Кіші мектеп жасындағы балалардың көру бұзылысын зерттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері .
1.1 Қалыпты балалар зейіннің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы...21
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері .
1.1 Қалыпты балалар зейіннің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы...21
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КІРІСПЕ
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуымен қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылыгын қабылдауы к немесе тіптен мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір жағы сияқты жай нашар көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлық тифлопсихологтар және тифлопедагоггар көру кемістігінің салдарынан түзетуде зейіннің маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың өмірі тітіркендіргіштері арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соға, сонымен қатар зейіннің шашырауын туғызады.
Мәселенің өзектілігі: К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус атты тифлопсихолгтардың айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімдік аймақтардың қысымы зейінге кері әсер береді, сонымен бірге, ол көрініс қалыпты адамдарда да болуы мүмкін деген.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым ишараға зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен аяқталады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну аркылы ең танымал деген ойларды талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейті теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесін арнайы психикалық әдістері арқылы дамыту.
Зерттеу міндеттері:
1. Күрделі көру кемшіліктері бар және қалыпты деңгейде дамудағы балаларға тән психикалық дамудың жалпы және спецификалық заңдылықтарын нашар көретін және соқырлардың орнын өтеу механизімдерін зерттеу.
2. Кіші мектеп жасындағы көру кемшілігі бар балалардың әлеуметтік психикалық негіздерін дамыту.
3. Жинақталған әдіс-тәсілдерді іс-жүзінде пайдалану.
Зерттеу нысанасы: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалар. Зерттеу ПӘНІ: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесінің ерекшелігі.
Болжамы: Егер кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесін арнайы әдістер арқылы зерттесек, онда көруі бұзылған балалардың зейін психикалық процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек ашып дамыту, түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу әдістері: 1 әдіс Сипап сезу арқылы зейінділікті бағалау
2 әдіс Ол қандай
3 әдіс Жұмбақтар
Зерттеу орны: Білім беру мекемсеі Соқыр және нашар көретін «Болашақ» мектеп-интернатының 1 «а» сыныбы Тифлопсихологияда есте сақтау процесі жалпы және педагогикалық психологиядағыдай толық емес зерттелмеген.
Күрделі көру бұзылысы бар балалар қалыпты балалар қажет етпейтін көп нәрсені сақтауға тура келеді. Сонымен қатар ғылыми - техникалык пргресс, оқытудың, өмірдің іс әрекеттің күрделенуі соқырлар мен нашар көретіндерден есте сақтаудың қалыптасуын қажет етеді: есте сақтаудың жылдамдығының артуы, есте ұстаудың тұрақтылығы, ұзақ уақытқа көп көлемді ақпаратты бекіту.
XX ғасырдың басында пайда болған көру кемістігі кезіндегі есте сақтауды зерттеудің алғашқы жұмыстарында соқырлар басты нысана болып табылады. Оларды бақылау мен зерттеу біркелкі болмады.
Бірқатар авторлар (К. Бюрклен, К.Э Кречмер, К. Штумпф, А. Крогиус және т.б) нашар көретіндердің есте сақтауы қалыпты көретін балалардың есте сақтауынан асып түсетінін дәлелдейді.
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға келе оларда «Есте сақтаудың жоғарғы тенденциясына» өтуге мүмкіндік бар деп түсіндірді.
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына және оқыту тәрбиелеу процесімен, әлсіз көруді дамытуды ұйымдастыруға байланысты нашар көретіндердің есте сақтауын зерттеуге көп көңіл бөлінді. Нашар көретін балалардың есте сақтауын алғаш рет экспериментті түрде зерттеген Т. Н. Головина ол тану процесіне арналған.
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу В.А.Лонинамен жүргізілді. Кейіннен есте сақтау процесін зерттеумен айналысқан М. И. Зотова, Л. В. Егорова, М.И. Земцова, Е.С. Нарышкина және Л.И.Солнцева. Осының барлығы ауызша материалды есте сақтауды зерттеген.
Өзектілігі: кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің даму мәселесін жан- жақты зерттеу- кемшіліктері бар балалардың тұлға ретінде дамуында алатын орны маңызды. Тұлға ретінде баланың дамуы олардың кемістіктерінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет жағдай екенін анықтайды.
Мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшелігін зерттеу.
Нысанасы: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшелігі.
Міндеттері: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың процесі тақырыбына психологиялық-педагогикалық - методологиялық әдебиеттерді зерттеу. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесі тақырыбына байланысты жүргізілген жұмыстарды талдау, психологиялық әдістерді сараптаудан өткізіп жинақтау.
Тәжірибеде арнайы әдіс-тәсілдер арқылы кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың ЕС процесін диагностикалау.
Болжамы: егер кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесін арнайыц зерттеп қарастырсақ, онда нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек жан-жақты ашып, дамыту - түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуымен қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылыгын қабылдауы к немесе тіптен мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір жағы сияқты жай нашар көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлық тифлопсихологтар және тифлопедагоггар көру кемістігінің салдарынан түзетуде зейіннің маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың өмірі тітіркендіргіштері арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соға, сонымен қатар зейіннің шашырауын туғызады.
Мәселенің өзектілігі: К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус атты тифлопсихолгтардың айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімдік аймақтардың қысымы зейінге кері әсер береді, сонымен бірге, ол көрініс қалыпты адамдарда да болуы мүмкін деген.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым ишараға зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен аяқталады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну аркылы ең танымал деген ойларды талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейті теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесін арнайы психикалық әдістері арқылы дамыту.
Зерттеу міндеттері:
1. Күрделі көру кемшіліктері бар және қалыпты деңгейде дамудағы балаларға тән психикалық дамудың жалпы және спецификалық заңдылықтарын нашар көретін және соқырлардың орнын өтеу механизімдерін зерттеу.
2. Кіші мектеп жасындағы көру кемшілігі бар балалардың әлеуметтік психикалық негіздерін дамыту.
3. Жинақталған әдіс-тәсілдерді іс-жүзінде пайдалану.
Зерттеу нысанасы: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалар. Зерттеу ПӘНІ: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесінің ерекшелігі.
Болжамы: Егер кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесін арнайы әдістер арқылы зерттесек, онда көруі бұзылған балалардың зейін психикалық процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек ашып дамыту, түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу әдістері: 1 әдіс Сипап сезу арқылы зейінділікті бағалау
2 әдіс Ол қандай
3 әдіс Жұмбақтар
Зерттеу орны: Білім беру мекемсеі Соқыр және нашар көретін «Болашақ» мектеп-интернатының 1 «а» сыныбы Тифлопсихологияда есте сақтау процесі жалпы және педагогикалық психологиядағыдай толық емес зерттелмеген.
Күрделі көру бұзылысы бар балалар қалыпты балалар қажет етпейтін көп нәрсені сақтауға тура келеді. Сонымен қатар ғылыми - техникалык пргресс, оқытудың, өмірдің іс әрекеттің күрделенуі соқырлар мен нашар көретіндерден есте сақтаудың қалыптасуын қажет етеді: есте сақтаудың жылдамдығының артуы, есте ұстаудың тұрақтылығы, ұзақ уақытқа көп көлемді ақпаратты бекіту.
XX ғасырдың басында пайда болған көру кемістігі кезіндегі есте сақтауды зерттеудің алғашқы жұмыстарында соқырлар басты нысана болып табылады. Оларды бақылау мен зерттеу біркелкі болмады.
Бірқатар авторлар (К. Бюрклен, К.Э Кречмер, К. Штумпф, А. Крогиус және т.б) нашар көретіндердің есте сақтауы қалыпты көретін балалардың есте сақтауынан асып түсетінін дәлелдейді.
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға келе оларда «Есте сақтаудың жоғарғы тенденциясына» өтуге мүмкіндік бар деп түсіндірді.
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына және оқыту тәрбиелеу процесімен, әлсіз көруді дамытуды ұйымдастыруға байланысты нашар көретіндердің есте сақтауын зерттеуге көп көңіл бөлінді. Нашар көретін балалардың есте сақтауын алғаш рет экспериментті түрде зерттеген Т. Н. Головина ол тану процесіне арналған.
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу В.А.Лонинамен жүргізілді. Кейіннен есте сақтау процесін зерттеумен айналысқан М. И. Зотова, Л. В. Егорова, М.И. Земцова, Е.С. Нарышкина және Л.И.Солнцева. Осының барлығы ауызша материалды есте сақтауды зерттеген.
Өзектілігі: кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің даму мәселесін жан- жақты зерттеу- кемшіліктері бар балалардың тұлға ретінде дамуында алатын орны маңызды. Тұлға ретінде баланың дамуы олардың кемістіктерінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет жағдай екенін анықтайды.
Мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшелігін зерттеу.
Нысанасы: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшелігі.
Міндеттері: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың процесі тақырыбына психологиялық-педагогикалық - методологиялық әдебиеттерді зерттеу. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесі тақырыбына байланысты жүргізілген жұмыстарды талдау, психологиялық әдістерді сараптаудан өткізіп жинақтау.
Тәжірибеде арнайы әдіс-тәсілдер арқылы кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың ЕС процесін диагностикалау.
Болжамы: егер кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесін арнайыц зерттеп қарастырсақ, онда нашар көретін балалардың есте сақтау процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек жан-жақты ашып, дамыту - түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Әдебиеттер тізімі
1 Лубовский В.И. «Специальная психология» М. 2005
2 Ермаков «Основы тифлопедагогики» М. 2000
3 Лапшин В.А. Б.П. Пузанов Основы дефектологий М. 1990
4 «Коррекционная педагогика»
5 Тифлопсихология
6 Боровик О.Р. Забрамная С.Д. Практический материал для проведения психолого-педагогического обследования детей М. 2003
7 Л. Д. Столеренка Основы психологии Ростов-на-Дону Феникс 1997
8 Дефектологический журнал
9 Дефектологический словарь
10 Алдамүратов Ә. Жалпы психология «Білім» 1996
11 Назарова Н.М. Сепециальная педагогика М. 2001
12 Немов 3 том Психология М. 2003
13 Жарықбаев Қ. Психология Алматы «Білім» 1993
14 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолого 2 том М. 2002
15 Специальная психология журнал .
1 Лубовский В. И. «Специальная психология» М., 2005
2.Назарова Н.М. «Специальная педагогика» М., 2001
3. Литвак А. Г. «Тифлопсихология» М., 1985
4. Ермаков В.П, Якунин Г.А. «Основы тифлопедагогики» М., 2 2. ЛапшинВ.А, Пузанов Б.П. «Основы дефектологии» М., 1990.
6. Столяренко А.Д. «Основы психодогий » Ростов на- дону 1997.
7. Сулейменова Р. «Выготский және дефектология мэселелері» Алматы 1993
8. Выготский Л.С. «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы таңдамалы еңбектер» Алматы 1999
9. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1993.
10. Рогов Е.И 2том «Настольная книга практического психолога» Москва., 2002 :
11. Дъячков А.И «Дефектологический словарь»М., 1970
12. Забрамная С.Д, Боровик О.В. « Практический материал для проведения психолого-педагогического обследования детей» Москва.,2003
13. Коррекционная педагогика №5-6 (11-12), 2006
14. Специальная психология
15. Дефектология
1 Лубовский В.И. «Специальная психология» М. 2005
2 Ермаков «Основы тифлопедагогики» М. 2000
3 Лапшин В.А. Б.П. Пузанов Основы дефектологий М. 1990
4 «Коррекционная педагогика»
5 Тифлопсихология
6 Боровик О.Р. Забрамная С.Д. Практический материал для проведения психолого-педагогического обследования детей М. 2003
7 Л. Д. Столеренка Основы психологии Ростов-на-Дону Феникс 1997
8 Дефектологический журнал
9 Дефектологический словарь
10 Алдамүратов Ә. Жалпы психология «Білім» 1996
11 Назарова Н.М. Сепециальная педагогика М. 2001
12 Немов 3 том Психология М. 2003
13 Жарықбаев Қ. Психология Алматы «Білім» 1993
14 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолого 2 том М. 2002
15 Специальная психология журнал .
1 Лубовский В. И. «Специальная психология» М., 2005
2.Назарова Н.М. «Специальная педагогика» М., 2001
3. Литвак А. Г. «Тифлопсихология» М., 1985
4. Ермаков В.П, Якунин Г.А. «Основы тифлопедагогики» М., 2 2. ЛапшинВ.А, Пузанов Б.П. «Основы дефектологии» М., 1990.
6. Столяренко А.Д. «Основы психодогий » Ростов на- дону 1997.
7. Сулейменова Р. «Выготский және дефектология мэселелері» Алматы 1993
8. Выготский Л.С. «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы таңдамалы еңбектер» Алматы 1999
9. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1993.
10. Рогов Е.И 2том «Настольная книга практического психолога» Москва., 2002 :
11. Дъячков А.И «Дефектологический словарь»М., 1970
12. Забрамная С.Д, Боровик О.В. « Практический материал для проведения психолого-педагогического обследования детей» Москва.,2003
13. Коррекционная педагогика №5-6 (11-12), 2006
14. Специальная психология
15. Дефектология
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері .
1.1 Қалыпты балалар зейіннің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 7
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...14
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы...21
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуымен
қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда
заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылыгын қабылдауы к немесе тіптен
мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір жағы сияқты жай нашар
көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлық тифлопсихологтар
және тифлопедагоггар көру кемістігінің салдарынан түзетуде зейіннің
маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен
зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың өмірі тітіркендіргіштері
арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соға, сонымен қатар зейіннің
шашырауын туғызады.
Мәселенің өзектілігі: К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус атты
тифлопсихолгтардың айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімдік аймақтардың
қысымы зейінге кері әсер береді, сонымен бірге, ол көрініс қалыпты
адамдарда да болуы мүмкін деген.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым ишараға
зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш
жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен
аяқталады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну аркылы ең танымал деген ойларды
талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейті
теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен
тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы
деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін
процесін арнайы психикалық әдістері арқылы дамыту.
Зерттеу міндеттері:
1. Күрделі көру кемшіліктері бар және қалыпты деңгейде дамудағы
балаларға тән психикалық дамудың жалпы және спецификалық заңдылықтарын
нашар көретін және соқырлардың орнын өтеу механизімдерін зерттеу.
2. Кіші мектеп жасындағы көру кемшілігі бар балалардың әлеуметтік
психикалық негіздерін дамыту.
3. Жинақталған әдіс-тәсілдерді іс-жүзінде пайдалану.
Зерттеу нысанасы: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалар. Зерттеу
ПӘНІ: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесінің
ерекшелігі.
Болжамы: Егер кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін
процесін арнайы әдістер арқылы зерттесек, онда көруі бұзылған балалардың
зейін психикалық процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек ашып
дамыту, түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу әдістері: 1 әдіс Сипап сезу арқылы зейінділікті бағалау
2 әдіс Ол қандай
3 әдіс Жұмбақтар
Зерттеу орны: Білім беру мекемсеі Соқыр және нашар көретін Болашақ
мектеп-интернатының 1 а сыныбы Тифлопсихологияда есте сақтау процесі
жалпы және педагогикалық психологиядағыдай толық емес зерттелмеген.
Күрделі көру бұзылысы бар балалар қалыпты балалар қажет етпейтін көп
нәрсені сақтауға тура келеді. Сонымен қатар ғылыми - техникалык пргресс,
оқытудың, өмірдің іс әрекеттің күрделенуі соқырлар мен нашар көретіндерден
есте сақтаудың қалыптасуын қажет етеді: есте сақтаудың жылдамдығының артуы,
есте ұстаудың тұрақтылығы, ұзақ уақытқа көп көлемді ақпаратты бекіту.
XX ғасырдың басында пайда болған көру кемістігі кезіндегі есте сақтауды
зерттеудің алғашқы жұмыстарында соқырлар басты нысана болып табылады.
Оларды бақылау мен зерттеу біркелкі болмады.
Бірқатар авторлар (К. Бюрклен, К.Э Кречмер, К. Штумпф, А. Крогиус және
т.б) нашар көретіндердің есте сақтауы қалыпты көретін балалардың есте
сақтауынан асып түсетінін дәлелдейді.
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға
келе оларда Есте сақтаудың жоғарғы тенденциясына өтуге мүмкіндік бар деп
түсіндірді.
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына
және оқыту тәрбиелеу процесімен, әлсіз көруді дамытуды ұйымдастыруға
байланысты нашар көретіндердің есте сақтауын зерттеуге көп көңіл бөлінді.
Нашар көретін балалардың есте сақтауын алғаш рет экспериментті түрде
зерттеген Т. Н. Головина ол тану процесіне арналған.
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу В.А.Лонинамен
жүргізілді. Кейіннен есте сақтау процесін зерттеумен айналысқан М. И.
Зотова, Л. В. Егорова, М.И. Земцова, Е.С. Нарышкина және Л.И.Солнцева.
Осының барлығы ауызша материалды есте сақтауды зерттеген.
Өзектілігі: кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің даму мәселесін жан- жақты зерттеу- кемшіліктері бар балалардың
тұлға ретінде дамуында алатын орны маңызды. Тұлға ретінде баланың дамуы
олардың кемістіктерінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет жағдай
екенін анықтайды.
Мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің ерекшелігін зерттеу.
Нысанасы: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің ерекшелігі.
Міндеттері: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың процесі
тақырыбына психологиялық-педагогикалық - методологиялық әдебиеттерді
зерттеу. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесі
тақырыбына байланысты жүргізілген жұмыстарды талдау, психологиялық
әдістерді сараптаудан өткізіп жинақтау.
Тәжірибеде арнайы әдіс-тәсілдер арқылы кіші мектеп жасындағы нашар
көретін балалардың ЕС процесін диагностикалау.
Болжамы: егер кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте
сақтау процесін арнайыц зерттеп қарастырсақ, онда нашар көретін балалардың
есте сақтау процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек жан-жақты ашып,
дамыту - түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері
1.1 Қалыпты балалар зейінінің ерекшелігі.
Зейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір обьектке баланың іс-
әрекетінің шоғырлану процесі.
Егерде зейін сыртқы ортадағы обьектке шоғырланса онда оны сыртқы зейін
деп атайды, ал егерде субьективті әлемдегі обьекттерге бейнелеп, талқылап
шоғырланса онда оны ішкі зейін деп атайды.
Зейінде өзіндік мазмұн болмағанымен таным процестерімен тығыз
байланысты (қабылдау, есте сақтау, ойлау). Бірақ ол психикалық процестерге
емес оның серпінді құрылымына қатысты. Жеке тұлға зейін қойған уақытта оның
сана сезімі таңдаулы түрде обьектке бағытталаған және мақсатты түрде
шоғырланады. Зейін нейрофизиологиялық механизімдерден таралған күрделі
психофизиологиялық процесс.
Когнитивті процестерді зертеуде негізгі теориялық мәселе ретінде
зейіннің механизімі мен заңдылығын зерттеу болып табылады.
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным
процестерінің, ерік жігердің және эмоционалды психикалық аймақтардың
қалыптасуымен тығыз байланысты. Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің
қалыптасу деңгейі танымдық іс-әрекеттінің дамуына және білім алудың
тиімділігінің дамуынак әсерін тигізеді және балалардың тек қарапайым әдіс
арқылы оқытуды ғана емес сонымен қатар жаңа ақпараттық технологияларды
жақсы қабылдай алады.
Ерте онтогенез дамуында тума немесе жүре пайда болған көрудің естудің
төмен дәрежеде болуы зейіннің жетіспеушілігіне алып келеді.
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің
бірнеше аспектілері бар. Олар психолгия, психофизиология,
нейрофармакалогия, нейрофизиолгия.
Зейін және оның түрлері. Зейіннің түрлері- зейін алды, ырықсыз, ырықты
және зейінді ырықты түрде шоғырландыру.
Зейін алды - талдауыш жүйесіндегі сенсорлы ақпаратты нейродетекторлар
арқылы өңдеуде санадан тыс автоматты түрдегі процесс. Ол ырықсыз зейіннің
алдын алып көру арқылы бейнелердің қалыптасуларына негіз болады.
Ырықсыз зейін-генетикалық негіз, басқаша айтқанда жеке тұлғаға сыртқы
обьекттермен жағдайларды әдейі ұғындыру сияқты, саналы түрдегі мақсатқа
немесе субьектінің ынта-ықыласана қатысы жоқ, ол физиологиялық деңгейдегі
бағытты рефлекс сияқты байқалады. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі
жағдайлар себеп болады.
- Сыртқы тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулар,
түстер және т.б.) және сыртқы әсерлердің кеңістіктегі параметірлері.
- Жеке тұлға үшін өзекті қажетсінулерден пайда болған маңызды
белгілердің бояуы.
- Тұлғаның бағытына қарай танымдық іс-әрекеті, қызығушылығы, эмоциясы.
Ырықсыз зейін сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жылдам бағыт -бағдар
алуына жеке тұлға өмірі үшін өте қажетті.
Ырықты зейін-адамның әрекетті саналы түрде мақсатқа бағытталған белгілі
ерік күшін жұмсау арқылы орындалуы, ырықты зейін арқылы дамиды қойылған
мақсатқа саналы түрде шоғырландыру, ырықты зейін арқылы өткен мен болашаққа
бүрып реттеуге болатын психикалық процесс. Ол ұзақ уақыт есте сақтаған
бейнелерді қайта жандандыруға қабілетті.
Ырықты зейін-балаға әр түрлі танымдық іс-әрекетте білім беруде өте
маңызды роль атқарады. Ырықсыз зейін-бала алдында арнайы бір мақсат
қойғанда ол вербальды емес түрдегі болсын мейлі сөйлеу көмегін қажет ететін
тапсырмалар қойғанда болсын пайда болатын процесс. Тапсырма міндетті түрде
түсінікті әр балаға ұнамды болуы шарт. Міне осындай жағдайда таңдаулы,
тұрақты, қандайда бір обьекттерге, жағдайларға зейіні белсенді, баладан
кейбір ерік жігерді қажет ететін ырықты зейін қалыптасады.
Кейінгі ырықты зейін- таңдаулы белсенділігі, тұлғаның қызығушылығына,
маңыздылығына, іс-әрекеттің мақсаттылығына байланысты ырықты түрде зейінін
шоғырландыру арқылы іс-әрекетінде қолдану.
Кейінгі ырықты зейін - ерік жігерді қажет ететін тек жалығу мен
шаршаумен ғана шектеледі. Модальды ерекше түйсіну, көру, есту арқылы
зейіннің түрі. Көру жүйесіндегі процестерде зейіннің таңдамалылығы 60 мс
дан кейін қосылады ол есту мен самотосенсорлы жүйеде 20-30 мс дан кейін.
Зейіннің жоғарғы түрі ырықты және постпройзвольды түрі іс-әрекетке
қалыптасады. Балаларды белсенді әрекетке араластыруда ырықсыз зейін мен
оның негізінде құрылған ырықты және постпройзвольды зейіннің дамуын
жетілдіреді. Зейіннің түрлілігі оның әр түрлі қызмет атқаруында оларды әр
түрлі онтогенезде қалыптасқан нейрофизиологиялық механизімдерді
жетілдіреді.
Зейіннің мінездемесі - таңдамалылык, көлем, таралу, шоғырландыру,
тұрақтылық, ауыстыру.
Таңдамалылық- сыртқы ортадағы жағдайларға және арнайы бір обьекттерге
сана-сезімін тұрақтандыру, бұл дегеніміз сенсорлы, маторлы интеллектуалды
белсенділік деңгейінің жоғарлауын білдіреді. Зейіннің таңдамалылығының
ауқымы тар немесе кең болуы мүмкін.
Зейіннің көлемі - бір уақытта қабылдап отырған обьектілірдің саны
(бейнеленген зат, геометриялық фигуралар, гүлдер, әріптер, сөздер, т.б.)
обьектке байланысты және мәліметтердің ұйымдасқанына байланысты; қабылдау
көлемі мен қысқа мерзімді есте сақтауға жақын. Кіші мектеп жасындағы
балалардың зейінінің көлемі шектеулі олар есейе келе обьектілерді
топтастыруға үйренгенде зейіннің көлеміде ұлғая бастайды.
Зейіннің таралуы - бір уақытта жылдам зейінді ауыстыруды талап етпейтін
бірнеше тапсырмаларды орындай алу қабілеті. Мұндай зейіннің сапасы арнайы
жаттығулар арқылы дамиды.
Зейіннің шоғырлануы - бір уақыт сыртқы әсерден тәуелсіз өз зейініңді
қандай да бір обьектке немесе жағдайға шоғырландыру.
Обьектке немесе жағдайға өз зейініңді шоғырландыру деңгейі жоғары
немесе төмен болуы мүмкін.
Зейіннің тұрақтылығы- бір обьектке немесе жағдайға өз зейініңді үзбей
ұзақ шоғырландыру. Зейінді бір жерге тұрақтатып жинақтай алу арқасында адам
істеп отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын
анықтайды. Зейінді түрақтата алу үшін саналы әрекетке өзіңе күш жұмсай
алудың басты бір белгісі болып табылады. Зейіннің тұрақтылығы арнайы бір
обьектке қызығушылығына байланысты.
- Бір операциядан екіншісіне ауысуына уақыттың қажеттілігі.
- Бір операцияның орындалу жемісі; оның орындалу уақыты немесе көлемі.
- Арнайы бір операцияның орындалуындағы дәлдік.
Арнайы бір жаттығулар арқылы балабойындағы зейінін жылдам ауысу
қабілетін дамытуға болады.
Жоғарыда айтылған мінездемелердің бәрі бір зейіннің қызметі. Зейінге
берілген мінездемелердің жоғарғы қалыптасқан деңгейі оқыту-тәрбиелік
процессте өте маңызды орын алады. Әсіресе бала бойында көру арқылы зейін,
таңдамалылық зейіні, шоғырландыру, таралуы мен көлемі қажетті деңгейде
дамыса баланың компьютерге оқыту өте жемісті болар еді. Көруі бұзылған
балалар үшін кеңістікті бағдарлай алуын дамыту үшін ауысуы мен таралуына
арналған зейін түрі өте маңызды.
Когнитивті процестер жүйесіндегі зейін. Зейін қабылдап отырған
обьекттерге, қозғалыстарға, ойға шоғырлануы мүмкін. Осыған қарап отырып әр
түрлі зейіннің түрлері-сенсорлы перцептивті, маторлы, ақыл-ой болып
бөлінеді.
Зейін және қабылдау зейіннің психикалық қызметінің бағыты мен
шоғырлануы сыртқы ортаны қабылдау тиімділігі. Көру арқылы зейін қабылдау
аперцепциясымен байланысты. Кіші мектеп жасындағы балаларда зейіннің
мазмұнын дамыту өте маңызды. Кіші мектеп жасындағы баланың бағдарлы зерттеу
әрекетінің орындалуы үшін және осы кезеңдегі қабылдаудағы перцептивті
қызметтің дамуы үшін үлкен роль атқарады. Көру арқылы зейіннің қалыптасуы
баланың қабылдаудың белсенді түрлері мен қоршаған ортадағы өзіне маңызды
қасиеттерді таңдамалылық қабілетін дамытады. Зейіннің қалыптасу деңгейіне,
көру арқылы қабылдаудың дәлдігімен толықтығы тығыз байланысты. Зейін
әлсіреген жағдайда сенсорлы перцептивті процесстің бұзылуы байқалады бұдан
біз көру бейнелерінің қалыптасуында біршама өзгерістер байқалады.
Зейін және есте сақтау. Зерттеу тэжірибелерінде зейінді шоғырландырған
жағдайда есте сақтау қабілеттің жоғарлағаны байқалады. Зейіннің жағдайы
нәтижелі есте сақтауға өте маңызды әсері бар. Зейін арқылы есте сақтаудың
нәтижелілігін зерттеді. Зерттелушіге сөздер мен әр түрлі түстермен салынған
суреттер ұсынды. Ереже бойынша барлығын есте сақтау қажет болды. Есте
сақтауға арналған ереже бойынша зерттелуші тек зейін қойған суреттерді
есіне түсіре алады. Есте сақтау үшін суреттердің түсі, түрі немесе сөз
ешқандай әсер берген жоқ.
Зейін және ойлау. Ішкі талдау үшін ойлау қызметі ұзақ мерзімді есте
сақтаумен байланысты. Ойлау ментальды зейін процесімен тығыз байланысты,
ақыл-ой әрекетінің бағдарламасын орындауын ішкі бақылау қызметі арқылы
қадағалап отырады.
Зейіннің психологиялық теориясы. Когнитивті психологияда зейіннің әр
түрлі теориясы бар. Зейіннің құрылымдық функциялар теориясына назар
аударатын болсақ, зейін ақпаратты өңдейтін тазартқыш тәріздес ол сенсорлы
жүйеге ақпараттар ағымы шектеу арқылы қорғайды. Теорияға сәйкес
семантикалық ақпараттарды өңдеу ырықты зейін арқылы жүреді.
Кеш өңдеу теориясында маңызды семантикалық ақпаратты өңдеу автоматты
түрде орындалады. Мотивацияның төмен болуынан зейіннің аз көлемімен ғана
жұмыс істелінеді. Әртүрлі қызмет саласы әр түрлі зейін көлемін қажетсінеді.
Қазіргі кезеңдегі теорияда сенсорлы нышандарды интеграциялауда және
белгілуде зейіннің таңдамалылығы жайлы теория ең жағымды. Бұл теория
нейрофизиологиялық моделге сүйенеді. Осы нышандарға сүйене отырып бейнелі
көру құрылымы қалыптасады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну арқылы ең танымал деген ойларды
талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
1. Зейін қозғалушы бейімделудің нәтижесі ретінде. Мұнда адамдар ырықты
түрде өз зейінін бір заттан екіншісіне ауыстыра алса онда зейін
бұлшықеттердің қозғалысынсыз іске асыру мүмкін емес.
2. Зейін сана сезімнің көлемінің шектеулі болуының нәтижесі ретінде.
Сана сезімнің көлемі деген мағынаны тарқатпас бұрын И. Герберт және У.
Гамильтанның ойынша қарқындысы аз болжамды ығыстырып тастай алады.
3. Зейін эмоция нәтижесі ретінде. Бұл теория англиядағы психологтар
ассоциация мүшелері арасында көптеген жақтастарын тапты. Мұнда жағдайдың
эмоционалділігі зейінге әсер етеді дегеннанымға негізделген болатын. Мысалы
Дж. Миляның мына ойы көпшілікке мэлім ол Жағымды әсердің болуы ол оған
деген аса зейін қою идеясымен тура деген.
4. Зейін аперцепцияның нәтижесі. Индивидтің өмірлік тәжірибесінің
нәтижесі.
5. Зейін жанның ерекше белсенді қабілеті тәріздес.
6. Зейін жүйке тітіркенулерінің қозғышы ретінде осы болжамға сүйенсек
зейін орталық жүйке жүйесін қоздырулардың ұлғаюымен байланысты.
7. Жүйкенің әлсірсу теориясы. Зейіннің негізгі фактілерін түсіндіру
арқылы физиологияның жүйке процесі келесі физиологиялық процесті тоқтатып
тұрады немесе басып тастайды, осы арқылы сана сезімнің шоғырландыруы пайда
болады.
Зейін теориясының ішіндегі кеңінен таңымал Т. Рибо теориясы онда эмоция
мен оны тудыратын фактілермен тығыз байланысты. Әсіресе эмрция мен ырықты
зейінмен байланысты екенін айтты. Рибоның ойынша зейіннің шоғырлануы
эмоциялық жағдайлармен тығыз байланысты деген.
Рибоның ойынша зейін ағзаның физиологиялық және физикалық жағдайының
өзгеруімен байланысып отырады. Бұл физиология тілімен айтқанда зейін
өзіндік жағдайлары демалу, қозғалу және ырықты немесе ырықсыз реакцияларға
қатысты.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейтін
теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен
тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы
деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған. Оның
тұжырымдамасы төмендегідей:
1. Зейін бағдарлы-зерттеу әрекетінің және психологиялық әрекеттен
құралған сәттердің бірі.
2. Зейіннің негізгі қызметі психолгиялық образдардың, әрекетердің
мазмұнын бақылау. Әр адамның іс-әрекетінде бағдарлау, орныдау және бақылау
бөлімдері бар. Аталғанның соңғысы зейін деп танылған.
3. Әрекетке қарағанда бақылау әрекеті немесе зейіннің арнайы
нәтижелілігіне бағытталған.
4. Әрекет ақыл-ойға байланысты емес сонымен әрекет әрекетке тек ақыл-
ойдікі ғана емес сонымен қатар қысқартылған жағдайда ғана зейіннің тәуелсіз
әрекет ретінде байқалады.
5. Егер зейінді психикалық бақылау әрекеті ретінде қарастыратын болсақ,
онда барлық зейіннің әрекеттері мейлі олар ырықты немесе ырықсыз болсын
оларды жаңа ақыл-ой әрекетінің қалыптасу нәтижесі болып табылады.
6. Ырықты зейін алдын ала бағдарлама бойынша орындалатын зейіннің
бақылау түрі.
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі.
Психологияда зейін адамның психикалық әрекетінің шоғырлануы және бағыты
ретінде анықталған. Зейіннің өзіндік жеке мазмұны жоқ және ол адамның іс-
әрекетінің белсенділігімен байланысты. Көрудің бұзылуында белсенділіктің
төмендеуі байқалады, себебі, көру анализаторлары арқылы қабылдау мүмкін
емес. Балада көру арқылы әсерлердің болмауы сыртқы әрекет стимулдарының
деңгейін төмендетеді, бұл сыртқы ортамен байланысын бңсеңдетеді. Шет елдің
бір қатар тифлопсихологтары (H. Schauerte, J. Zeuten, J. Hatwell, Ann-Mary
Sandeers) соқыр балалардың ерте даму кезеңінде жалпы белсенділіктің
бәсеңдегенін және қимыл-қозғалыстың азаятындығы жайлы атап өткен. Бұл іс-
әрекетті бағдарлы-іздестіруде де байқалады. Сыртқы әсерлердің шектеулі
болуынан олар өзіндік Меніне үлкен көңіл аударады, жақсы көретін
адамдармен салыстырғанда нашар көретін адамдардың арасында интроверт
адамдар басымкеледі және олар өздеріне жақсы таныс шағын топпен ғана қарым-
қатынас жасайды.
Барлық зейінді атап өтсек, белсендісі ретінде (ырықты және ырықсыз),
бағыттылқ (ішкі және сыртқы), оның кеңдігі (көлемі, таралуы), ауысуы (қиын,
оңай), қарқынды, шоғырланған (жоғары, төмен), тұрақтылығы (тұрақты немесе
тұрақсыз) көрудің бұзылуынан өзгеріске ұшырайды, бірақ жоғары дамуларға
қабілетті, қалыпты адамдардың даму деңгейіне жете алады, кейде тіпті
олардан асып түседі.
Сыртқы әсерлердің азаюы зейіннің сапасының қалыптасуына кері әсерін
тигізеді. Қабылдау процесі төмендейді. Көруі бұзылған сезім мүшелері сипап
сезу арқылы қабылдай бастайды, ол зейіннің ауысу жылдамдығына да
байланысты; бейнелерді толық көре алмау, зейіннің көлемі мен тұрақтылығын
төмендетеді. Іс-әрекеттің әр түрлілігіне және оны табысты аяқтауына
байланысты зейіннің әр түрлі қасиеттерін дамыту қажет. Тура осылай оқу
процесінде тапсырмаға зейінін шоғырландыру арқылы ырықты зейінін дамыту
маңызды.
Соқыр мен нашар көрушілерге көрудің жетіспеушілігінің ақпараттарды
белсенді түрде қолдану мен ауыстыру қажет, барлық қалған сезім мүшелерін
қолдану, бір рецептор түрінен толық бейнелі ақпарат алу қиын, сол себептен
де еңбек және дэл бағдарлай алу әрекетінің төмендеуіне алып келеді.
Сол себептен де мұндай категориядағы адамдарда да, қалыпты көру
мүмкіндігіне ие адамдарда да зейіннің дамуы ерік жігерді, интеллектуалды
және эмоционалдық қасиеттер белсенді іс-әрекетте зейін дамиды.
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуы ми
қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда
заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылығын қабылдауы қиын немесе
тіптен мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық: қызметтің бір жағы сияқты және нашар
көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлығы тифлопсихологтар
және тифлопедагогтар көру кемістігінің салдарын түзетуде зейіннің
маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығынан
зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың есту тітіркендіргіштері
арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соғады., сонымен қатар зейіннің
шашырауын туғызады.
К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус, Ф. Цех атты тифлопсихолгтардың
айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімтал аймақтардың қысымы зейінге кері
әсер береді, сонымен бірге, ол көруі қалыпты адамдарда да болуы мүмкін
деген.
Мұндай психикалық қызметтер жағдайлар ырықты зейінмен оның жоғарғы
түрімен байланысты.
Баланың зейіні қалыпты көру жағдайда қандай болмасын іс-әрекет түрінде
болмысын-байқау, тыңдау, ойлану- ым-ишараны білдіру, үлкендердің ым-
ишарасына еліктеу арқылы арнайы ойын рөлін ойнайды.
Соқыр балаларда көру арқылы әсем қимыл-қозғалыстар, бет әлпеттің, ым-
ишарасын қабылдау мүмкін емес. Сол себептенде оларда еліктеуге деген
мұқтаждық жоқ. Сонымен қатар соқыр балаларда қозғалыс аймағы бір қатар
спецификалық ерекшеліктері бар. Оларда қозғалыс шектеулі, жеке қозғалыстар
өте жоғарғы абайлықпен, элсіздікпен, ақырын ғана жэй жүзеге асады. Дене
құрлысы біршама бүгінкі, сенімсіз қозғалыстармен әрең жүреді. Соқыр
адамдарда сонымен қатар маторлы қозғалыс жеткіліксіз.
Соқыр адамдардың бет әлпеттеріндегі бұлшықеттердің ырықты қозғалысының
ерекшелігі байқалған.
Соқырлармен қалыпты көретін адамдардың өсу графикасын жасағанда бұлшық
еттерінің жұмыс істей алу қабілеті тексерілгенде соқыр балаларда бұлшық
еттерінің күші мен жұмыс істеу қабілеті төмендігі анықталады. Көру арқылы
бақылап отыратын қозғалыстарды соқырлар өте нашар орындайтындықтары
байқалғын. Маторлды қозғалыстың жетіспеушілігі адам қай жастан бастап соқыр
екендігіне де байланысты. Тума соқырларда ол өте жылдам байқалады.
Соқыр адамдарда зейінді аударуға арналған бет-әлпет қозғалыстары:
қабақты түйю, маңдайды жиыру, қас-қабақ, арнайы бір позада тұру, обьектке
бұрылу және т.б. оларда жоқ немесе өте әлсіз байқалады.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым-ишараға
зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш
жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен
аяқталады.
Көрудің кемістігіндегі зейіннің ролі.
Зейін, жеке психикалық процесс емес, ішкі қабылдау, есте сақтау, ойлау
және басқа да процестердің сана-сезім бір обьектке бағытталатынына
байланысты. Зейіннің таңдамалы бағыты еркеше құндылыққа ие зейіннің қандай
да, бір обьектке бағытталуы оның түрленуіне әкеп соғады. Осылайша қабылдау
бақылауға айналады, кездейсоқ ой ағымы-ойлануға, бейнелер мен ойды ырықсыз
қайта жаңғырту-еске түсіру процесімен алмасады және т.б. Осылайша
психикалық әрекетке зейіннің таңдамалылық бағытын береді. Л.С. Рубенштейн
айтуынша әсерлерді, ойларды әрекетті қабылдаудың психикалық
сенсибилизациясы тиімділік береді деген.
Көру қызметінің әлсіреуі немесе бұзылуында соқырларда сыртқы ортаны
көруі арқылы қабылдауы қиындай түседі, нәтижесінде сезу сезім мүшелерінен
көптеген белгілер ағымы адамға заттың қасиеті мен маңыздылығы жайлы ақпарат
беріледі. Мұндай белсенділікте зейіннің оөлі маңызды бола түседі. Соқыр
балалардың психикалық әрекеті ретінде зейін эліде кең көлемде зерттелмеген.
Бірақ көру кемістігіннің маңыздылығы жайлы тифлопсихологтармен педагогтар
айтып өткен.
XIX ғасырдың басында XX ғасырда тифлопсихологияда соқырлық зейіннің
барлық қасиеттері автоматты түрде-жағымды өзгерістерэкеледі деген ой
кеңінен тараған. К. Штумпф көру зақымдық әкеледі деп жазған. Көру арқылы
қабылдау бір уақытта көп көлемдегі қабылдаулар әкеледі осыған орай сана
сезімді шатастырып, бір обьекттен екіншісіне көшіп қай жерде тоқтап ойын
шоғырландыру керектігін білмейді.
Зейіннің алғашқы түрі субьекттің іс-әрекетінен тәуелсіз дамитыны анық,
сонымен қатар зейіннің сапасы сыртқы қоздырғыштардың қарқындылығында
болады. Сол себептен де сыртқы әсерлердің азаюы көру сезімінің біртіндеп
немесе толық қысқаруымен түсіндіріледі және қабылдау зейіннің дамуына емес
қайта кері дамуына себеп болады. Сенсорлы бөліну жайлы тәжірибелер бойынша
сыртқы әсерлердің жылдам жоғалып кетуі сенсорына ұшырайды және зейіннің
тұрақтылығына, шоғырлануына және т.б. қасиеттеріне кері әсер етеді.
Соқыр балаларда зейінділіктің өте төмен деңгейі байқалады. Сонымен
қатар сытқы қоздырғыштардың төмендігі соқыр балалардың есту зейінділігі
шаршағыш келеді.
Зейіннің нәтижелі дамуы үшін соқырларда анық рельефті қабылдауының көп
жақты қасиеттерін және нышандарының сигналдары бірінші орынға шығады.
Көру кемістігі бар балалар танымдық және еңбек әрекетіндегі
қиыншылықтарын сезінеді. Осының арқасында зейін кейбір операцияларға
зейінділік артады. Согл себептен де зейін әр іс-әрекетке деген бақылауы
артады. Көруінде кемістігі бар балаларда зейіннің рөлінің жоғарлауы тек
адам іс-әрекетті жоғары белсенділігімен орындаса ғана. Тек осындай жағдайда
қабілет ырықты түрде сана сезімге бағытталуы толық және жартылай соқырлықта
адекватты бейнеленуш мүмкіндік береді.
Соқырлардың зейінінің ерекшелігі
Байқап, тыңдап, ойланып және есте түсіру арқылы адам зейін жағдайын
бет, дене қимыл арқылы ым-ишара, дене қозғалысы арқылы береді. Көрікті
қимыл-қозғалыстар көру арқылы қабылдаумен және еліктеу іс-әрекеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері .
1.1 Қалыпты балалар зейіннің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 7
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...14
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы...21
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 38
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуымен
қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда
заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылыгын қабылдауы к немесе тіптен
мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір жағы сияқты жай нашар
көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлық тифлопсихологтар
және тифлопедагоггар көру кемістігінің салдарынан түзетуде зейіннің
маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен
зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың өмірі тітіркендіргіштері
арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соға, сонымен қатар зейіннің
шашырауын туғызады.
Мәселенің өзектілігі: К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус атты
тифлопсихолгтардың айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімдік аймақтардың
қысымы зейінге кері әсер береді, сонымен бірге, ол көрініс қалыпты
адамдарда да болуы мүмкін деген.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым ишараға
зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш
жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен
аяқталады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну аркылы ең танымал деген ойларды
талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейті
теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен
тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы
деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін
процесін арнайы психикалық әдістері арқылы дамыту.
Зерттеу міндеттері:
1. Күрделі көру кемшіліктері бар және қалыпты деңгейде дамудағы
балаларға тән психикалық дамудың жалпы және спецификалық заңдылықтарын
нашар көретін және соқырлардың орнын өтеу механизімдерін зерттеу.
2. Кіші мектеп жасындағы көру кемшілігі бар балалардың әлеуметтік
психикалық негіздерін дамыту.
3. Жинақталған әдіс-тәсілдерді іс-жүзінде пайдалану.
Зерттеу нысанасы: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалар. Зерттеу
ПӘНІ: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін процесінің
ерекшелігі.
Болжамы: Егер кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың зейін
процесін арнайы әдістер арқылы зерттесек, онда көруі бұзылған балалардың
зейін психикалық процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек ашып
дамыту, түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу әдістері: 1 әдіс Сипап сезу арқылы зейінділікті бағалау
2 әдіс Ол қандай
3 әдіс Жұмбақтар
Зерттеу орны: Білім беру мекемсеі Соқыр және нашар көретін Болашақ
мектеп-интернатының 1 а сыныбы Тифлопсихологияда есте сақтау процесі
жалпы және педагогикалық психологиядағыдай толық емес зерттелмеген.
Күрделі көру бұзылысы бар балалар қалыпты балалар қажет етпейтін көп
нәрсені сақтауға тура келеді. Сонымен қатар ғылыми - техникалык пргресс,
оқытудың, өмірдің іс әрекеттің күрделенуі соқырлар мен нашар көретіндерден
есте сақтаудың қалыптасуын қажет етеді: есте сақтаудың жылдамдығының артуы,
есте ұстаудың тұрақтылығы, ұзақ уақытқа көп көлемді ақпаратты бекіту.
XX ғасырдың басында пайда болған көру кемістігі кезіндегі есте сақтауды
зерттеудің алғашқы жұмыстарында соқырлар басты нысана болып табылады.
Оларды бақылау мен зерттеу біркелкі болмады.
Бірқатар авторлар (К. Бюрклен, К.Э Кречмер, К. Штумпф, А. Крогиус және
т.б) нашар көретіндердің есте сақтауы қалыпты көретін балалардың есте
сақтауынан асып түсетінін дәлелдейді.
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға
келе оларда Есте сақтаудың жоғарғы тенденциясына өтуге мүмкіндік бар деп
түсіндірді.
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына
және оқыту тәрбиелеу процесімен, әлсіз көруді дамытуды ұйымдастыруға
байланысты нашар көретіндердің есте сақтауын зерттеуге көп көңіл бөлінді.
Нашар көретін балалардың есте сақтауын алғаш рет экспериментті түрде
зерттеген Т. Н. Головина ол тану процесіне арналған.
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу В.А.Лонинамен
жүргізілді. Кейіннен есте сақтау процесін зерттеумен айналысқан М. И.
Зотова, Л. В. Егорова, М.И. Земцова, Е.С. Нарышкина және Л.И.Солнцева.
Осының барлығы ауызша материалды есте сақтауды зерттеген.
Өзектілігі: кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің даму мәселесін жан- жақты зерттеу- кемшіліктері бар балалардың
тұлға ретінде дамуында алатын орны маңызды. Тұлға ретінде баланың дамуы
олардың кемістіктерінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет жағдай
екенін анықтайды.
Мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің ерекшелігін зерттеу.
Нысанасы: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау
процесінің ерекшелігі.
Міндеттері: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың процесі
тақырыбына психологиялық-педагогикалық - методологиялық әдебиеттерді
зерттеу. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте сақтау процесі
тақырыбына байланысты жүргізілген жұмыстарды талдау, психологиялық
әдістерді сараптаудан өткізіп жинақтау.
Тәжірибеде арнайы әдіс-тәсілдер арқылы кіші мектеп жасындағы нашар
көретін балалардың ЕС процесін диагностикалау.
Болжамы: егер кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте
сақтау процесін арнайыц зерттеп қарастырсақ, онда нашар көретін балалардың
есте сақтау процесінің ерекшеліктерінің мазмұнын тереңірек жан-жақты ашып,
дамыту - түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері
1.1 Қалыпты балалар зейінінің ерекшелігі.
Зейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір обьектке баланың іс-
әрекетінің шоғырлану процесі.
Егерде зейін сыртқы ортадағы обьектке шоғырланса онда оны сыртқы зейін
деп атайды, ал егерде субьективті әлемдегі обьекттерге бейнелеп, талқылап
шоғырланса онда оны ішкі зейін деп атайды.
Зейінде өзіндік мазмұн болмағанымен таным процестерімен тығыз
байланысты (қабылдау, есте сақтау, ойлау). Бірақ ол психикалық процестерге
емес оның серпінді құрылымына қатысты. Жеке тұлға зейін қойған уақытта оның
сана сезімі таңдаулы түрде обьектке бағытталаған және мақсатты түрде
шоғырланады. Зейін нейрофизиологиялық механизімдерден таралған күрделі
психофизиологиялық процесс.
Когнитивті процестерді зертеуде негізгі теориялық мәселе ретінде
зейіннің механизімі мен заңдылығын зерттеу болып табылады.
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным
процестерінің, ерік жігердің және эмоционалды психикалық аймақтардың
қалыптасуымен тығыз байланысты. Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің
қалыптасу деңгейі танымдық іс-әрекеттінің дамуына және білім алудың
тиімділігінің дамуынак әсерін тигізеді және балалардың тек қарапайым әдіс
арқылы оқытуды ғана емес сонымен қатар жаңа ақпараттық технологияларды
жақсы қабылдай алады.
Ерте онтогенез дамуында тума немесе жүре пайда болған көрудің естудің
төмен дәрежеде болуы зейіннің жетіспеушілігіне алып келеді.
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің
бірнеше аспектілері бар. Олар психолгия, психофизиология,
нейрофармакалогия, нейрофизиолгия.
Зейін және оның түрлері. Зейіннің түрлері- зейін алды, ырықсыз, ырықты
және зейінді ырықты түрде шоғырландыру.
Зейін алды - талдауыш жүйесіндегі сенсорлы ақпаратты нейродетекторлар
арқылы өңдеуде санадан тыс автоматты түрдегі процесс. Ол ырықсыз зейіннің
алдын алып көру арқылы бейнелердің қалыптасуларына негіз болады.
Ырықсыз зейін-генетикалық негіз, басқаша айтқанда жеке тұлғаға сыртқы
обьекттермен жағдайларды әдейі ұғындыру сияқты, саналы түрдегі мақсатқа
немесе субьектінің ынта-ықыласана қатысы жоқ, ол физиологиялық деңгейдегі
бағытты рефлекс сияқты байқалады. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі
жағдайлар себеп болады.
- Сыртқы тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулар,
түстер және т.б.) және сыртқы әсерлердің кеңістіктегі параметірлері.
- Жеке тұлға үшін өзекті қажетсінулерден пайда болған маңызды
белгілердің бояуы.
- Тұлғаның бағытына қарай танымдық іс-әрекеті, қызығушылығы, эмоциясы.
Ырықсыз зейін сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жылдам бағыт -бағдар
алуына жеке тұлға өмірі үшін өте қажетті.
Ырықты зейін-адамның әрекетті саналы түрде мақсатқа бағытталған белгілі
ерік күшін жұмсау арқылы орындалуы, ырықты зейін арқылы дамиды қойылған
мақсатқа саналы түрде шоғырландыру, ырықты зейін арқылы өткен мен болашаққа
бүрып реттеуге болатын психикалық процесс. Ол ұзақ уақыт есте сақтаған
бейнелерді қайта жандандыруға қабілетті.
Ырықты зейін-балаға әр түрлі танымдық іс-әрекетте білім беруде өте
маңызды роль атқарады. Ырықсыз зейін-бала алдында арнайы бір мақсат
қойғанда ол вербальды емес түрдегі болсын мейлі сөйлеу көмегін қажет ететін
тапсырмалар қойғанда болсын пайда болатын процесс. Тапсырма міндетті түрде
түсінікті әр балаға ұнамды болуы шарт. Міне осындай жағдайда таңдаулы,
тұрақты, қандайда бір обьекттерге, жағдайларға зейіні белсенді, баладан
кейбір ерік жігерді қажет ететін ырықты зейін қалыптасады.
Кейінгі ырықты зейін- таңдаулы белсенділігі, тұлғаның қызығушылығына,
маңыздылығына, іс-әрекеттің мақсаттылығына байланысты ырықты түрде зейінін
шоғырландыру арқылы іс-әрекетінде қолдану.
Кейінгі ырықты зейін - ерік жігерді қажет ететін тек жалығу мен
шаршаумен ғана шектеледі. Модальды ерекше түйсіну, көру, есту арқылы
зейіннің түрі. Көру жүйесіндегі процестерде зейіннің таңдамалылығы 60 мс
дан кейін қосылады ол есту мен самотосенсорлы жүйеде 20-30 мс дан кейін.
Зейіннің жоғарғы түрі ырықты және постпройзвольды түрі іс-әрекетке
қалыптасады. Балаларды белсенді әрекетке араластыруда ырықсыз зейін мен
оның негізінде құрылған ырықты және постпройзвольды зейіннің дамуын
жетілдіреді. Зейіннің түрлілігі оның әр түрлі қызмет атқаруында оларды әр
түрлі онтогенезде қалыптасқан нейрофизиологиялық механизімдерді
жетілдіреді.
Зейіннің мінездемесі - таңдамалылык, көлем, таралу, шоғырландыру,
тұрақтылық, ауыстыру.
Таңдамалылық- сыртқы ортадағы жағдайларға және арнайы бір обьекттерге
сана-сезімін тұрақтандыру, бұл дегеніміз сенсорлы, маторлы интеллектуалды
белсенділік деңгейінің жоғарлауын білдіреді. Зейіннің таңдамалылығының
ауқымы тар немесе кең болуы мүмкін.
Зейіннің көлемі - бір уақытта қабылдап отырған обьектілірдің саны
(бейнеленген зат, геометриялық фигуралар, гүлдер, әріптер, сөздер, т.б.)
обьектке байланысты және мәліметтердің ұйымдасқанына байланысты; қабылдау
көлемі мен қысқа мерзімді есте сақтауға жақын. Кіші мектеп жасындағы
балалардың зейінінің көлемі шектеулі олар есейе келе обьектілерді
топтастыруға үйренгенде зейіннің көлеміде ұлғая бастайды.
Зейіннің таралуы - бір уақытта жылдам зейінді ауыстыруды талап етпейтін
бірнеше тапсырмаларды орындай алу қабілеті. Мұндай зейіннің сапасы арнайы
жаттығулар арқылы дамиды.
Зейіннің шоғырлануы - бір уақыт сыртқы әсерден тәуелсіз өз зейініңді
қандай да бір обьектке немесе жағдайға шоғырландыру.
Обьектке немесе жағдайға өз зейініңді шоғырландыру деңгейі жоғары
немесе төмен болуы мүмкін.
Зейіннің тұрақтылығы- бір обьектке немесе жағдайға өз зейініңді үзбей
ұзақ шоғырландыру. Зейінді бір жерге тұрақтатып жинақтай алу арқасында адам
істеп отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын
анықтайды. Зейінді түрақтата алу үшін саналы әрекетке өзіңе күш жұмсай
алудың басты бір белгісі болып табылады. Зейіннің тұрақтылығы арнайы бір
обьектке қызығушылығына байланысты.
- Бір операциядан екіншісіне ауысуына уақыттың қажеттілігі.
- Бір операцияның орындалу жемісі; оның орындалу уақыты немесе көлемі.
- Арнайы бір операцияның орындалуындағы дәлдік.
Арнайы бір жаттығулар арқылы балабойындағы зейінін жылдам ауысу
қабілетін дамытуға болады.
Жоғарыда айтылған мінездемелердің бәрі бір зейіннің қызметі. Зейінге
берілген мінездемелердің жоғарғы қалыптасқан деңгейі оқыту-тәрбиелік
процессте өте маңызды орын алады. Әсіресе бала бойында көру арқылы зейін,
таңдамалылық зейіні, шоғырландыру, таралуы мен көлемі қажетті деңгейде
дамыса баланың компьютерге оқыту өте жемісті болар еді. Көруі бұзылған
балалар үшін кеңістікті бағдарлай алуын дамыту үшін ауысуы мен таралуына
арналған зейін түрі өте маңызды.
Когнитивті процестер жүйесіндегі зейін. Зейін қабылдап отырған
обьекттерге, қозғалыстарға, ойға шоғырлануы мүмкін. Осыған қарап отырып әр
түрлі зейіннің түрлері-сенсорлы перцептивті, маторлы, ақыл-ой болып
бөлінеді.
Зейін және қабылдау зейіннің психикалық қызметінің бағыты мен
шоғырлануы сыртқы ортаны қабылдау тиімділігі. Көру арқылы зейін қабылдау
аперцепциясымен байланысты. Кіші мектеп жасындағы балаларда зейіннің
мазмұнын дамыту өте маңызды. Кіші мектеп жасындағы баланың бағдарлы зерттеу
әрекетінің орындалуы үшін және осы кезеңдегі қабылдаудағы перцептивті
қызметтің дамуы үшін үлкен роль атқарады. Көру арқылы зейіннің қалыптасуы
баланың қабылдаудың белсенді түрлері мен қоршаған ортадағы өзіне маңызды
қасиеттерді таңдамалылық қабілетін дамытады. Зейіннің қалыптасу деңгейіне,
көру арқылы қабылдаудың дәлдігімен толықтығы тығыз байланысты. Зейін
әлсіреген жағдайда сенсорлы перцептивті процесстің бұзылуы байқалады бұдан
біз көру бейнелерінің қалыптасуында біршама өзгерістер байқалады.
Зейін және есте сақтау. Зерттеу тэжірибелерінде зейінді шоғырландырған
жағдайда есте сақтау қабілеттің жоғарлағаны байқалады. Зейіннің жағдайы
нәтижелі есте сақтауға өте маңызды әсері бар. Зейін арқылы есте сақтаудың
нәтижелілігін зерттеді. Зерттелушіге сөздер мен әр түрлі түстермен салынған
суреттер ұсынды. Ереже бойынша барлығын есте сақтау қажет болды. Есте
сақтауға арналған ереже бойынша зерттелуші тек зейін қойған суреттерді
есіне түсіре алады. Есте сақтау үшін суреттердің түсі, түрі немесе сөз
ешқандай әсер берген жоқ.
Зейін және ойлау. Ішкі талдау үшін ойлау қызметі ұзақ мерзімді есте
сақтаумен байланысты. Ойлау ментальды зейін процесімен тығыз байланысты,
ақыл-ой әрекетінің бағдарламасын орындауын ішкі бақылау қызметі арқылы
қадағалап отырады.
Зейіннің психологиялық теориясы. Когнитивті психологияда зейіннің әр
түрлі теориясы бар. Зейіннің құрылымдық функциялар теориясына назар
аударатын болсақ, зейін ақпаратты өңдейтін тазартқыш тәріздес ол сенсорлы
жүйеге ақпараттар ағымы шектеу арқылы қорғайды. Теорияға сәйкес
семантикалық ақпараттарды өңдеу ырықты зейін арқылы жүреді.
Кеш өңдеу теориясында маңызды семантикалық ақпаратты өңдеу автоматты
түрде орындалады. Мотивацияның төмен болуынан зейіннің аз көлемімен ғана
жұмыс істелінеді. Әртүрлі қызмет саласы әр түрлі зейін көлемін қажетсінеді.
Қазіргі кезеңдегі теорияда сенсорлы нышандарды интеграциялауда және
белгілуде зейіннің таңдамалылығы жайлы теория ең жағымды. Бұл теория
нейрофизиологиялық моделге сүйенеді. Осы нышандарға сүйене отырып бейнелі
көру құрылымы қалыптасады.
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну арқылы ең танымал деген ойларды
талдай келе зейін тұжырымдамасымен теориясын қосып бірнеше топтарға бөлді.
1. Зейін қозғалушы бейімделудің нәтижесі ретінде. Мұнда адамдар ырықты
түрде өз зейінін бір заттан екіншісіне ауыстыра алса онда зейін
бұлшықеттердің қозғалысынсыз іске асыру мүмкін емес.
2. Зейін сана сезімнің көлемінің шектеулі болуының нәтижесі ретінде.
Сана сезімнің көлемі деген мағынаны тарқатпас бұрын И. Герберт және У.
Гамильтанның ойынша қарқындысы аз болжамды ығыстырып тастай алады.
3. Зейін эмоция нәтижесі ретінде. Бұл теория англиядағы психологтар
ассоциация мүшелері арасында көптеген жақтастарын тапты. Мұнда жағдайдың
эмоционалділігі зейінге әсер етеді дегеннанымға негізделген болатын. Мысалы
Дж. Миляның мына ойы көпшілікке мэлім ол Жағымды әсердің болуы ол оған
деген аса зейін қою идеясымен тура деген.
4. Зейін аперцепцияның нәтижесі. Индивидтің өмірлік тәжірибесінің
нәтижесі.
5. Зейін жанның ерекше белсенді қабілеті тәріздес.
6. Зейін жүйке тітіркенулерінің қозғышы ретінде осы болжамға сүйенсек
зейін орталық жүйке жүйесін қоздырулардың ұлғаюымен байланысты.
7. Жүйкенің әлсірсу теориясы. Зейіннің негізгі фактілерін түсіндіру
арқылы физиологияның жүйке процесі келесі физиологиялық процесті тоқтатып
тұрады немесе басып тастайды, осы арқылы сана сезімнің шоғырландыруы пайда
болады.
Зейін теориясының ішіндегі кеңінен таңымал Т. Рибо теориясы онда эмоция
мен оны тудыратын фактілермен тығыз байланысты. Әсіресе эмрция мен ырықты
зейінмен байланысты екенін айтты. Рибоның ойынша зейіннің шоғырлануы
эмоциялық жағдайлармен тығыз байланысты деген.
Рибоның ойынша зейін ағзаның физиологиялық және физикалық жағдайының
өзгеруімен байланысып отырады. Бұл физиология тілімен айтқанда зейін
өзіндік жағдайлары демалу, қозғалу және ырықты немесе ырықсыз реакцияларға
қатысты.
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе түспейтін
теориялары бар. Мысалы Д.Н. Узнадзенің ойынша зейін мақсат қойғыштықпен
тығыз байланысты деп есептеген оның ойынша ішкі орнатулар зейіннің жағдайы
деп ойлаған.
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де ұсынған. Оның
тұжырымдамасы төмендегідей:
1. Зейін бағдарлы-зерттеу әрекетінің және психологиялық әрекеттен
құралған сәттердің бірі.
2. Зейіннің негізгі қызметі психолгиялық образдардың, әрекетердің
мазмұнын бақылау. Әр адамның іс-әрекетінде бағдарлау, орныдау және бақылау
бөлімдері бар. Аталғанның соңғысы зейін деп танылған.
3. Әрекетке қарағанда бақылау әрекеті немесе зейіннің арнайы
нәтижелілігіне бағытталған.
4. Әрекет ақыл-ойға байланысты емес сонымен әрекет әрекетке тек ақыл-
ойдікі ғана емес сонымен қатар қысқартылған жағдайда ғана зейіннің тәуелсіз
әрекет ретінде байқалады.
5. Егер зейінді психикалық бақылау әрекеті ретінде қарастыратын болсақ,
онда барлық зейіннің әрекеттері мейлі олар ырықты немесе ырықсыз болсын
оларды жаңа ақыл-ой әрекетінің қалыптасу нәтижесі болып табылады.
6. Ырықты зейін алдын ала бағдарлама бойынша орындалатын зейіннің
бақылау түрі.
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі.
Психологияда зейін адамның психикалық әрекетінің шоғырлануы және бағыты
ретінде анықталған. Зейіннің өзіндік жеке мазмұны жоқ және ол адамның іс-
әрекетінің белсенділігімен байланысты. Көрудің бұзылуында белсенділіктің
төмендеуі байқалады, себебі, көру анализаторлары арқылы қабылдау мүмкін
емес. Балада көру арқылы әсерлердің болмауы сыртқы әрекет стимулдарының
деңгейін төмендетеді, бұл сыртқы ортамен байланысын бңсеңдетеді. Шет елдің
бір қатар тифлопсихологтары (H. Schauerte, J. Zeuten, J. Hatwell, Ann-Mary
Sandeers) соқыр балалардың ерте даму кезеңінде жалпы белсенділіктің
бәсеңдегенін және қимыл-қозғалыстың азаятындығы жайлы атап өткен. Бұл іс-
әрекетті бағдарлы-іздестіруде де байқалады. Сыртқы әсерлердің шектеулі
болуынан олар өзіндік Меніне үлкен көңіл аударады, жақсы көретін
адамдармен салыстырғанда нашар көретін адамдардың арасында интроверт
адамдар басымкеледі және олар өздеріне жақсы таныс шағын топпен ғана қарым-
қатынас жасайды.
Барлық зейінді атап өтсек, белсендісі ретінде (ырықты және ырықсыз),
бағыттылқ (ішкі және сыртқы), оның кеңдігі (көлемі, таралуы), ауысуы (қиын,
оңай), қарқынды, шоғырланған (жоғары, төмен), тұрақтылығы (тұрақты немесе
тұрақсыз) көрудің бұзылуынан өзгеріске ұшырайды, бірақ жоғары дамуларға
қабілетті, қалыпты адамдардың даму деңгейіне жете алады, кейде тіпті
олардан асып түседі.
Сыртқы әсерлердің азаюы зейіннің сапасының қалыптасуына кері әсерін
тигізеді. Қабылдау процесі төмендейді. Көруі бұзылған сезім мүшелері сипап
сезу арқылы қабылдай бастайды, ол зейіннің ауысу жылдамдығына да
байланысты; бейнелерді толық көре алмау, зейіннің көлемі мен тұрақтылығын
төмендетеді. Іс-әрекеттің әр түрлілігіне және оны табысты аяқтауына
байланысты зейіннің әр түрлі қасиеттерін дамыту қажет. Тура осылай оқу
процесінде тапсырмаға зейінін шоғырландыру арқылы ырықты зейінін дамыту
маңызды.
Соқыр мен нашар көрушілерге көрудің жетіспеушілігінің ақпараттарды
белсенді түрде қолдану мен ауыстыру қажет, барлық қалған сезім мүшелерін
қолдану, бір рецептор түрінен толық бейнелі ақпарат алу қиын, сол себептен
де еңбек және дэл бағдарлай алу әрекетінің төмендеуіне алып келеді.
Сол себептен де мұндай категориядағы адамдарда да, қалыпты көру
мүмкіндігіне ие адамдарда да зейіннің дамуы ерік жігерді, интеллектуалды
және эмоционалдық қасиеттер белсенді іс-әрекетте зейін дамиды.
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуы ми
қалыптасуының жалпы заңдылығына ортақ.
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр болса онда
заттың бейнесін және қоршаған ортаның шынайылығын қабылдауы қиын немесе
тіптен мүмкін емес.
Зейін соқыр адамдардың психикалық: қызметтің бір жағы сияқты және нашар
көретін балалар және ересектер жайлы аз зерттеген. Барлығы тифлопсихологтар
және тифлопедагогтар көру кемістігінің салдарын түзетуде зейіннің
маңыздылығы жоғары екендігін атап өткен.
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
және бұл қоршаған ортаға деген енжарлықты байқатады.
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығынан
зейіннің тұрақтылығы төмендейді. Соқыр адамдардың есту тітіркендіргіштері
арқылы ұзақ уақыт тыңдау жалығуға әкеп соғады., сонымен қатар зейіннің
шашырауын туғызады.
К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус, Ф. Цех атты тифлопсихолгтардың
айтуынша соқыр адамдарда танымдық сезімтал аймақтардың қысымы зейінге кері
әсер береді, сонымен бірге, ол көруі қалыпты адамдарда да болуы мүмкін
деген.
Мұндай психикалық қызметтер жағдайлар ырықты зейінмен оның жоғарғы
түрімен байланысты.
Баланың зейіні қалыпты көру жағдайда қандай болмасын іс-әрекет түрінде
болмысын-байқау, тыңдау, ойлану- ым-ишараны білдіру, үлкендердің ым-
ишарасына еліктеу арқылы арнайы ойын рөлін ойнайды.
Соқыр балаларда көру арқылы әсем қимыл-қозғалыстар, бет әлпеттің, ым-
ишарасын қабылдау мүмкін емес. Сол себептенде оларда еліктеуге деген
мұқтаждық жоқ. Сонымен қатар соқыр балаларда қозғалыс аймағы бір қатар
спецификалық ерекшеліктері бар. Оларда қозғалыс шектеулі, жеке қозғалыстар
өте жоғарғы абайлықпен, элсіздікпен, ақырын ғана жэй жүзеге асады. Дене
құрлысы біршама бүгінкі, сенімсіз қозғалыстармен әрең жүреді. Соқыр
адамдарда сонымен қатар маторлы қозғалыс жеткіліксіз.
Соқыр адамдардың бет әлпеттеріндегі бұлшықеттердің ырықты қозғалысының
ерекшелігі байқалған.
Соқырлармен қалыпты көретін адамдардың өсу графикасын жасағанда бұлшық
еттерінің жұмыс істей алу қабілеті тексерілгенде соқыр балаларда бұлшық
еттерінің күші мен жұмыс істеу қабілеті төмендігі анықталады. Көру арқылы
бақылап отыратын қозғалыстарды соқырлар өте нашар орындайтындықтары
байқалғын. Маторлды қозғалыстың жетіспеушілігі адам қай жастан бастап соқыр
екендігіне де байланысты. Тума соқырларда ол өте жылдам байқалады.
Соқыр адамдарда зейінді аударуға арналған бет-әлпет қозғалыстары:
қабақты түйю, маңдайды жиыру, қас-қабақ, арнайы бір позада тұру, обьектке
бұрылу және т.б. оларда жоқ немесе өте әлсіз байқалады.
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым-ишараға
зейін қойып отырған адамның қимыл-қозғалысын үйретуге көптеген күш
жұмсалған бірақ барлығы осы уақытқа дейін олардың бәрі сәтсіздікпен
аяқталады.
Көрудің кемістігіндегі зейіннің ролі.
Зейін, жеке психикалық процесс емес, ішкі қабылдау, есте сақтау, ойлау
және басқа да процестердің сана-сезім бір обьектке бағытталатынына
байланысты. Зейіннің таңдамалы бағыты еркеше құндылыққа ие зейіннің қандай
да, бір обьектке бағытталуы оның түрленуіне әкеп соғады. Осылайша қабылдау
бақылауға айналады, кездейсоқ ой ағымы-ойлануға, бейнелер мен ойды ырықсыз
қайта жаңғырту-еске түсіру процесімен алмасады және т.б. Осылайша
психикалық әрекетке зейіннің таңдамалылық бағытын береді. Л.С. Рубенштейн
айтуынша әсерлерді, ойларды әрекетті қабылдаудың психикалық
сенсибилизациясы тиімділік береді деген.
Көру қызметінің әлсіреуі немесе бұзылуында соқырларда сыртқы ортаны
көруі арқылы қабылдауы қиындай түседі, нәтижесінде сезу сезім мүшелерінен
көптеген белгілер ағымы адамға заттың қасиеті мен маңыздылығы жайлы ақпарат
беріледі. Мұндай белсенділікте зейіннің оөлі маңызды бола түседі. Соқыр
балалардың психикалық әрекеті ретінде зейін эліде кең көлемде зерттелмеген.
Бірақ көру кемістігіннің маңыздылығы жайлы тифлопсихологтармен педагогтар
айтып өткен.
XIX ғасырдың басында XX ғасырда тифлопсихологияда соқырлық зейіннің
барлық қасиеттері автоматты түрде-жағымды өзгерістерэкеледі деген ой
кеңінен тараған. К. Штумпф көру зақымдық әкеледі деп жазған. Көру арқылы
қабылдау бір уақытта көп көлемдегі қабылдаулар әкеледі осыған орай сана
сезімді шатастырып, бір обьекттен екіншісіне көшіп қай жерде тоқтап ойын
шоғырландыру керектігін білмейді.
Зейіннің алғашқы түрі субьекттің іс-әрекетінен тәуелсіз дамитыны анық,
сонымен қатар зейіннің сапасы сыртқы қоздырғыштардың қарқындылығында
болады. Сол себептен де сыртқы әсерлердің азаюы көру сезімінің біртіндеп
немесе толық қысқаруымен түсіндіріледі және қабылдау зейіннің дамуына емес
қайта кері дамуына себеп болады. Сенсорлы бөліну жайлы тәжірибелер бойынша
сыртқы әсерлердің жылдам жоғалып кетуі сенсорына ұшырайды және зейіннің
тұрақтылығына, шоғырлануына және т.б. қасиеттеріне кері әсер етеді.
Соқыр балаларда зейінділіктің өте төмен деңгейі байқалады. Сонымен
қатар сытқы қоздырғыштардың төмендігі соқыр балалардың есту зейінділігі
шаршағыш келеді.
Зейіннің нәтижелі дамуы үшін соқырларда анық рельефті қабылдауының көп
жақты қасиеттерін және нышандарының сигналдары бірінші орынға шығады.
Көру кемістігі бар балалар танымдық және еңбек әрекетіндегі
қиыншылықтарын сезінеді. Осының арқасында зейін кейбір операцияларға
зейінділік артады. Согл себептен де зейін әр іс-әрекетке деген бақылауы
артады. Көруінде кемістігі бар балаларда зейіннің рөлінің жоғарлауы тек
адам іс-әрекетті жоғары белсенділігімен орындаса ғана. Тек осындай жағдайда
қабілет ырықты түрде сана сезімге бағытталуы толық және жартылай соқырлықта
адекватты бейнеленуш мүмкіндік береді.
Соқырлардың зейінінің ерекшелігі
Байқап, тыңдап, ойланып және есте түсіру арқылы адам зейін жағдайын
бет, дене қимыл арқылы ым-ишара, дене қозғалысы арқылы береді. Көрікті
қимыл-қозғалыстар көру арқылы қабылдаумен және еліктеу іс-әрекеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz