдіснамалық негізінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан Ж.Қасымбаев болды
[19]. Оның еңбектерінде Шығыс Қазақстандағы қалалар және Ақмола қаласының
ХІХ ғ.- ХХ ғ. бас кезіндегі сауда, өнеркәсіп, қоғамдық-мәдени орталық
ретіндегі рөлі айқындалды. Осы бағыттағы жұмыстар Орынбор қаласының қазақ-
орыс сауда қатынастарының орталығы ретінде қалыптасуы тарихына қатысты А.Б.
Кушпаеваның, Ом қаласының ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ бас кезіндегі тарихын дербес
желі ретінде қарастырған Г.М.Рахимованың зерттеулерінде одан әрі жалғасын
тапты [20]. Қалатану мәселесінде осындай елеулі зерттеу еңбектердің болуына
қарамастан Түркістан қаласының осы қарастылырылып отырған шеңберінде арнайы
қарастырған еңбектердің жоқтығын айтуға болады. Демек, өз зерттеуімізді осы
мәселеге арнай отырып, Түркістан қаласының тарихына арналған іргелі
тарихнамалық еңбектер алдағы уақытта қалыптасатын болады деп есептейміз.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбына қатысты әдебиеттерге тарихи тұрғыдан
шолу жасай келе, ғылыми еңбектердің көптігіне қарамастан, еліміздің
жекелеген аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму
мәселелері жаңа көзқарас тұрғысынан кешенді түрде әлі толық зерттелмегенін
атап өткіміз келеді. Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
тек жекелеген әдебиеттерде ғана кездеседі. Ал олардың өзін тек фрагменттік
материал ретінде ғана көреміз, өйткені ол зерттеу жұмыстарының мақсаты мен
бағыты басқа арнаға саяды. Зерттеліп отырған кезеңдегі бұл аймақтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси, мәдени жағдайы арнайы ғылыми зерттеу
жұмысының тақырыбы болған емес. Аймақтық проблеманы зерттеу талпыныстары
әлі күнге дейін бір арнаға жинақталмаған және бірізділікке қол жетпей
келеді. Қолда бар деректердегі жетіспеушіліктер мен кемістіктер айқын,
бірақ әлі күнге дейін түзетіліп толықтырылған жоқ.
Осылайша, біз диссертациялық жұмысымыздың тақырыбының тарихи өзектілігі
мен ғылыми маңыздылығы зор деп тұжырымдауға құқылымыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыстың басты мақсаты - ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап
ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігінің билігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастың
деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып
зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету Осыған байланысты мынадай
міндеттерді шешу назарға алынды:
- Өңірді иелену жолында Түркістан қаласына қатысты Ресей және Орталық
Азия хандықтарының саясатындағы өзара тайталасы мен күрес жолдарын ашу;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықтың бастапқы кездегі
қарсыластығы және сұлтандар мен ру басшыларының патша билігіне байланысты
ұстанымын ашып көрсету;
- Жергілікті халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық
әкімшіліктің атқарған іс-шараларына ғылыми баға беру;
- Өңірдің жаулануы барысындағы Түркістан қаласының тұрғындарының
ахуалындағы өзгерістерді ғылыми тұрғыда негіздеу;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы Түркістан
қаласының жергілікті халық өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне
тартылуы себептерін түсіндіру;
- ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары және оның өңірдегі Түркістан халқының өміріне тигізген әсерін
зерделеу;
- Түркістан қаласында отарлық билік жүйесінің күшеюі және жергілікті
халықтың наразылығын ғылыми саралау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып Түркістан қаласының әкімшілік-
саяси және мәдени орталық ретіндегі қызметінің тарихы алынды. Жаңа деректер
негізінде Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
билігінің қалыптасуы мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы
даму үрдісін қарастыру.
Отан тарихының құрамды бөлігі ретінде осы желіні ғылыми тұрғыда талдап,
тың тұжырымдар жасау зерттеудің өзегін құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні Түркістан қаласында қалыптасқан патша өкіметінің
отарлық билік жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихы болып белгіленді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысы Түркістан қаласында
Ресей империясының отарлық билік жүйесінің қалыптасуы мен даму қызметін
зерделеуге бағытталған. Сондықтан оның хронологиялық кезеңі ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Осы кезеңде
Қазақстанның оңтүстік өңірінде Қоқан хандығының үстемдігі жойылып, ол Ресей
империясының отарлық саясатымен алмасқан уақыт. Бұл кезең бір отарлық
билікті екінші биліктің алмастырып, өз үстемдігін орнатқан кезең.
Зерттеу жұмысының деректік негізін статистикалық және мұрағат
материалдары құрайды. Құжат деректерін талдауда біз барлық мәліметтерді,
нақты фактілер мен сыни пікірлерді ескеруге тырыстық.
Диссертацияда Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының
төмендегідей қорлары пайдаланылды: 118-қор - Түркістан қаласының
канцелярия басқармасы, 119-қор - Ішкі Істер Министрлігінің Түркістан
уездік басқармасы, 145-қор – Түркістан учаскілік приставының басқармасы.
Деректер Оңтүстік Қазақстанды патшалық Ресейдің жаулауы, әскери-отарлық
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынастарының күрделі тұстарын
ашып, тарихи маңызын көрсету, тарихи оқиғаларды сарапқа салып, обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Сол себебтен алға қойылған мәселені зерттеу барысында
мұрағаттық құжаттар, жарияланған материалдар және мерзімді баспасөздердің
ақпараттары кеңінен ғылыми айналымға тартылды.
Қала халқын сипаттауда 1897 жылғы халық санағы құжаттарының маңызы
ерекше болды. Санақ материалдары мен кезеңдік статистика мәліметтерін
қолдану арқылы Оңтүстік Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық үдерістерді анағұрлым айқын сипаттауға, олардың даму бағытын
айқындауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазуда мерзімдік басылымдар мен Интернет
сайттарының ақпараттары да қолданылды. Осылайша жұмыс барысында біз бірін
бірі нақтылап, толықтыратын ауқымды дерек көздерін пайдаландық.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде ғылыми
танымның маңызды қағидалары - шынайылық, тарихилық, жүйелілік және тарихи
оқиғалар мен құбылыстарды зерттеудегі диалектикалық тәсілдер қолданылды.
Сонымен қатар тарихтың методологиялық мәселелерін зерттеуші шетелдік және
отандық жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты
жаңа көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа
алынды. Соның нәтижесінде ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас
кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы Түркістан қаласында патшалық Ресейдің
әскери-отарлық әкімшілігі орнауы мен қызметінің тарихын зерттеу
өркениеттілік ұстаным, тарихилық принцип пен гуманизм, ынтымақтастық және
мәдени-тарихи тұжырымдамалары аясында жүргізілді. Зерттеу жұмысын жүргізуде
анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-тарихи және сипаттап баяндау
әдістері қолданылды. Осы әдістер негізінде жасалынған тұжырымдар мен
қорытындылардың өзара логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда
ұсталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Түркістан қаласының Ресей империясының отарлық билік үстемдігі
кезіндегі қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі мен тарихы алғаш рет дербес желіде
қарастырылды;
- Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар Түркістан өлкесіндегі
саяси қозғалыстармен бірлікте және ықпалдастықта талданды;
- Түркістан қаласындағы қоғамдық-саяси үрдістердегі қазақ зиялыларының
атқарған қызметтері мен рөлі айқындалып, ұлт зиялылары мен саяси
қайраткерлерінің Түркістан қаласында атқарған сан-салалы қызметтері
сараланды;
- Түркістан қаласында қалыптасқан білім және мәдени мекемелердің қазақ
қоғамындағы мәдени-әлеуметтік дамуына жасаған ықпал-әсері жаңа көзқараспен
бағаланды;
- қазіргі заманғы теориялық-әдістемелік негізде Түркістан қаласының
тарихын отан тарихының құрамдас бөлігі ретінде дербес қарастыруға талпыныс
жасалды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Түркістан
қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігінің билік сипатын
зерттеу нәтижесінде қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
- Түркістан қаласы барлық уақытта саяси-әкімшілік орталығы ретінде
қазақ қоғамының дамуында аса маңызды тарихи рөл атқарды;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіне дейін
Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі билік
тарапынан күштеуге, зорлық-зомбылыққа негізделіп, жергілікті халықтың құқы
мен ұлттық мүддесі ескерілмеді.
- Орыс басқыншыларымен болған күресте қазақтар барынша қарсыласып
бақты. Бұл қарсылық өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан азаттық
күресті бастаған көптеген тұлғаларды тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар
қазақтың басқа рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей
араласпаса да халықтың мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланысқа
түсті.
- Жергілікті халықты ешбір шығынсыз және қарсылықсыз өз билігіне
кіргізуді мақсат тұтқан патша әкімшілігі қазақ жүздері мен рулардың
арасындағы көптеген дауларды мақсатты түрде күшейтіп, руаралық жанжалдарды
ұйымдастырды. Оларды басқарған билеушілерді бір-біріне айдап салған. Осы
мақсатты жүргізген патша өкіметінің әскери-отарлық әкімшілігі жергілікті
халықты аса үлкен шығынсыз өзіне бағындыруға күш салған.
- Оңтүстік Қазақстанды оның ішінде Түркістан қаласын – өзіндік орны
бар орталықты түпкілікті Ресейдің билігіне бағындыру үшін патша өкіметі
өзінің әскерлерін өңірге аттандырған кезде жергілікті халықтың билеуші
топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл әкімшіліктің
қызметіне жаппай кіре бастайды.
- ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары Қазақстанның оңтүстік өлкесін отарлық жүйеге
толығымен тартты және түпкілікті өзгерістерге ұшыратты.
- 1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі
Түркістан қаласында отарлық саясатты нығайтты және жергілікті халықты
қанауды күшейтті.
- Өлкедегі күшейген патша билігі жергілікті халыққа ауыр зардаптар
алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы қауым өкілдері азаттық
қозғалысты басқарды.
- Түркістан қаласы жаңа жағдайда ұлттың рухани орталығы болып
танылған тарихи миссиясын одан әрі жалғастырды.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың
барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдарды Отан тарихының ХІХ ғ. екінші
жартысында – ХХ ғ. басындағы тарихына арналған ғылыми зерттеулерде және оқу
құралдарында пайдалануға болады. Сол сияқты жоғары оқу орындарының тарих,
филология, мәдениеттану, дінтану, саясаттану мамандықтарындағы студенттер
үшін таңдау курсы ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация мазмұнындағы негізгі
нәтижелер мен тұжырымдар ҚР Білім және ғылым министрлігінің БҒМ Бақылау
комитеті бекіткен тізімге сай 1 ғылыми басылымда, 1 халықаралық,
республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың жинақтарында жарық
көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ ОРНАУЫ
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси
жағдайы
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Қоқан және Хиуа феодалдары үстемдік етті.
Сайрам, Шымкент, Түркістан қалалары, Талас аймағы, Ташкент қаласы мен
Арыс өзені аралығында қазақ көшпелілері Қоқан ханының билігінде болды.
Сырдарияның төменгі ағысы және Арал бойындағы қазақ көшпелілері Хиуа
хандығына бағынды.
Хиуа мен Қоқан хандықтары жаулап алған Қазақстан аумағында қатаң
феодалдық қанау жүйесі орнатылды. Хиуа және Қоқан отрядтары қазақ
ауылдарына жиі шабуыл жасап, малдарын әкетті, еркектерін өлтірді, әйелдерін
күң етті.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарының орта кезеңіне дейін Түркістан қаласы Бұхар
әмірлігінің, кейін Қоқан хандығының ықпалында болып, жалпы Орта Азия
хандықтарына саяси тәуелділігі хандықтардағы саяси жағдайлармен байланысты
болды.
1785 жылы Түркістанды қазақтардан Бұхара билеушісі Мир – Масум шах
Мурад тартып алса, 1799 жылы Ташкент билеушісі Жүніс қожа басып алып, ол
өлгеннен кейін қайтадан Бұхара хандығына өтті. Бұл жайында А.И. Добромыслов
еңбегінде нақты мәліметтер беріледі [2, 113].
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Бұл кезінде Бұхар
хандығы өз иелігін едәуір кеңейтіп, үлкен мемлекетке айналды. Түркістан
қаласының төңірегіндегі аудандардың да осы кезде Бұхар хандығының иелігінде
болғандығы жазылған [21]. Осындай тарихи байланыстар Бұхар әмірлігінің
қарамағында болған қазақ ру-тайпаларының ауызша тарихынан да көрініс
табады. Бұхар әмірлері көшпелі тайпалардан өздеріне саяси тірек жасау үшін
қазақтардың игі жақсыларын билікке тартып отырған. Олар Оңтүстік
Қазақстанда қазақ ақсақалдарын Бұхар шенеуніктерінің жоғарғы рангісіне
тартып, оларды Бұхар генералы датқа лауазымымен марапаттап отырған.
Қала үшін бұхаралық және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды
[5, 80]. Бұл тұста Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған
болатын, мұны пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді
өз хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
Қалыптасқан осындай жағдайларға байланысты қазақ тайпалары Бұқара
әмірлігінің көрші елдермен жүргізген соғыстарына қатысып, ықпалды күшке
айналған. Сондай үлкен шайқастардың бірі 1806 ж. Бұхара иелігіндегі Ұратөбе
үшін Әмір Хайдар (1800-1826) мен Қоқан билеушісі Әлім хан арасында болады.
Қоқан ханы Әлім 1808-1810 жылдар аралығында Сайрам, Шымкент қалалары
мен оларға жақын аймақты басып алды [22]. Қоқан шабуылы – жері кең, малы
мол, жұрты көп қазақтарды құзырына қаратса, бағынышты халық есебінен
жиналатын мал мен мүліктік салық арқылы келетін көп дүние хандықтың
қазынасын молайтады деген пиғылдан туындаған.
Қоқан хандығының сыртқы басқыншылығын Ресей немесе Цин империясының
басқыншылығымен салыстыруға болмас, әйтсе де Қоқан микро-империя түрінде
көрші облыстардың (негізімен солтүстік, солтүстік–батыс аумақтарды)
есебінен өз иелігін кеңейтті [23].
Әлім ханның қазақ даласын жаулауының негізгі мақсаты – мал-мүліктерді
иемденіп қалумен шектелмеген. Оның басты мақсаты – орыс отаршылдығынан
әзірше аман тұрған, әрі бір орталық билігі жоқ, бытыраңқы күйде өмір сүріп
жатқан оңтүстік қазақтарының жерін Қоқанға түпкілікті қаратуды ойлаған.
Оған қоса, сол кездегі саясатты жақсы білген ол, біздің оңтүстік өлкемізді
батыс және солтүстік тараптан сұғына еніп келе жатқан орыс ортаршылдарына
бермеуді ойлады. Сонымен қатар бұл даланы әне-міне басып алуды көздеп
жүрген Бұқар, Хиуа хандарынан бұрын қимылдап қалу да – көкейінде бар жоспар-
тұғын. Әлім шабуылдамақ болған қазақ даласын айналасы бірер жылдың ішінде-
ақ басып ала саламын деген ойға сенімді болған
Шымқаланы алған соң Әлiм арада апта өтпей жатып-ақ Сайрамды
бағындырады. Сайрам қаласы еш қарсылықсыз берiлген. Себебi, мұнда Әлiмнiң
ой-мұратын қуаттаған тұрғындар көп болыпты. Сайрам мен Шымқалаға 500-ден
ләшкер қалдырып, өз адамдарын шаһар даруғалығына (басшылығына) бекiткен
Әлiм хан қауыс (қараша) айында қазiргi Түлкiбас, Төлеби, аудандарының таулы
аймағындағы қазақтарды шауып, көп дүние-мүлiк пен мал олжалап Қоқанға
қайтады.
Қанша қазақтың қанын мойнына жүктеп Қоқанға оралған Әлімді мұнда ажал
күтіп тұрған. 1809 жылдың қысында күзгі жеңісіне масаттанып, той-думанға
көп беріліп кеткен ол, айналасындағы жаулардың өзіне дайындап жатқан
қастандығынан тіпті хабарсыз болды. Бұрыннан оған қарсы топ құрып, хандық
билікті көптен аңсап жүрген туған інісі Омар осындай ұрымтал сәтті
пайдаланып, оны түнде қылышпен шауып өлтіреді. Арада екі күн өткенде ол
өзін ханмын деп жариялайды.
Омар хан қазақ даласын жаулауды одан әрі жалғастырады. Қоқандықтардың
қазақтарға түрлі салықтар салуы қарапайым адамдарға үлкен ауыртпалық
түсіріп, ішкі әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халық ішінде кедейлердің
көбеюіне әкеліп соқты. Қоқандықтар билік жүргізген тұстағы ауыр жағдайлар
елдің есінде қатты сақталып қалды. Ол туралы Ш.Уәлиханов: “Қазақтардың
арасында "әзірейіл барда жаным бар деме, қоқандақтар барда малым бар деме"
- деген мәтел пайда болды”,- деп көрсетеді [24].
Қазақ халқы қоқан билігіне қарсы наразылықтар көрсетіп отырды. 1810 ж.
Ташкент өңірінде тұратын қазақтар салық төлеуден бас тартты. Қоқан ханы
Әлім бек қарсылық көрсеткендерді тыныштандыруға және Сайрам, Ташкент,
Түркістанды бағындыру үшін 12 мың әскер жіберді. Қоқандықтардың қолына
түскен төңіректегі қазақтар тонаушылыққа ұшырады. Қоқандықтар Түркістанды
басып алуы кезінде оның билеушісі Тоқай Төре Бұхараға қашуға мәжбүр болды.
Бұхараның әмірі Тоқай Төреге Бұхарадағы соғысқа жарайтын қазақтардан жасақ
жинап алуға рұқсат берді. Жасақ жинап жарақтанған Тоқай Төре алдымен
Созаққа бекініп, одан кейін Түркістанды қоршауға алды. Оған қарсы
қоқандықтар Ташкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрді аттандырды. Олар
жолда Тоқай Төреге көмек көрсеткен 1000 отбасынан тұратын қазақ ауылына
шабуыл жасап, ауылды тонап, көп пайда түсіріп, адамдарын тұтқындап алып
кетті. Түнде Тоқай Төре Созақты тастап қашуға мәжбүр болды.
В.Наливкин Тоқай төре қоқандықтар кеткеннен кейін, Созақты алды.
Бекіністің алынғанынан хабарланған Омар хан қазақтардың Тоқай төрені
қолдауына мүмкіндік бермеу үшін, жылдам Базарбай бахадурды аттандырды.
Жеңілген Тоқай төре Бұхараға қашқанымен, бірақ кейін әмір Насрулланың
бұйрығымен өлтірілді. Омар хан Түркістанның хакімі ретінде Шейх-и-Бадалды,
ал Ташкентке Раджаб диванбегін тағайындап, өзі Қоқанға оралды деп анықтай
түседі [5, 113].
Одан кейін қазақтардың қарсылығы біраз уақыт басылды. Әлім хан тұсында
қоқандықтар Ұлы жүзге шабуыл жасап, қазақтың Шымкент, Сайрам қалалары басып
алынды. Жау Әулиеата және Түркістан қаласы қорғаушыларын аяусыз жазалады.
Қоқан бекіністері көшпелі қазақтарды жазғы жайылымнан бөліп тастады.
Қоқан ханы Омар 1815 жылдың ерте көктемінде тұтқиылдан шабуыл жасап,
жарты мыңдық әскерімен Орта жүз хандарының ордасы болып келген Түркістанды
басып алды, басқыншыларға тойтарыс бере алмаған қала билеушісі Тоқай қашып
құтылды [25].
Қаланы қоқандықтардың басып алуын В.Наливкин толық суретеп жазады:
1815 жылдың жазында Омар Түркістан қаласына келіп, оны басып алады және
бүкіл Орта Азия бойынша қасиет тұтатын кесенеге зиарат етеді. Қаланы
соғыссыз және аса шығынсыз алған соң тонайды [5, 111]. Түркістан билеушісі
қаланы тастап Бұқараға қашты. Омар қалада бірнеше күн болды. Қожа Ахмет
Ясауи мазарына зиарат жасап, 70 қойды құрбандыққа шалып, кесенедегі барлық
қызметші, шырақшы, дінбасыларына сыйлық үлестірді. Сонаң соң Ташкентке
қайтар алдында Түркістан уәлаятының әкімі етіп Шейх-и-Бадалды тағайындады.
Омар әскерлері Каратау жоталарынан ары асып, Бетпакдала, Мойынқүм
өңіріндегі қазақ руларын бағындырды. Стратегиялық манызы бар жерлердегі
бұрынғы қорғандарды жөндетіп, кажетті деген жерлерге жаңаларын салдырды.
Сонын бірі - Шолакқорған бекінісі еді [26]. Ал Орынбордан Жетісуга қарай
өтетін керуен жолындагы ертеден келе жатқан Созак бекінісі күшейтілді. 1818
жылы Ақмешіт бекінісі салынып [27], Арал теңізіне жетті.
Жаңақорған, Шолаққорған, Созақ, Шардара бекіністері Қоқан, Бұхар
хандықтарының салған бекіністері болса, ал Түркістан ежелден келе жатқан
қала болатын. Түркістан қоңырат руының ықпал ететін аймақтың негізгі
орталығы болды. Сол кезеңнің деректерінде қаланы төрт ақсақал басқарды, 20
мешіті бар, нақ ортада Әзірет сұлтан мазары орналасқан,- деп келтіріледі
[28].
Қаланы Тоқай төре (1814), Шейх-и-Бадал (1815), Қанағат шах (1846),
Жүсіпбек (1852), Батыр басы (1854), Мырза Нияз (1858), Рүстембек (1859),
Құрманбек (1859), Бабаджан (1860) Мырзадәулет (1863-1864 жж) басқарды.
XIX ғасырдың басында Қоқан хандығы Қазақстанның оңтүстік облыстарын,
атап айтқанда, қазіргі Қызылорда қаласы мен оның шығыс аудандарын, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарының дерлік аумағын, Алматы облысының батыс
аймағын басып алып, оларды 55 жылдай өз құзырында ұстады. Осы кезеңнің
шынайы тарихы әлі күнге дейін толық ашылмай, тым көмескі күйінде қалуда.
Қазақ халқының өткенін баяндайтын барлық тарихи әдебиеттер мен зерттеулер
жинақтарында да аталмыш кезеңнің сипаты – Оңтүстік Қазақстан жерін 1808-
1864 жылдар аралығында Қоқан хандығы жаулап тұрды дейтін жалпылама
берілген мағлұматтан аспайды. Тағы бір деректерде 1819 жылы Ұлы жүздің
негізгі бөлігі мен Түркістан қаласы да Қоқан ханының қол астына өтті деп
нақты көрсетіледі [29].
Түркістан қаласының Қоқан хандығына бағынуы Орта Азиядағы саяси
жағдаймен байланысты өзгеріп отырды десек те болады. Мысалы, 1818 жылға
дейін Бұхар әмірлігінің, кейін Қоқан хандығының, ал 1840-1842 жылдары Бұхар
әмірілігі, кейін қайта Қоқан хандығының ықпалына қарады. Сонымен бірге
ескере кететін, бір жағдай қаланы басқарған тәжік Қанағат Шах алғашқы кезде
Бұхара атынан билік жүргізсе, кейін ол Қоқан хандығының жағына өтіп кетті.
Қоқан хандығының қазақ жерлерін қалай басып алғаны және де сол
замандағы қоқан-қазақ билік құрылымдары мен әлеуметтік және әскери
ахуалының қандай болғаны, басқыншылар мен қорғанушы жақтың іс-әрекеттері
туралы біраз еңбектер бар. Әлбетте, қай халықтың зерттеушісі болса да кейде
болған оқиғалар мен өткен тарихтың болмысын өз халқының мүддесіне
орайластыра жазатыны бар. Солай болғанымен де, бәрібір, түбі ақиқат
шеңберінен алшақтап кете алмайтыны тағы рас.
ХІХ ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстігінен тыс аймақтарын орыс
отаршылдары генерал-губернаторлыққа бөліп, ел билеудің жаңа құрылымын
ендіруге кірісіп жатқанда, Омар хан да басып алған қазақ даласына Қоқан
хандығының үкіметтік құрылымын енгізді. Үлкен шаһарлар мен ірілі-ұсақты
қала-кенттерге бір-бір даруға-хәкімдерді тағайындады. Даруғалар билейтін
үлкен шаһарлар қатарына – Шымқала (Шымкент), Түркістан, Әулиеата жатса,
Сайрам, Ақмешіт, Қазалы, Созақ, Меркі тәрізді т.б. кенттер хәкімдер билік
ететін ұсақ қалалар саналды. Әр шаһар мен ұсақ саналған қала-бекіністерде
арнайы әскер тобы тұрды. Шаһар-қалаларға бір де бір жергілікті қазақ даруға-
хәкім боп тағайындалмады, ал оларға қарасты өңірлер датқалықтарға бөлінді.
Мысалы, Шымкент шаһарына – 7, Әулиеатаға – 7, Түркістанға – 4, Меркіге –
4, Қазалыға – 4, Созаққа – 2, Сайрамға – 2 датқалық бағынды. Бұл
аймақтағы датқалықтарға датқа болып, тек қазақтар тағайындалды. 1814-1864
жылдар аралығында қазақ жерінде 39 датқалық, ал оларға әр жылдары әр рудан
тағайындалған датқалардың саны 82-ге жетіпті. Датқалар тікелей даруға-
хәкімдерге, ал даруға-хәкімдер Тәшкент құшбегісіне бағынды. Датқаға лайықты
адамдарды даруға-хәкімдер іріктегенімен, оны тағайындап, бекіту – Тәшкент
құшбегісінің құзырында болды [27,].
А.Махаева датқа шенін мазмұнын талдай отырып, қазақтардан шыққан
датқаларды көрсетеді. Автордың еңбегіне сүйенсек, қоңырат датқалары Қанай
датқа, Қоныс датқа (Көтеншілерді билеген), Жайымбай датқа, Тұрысбек датқа,
Асқарқожа датқа, Шоқай датқа Қарабекұлы, Сапақ датқа, Саяқ датқа, Құрымбай
датқа (Саңғыл мен Маңғытайларды билеген), Торғай датқа, Қожамұрат датқалар
[30].
Ол кездегі адамдардың саны дәл бүгінгідей мол болмағанын және
ауылдардың бір-бірінен қашықтау, жайыла орналасқанын ескерсек, бір
датқалықтың көлемі қазіргі бір ауданның аумағына парапар келген, әрі оған
бәрін жинап санағанда үй саны 3000-3500 болатын 40-45 ауыл қараған.
Датқалық басшылары датқа атанған. Датқа атауының мағынасына келсек, ол –
көне соғдылықтардың тілінде – дутхоу, яғни кіші аймақтың хәкімі деген
лауазымды білдірген. Кейін өзбек тілінде де шендік дәрежені білдіріп, дотхо
түрінде енген. XVIII ғасырдағы Қоқан бектері бұл шенді өз құзырындағы
белгілі бір адамдарға беріп келсе, Омар хан 1814 жылдан бастап қазақтар
арасындағы беделді кісілерді де датқа тағайындауға әмір еткен. Датқалардың
міндеті – хандық мүддесі үшін қызмет етуден тұрған. Хан мен құшбегінің,
шаһар басшыларының жарлық-пәрмендерін ел арасында орындату, жұрттан
хандыққа жиналатын алым-салықты уақытында жинау, хандық қалаған мезгілде
құзырындағы ауылдардан әскер топтастырып беру сияқты қызметтер олардың
басты міндеттеріне кірген. Уақытысында ел арасында қазақ мүддесі үшін
өздеріне шен-шекпен берген қоқандықтарға қарсы қол бастап, соғыс салған
датқалар да көп болған. Айталық, Құрбан руынан Елғонды датқа, Жетімдер
руынан Үсембай датқа, Байзақ датқа, Оразгелді датқа, Байлар-Жандардан Қанай
датқа, Тұрлыбек датқа, Торғауыт датқа, Сапақ датқа, Қоңырщұнақ Елдос датқа,
Божбан Мырзабай датқа, Саңғыл Құрымбай, Дүйсенбі, Сауранбай датқалар [26,
115].
Сол кезеңде Түркістан қаласының аумағы 70 га жуық болды. Оны балшықтан
соғылған қамал қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған [31].
Ресей империясы мен Қоқан хандығы арасындағы Казақстанның оңтүстік өңірі
үшін текетірестің басталуы қарсаңында қоқандықтардың бұл өңірді түгелдей
дерлік бағындырған, енді өзінің басқыншылык әрекетін үш бағытта жүргізуді
ойлады.
Расында, Бұқара әмірі мен Хиуа ханына қарағанда өз күшінің басым
екенін, Ресей мен Қытайдың бұл өңірге жақын арада келе алмайтындығын
сезінген Қоқан ханы бұл ойын іске асыруда әзірше өзіне қарсы келетін күшті
бақталастың жоқ екенін түсінді. Бұл кездегі Қоқан хандығының күшейгені
сонша, онымен каншама елдердің аяғын тартатын Қытай мен Ресей сияқты үлкен
империялардың өзі де есептескен [32].
Қоқан кезінде, қаланың мұсылман әлеміндегі діни орталықтардың бірі
ретіндегі маңызы сақталды. Бұл Қоқан хандығының өзі басып алған жерлерге
жүргізген саясатының жемісі еді, олар қазақтар мен қырғыздар арасында да
исламның позицияларын кұшейтуге тырысты. Әулие-Ата, Шымкент, Сайрам және
т.б, елді мекендерге мешіттер, медреселер салынып, мазарлар қалпына
келтірілді. Далалық жерлерде Ферганалық ишандар басқаратын мүридтік оқып-
үйрену жүй есі жолға қойылды. Барлық қоқандық хандар Ахмет Ясауи
кесенесіне берілген вакуфтық грамотаның әулиеге 1838-1839 ж.ж. Мұхаммед Әлі
хан да арнайы келіп зиарат етіп кетті. Бұл кезең Оңтүстік Қазақстанда
исламның ықпалының күшеюімен ерекшеленеді, бұл құбылыс қалалықтардың
өмірінің түрлі жақтарымен көрініс берді. Олардың күнделікті өмірі түрлі
діни әдет-ғұрыптар мен жоралғыларды қатаң ұстау, өткізу, атқару істеріне
толы болды.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлердің халқын қатаң езгіге салды. Қоқан
билеушілері оңтүстік өңір қазақтарын Бұхара хандығынан тартып алганнан
бастап-ақ салықтың астына алды. Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар
төлеп ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс болды.
Қоқан билеушілері басып алган жерлерге алгашкы кезден-ақ қазақтар мен
қырғыздарга өзінің каталдыған танытты. Осыған байланысты қазақтар
наразылықтарын білдіре бастады [5, 113].
Кейбір зерттеушілер қоқандықтар Түркістан мен Ақмешіт төңірегін 1819-
1830 жылдары басқан деп жазады. Қоқан хандығының тарихын зерттеуші
М.Әбдәкімұлы бұл жөнінде келесі тұжырымды жазады: Бұл – қате тұжырым. 1822
жылдан кейін Қоқанға Мәдәлі хан болған. Ал тарихи деректердің қайсысына көз
салсаңыз да, Мәдәлі қазақ жерін жауламаған. Бұрынға хандар басып алған
өлкелерді билеп-төстеп отырған. Оның үстіне Қоқан тарихы туралы деректердің
ең сенімдісі боп табылатын және Әлім, Омар сияқты хандардың жеке
хаткерлері жазып қалдырған мәліметтер топтастырылған Қоқан хандығына
қатысты жазбалар жинағында Омар хан Түркістан мен Ақмешітті хижраның 1231
жылдың аяғында құзырына қаратты деп көрсетілген. Ал бұл жылды біздің
санаққа аударсақ, 1816 жыл боп шығады [27, ].
Қоқандықтардың Түркістан, Ақмешіт, Әулиеата маңын қалай жаулағаны
жөнінде, жергілікті халықтың қандай қарсылықтар көрсеткені жайындағы
мәліметтер тым жұтаң сақталған. Тіпті бұл туралы ел аузында да әңгіме жоқ.
Тек Ақмешіт түбінде Тұғрылға Қойсал деген кісі басқарған топ біраз қарсылық
көрсеткені, сол маңдағы Әлім руының адамдары көп уақытқа дейін хандық
билігін мойындамай, әлсін-әлсін көтерілгендері хақында келте ғана дерек бар
[27, ]. Осы келте деректің өзі Қоқанның алғашқы басқыншылығы кезінде ол
жақта да әжептеуір деңгейде шайқастар болғанын көрсетеді. Есесіне, 1820
жылдан кейін хандық билігіне қарсы шығып, көтеріліс ұйымдастырған қазақ
көсемдері мен ру басшылары жайында жазылған да, ел аузында сақталған да
әңгіме көп.
Қоқан басқыншылары мол әскермен Оңтүстiк Қазақстан жерiндегi қалалар
мен қалашық-қамалдарды аз уақыт iшiнде басып алып, бауырына басқандарымен,
дала қазақтарын оңайлықпен бағындыра алған жоқ. Ташкентте Қошық, Шардара
өңiрiнде Алтай, Шымқала төңiрегiнде Ақпан, Шойбек, Тайлақ, Созақ жерiнде
Кенесары, Жанқожа, Әулиеата маңында Қожағұл, Дербiс, Сұраншы, Спатай,
Байзақ батырлар және де бұлардан басқа би-датқалар бастаған топ-топ қолдар
қоқандықтардың мазасын жиi алып, берекесiн қашырды. Алайда, ұлт-азаттық
күрес жолына түскендердiң бастары қосылмады. Бiр-бiрiмен араласып, қолдасып
кетуге жер шалғайлығы, аралықта жатқан Қоқан әскері керi әсерiн тигiздi.
Оған қоса, ауылдардың барлығы бiрдей түп көтерiлiп, әлгiндей батырларға ере
қоймады. Сонда да болса намысы биiк батырлар, бүгiнгi тiлмен айтқанда,
партизандық соғыс тәсiлiне көшiп, ретi келгенде қас дұшпаннан кек қайтарып
отырды.
Қоқан хандығы Ташкенттен Жетiсуға, Қордайдан Сарысу мен Ақмешiтке
дейiнгi қазақ жерiн тура 55 жыл биледi. Осы 55 жыл iшiнде қазақтардың қоқан
басқыншыларына қарсы дүмпуi бiр сәтке де басылған емес. 55 жыл iшiндегi
қазақ даласында iрiлi-ұсақты 114 көтерiлiс болыпты [27, ].
1808 жылы қазан айының аяғында паруанашы Тұғрылдың әскерi Сайрамды
құзырына қаратуға аттанды. Сайрам қорғанының сыртында Ақпан мен Тайлақ
деген қазақ батырлары қол жиып, Тұғрылмен қатты соғысты. Қазақтардың қолы
аз-дүр. Тұғрыл жеңдi. Тұғрыл келгенде Сайрам хәкімі һәм тұрғындары Әулиелі
шаһарға қош келдіңіздер. Біздерге сіздермен соғыс керек емес деп өздері
қақпаларын ашты. Бiр айдан кейiн Ақпан Тұғрыл әскерiмен Күйiк деген жота
үстiнде тағы соғысты. Тұғрыл Ақпанды ұстамақ болды. Ақпан шайтан сияқты
екен. Еш ұстатпады.
Қазақ халқы жат жұрттық құлдыққа көнбеді. Омар ханның (1809-1821)
тұсында-ақ Қоқан билігіне қарсы қазақтардың алғашқы көтерілісі болды.
Деректерге сүйенсек: Омар хан Наманган хакімі Сейдқұлбекті Қоқан билігіне
бағынбаған қазақтарды жазалауға аттандырады. Сейдқұлбек Түркістан, Шымкент,
Сайрам, Әулиеаатадан кеткеннен кейін қазақтар көтеріліске шықты. Олар Қоқан
хандығының ықпалынан шығу үшін, көтеріліске басшылыққа Тентектөрені шақырды
[5, 119].
Жошы тұқымы Тентек төре қазақ батырларынан шерiк топтап, Сайрамдағы
Айқас хәкімді, Қарабұлақ, Қарамұрт датқаларын өлтірді. Қоқан сарбаздарын
қиратты. Шымқала даруғасы шаһардан қашып шықты. Тентек төре Ташкентке
дейiнгi жердi Қоқаннан тартып аламыз дедi. Тентек төре мен оның
жасауылбашылары Ақпан, Шымырбай батырлардың қосыны Шымқала мен Сайрамды он
бес күндей ұстап тұрды.
1821 ж. Тентек төренің бастауымен қазақтардың Қоқан үстемдігіне қарсы
көтеріліс болды. Олар Сайрам, Шымкент, Әулие-Ата қалаларын алып, бірнеше
бекіністі қоршады. Көтеріліске Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата
төңірегін мекендеген қазақтар қатысты. Көтерілісшілерге қарсы Абул-Қалым-
Аталық басқарған әскер жіберілді. Тентек төре әскерін екіге бөлді. Бір
бөлігі Тентек төренің басшылығымен Сайрамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді.
Ұзаққа созылған қоршаудан кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мәжбүр
болды. Тентек төре жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол”
салығын, “зекет” төлеуге және Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге келісім
берді
Сайрам қаласын басып алып, оны өздерінің тірек бекеті етті. Көтеріліс
ауқымынан Қоқан ханының үрейі ұшты. Омар хан тез шаралар қабылдауы тиіс
болды. Кейбір қазақ феодалдарының сатқындығы көтерілісті жеңіліске
ұшыратты. Қоқан феодалдары көтерілісті аяусыз басты, жүздеген ауылдарды
тонады, мыңдаған шаруаларды өлтірді.
Ақырында, 1821 жылы Тентек төре (шын аты Рүстем Аспандиярүлы) бастаған
казақтардың баскөтеруі үлкен көтеріліске ұласты. Көтерілістің орталығы он
жылдан астам қанау көрген Шымкент және Сайрам қалаларының төңірегінде болды
[33]. Оған қатысқандардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 958.4: 939.6
Қолжазба құқығында
А.Мырзабаева
XIX ғ. II жартысындағы Түркістан қаласындағы отарлық билік жүйесінің
қалыптасуы мен қызметі
6М020300 – ТАРИХ мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_______Е.Абдраманов
_________________20__ ж.
Магистерлік диссертация
XIX ғ. II жартысындағы Түркістан қаласындағы отарлық билік жүйесінің
қалыптасуы мен қызметі
мамандығы: 6М020300 – ТАРИХ
Магистрант ___________________ А.Мырзабаева
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., доцент ___________________ А.Д.Сандыбаева
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ
ОРНАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси
жағдайы ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.2 Түркістан қаласын орыс әскерлерінің жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан қаласында отаршылдық билік
жүйесінің құрылуының тарихи және саяси алғышарттары ... ... ... ... ... ..
2. ОТАРЛЫҚ БИЛІК ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК,
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Түркістан қаласы аумағында отарлық билік құрылымдарының қызметі мен
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Отарлық билік тұсындағы Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық
модернизациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің
жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп,
отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет
етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қасаң әдістемелік
қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын бұндай ізденістер еліміздің әлемдік
қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды.
Қазіргі кезде тәуелсіз қоғамымызда тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру -
басты міндеттердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: Қазақ тарихы
фактілердің өлі қоймасы емес, бұл өзі орасан дәйектеуші және дәлелдеуші
күш деп атап көрсеткен болатын [1]. Бұл тұжырым теориялық және әдіснамалық
тұрғыда тарихи сананың жаңару үдерісіндегі тарих ғылымының кешенді
міндеттерін айқындайды.
Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми
айналымға енгізіп, одан әрі тереңдетіп зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз
абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде
патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді
нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, ұлттық менді тануды отандық тарихты қайта бағамдау деп
санайтын болсақ, жекелеген аймақтардың бірі - Түркістан қаласының тарихы
еліміздің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал жасаған
қалалардың бірі.
Біржарым ғасыр уақыт бойы қазақтардың Ресейге тәуелді болуы халықтың
жандүниесіне әсер етті. Біртіндеп, зорлықпен танылған көзқарас мүлде дұрыс
делініп, үстемдік алды. Бұл әрбір қазақтың еркін ойлап, белсенді қимыл
көрсетуіне кедергі жасады. Осының барлығы халқымыздың өткен тарихына деген
дұрыс көзқарасынан айырылып қалуына алып келді.
Бұл күні, енді тәуелсіз ел ретінде, мұндай көзқарастың біржола азат
болу қажеттігі туды. Әрине, тарихымызды жазғанда Кеңес Одағынының тарап,
бұрыңғы одақтас республиқалардың өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекеттер
болуынан кейін өткен тарихты қайта жазған кезде көршілес жатқан елдермен
айтыс-тартыс туғызады-ау деген мәселелерді дұрыс қарастырудың өзінің маңызы
зор. Осындай байыппен қарайтын мәселелердің бірі – қазақ жерінің оңтүстік
өңірін соның ішінде Түркістан қаласын Ресей империясының қару күшімен
тартып алуы.
Бұл кезеңде Ресей империясы мен Қоқан хандығының арасындағы оңтүстік
өңірі үшін жарты ғасырдай уақытқа созылған текетіресінде патша үкіметінің
мақсаты бұл өңірдегі қазақтарды қоқандықтардың билігінен азат ету емес,
керісінше, бүкіл Орталық Азия халыктарын күштеп бағыңдыру еді.
Ресей тарапынан оңтүстік өңірде ХІХ ғасырдың 60- жылдарынан бастап
әскери-отарлау әрекеттерін анық жүргізуге ашық ұласты. Өз үстемдігін күшпен
орнатқан кезден ХХ ғасырдың басына дейін жалғасқан Ресейдің әскери-отарлау
саясаты күрделі де әрқилы әрекеттердің жиынтығынан тұрды.
Тарихшылардың зерттеу жұмыстарының басты бағыты нақты тарихи құбылысты
қарастыру болып табылады. Түркістан қаласының саяси, әлеуметтік-
экономикалық тарихын зерттеу арқылы барлық шым-шытырық қайшылыққа толы
кезеңдердегі жалпы Қазақстан аумағының тарихына тереңінен талдау жасауға
мүмкіндік туындайды. Түркістан ел тарихындағы орны әрқашан да елеулі
болған.
Орта Азиядағы тәуелсіз мемлекеттер тарихының мазмұнында осы кезге
дейін қалыптасқан тұжырымдары қайта қараудағы күрделі де түйінді зерттеу
нысанының бірі – Түркістан тарихы. Бұл тақырып отандық тарихшылар тарапынан
біршама зерттелгенімен геосаяси ерекшеліктерді ескере отырып, концептуалды
тұрғыда байыпты қарастыруды қажет етеді. Ежелден бір-бірімен тығыз
әлеуметтік-экономикалық ықпалдастықта өмір сүрген туыс халықтардың жарты
ғасырдан астам тарихи Ресейдің отарлық билігінің құрамында Түркістан
генерал-губернаторлығы деген атпен саяси-әкімшілік құрылымда болуы
объективті тұрғыда қарастырар болсақ, қарама-қайшылықты мазмұнымен аса
күрделі сипат алды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеу бағыттарының міндеттері
осы күрделі тарихи құбылыстың себеп, салдары байланыстарын, ортақ
заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындауды тың әдіснамалық тәсілдерді
қолданып игеруді қажет етеді.
Осылайша, таңдалған зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі айқындалып,
оның маңыздылығы ешқандай да күмән тудырмайды деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түркістан қаласының ХІХ ғ. екінші
жартысында орыс әскерлерінің басып алуы кезеңдегі тарихының сипаттық
ерекшеліктері оны арнайы тақырып етіп зерттеуді қажет етеді. Өйткені бұл
кезеңде Түркістан өлкесінің Ресей отарына айналуына қатысты жарық көрген
еңбектердің тарихнамалық сипатынан деректік мазмұны басым болып келеді. Сол
еңбектердің арасында тікелей Түркістан қаласының тарихына арналған еңбек
ретінде А.И. Добромысловтың зерттеуін бөлек атауға болады [2]. Аталған
еңбектің маңыздылығы сол, онда Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық
және саяси-мәдени өміріндегі ерекшеліктері алғаш рет біршама толық күйінде
баяндалды және Ресейдің орталығына қала туралы тарихи ұғым қалыптастыруға
қызмет етті. Түркістан генерал-губернаторлығына байланысты мұрағат
құжаттары, ел ішінен жинаған аңыз-әңгімелер негізінде жазылған бұл еңбектің
маңызы зор.
Ал Түркістандағы отарлық биліктің әртүрлі дәрежедегі шенеуніктері де
өздері басшылық жасаған салалар бойынша бірқатар тарихнамалық сипаттағы
еңбектер жазып қалдырды. Солардың қатарында А.И.Макшеев, П.Пашино,
В.Наливкин, М.Венюков.
Сондай-ақ А.И.Макшеев Қоқан хандығы мен патшалық Ресейдің ХІХ ғасырдың
50 жылдарының басындағы қарым-қатынасы туралы, Сыр бойындағы қазақтардың
тұрмыс-тіршілігі жөнінде құнды мәліметтер келтірген [3].
Біздің зерттеуміз үшін Қазақстанның оңтүстігін Ресейдің жаулап алуы
туралы құжаттардың мәліметтері үлкен ғылыми мәнге ие. П.И.Пашино
очерктерінде жергілікті халықтың алғашқы кезде орыс әскерлеріне өздерін
ортаазиялық хандықтар езгісінен құтқарады деген сеніммен қарағаны туралы,
ал олардың Сыр бойы қалаларын басып алу барысындағы қатыгездіктерінен
кейін түңілгені туралы деректер мен авторлық пайымдаулар молынан кездеседі
[4]. Ол Ресей патшалығы әкімшілігінің іс-әрекеттерін ашық сынағаны үшін
Ташкентттен шұғыл түрде Ресейге кері қайтарылған болатын. Сол сияқты
В.Наливкиннің Қоқан хандығының тарихына арналған көлемді еңбегінде Қазақ
жері үшін Ресей-Қоқан арасындағы талас-тартыс, қарулы қақтығыстар жөнінде
мол мәліметтер кездеседі [5]. В.Наливкин өз еңбегінде қаталдығы үшін Залым
хан аталған Әлімханның Түркістан, Қаратау аймағы мекендеген қазақттарға
жасаған қанқұйлы жорықтары туралы да тарихи мағлұматтар келтірген.
Сол сияқты Іле өңірін жаулау кезінде 1859-1860 ж.ж. зерттеу жұмысын
басқарған штабс-капитан М.Л.Венюков оңтүстік өңірі қазақтар туралы, олардың
орыстарға қалай қарағаны туралы едәуір мәліметтер береді [6].
Қазақстанның оңтүстік батыс және батыс бөлігіне және Орта Азияға
саяхат жасаған А.К.Гейнс қазақтардың тұрмысы және орыстардың қалай жаулап
алуы туралы көптеген мәлімет жинады. Осындай саяхаттар негізінде А.Гейнс
М.Черняев басқарған арнаулы әскери корпустың Оңтүстік Қазақстанды Ресейге
зорлап бағындыру барысындағы шектен асқан қаталдығы сол оқиғаларға куә
болған өкілдерінің мәлеметтері негізінде баяндалған [7].
Патша өкіметінің оңтүстік өңіріндегі басқару жүйесі туралы деректер
Ресейдің әскери әкімшілік басқару аппаратында қызмет жасаған М.А.Терентьев,
А.П.Хорошкин, Н.М.Гродеков және тағы да басқа зерттеушілердің еңбектерінде
кездеседі [8]. Аталмыш авторлардың негізгі бөлігі Ресейдің аймақты жаулау
соғыстарына қатысқан, кейін уездің әкімшілік басқару жүйесінің түрлі
салаларында қызмет жасағандар болды.
Қоқан билеушісі Әлімқұл мен Түркістанды қарудың күшімен алған
Н.А.Веревкин, Әулиеата, Шымкент, Ташкент қалаларын алған М.Черняев
әскерлерінің шайқастары жөнінде белгілі өлкетанушы Е.Т.Смирнов 1899 жылы
шығартқан Ахмет Кенесариннің Кенесары және Сыздық сұлтандар еңбегінде осы
қалалар жөнінде көптеген мәліметтер бар [9].
Жалпы алғанда, зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты орыс ғалымдары
мен саяхатшыларының ХІХ ғасырда жарық көрген еңбектерінде ортақ ерекшелік –
оларда қазақтардың Қоқан билігінен құтылып, Ресей империясының қарамағына
өтуі – тек қана прогрессивтік сипатқа ие болғаны деп бағаланды. Оларда
Қоқан-Ресей қарама-қайшылығы басталғанға дейінгі кездің өзінде-ақ патша
үкіметінің отарлау барысында жер-жерде жергілікті тұрғындарға жасалған
зорлық-зомбылық айтылмады, бұған қарсы халық наразылығы бұрмаланып
көрсетілді, ал Қоқан қоластындағы қазақ қалаларын Ресейдің әскери отарлау
саясаты нәтижесінде қарулы күшпен тартып алуы кезінде қаншама бейбіт
халықты қырғынға ұшыратқандығы жөнінде бар шындық ашып көрсетілмеді.
Кеңестік дәуірдің зерттеушілері патша өкіметі саясатындағы оңтүстік
аймақтың орны мен патшалық отарлау ерекшелігі, жүргізілген әкімшілік
реформалар нәтижесі, қазақ қоғамының саяси экономикалық дамуының,
қоныстандыру нәтижелері жөнінде құнды еңбектер жазды. Бірақ көпшілігі
тарихи шындықты орыс империясының өздерінің шовинистік саясатына қарай бұра
тартып, ұлы орыс халқының ағалық қамқорлығын дәріптеді.
Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына енуі және саясат, экономика,
мәдениет салаларында болған өзгерістерді зерттеген тарихшылар:
Н.Г.Апполова, Е.Б. Бекмаханов, М.П. Вяткин болды.
Ресейдің Қазақстанда жүргізген отарлық саясаты мен Қазақстанның Ресей
құрамына өз еркімен қосылуы жөніндегі пайымдаулар көптеген кеңес
тарихшыларының еңбектерінде айтылады. Соның бірі, Н.Г.Апполова [10].
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуының прогресивті рөлімен қатар,
қазақ жеріндегі салынған бекіністердің біртіндеп ішке қарай ене бастауын,
орыс отаршылдарының барған сайын қазақ жерін тартып алып, өздерінің
меншігіне айналдырғанын шындыққа сай баяндаған.
Ресей мен Қазақстанның ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қарым-
қатынастары туралы аса мол мұрағат құжаттарын ғылыми айналымға енгізген
ғалымдарының бірі Е.Бекмаханов [11]. Кенесары бастаған ұлт-азаттық
қозғалыстың басты себебі – халқымыздың ата қоңысынан айрылып қалғандығы
болғандығын баса көрсетеді.
М.П.Вяткин Ресей патшалығының жаңа әкімшілік реформаларын жүзеге
асырудағы басты мақсаты осы өңірдегі отарлық тәртіпті күшейту мүдделерінен
туғандығын ашып көрсетуге тырысқан [12]. Ол Ресей патшалығының
Қазақстандағы хандық билік жүйесін жоюдағы және оның территориялық
реформаларын жүзеге асырудағы басты мақсаты осы өңірдегі отарлық тәртіпті
күшейту мүдделерінен туғандығын дәлелді көрсетті.
Ортаазиялық хандықтар мен патшалық Ресей империясының арасындағы
қарама-қарсылықтың қалай шешілгені жөнінде П.Г.Галузо еңбегінде [13] едәуір
орын берілген. Ол патша үкіметінің отарлық саясатының негізгі мақсатын
оңтүстік өңірі мысалында ашық көрсеткен.
Б.С. Сүлейменовтың, Г.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде XIX ғ. – XX ғ.
бірінші жартысындағы Қазақстанның әкімшілік-саяси басқару жүйесінің іс-
әрекеті, қызметі, саяси дамуы сипатталған [14]. Осындай жұмыстар қатарына
К. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в XIX – нач. XX века
еңбегі жатады [15].
Патшалық Ресейдің экономикалық және отарлау саясатын зерттеген
еңбектерге А.П. Погребенский, К.Р. Несіпбаева, Н.Э. Масанов, Р.Бекназаров,
Д.И. Дулатованың еңбектерін жатқызуға болады [16].
КСРО-ның ыдырауы кезеңі мен тәуелсіздік жылдарында тарихнамасы көптеген
жаңа жарияланымдармен толыға түсті, алғашында олардың негізгі бөлігі газет-
журнал мақалалары түрінде болып келді. Осы уақытқа қарай зерттеушілер өткен
дәуірді бағалаудың сапалық тұрғыдан жаңа әдістанымдық тәсілдерін жасау
қажеттілігі негіздеуге және заманауи тарих ғылымына арналған ғылыми-
теориялық базаны дайындауға қол жеткізді.
С. Мадуанов, З.Т. Садуакасова, Х.М. Тұрсұн және т.б. авторлардың [17]
зерттеулерінде мол құжаттық материал негізінде Ресейдің Түркістандағы
отарлау саясатының мазмұны ой екшеуінен қайта өткізілді, өлке халықтарының
ұлт – азаттық күресі тарихындағы белгісіз беттер жария етілді, қазақтардың
Орталық Азияның басқа да халықтарымен этносаяси, сауда-экономикалық және
мәдени байланыстарының ерекшеліктері ашып көрсетілді,
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандық зерттеушілердің еңбектері қаланың әр
түрлі аспектілерінің тарихын зерттеуде маңызды орын алуда. Қазақстанның
тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму кезеңіне аяқ басуы қала тарихына
деген қызығушылықты арттыра түсті. С.Н. Наумов және Ө.Қ. Қожақовтың, М.
Ермаханованың, З. Абдрасилованың, Х.Берденова, Ж.Өмірбекұлы кандидаттық
диссертацияларында, Қ.Абиловтың докторлық диссертациясында қарастырылған
[18].
Қалатану (градоведение) мәселесін зерттеу отандық тарих ғылымы
дамуының іргелі бағыттарының біріне айналып отыр. Бұл бағыттың теориялық-
әдіснамалық негізінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан Ж.Қасымбаев болды
[19]. Оның еңбектерінде Шығыс Қазақстандағы қалалар және Ақмола қаласының
ХІХ ғ.- ХХ ғ. бас кезіндегі сауда, өнеркәсіп, қоғамдық-мәдени орталық
ретіндегі рөлі айқындалды. Осы бағыттағы жұмыстар Орынбор қаласының қазақ-
орыс сауда қатынастарының орталығы ретінде қалыптасуы тарихына қатысты А.Б.
Кушпаеваның, Ом қаласының ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ бас кезіндегі тарихын дербес
желі ретінде қарастырған Г.М.Рахимованың зерттеулерінде одан әрі жалғасын
тапты [20]. Қалатану мәселесінде осындай елеулі зерттеу еңбектердің болуына
қарамастан Түркістан қаласының осы қарастылырылып отырған шеңберінде арнайы
қарастырған еңбектердің жоқтығын айтуға болады. Демек, өз зерттеуімізді осы
мәселеге арнай отырып, Түркістан қаласының тарихына арналған іргелі
тарихнамалық еңбектер алдағы уақытта қалыптасатын болады деп есептейміз.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбына қатысты әдебиеттерге тарихи тұрғыдан
шолу жасай келе, ғылыми еңбектердің көптігіне қарамастан, еліміздің
жекелеген аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму
мәселелері жаңа көзқарас тұрғысынан кешенді түрде әлі толық зерттелмегенін
атап өткіміз келеді. Түркістан қаласының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
тек жекелеген әдебиеттерде ғана кездеседі. Ал олардың өзін тек фрагменттік
материал ретінде ғана көреміз, өйткені ол зерттеу жұмыстарының мақсаты мен
бағыты басқа арнаға саяды. Зерттеліп отырған кезеңдегі бұл аймақтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси, мәдени жағдайы арнайы ғылыми зерттеу
жұмысының тақырыбы болған емес. Аймақтық проблеманы зерттеу талпыныстары
әлі күнге дейін бір арнаға жинақталмаған және бірізділікке қол жетпей
келеді. Қолда бар деректердегі жетіспеушіліктер мен кемістіктер айқын,
бірақ әлі күнге дейін түзетіліп толықтырылған жоқ.
Осылайша, біз диссертациялық жұмысымыздың тақырыбының тарихи өзектілігі
мен ғылыми маңыздылығы зор деп тұжырымдауға құқылымыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыстың басты мақсаты - ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап
ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігінің билігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастың
деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып
зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету Осыған байланысты мынадай
міндеттерді шешу назарға алынды:
- Өңірді иелену жолында Түркістан қаласына қатысты Ресей және Орталық
Азия хандықтарының саясатындағы өзара тайталасы мен күрес жолдарын ашу;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықтың бастапқы кездегі
қарсыластығы және сұлтандар мен ру басшыларының патша билігіне байланысты
ұстанымын ашып көрсету;
- Жергілікті халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық
әкімшіліктің атқарған іс-шараларына ғылыми баға беру;
- Өңірдің жаулануы барысындағы Түркістан қаласының тұрғындарының
ахуалындағы өзгерістерді ғылыми тұрғыда негіздеу;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы Түркістан
қаласының жергілікті халық өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне
тартылуы себептерін түсіндіру;
- ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары және оның өңірдегі Түркістан халқының өміріне тигізген әсерін
зерделеу;
- Түркістан қаласында отарлық билік жүйесінің күшеюі және жергілікті
халықтың наразылығын ғылыми саралау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып Түркістан қаласының әкімшілік-
саяси және мәдени орталық ретіндегі қызметінің тарихы алынды. Жаңа деректер
негізінде Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
билігінің қалыптасуы мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы
даму үрдісін қарастыру.
Отан тарихының құрамды бөлігі ретінде осы желіні ғылыми тұрғыда талдап,
тың тұжырымдар жасау зерттеудің өзегін құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні Түркістан қаласында қалыптасқан патша өкіметінің
отарлық билік жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихы болып белгіленді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысы Түркістан қаласында
Ресей империясының отарлық билік жүйесінің қалыптасуы мен даму қызметін
зерделеуге бағытталған. Сондықтан оның хронологиялық кезеңі ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Осы кезеңде
Қазақстанның оңтүстік өңірінде Қоқан хандығының үстемдігі жойылып, ол Ресей
империясының отарлық саясатымен алмасқан уақыт. Бұл кезең бір отарлық
билікті екінші биліктің алмастырып, өз үстемдігін орнатқан кезең.
Зерттеу жұмысының деректік негізін статистикалық және мұрағат
материалдары құрайды. Құжат деректерін талдауда біз барлық мәліметтерді,
нақты фактілер мен сыни пікірлерді ескеруге тырыстық.
Диссертацияда Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының
төмендегідей қорлары пайдаланылды: 118-қор - Түркістан қаласының
канцелярия басқармасы, 119-қор - Ішкі Істер Министрлігінің Түркістан
уездік басқармасы, 145-қор – Түркістан учаскілік приставының басқармасы.
Деректер Оңтүстік Қазақстанды патшалық Ресейдің жаулауы, әскери-отарлық
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынастарының күрделі тұстарын
ашып, тарихи маңызын көрсету, тарихи оқиғаларды сарапқа салып, обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Сол себебтен алға қойылған мәселені зерттеу барысында
мұрағаттық құжаттар, жарияланған материалдар және мерзімді баспасөздердің
ақпараттары кеңінен ғылыми айналымға тартылды.
Қала халқын сипаттауда 1897 жылғы халық санағы құжаттарының маңызы
ерекше болды. Санақ материалдары мен кезеңдік статистика мәліметтерін
қолдану арқылы Оңтүстік Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық үдерістерді анағұрлым айқын сипаттауға, олардың даму бағытын
айқындауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазуда мерзімдік басылымдар мен Интернет
сайттарының ақпараттары да қолданылды. Осылайша жұмыс барысында біз бірін
бірі нақтылап, толықтыратын ауқымды дерек көздерін пайдаландық.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде ғылыми
танымның маңызды қағидалары - шынайылық, тарихилық, жүйелілік және тарихи
оқиғалар мен құбылыстарды зерттеудегі диалектикалық тәсілдер қолданылды.
Сонымен қатар тарихтың методологиялық мәселелерін зерттеуші шетелдік және
отандық жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты
жаңа көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа
алынды. Соның нәтижесінде ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас
кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы Түркістан қаласында патшалық Ресейдің
әскери-отарлық әкімшілігі орнауы мен қызметінің тарихын зерттеу
өркениеттілік ұстаным, тарихилық принцип пен гуманизм, ынтымақтастық және
мәдени-тарихи тұжырымдамалары аясында жүргізілді. Зерттеу жұмысын жүргізуде
анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-тарихи және сипаттап баяндау
әдістері қолданылды. Осы әдістер негізінде жасалынған тұжырымдар мен
қорытындылардың өзара логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда
ұсталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Түркістан қаласының Ресей империясының отарлық билік үстемдігі
кезіндегі қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі мен тарихы алғаш рет дербес желіде
қарастырылды;
- Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар Түркістан өлкесіндегі
саяси қозғалыстармен бірлікте және ықпалдастықта талданды;
- Түркістан қаласындағы қоғамдық-саяси үрдістердегі қазақ зиялыларының
атқарған қызметтері мен рөлі айқындалып, ұлт зиялылары мен саяси
қайраткерлерінің Түркістан қаласында атқарған сан-салалы қызметтері
сараланды;
- Түркістан қаласында қалыптасқан білім және мәдени мекемелердің қазақ
қоғамындағы мәдени-әлеуметтік дамуына жасаған ықпал-әсері жаңа көзқараспен
бағаланды;
- қазіргі заманғы теориялық-әдістемелік негізде Түркістан қаласының
тарихын отан тарихының құрамдас бөлігі ретінде дербес қарастыруға талпыныс
жасалды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Түркістан
қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігінің билік сипатын
зерттеу нәтижесінде қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
- Түркістан қаласы барлық уақытта саяси-әкімшілік орталығы ретінде
қазақ қоғамының дамуында аса маңызды тарихи рөл атқарды;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіне дейін
Түркістан қаласында патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі билік
тарапынан күштеуге, зорлық-зомбылыққа негізделіп, жергілікті халықтың құқы
мен ұлттық мүддесі ескерілмеді.
- Орыс басқыншыларымен болған күресте қазақтар барынша қарсыласып
бақты. Бұл қарсылық өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан азаттық
күресті бастаған көптеген тұлғаларды тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар
қазақтың басқа рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей
араласпаса да халықтың мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланысқа
түсті.
- Жергілікті халықты ешбір шығынсыз және қарсылықсыз өз билігіне
кіргізуді мақсат тұтқан патша әкімшілігі қазақ жүздері мен рулардың
арасындағы көптеген дауларды мақсатты түрде күшейтіп, руаралық жанжалдарды
ұйымдастырды. Оларды басқарған билеушілерді бір-біріне айдап салған. Осы
мақсатты жүргізген патша өкіметінің әскери-отарлық әкімшілігі жергілікті
халықты аса үлкен шығынсыз өзіне бағындыруға күш салған.
- Оңтүстік Қазақстанды оның ішінде Түркістан қаласын – өзіндік орны
бар орталықты түпкілікті Ресейдің билігіне бағындыру үшін патша өкіметі
өзінің әскерлерін өңірге аттандырған кезде жергілікті халықтың билеуші
топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл әкімшіліктің
қызметіне жаппай кіре бастайды.
- ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары Қазақстанның оңтүстік өлкесін отарлық жүйеге
толығымен тартты және түпкілікті өзгерістерге ұшыратты.
- 1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі
Түркістан қаласында отарлық саясатты нығайтты және жергілікті халықты
қанауды күшейтті.
- Өлкедегі күшейген патша билігі жергілікті халыққа ауыр зардаптар
алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы қауым өкілдері азаттық
қозғалысты басқарды.
- Түркістан қаласы жаңа жағдайда ұлттың рухани орталығы болып
танылған тарихи миссиясын одан әрі жалғастырды.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың
барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдарды Отан тарихының ХІХ ғ. екінші
жартысында – ХХ ғ. басындағы тарихына арналған ғылыми зерттеулерде және оқу
құралдарында пайдалануға болады. Сол сияқты жоғары оқу орындарының тарих,
филология, мәдениеттану, дінтану, саясаттану мамандықтарындағы студенттер
үшін таңдау курсы ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация мазмұнындағы негізгі
нәтижелер мен тұжырымдар ҚР Білім және ғылым министрлігінің БҒМ Бақылау
комитеті бекіткен тізімге сай 1 ғылыми басылымда, 1 халықаралық,
республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың жинақтарында жарық
көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ БИЛІГІНІҢ ОРНАУЫ
1.1 Патшалық Ресей билігінің орнауы қарсаңында Түркістан қаласының саяси
жағдайы
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Қоқан және Хиуа феодалдары үстемдік етті.
Сайрам, Шымкент, Түркістан қалалары, Талас аймағы, Ташкент қаласы мен
Арыс өзені аралығында қазақ көшпелілері Қоқан ханының билігінде болды.
Сырдарияның төменгі ағысы және Арал бойындағы қазақ көшпелілері Хиуа
хандығына бағынды.
Хиуа мен Қоқан хандықтары жаулап алған Қазақстан аумағында қатаң
феодалдық қанау жүйесі орнатылды. Хиуа және Қоқан отрядтары қазақ
ауылдарына жиі шабуыл жасап, малдарын әкетті, еркектерін өлтірді, әйелдерін
күң етті.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарының орта кезеңіне дейін Түркістан қаласы Бұхар
әмірлігінің, кейін Қоқан хандығының ықпалында болып, жалпы Орта Азия
хандықтарына саяси тәуелділігі хандықтардағы саяси жағдайлармен байланысты
болды.
1785 жылы Түркістанды қазақтардан Бұхара билеушісі Мир – Масум шах
Мурад тартып алса, 1799 жылы Ташкент билеушісі Жүніс қожа басып алып, ол
өлгеннен кейін қайтадан Бұхара хандығына өтті. Бұл жайында А.И. Добромыслов
еңбегінде нақты мәліметтер беріледі [2, 113].
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Бұл кезінде Бұхар
хандығы өз иелігін едәуір кеңейтіп, үлкен мемлекетке айналды. Түркістан
қаласының төңірегіндегі аудандардың да осы кезде Бұхар хандығының иелігінде
болғандығы жазылған [21]. Осындай тарихи байланыстар Бұхар әмірлігінің
қарамағында болған қазақ ру-тайпаларының ауызша тарихынан да көрініс
табады. Бұхар әмірлері көшпелі тайпалардан өздеріне саяси тірек жасау үшін
қазақтардың игі жақсыларын билікке тартып отырған. Олар Оңтүстік
Қазақстанда қазақ ақсақалдарын Бұхар шенеуніктерінің жоғарғы рангісіне
тартып, оларды Бұхар генералы датқа лауазымымен марапаттап отырған.
Қала үшін бұхаралық және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды
[5, 80]. Бұл тұста Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған
болатын, мұны пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді
өз хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
Қалыптасқан осындай жағдайларға байланысты қазақ тайпалары Бұқара
әмірлігінің көрші елдермен жүргізген соғыстарына қатысып, ықпалды күшке
айналған. Сондай үлкен шайқастардың бірі 1806 ж. Бұхара иелігіндегі Ұратөбе
үшін Әмір Хайдар (1800-1826) мен Қоқан билеушісі Әлім хан арасында болады.
Қоқан ханы Әлім 1808-1810 жылдар аралығында Сайрам, Шымкент қалалары
мен оларға жақын аймақты басып алды [22]. Қоқан шабуылы – жері кең, малы
мол, жұрты көп қазақтарды құзырына қаратса, бағынышты халық есебінен
жиналатын мал мен мүліктік салық арқылы келетін көп дүние хандықтың
қазынасын молайтады деген пиғылдан туындаған.
Қоқан хандығының сыртқы басқыншылығын Ресей немесе Цин империясының
басқыншылығымен салыстыруға болмас, әйтсе де Қоқан микро-империя түрінде
көрші облыстардың (негізімен солтүстік, солтүстік–батыс аумақтарды)
есебінен өз иелігін кеңейтті [23].
Әлім ханның қазақ даласын жаулауының негізгі мақсаты – мал-мүліктерді
иемденіп қалумен шектелмеген. Оның басты мақсаты – орыс отаршылдығынан
әзірше аман тұрған, әрі бір орталық билігі жоқ, бытыраңқы күйде өмір сүріп
жатқан оңтүстік қазақтарының жерін Қоқанға түпкілікті қаратуды ойлаған.
Оған қоса, сол кездегі саясатты жақсы білген ол, біздің оңтүстік өлкемізді
батыс және солтүстік тараптан сұғына еніп келе жатқан орыс ортаршылдарына
бермеуді ойлады. Сонымен қатар бұл даланы әне-міне басып алуды көздеп
жүрген Бұқар, Хиуа хандарынан бұрын қимылдап қалу да – көкейінде бар жоспар-
тұғын. Әлім шабуылдамақ болған қазақ даласын айналасы бірер жылдың ішінде-
ақ басып ала саламын деген ойға сенімді болған
Шымқаланы алған соң Әлiм арада апта өтпей жатып-ақ Сайрамды
бағындырады. Сайрам қаласы еш қарсылықсыз берiлген. Себебi, мұнда Әлiмнiң
ой-мұратын қуаттаған тұрғындар көп болыпты. Сайрам мен Шымқалаға 500-ден
ләшкер қалдырып, өз адамдарын шаһар даруғалығына (басшылығына) бекiткен
Әлiм хан қауыс (қараша) айында қазiргi Түлкiбас, Төлеби, аудандарының таулы
аймағындағы қазақтарды шауып, көп дүние-мүлiк пен мал олжалап Қоқанға
қайтады.
Қанша қазақтың қанын мойнына жүктеп Қоқанға оралған Әлімді мұнда ажал
күтіп тұрған. 1809 жылдың қысында күзгі жеңісіне масаттанып, той-думанға
көп беріліп кеткен ол, айналасындағы жаулардың өзіне дайындап жатқан
қастандығынан тіпті хабарсыз болды. Бұрыннан оған қарсы топ құрып, хандық
билікті көптен аңсап жүрген туған інісі Омар осындай ұрымтал сәтті
пайдаланып, оны түнде қылышпен шауып өлтіреді. Арада екі күн өткенде ол
өзін ханмын деп жариялайды.
Омар хан қазақ даласын жаулауды одан әрі жалғастырады. Қоқандықтардың
қазақтарға түрлі салықтар салуы қарапайым адамдарға үлкен ауыртпалық
түсіріп, ішкі әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халық ішінде кедейлердің
көбеюіне әкеліп соқты. Қоқандықтар билік жүргізген тұстағы ауыр жағдайлар
елдің есінде қатты сақталып қалды. Ол туралы Ш.Уәлиханов: “Қазақтардың
арасында "әзірейіл барда жаным бар деме, қоқандақтар барда малым бар деме"
- деген мәтел пайда болды”,- деп көрсетеді [24].
Қазақ халқы қоқан билігіне қарсы наразылықтар көрсетіп отырды. 1810 ж.
Ташкент өңірінде тұратын қазақтар салық төлеуден бас тартты. Қоқан ханы
Әлім бек қарсылық көрсеткендерді тыныштандыруға және Сайрам, Ташкент,
Түркістанды бағындыру үшін 12 мың әскер жіберді. Қоқандықтардың қолына
түскен төңіректегі қазақтар тонаушылыққа ұшырады. Қоқандықтар Түркістанды
басып алуы кезінде оның билеушісі Тоқай Төре Бұхараға қашуға мәжбүр болды.
Бұхараның әмірі Тоқай Төреге Бұхарадағы соғысқа жарайтын қазақтардан жасақ
жинап алуға рұқсат берді. Жасақ жинап жарақтанған Тоқай Төре алдымен
Созаққа бекініп, одан кейін Түркістанды қоршауға алды. Оған қарсы
қоқандықтар Ташкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрді аттандырды. Олар
жолда Тоқай Төреге көмек көрсеткен 1000 отбасынан тұратын қазақ ауылына
шабуыл жасап, ауылды тонап, көп пайда түсіріп, адамдарын тұтқындап алып
кетті. Түнде Тоқай Төре Созақты тастап қашуға мәжбүр болды.
В.Наливкин Тоқай төре қоқандықтар кеткеннен кейін, Созақты алды.
Бекіністің алынғанынан хабарланған Омар хан қазақтардың Тоқай төрені
қолдауына мүмкіндік бермеу үшін, жылдам Базарбай бахадурды аттандырды.
Жеңілген Тоқай төре Бұхараға қашқанымен, бірақ кейін әмір Насрулланың
бұйрығымен өлтірілді. Омар хан Түркістанның хакімі ретінде Шейх-и-Бадалды,
ал Ташкентке Раджаб диванбегін тағайындап, өзі Қоқанға оралды деп анықтай
түседі [5, 113].
Одан кейін қазақтардың қарсылығы біраз уақыт басылды. Әлім хан тұсында
қоқандықтар Ұлы жүзге шабуыл жасап, қазақтың Шымкент, Сайрам қалалары басып
алынды. Жау Әулиеата және Түркістан қаласы қорғаушыларын аяусыз жазалады.
Қоқан бекіністері көшпелі қазақтарды жазғы жайылымнан бөліп тастады.
Қоқан ханы Омар 1815 жылдың ерте көктемінде тұтқиылдан шабуыл жасап,
жарты мыңдық әскерімен Орта жүз хандарының ордасы болып келген Түркістанды
басып алды, басқыншыларға тойтарыс бере алмаған қала билеушісі Тоқай қашып
құтылды [25].
Қаланы қоқандықтардың басып алуын В.Наливкин толық суретеп жазады:
1815 жылдың жазында Омар Түркістан қаласына келіп, оны басып алады және
бүкіл Орта Азия бойынша қасиет тұтатын кесенеге зиарат етеді. Қаланы
соғыссыз және аса шығынсыз алған соң тонайды [5, 111]. Түркістан билеушісі
қаланы тастап Бұқараға қашты. Омар қалада бірнеше күн болды. Қожа Ахмет
Ясауи мазарына зиарат жасап, 70 қойды құрбандыққа шалып, кесенедегі барлық
қызметші, шырақшы, дінбасыларына сыйлық үлестірді. Сонаң соң Ташкентке
қайтар алдында Түркістан уәлаятының әкімі етіп Шейх-и-Бадалды тағайындады.
Омар әскерлері Каратау жоталарынан ары асып, Бетпакдала, Мойынқүм
өңіріндегі қазақ руларын бағындырды. Стратегиялық манызы бар жерлердегі
бұрынғы қорғандарды жөндетіп, кажетті деген жерлерге жаңаларын салдырды.
Сонын бірі - Шолакқорған бекінісі еді [26]. Ал Орынбордан Жетісуга қарай
өтетін керуен жолындагы ертеден келе жатқан Созак бекінісі күшейтілді. 1818
жылы Ақмешіт бекінісі салынып [27], Арал теңізіне жетті.
Жаңақорған, Шолаққорған, Созақ, Шардара бекіністері Қоқан, Бұхар
хандықтарының салған бекіністері болса, ал Түркістан ежелден келе жатқан
қала болатын. Түркістан қоңырат руының ықпал ететін аймақтың негізгі
орталығы болды. Сол кезеңнің деректерінде қаланы төрт ақсақал басқарды, 20
мешіті бар, нақ ортада Әзірет сұлтан мазары орналасқан,- деп келтіріледі
[28].
Қаланы Тоқай төре (1814), Шейх-и-Бадал (1815), Қанағат шах (1846),
Жүсіпбек (1852), Батыр басы (1854), Мырза Нияз (1858), Рүстембек (1859),
Құрманбек (1859), Бабаджан (1860) Мырзадәулет (1863-1864 жж) басқарды.
XIX ғасырдың басында Қоқан хандығы Қазақстанның оңтүстік облыстарын,
атап айтқанда, қазіргі Қызылорда қаласы мен оның шығыс аудандарын, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарының дерлік аумағын, Алматы облысының батыс
аймағын басып алып, оларды 55 жылдай өз құзырында ұстады. Осы кезеңнің
шынайы тарихы әлі күнге дейін толық ашылмай, тым көмескі күйінде қалуда.
Қазақ халқының өткенін баяндайтын барлық тарихи әдебиеттер мен зерттеулер
жинақтарында да аталмыш кезеңнің сипаты – Оңтүстік Қазақстан жерін 1808-
1864 жылдар аралығында Қоқан хандығы жаулап тұрды дейтін жалпылама
берілген мағлұматтан аспайды. Тағы бір деректерде 1819 жылы Ұлы жүздің
негізгі бөлігі мен Түркістан қаласы да Қоқан ханының қол астына өтті деп
нақты көрсетіледі [29].
Түркістан қаласының Қоқан хандығына бағынуы Орта Азиядағы саяси
жағдаймен байланысты өзгеріп отырды десек те болады. Мысалы, 1818 жылға
дейін Бұхар әмірлігінің, кейін Қоқан хандығының, ал 1840-1842 жылдары Бұхар
әмірілігі, кейін қайта Қоқан хандығының ықпалына қарады. Сонымен бірге
ескере кететін, бір жағдай қаланы басқарған тәжік Қанағат Шах алғашқы кезде
Бұхара атынан билік жүргізсе, кейін ол Қоқан хандығының жағына өтіп кетті.
Қоқан хандығының қазақ жерлерін қалай басып алғаны және де сол
замандағы қоқан-қазақ билік құрылымдары мен әлеуметтік және әскери
ахуалының қандай болғаны, басқыншылар мен қорғанушы жақтың іс-әрекеттері
туралы біраз еңбектер бар. Әлбетте, қай халықтың зерттеушісі болса да кейде
болған оқиғалар мен өткен тарихтың болмысын өз халқының мүддесіне
орайластыра жазатыны бар. Солай болғанымен де, бәрібір, түбі ақиқат
шеңберінен алшақтап кете алмайтыны тағы рас.
ХІХ ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстігінен тыс аймақтарын орыс
отаршылдары генерал-губернаторлыққа бөліп, ел билеудің жаңа құрылымын
ендіруге кірісіп жатқанда, Омар хан да басып алған қазақ даласына Қоқан
хандығының үкіметтік құрылымын енгізді. Үлкен шаһарлар мен ірілі-ұсақты
қала-кенттерге бір-бір даруға-хәкімдерді тағайындады. Даруғалар билейтін
үлкен шаһарлар қатарына – Шымқала (Шымкент), Түркістан, Әулиеата жатса,
Сайрам, Ақмешіт, Қазалы, Созақ, Меркі тәрізді т.б. кенттер хәкімдер билік
ететін ұсақ қалалар саналды. Әр шаһар мен ұсақ саналған қала-бекіністерде
арнайы әскер тобы тұрды. Шаһар-қалаларға бір де бір жергілікті қазақ даруға-
хәкім боп тағайындалмады, ал оларға қарасты өңірлер датқалықтарға бөлінді.
Мысалы, Шымкент шаһарына – 7, Әулиеатаға – 7, Түркістанға – 4, Меркіге –
4, Қазалыға – 4, Созаққа – 2, Сайрамға – 2 датқалық бағынды. Бұл
аймақтағы датқалықтарға датқа болып, тек қазақтар тағайындалды. 1814-1864
жылдар аралығында қазақ жерінде 39 датқалық, ал оларға әр жылдары әр рудан
тағайындалған датқалардың саны 82-ге жетіпті. Датқалар тікелей даруға-
хәкімдерге, ал даруға-хәкімдер Тәшкент құшбегісіне бағынды. Датқаға лайықты
адамдарды даруға-хәкімдер іріктегенімен, оны тағайындап, бекіту – Тәшкент
құшбегісінің құзырында болды [27,].
А.Махаева датқа шенін мазмұнын талдай отырып, қазақтардан шыққан
датқаларды көрсетеді. Автордың еңбегіне сүйенсек, қоңырат датқалары Қанай
датқа, Қоныс датқа (Көтеншілерді билеген), Жайымбай датқа, Тұрысбек датқа,
Асқарқожа датқа, Шоқай датқа Қарабекұлы, Сапақ датқа, Саяқ датқа, Құрымбай
датқа (Саңғыл мен Маңғытайларды билеген), Торғай датқа, Қожамұрат датқалар
[30].
Ол кездегі адамдардың саны дәл бүгінгідей мол болмағанын және
ауылдардың бір-бірінен қашықтау, жайыла орналасқанын ескерсек, бір
датқалықтың көлемі қазіргі бір ауданның аумағына парапар келген, әрі оған
бәрін жинап санағанда үй саны 3000-3500 болатын 40-45 ауыл қараған.
Датқалық басшылары датқа атанған. Датқа атауының мағынасына келсек, ол –
көне соғдылықтардың тілінде – дутхоу, яғни кіші аймақтың хәкімі деген
лауазымды білдірген. Кейін өзбек тілінде де шендік дәрежені білдіріп, дотхо
түрінде енген. XVIII ғасырдағы Қоқан бектері бұл шенді өз құзырындағы
белгілі бір адамдарға беріп келсе, Омар хан 1814 жылдан бастап қазақтар
арасындағы беделді кісілерді де датқа тағайындауға әмір еткен. Датқалардың
міндеті – хандық мүддесі үшін қызмет етуден тұрған. Хан мен құшбегінің,
шаһар басшыларының жарлық-пәрмендерін ел арасында орындату, жұрттан
хандыққа жиналатын алым-салықты уақытында жинау, хандық қалаған мезгілде
құзырындағы ауылдардан әскер топтастырып беру сияқты қызметтер олардың
басты міндеттеріне кірген. Уақытысында ел арасында қазақ мүддесі үшін
өздеріне шен-шекпен берген қоқандықтарға қарсы қол бастап, соғыс салған
датқалар да көп болған. Айталық, Құрбан руынан Елғонды датқа, Жетімдер
руынан Үсембай датқа, Байзақ датқа, Оразгелді датқа, Байлар-Жандардан Қанай
датқа, Тұрлыбек датқа, Торғауыт датқа, Сапақ датқа, Қоңырщұнақ Елдос датқа,
Божбан Мырзабай датқа, Саңғыл Құрымбай, Дүйсенбі, Сауранбай датқалар [26,
115].
Сол кезеңде Түркістан қаласының аумағы 70 га жуық болды. Оны балшықтан
соғылған қамал қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған [31].
Ресей империясы мен Қоқан хандығы арасындағы Казақстанның оңтүстік өңірі
үшін текетірестің басталуы қарсаңында қоқандықтардың бұл өңірді түгелдей
дерлік бағындырған, енді өзінің басқыншылык әрекетін үш бағытта жүргізуді
ойлады.
Расында, Бұқара әмірі мен Хиуа ханына қарағанда өз күшінің басым
екенін, Ресей мен Қытайдың бұл өңірге жақын арада келе алмайтындығын
сезінген Қоқан ханы бұл ойын іске асыруда әзірше өзіне қарсы келетін күшті
бақталастың жоқ екенін түсінді. Бұл кездегі Қоқан хандығының күшейгені
сонша, онымен каншама елдердің аяғын тартатын Қытай мен Ресей сияқты үлкен
империялардың өзі де есептескен [32].
Қоқан кезінде, қаланың мұсылман әлеміндегі діни орталықтардың бірі
ретіндегі маңызы сақталды. Бұл Қоқан хандығының өзі басып алған жерлерге
жүргізген саясатының жемісі еді, олар қазақтар мен қырғыздар арасында да
исламның позицияларын кұшейтуге тырысты. Әулие-Ата, Шымкент, Сайрам және
т.б, елді мекендерге мешіттер, медреселер салынып, мазарлар қалпына
келтірілді. Далалық жерлерде Ферганалық ишандар басқаратын мүридтік оқып-
үйрену жүй есі жолға қойылды. Барлық қоқандық хандар Ахмет Ясауи
кесенесіне берілген вакуфтық грамотаның әулиеге 1838-1839 ж.ж. Мұхаммед Әлі
хан да арнайы келіп зиарат етіп кетті. Бұл кезең Оңтүстік Қазақстанда
исламның ықпалының күшеюімен ерекшеленеді, бұл құбылыс қалалықтардың
өмірінің түрлі жақтарымен көрініс берді. Олардың күнделікті өмірі түрлі
діни әдет-ғұрыптар мен жоралғыларды қатаң ұстау, өткізу, атқару істеріне
толы болды.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлердің халқын қатаң езгіге салды. Қоқан
билеушілері оңтүстік өңір қазақтарын Бұхара хандығынан тартып алганнан
бастап-ақ салықтың астына алды. Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар
төлеп ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс болды.
Қоқан билеушілері басып алган жерлерге алгашкы кезден-ақ қазақтар мен
қырғыздарга өзінің каталдыған танытты. Осыған байланысты қазақтар
наразылықтарын білдіре бастады [5, 113].
Кейбір зерттеушілер қоқандықтар Түркістан мен Ақмешіт төңірегін 1819-
1830 жылдары басқан деп жазады. Қоқан хандығының тарихын зерттеуші
М.Әбдәкімұлы бұл жөнінде келесі тұжырымды жазады: Бұл – қате тұжырым. 1822
жылдан кейін Қоқанға Мәдәлі хан болған. Ал тарихи деректердің қайсысына көз
салсаңыз да, Мәдәлі қазақ жерін жауламаған. Бұрынға хандар басып алған
өлкелерді билеп-төстеп отырған. Оның үстіне Қоқан тарихы туралы деректердің
ең сенімдісі боп табылатын және Әлім, Омар сияқты хандардың жеке
хаткерлері жазып қалдырған мәліметтер топтастырылған Қоқан хандығына
қатысты жазбалар жинағында Омар хан Түркістан мен Ақмешітті хижраның 1231
жылдың аяғында құзырына қаратты деп көрсетілген. Ал бұл жылды біздің
санаққа аударсақ, 1816 жыл боп шығады [27, ].
Қоқандықтардың Түркістан, Ақмешіт, Әулиеата маңын қалай жаулағаны
жөнінде, жергілікті халықтың қандай қарсылықтар көрсеткені жайындағы
мәліметтер тым жұтаң сақталған. Тіпті бұл туралы ел аузында да әңгіме жоқ.
Тек Ақмешіт түбінде Тұғрылға Қойсал деген кісі басқарған топ біраз қарсылық
көрсеткені, сол маңдағы Әлім руының адамдары көп уақытқа дейін хандық
билігін мойындамай, әлсін-әлсін көтерілгендері хақында келте ғана дерек бар
[27, ]. Осы келте деректің өзі Қоқанның алғашқы басқыншылығы кезінде ол
жақта да әжептеуір деңгейде шайқастар болғанын көрсетеді. Есесіне, 1820
жылдан кейін хандық билігіне қарсы шығып, көтеріліс ұйымдастырған қазақ
көсемдері мен ру басшылары жайында жазылған да, ел аузында сақталған да
әңгіме көп.
Қоқан басқыншылары мол әскермен Оңтүстiк Қазақстан жерiндегi қалалар
мен қалашық-қамалдарды аз уақыт iшiнде басып алып, бауырына басқандарымен,
дала қазақтарын оңайлықпен бағындыра алған жоқ. Ташкентте Қошық, Шардара
өңiрiнде Алтай, Шымқала төңiрегiнде Ақпан, Шойбек, Тайлақ, Созақ жерiнде
Кенесары, Жанқожа, Әулиеата маңында Қожағұл, Дербiс, Сұраншы, Спатай,
Байзақ батырлар және де бұлардан басқа би-датқалар бастаған топ-топ қолдар
қоқандықтардың мазасын жиi алып, берекесiн қашырды. Алайда, ұлт-азаттық
күрес жолына түскендердiң бастары қосылмады. Бiр-бiрiмен араласып, қолдасып
кетуге жер шалғайлығы, аралықта жатқан Қоқан әскері керi әсерiн тигiздi.
Оған қоса, ауылдардың барлығы бiрдей түп көтерiлiп, әлгiндей батырларға ере
қоймады. Сонда да болса намысы биiк батырлар, бүгiнгi тiлмен айтқанда,
партизандық соғыс тәсiлiне көшiп, ретi келгенде қас дұшпаннан кек қайтарып
отырды.
Қоқан хандығы Ташкенттен Жетiсуға, Қордайдан Сарысу мен Ақмешiтке
дейiнгi қазақ жерiн тура 55 жыл биледi. Осы 55 жыл iшiнде қазақтардың қоқан
басқыншыларына қарсы дүмпуi бiр сәтке де басылған емес. 55 жыл iшiндегi
қазақ даласында iрiлi-ұсақты 114 көтерiлiс болыпты [27, ].
1808 жылы қазан айының аяғында паруанашы Тұғрылдың әскерi Сайрамды
құзырына қаратуға аттанды. Сайрам қорғанының сыртында Ақпан мен Тайлақ
деген қазақ батырлары қол жиып, Тұғрылмен қатты соғысты. Қазақтардың қолы
аз-дүр. Тұғрыл жеңдi. Тұғрыл келгенде Сайрам хәкімі һәм тұрғындары Әулиелі
шаһарға қош келдіңіздер. Біздерге сіздермен соғыс керек емес деп өздері
қақпаларын ашты. Бiр айдан кейiн Ақпан Тұғрыл әскерiмен Күйiк деген жота
үстiнде тағы соғысты. Тұғрыл Ақпанды ұстамақ болды. Ақпан шайтан сияқты
екен. Еш ұстатпады.
Қазақ халқы жат жұрттық құлдыққа көнбеді. Омар ханның (1809-1821)
тұсында-ақ Қоқан билігіне қарсы қазақтардың алғашқы көтерілісі болды.
Деректерге сүйенсек: Омар хан Наманган хакімі Сейдқұлбекті Қоқан билігіне
бағынбаған қазақтарды жазалауға аттандырады. Сейдқұлбек Түркістан, Шымкент,
Сайрам, Әулиеаатадан кеткеннен кейін қазақтар көтеріліске шықты. Олар Қоқан
хандығының ықпалынан шығу үшін, көтеріліске басшылыққа Тентектөрені шақырды
[5, 119].
Жошы тұқымы Тентек төре қазақ батырларынан шерiк топтап, Сайрамдағы
Айқас хәкімді, Қарабұлақ, Қарамұрт датқаларын өлтірді. Қоқан сарбаздарын
қиратты. Шымқала даруғасы шаһардан қашып шықты. Тентек төре Ташкентке
дейiнгi жердi Қоқаннан тартып аламыз дедi. Тентек төре мен оның
жасауылбашылары Ақпан, Шымырбай батырлардың қосыны Шымқала мен Сайрамды он
бес күндей ұстап тұрды.
1821 ж. Тентек төренің бастауымен қазақтардың Қоқан үстемдігіне қарсы
көтеріліс болды. Олар Сайрам, Шымкент, Әулие-Ата қалаларын алып, бірнеше
бекіністі қоршады. Көтеріліске Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата
төңірегін мекендеген қазақтар қатысты. Көтерілісшілерге қарсы Абул-Қалым-
Аталық басқарған әскер жіберілді. Тентек төре әскерін екіге бөлді. Бір
бөлігі Тентек төренің басшылығымен Сайрамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді.
Ұзаққа созылған қоршаудан кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мәжбүр
болды. Тентек төре жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол”
салығын, “зекет” төлеуге және Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге келісім
берді
Сайрам қаласын басып алып, оны өздерінің тірек бекеті етті. Көтеріліс
ауқымынан Қоқан ханының үрейі ұшты. Омар хан тез шаралар қабылдауы тиіс
болды. Кейбір қазақ феодалдарының сатқындығы көтерілісті жеңіліске
ұшыратты. Қоқан феодалдары көтерілісті аяусыз басты, жүздеген ауылдарды
тонады, мыңдаған шаруаларды өлтірді.
Ақырында, 1821 жылы Тентек төре (шын аты Рүстем Аспандиярүлы) бастаған
казақтардың баскөтеруі үлкен көтеріліске ұласты. Көтерілістің орталығы он
жылдан астам қанау көрген Шымкент және Сайрам қалаларының төңірегінде болды
[33]. Оған қатысқандардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz