1918-1939 жылдарындаѓы Ұлыбритания
1. Англия үшін бірінші дүние жүзілік соғыстың нәтижелері мен салдары.
2. Ллойд Джорждың ішкі жєне сыртқы саясаты.
3. Бірінші лейбористік үкіметтіњ құрылуы.
4. Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың Англия мен Британ империясына әсері.
5. Ұлттық үкіметтің құрылуы, оның ішкі және сыртқы саясаты
2. Ллойд Джорждың ішкі жєне сыртқы саясаты.
3. Бірінші лейбористік үкіметтіњ құрылуы.
4. Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың Англия мен Британ империясына әсері.
5. Ұлттық үкіметтің құрылуы, оның ішкі және сыртқы саясаты
Европаның солтұстiк-батысында Британ аралдарында орналасқан мемлекет. Территориясы - 244,1 мың. шаршы шақырым. Ұлыбританиябақылауына 6 млн. халқы бар 14 отар және тәуелдi территориялар жатады. Соның iшiнде Европада Гибралтар, Оңтұстiк Америкада Фолкленд, Бермуд, Ангилья, Кайкос сияқты тағы басқа аралдар бар. Астанасы - Лондон. Iрi қалалары Бирмингем, Лидс, Глазго. Ұлыбританияәкiмшiлiк-территориялық 4 тарихи-географиялық облыстарға бөлiнген: Англия, Уэльс, Солтұстiк Ирландия, Шотландия. Ресми тiлi - ағылшын. Дiнi - англикандық. Ақшасы - фунт стерлинг. Ұлттық мерекесi - королеваның туған күнi. Ұлыбритания- парламенттiк монархиялы мемлекет.
Ұлыбритания Антанта блогының жетекшi державасы ретiнде Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстағы жеңiс нәтижесiнде өзiнiң көптеген мақсатына жеттi. Оның басты бәсекелесi Германия талқандалды. Англия репарацияның көп бөлiгiн және Германияның бұрынғы отар иелiктерiнен мол үлес алды. Ағылшын отаршылдарының Африка мен Таяу Шығыста позициясы нығая тұстi.
Алайда жеңiс Англияға оңайға тұскен жоқ. 750 мың адамы өлдi, 1,7 млн. жараланды. Англия ұлттық байлығының үштен бiр бөлiгiнен айырылды. 40% сауда флоты қирады. өнеркәсіп өнiмiн өндiру 20%-ке құлады. Тұрғын үй құрылысы толық тоқтады. Сыртқы сауда жағдайы күрт нашарлады. Оның себебi Англияның сырттан шикiзат пен азық-түлiк тасымалдауы болып табылады, өйткенi соғыс кезiнде оларды жеткiзу қиын едi. Әсiресе соғыс британ финансына қатты зардабын тигiздi. Англия соғысқа 10 млрд. фунт стерлингтен астам жұмсады. Соғыс шығынын еңбекшiлердiң мойнына артқан британ басқарушы тобы салықты 6 есе өсiрдi. Сонда да салықтан тұскен қаржы соғыс шығынының үштен бiрiн ғана жапты. Қалғаны iшкi-сыртқы соғыс заемдарынан тұстi. Бұлмемлекет қарызының орасан зор өсiп кетуiне әкеп соқтырды. Англияның iшкi қарызы 10 есе: 1913 жылы 645 млн. ф.ст. болса, 1919 жылы ол 6,6 млрд. ф.ст. өстi. Соғыстың соңына қарай сыртқы қарыз 1150 млн. ф.ст. жеттi, оның 850 ф.ст. АҚШ-тың үлесiне келетiн едi. Бұрын Англия АҚШ банкiлерiне кредитор болса, ендi қарыз алушыға айналды. ХIХ-ХХ ғасырдың барысында ағылшын капитализмi өнеркәсiп монополиясын жоғалтса, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде финанстық ±стемдiгiнен айырыла бастады.
Британ отарлық империясының да дағдарысы бiлiнiп, өсе тұстi. Соғыс жағдайында империяның сауда-экономикалық байланысының босаңсуы Англияның доминиондары мен отарларында өнеркәсiп өндiрiсiнiң кеңеюiне әкелiп соқты, бұлжергiлiктi буржуазия позициясын нығайтты және жұмысшылардың санын өсiрдi. Қазан революциясының әсерiмен Ирландия, Үндiстан, Египет және басқа ағылшын иелiктерiнде ұлт-азаттық қозғалыс кең етек жайды.
Соғыстан кейiн пайда болған дағдарыстық тенденциялар Англия басқарушы тобын консервативтiк позицияда бiрiктiрдi. Британ капиталистерiнiң ықпалды тобы соғысқа дейiнгi капиталистiк тәртiптердi қалпына келтiруге тырысты. Алайда дүниежүзiндегi iрi революциялық өзгерiстер жағдайында олар либералдық-буржуазиялық реформизм саясатынан толық бас тарта алмайтын едi. Қазан революциясынан соң, ағылшын үкiметi Кеңестiк Ресейге қарсы қарулы интервенция ±йымдастырды және отарлардағы ±лт-азаттық қозғалысты тұншықтыра бастады. Ресей пролетариатының революциялық үлгiсiнен қорыққан, Англияда большевизм тарауынан сескенген басқарушы топ өзiнiң халық арасында ықпалын сақтап қалуға жанталасып, соғыстан кейiн терең реформалар жасау кампаниясын бастады. Ол үшiн ерекше қайта құру министрлiгi құрылды. Сонымен бiрге экономикаға мемлекеттiк бақылауды жою механизмiнiң жоспары жасалды.
Лейбористiк және кәсiподақ лидерлерi күрделi жағдайда әрекет еттi. Олар өздерiнiң уысынан жұмысшы қозғалысын шығармауға жанталасты. Сондықтан олар антикеңестiк интервенцияны айыптады, әдiлеттiк, бейбiтшiлiк орнату талабын және жұмысшы бақылауы мен национализациялау жүргiзудi қолдады. Соған қарамастан олар соғыс кезiнде буржуазиялық саяси және мемлекеттiк механизмде қолы жеткен орындарынан айырылғысы келмедi. Реформистер лейбористiк партияның бағдарламасы мен уставын дайындау барысында осы екi мiндеттi шешуге тырысты.
ХIХ-ХХғ.ғ. барысында пайда болған ағылшын еңбекшiлерiнiң саяси партиясының 1918 жылға дейiн бағдарламалық құжаттары болмады. Жұмысшы қозғалысының өрлеуi және соғыстың аяқталуға таянғандығы лейборист басшыларын өздерi басқарған ±йымның перспективаларын анықтауға мүжбұр еттi. 1918 жылы ақпанда қабылданған лейбористiк партияның уставы Үжымдық және жеке мүше болуды енгiздi. Бұлпартияға бұрын либералдарды қолдаған буржуазиялық-радикалдық топтар өкiлдерiнiң ағылуына ықпал еттi де, лейборизмнiң оң қанатын нығайтты.
Ұлыбритания Антанта блогының жетекшi державасы ретiнде Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстағы жеңiс нәтижесiнде өзiнiң көптеген мақсатына жеттi. Оның басты бәсекелесi Германия талқандалды. Англия репарацияның көп бөлiгiн және Германияның бұрынғы отар иелiктерiнен мол үлес алды. Ағылшын отаршылдарының Африка мен Таяу Шығыста позициясы нығая тұстi.
Алайда жеңiс Англияға оңайға тұскен жоқ. 750 мың адамы өлдi, 1,7 млн. жараланды. Англия ұлттық байлығының үштен бiр бөлiгiнен айырылды. 40% сауда флоты қирады. өнеркәсіп өнiмiн өндiру 20%-ке құлады. Тұрғын үй құрылысы толық тоқтады. Сыртқы сауда жағдайы күрт нашарлады. Оның себебi Англияның сырттан шикiзат пен азық-түлiк тасымалдауы болып табылады, өйткенi соғыс кезiнде оларды жеткiзу қиын едi. Әсiресе соғыс британ финансына қатты зардабын тигiздi. Англия соғысқа 10 млрд. фунт стерлингтен астам жұмсады. Соғыс шығынын еңбекшiлердiң мойнына артқан британ басқарушы тобы салықты 6 есе өсiрдi. Сонда да салықтан тұскен қаржы соғыс шығынының үштен бiрiн ғана жапты. Қалғаны iшкi-сыртқы соғыс заемдарынан тұстi. Бұлмемлекет қарызының орасан зор өсiп кетуiне әкеп соқтырды. Англияның iшкi қарызы 10 есе: 1913 жылы 645 млн. ф.ст. болса, 1919 жылы ол 6,6 млрд. ф.ст. өстi. Соғыстың соңына қарай сыртқы қарыз 1150 млн. ф.ст. жеттi, оның 850 ф.ст. АҚШ-тың үлесiне келетiн едi. Бұрын Англия АҚШ банкiлерiне кредитор болса, ендi қарыз алушыға айналды. ХIХ-ХХ ғасырдың барысында ағылшын капитализмi өнеркәсiп монополиясын жоғалтса, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде финанстық ±стемдiгiнен айырыла бастады.
Британ отарлық империясының да дағдарысы бiлiнiп, өсе тұстi. Соғыс жағдайында империяның сауда-экономикалық байланысының босаңсуы Англияның доминиондары мен отарларында өнеркәсiп өндiрiсiнiң кеңеюiне әкелiп соқты, бұлжергiлiктi буржуазия позициясын нығайтты және жұмысшылардың санын өсiрдi. Қазан революциясының әсерiмен Ирландия, Үндiстан, Египет және басқа ағылшын иелiктерiнде ұлт-азаттық қозғалыс кең етек жайды.
Соғыстан кейiн пайда болған дағдарыстық тенденциялар Англия басқарушы тобын консервативтiк позицияда бiрiктiрдi. Британ капиталистерiнiң ықпалды тобы соғысқа дейiнгi капиталистiк тәртiптердi қалпына келтiруге тырысты. Алайда дүниежүзiндегi iрi революциялық өзгерiстер жағдайында олар либералдық-буржуазиялық реформизм саясатынан толық бас тарта алмайтын едi. Қазан революциясынан соң, ағылшын үкiметi Кеңестiк Ресейге қарсы қарулы интервенция ±йымдастырды және отарлардағы ±лт-азаттық қозғалысты тұншықтыра бастады. Ресей пролетариатының революциялық үлгiсiнен қорыққан, Англияда большевизм тарауынан сескенген басқарушы топ өзiнiң халық арасында ықпалын сақтап қалуға жанталасып, соғыстан кейiн терең реформалар жасау кампаниясын бастады. Ол үшiн ерекше қайта құру министрлiгi құрылды. Сонымен бiрге экономикаға мемлекеттiк бақылауды жою механизмiнiң жоспары жасалды.
Лейбористiк және кәсiподақ лидерлерi күрделi жағдайда әрекет еттi. Олар өздерiнiң уысынан жұмысшы қозғалысын шығармауға жанталасты. Сондықтан олар антикеңестiк интервенцияны айыптады, әдiлеттiк, бейбiтшiлiк орнату талабын және жұмысшы бақылауы мен национализациялау жүргiзудi қолдады. Соған қарамастан олар соғыс кезiнде буржуазиялық саяси және мемлекеттiк механизмде қолы жеткен орындарынан айырылғысы келмедi. Реформистер лейбористiк партияның бағдарламасы мен уставын дайындау барысында осы екi мiндеттi шешуге тырысты.
ХIХ-ХХғ.ғ. барысында пайда болған ағылшын еңбекшiлерiнiң саяси партиясының 1918 жылға дейiн бағдарламалық құжаттары болмады. Жұмысшы қозғалысының өрлеуi және соғыстың аяқталуға таянғандығы лейборист басшыларын өздерi басқарған ±йымның перспективаларын анықтауға мүжбұр еттi. 1918 жылы ақпанда қабылданған лейбористiк партияның уставы Үжымдық және жеке мүше болуды енгiздi. Бұлпартияға бұрын либералдарды қолдаған буржуазиялық-радикалдық топтар өкiлдерiнiң ағылуына ықпал еттi де, лейборизмнiң оң қанатын нығайтты.
1. Виноградов К.Б. Дэвид Ллойд Джордж.- М., 1979
2. Трухановский В.Г. Новейшая история Англии.- М., 1958
3. Херасков Англия до и во время войны.- Пг., 1923
4. Чикваидзе А.Д. Английский кабинет накануне второй мировой войны.- Тбилиси, 1976
2. Трухановский В.Г. Новейшая история Англии.- М., 1958
3. Херасков Англия до и во время войны.- Пг., 1923
4. Чикваидзе А.Д. Английский кабинет накануне второй мировой войны.- Тбилиси, 1976
Тақырып 7: 1918-1939 жылдарындаѓы лыбритания
Жоспары:
1. Англия %.шін бірінші д%.ние ж%.зілік соѓыстыњ нєтижелері мен салдары.
2. Ллойд Джорждыњ ішкі жєне сыртќы саясаты.
3. Бірінші лейбористік %.кіметтіњ ќ+-рылуы.
4. Д%.ниеж%.зілік экономикалыќ даѓдарыстыњ Англия мен Британ империясына єсері.
5. "лттыќ %.кіметтіњ" ќ+-рылуы, оныњ ішкі жєне сыртќы саясаты
1. Аѓылшын капитализмініњ д%.ниеж%.зілік рынокта uз позициясын саќтап ќалу %.шін к%.ресі.
Лекцияның мақсаты: Ұлыбританияның бірінші дүниежүзілік соғыс нәтижесіндегі экономикалық жағдай мен консерваторлар мен лейбористер арасындағы бақталастықты қарастыру және әлемдік базарда өз ұстанымын сақтап қалу күресін зерттеу.
Лекцияның мазмұны: Европаның солтұстiк-батысында Британ аралдарында орналасқан мемлекет. Территориясы - 244,1 мың. шаршы шақырым. Ұлыбританиябақылауына 6 млн. халқы бар 14 отар және тәуелдi территориялар жатады. Соның iшiнде Европада Гибралтар, Оңтұстiк Америкада Фолкленд, Бермуд, Ангилья, Кайкос сияқты тағы басқа аралдар бар. Астанасы - Лондон. Iрi қалалары Бирмингем, Лидс, Глазго. Ұлыбританияәкiмшiлiк-территориялық 4 тарихи-географиялық облыстарға бөлiнген: Англия, Уэльс, Солтұстiк Ирландия, Шотландия. Ресми тiлi - ағылшын. Дiнi - англикандық. Ақшасы - фунт стерлинг. Ұлттық мерекесi - королеваның туған күнi. Ұлыбритания- парламенттiк монархиялы мемлекет.
Ұлыбритания Антанта блогының жетекшi державасы ретiнде Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстағы жеңiс нәтижесiнде өзiнiң көптеген мақсатына жеттi. Оның басты бәсекелесi Германия талқандалды. Англия репарацияның көп бөлiгiн және Германияның бұрынғы отар иелiктерiнен мол үлес алды. Ағылшын отаршылдарының Африка мен Таяу Шығыста позициясы нығая тұстi.
Алайда жеңiс Англияға оңайға тұскен жоқ. 750 мың адамы өлдi, 1,7 млн. жараланды. Англия ұлттық байлығының үштен бiр бөлiгiнен айырылды. 40% сауда флоты қирады. өнеркәсіп өнiмiн өндiру 20%-ке құлады. Тұрғын үй құрылысы толық тоқтады. Сыртқы сауда жағдайы күрт нашарлады. Оның себебi Англияның сырттан шикiзат пен азық-түлiк тасымалдауы болып табылады, өйткенi соғыс кезiнде оларды жеткiзу қиын едi. Әсiресе соғыс британ финансына қатты зардабын тигiздi. Англия соғысқа 10 млрд. фунт стерлингтен астам жұмсады. Соғыс шығынын еңбекшiлердiң мойнына артқан британ басқарушы тобы салықты 6 есе өсiрдi. Сонда да салықтан тұскен қаржы соғыс шығынының үштен бiрiн ғана жапты. Қалғаны iшкi-сыртқы соғыс заемдарынан тұстi. Бұлмемлекет қарызының орасан зор өсiп кетуiне әкеп соқтырды. Англияның iшкi қарызы 10 есе: 1913 жылы 645 млн. ф.ст. болса, 1919 жылы ол 6,6 млрд. ф.ст. өстi. Соғыстың соңына қарай сыртқы қарыз 1150 млн. ф.ст. жеттi, оның 850 ф.ст. АҚШ-тың үлесiне келетiн едi. Бұрын Англия АҚШ банкiлерiне кредитор болса, ендi қарыз алушыға айналды. ХIХ-ХХ ғасырдың барысында ағылшын капитализмi өнеркәсiп монополиясын жоғалтса, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде финанстық +-стемдiгiнен айырыла бастады.
Британ отарлық империясының да дағдарысы бiлiнiп, өсе тұстi. Соғыс жағдайында империяның сауда-экономикалық байланысының босаңсуы Англияның доминиондары мен отарларында өнеркәсiп өндiрiсiнiң кеңеюiне әкелiп соқты, бұлжергiлiктi буржуазия позициясын нығайтты және жұмысшылардың санын өсiрдi. Қазан революциясының әсерiмен Ирландия, Үндiстан, Египет және басқа ағылшын иелiктерiнде ұлт-азаттық қозғалыс кең етек жайды.
Соғыстан кейiн пайда болған дағдарыстық тенденциялар Англия басқарушы тобын консервативтiк позицияда бiрiктiрдi. Британ капиталистерiнiң ықпалды тобы соғысқа дейiнгi капиталистiк тәртiптердi қалпына келтiруге тырысты. Алайда дүниежүзiндегi iрi революциялық өзгерiстер жағдайында олар либералдық-буржуазиялық реформизм саясатынан толық бас тарта алмайтын едi. Қазан революциясынан соң, ағылшын үкiметi Кеңестiк Ресейге қарсы қарулы интервенция +-йымдастырды және отарлардағы +-лт-азаттық қозғалысты тұншықтыра бастады. Ресей пролетариатының революциялық үлгiсiнен қорыққан, Англияда большевизм тарауынан сескенген басқарушы топ өзiнiң халық арасында ықпалын сақтап қалуға жанталасып, соғыстан кейiн терең реформалар жасау кампаниясын бастады. Ол үшiн ерекше қайта құру министрлiгi құрылды. Сонымен бiрге экономикаға мемлекеттiк бақылауды жою механизмiнiң жоспары жасалды.
Лейбористiк және кәсiподақ лидерлерi күрделi жағдайда әрекет еттi. Олар өздерiнiң уысынан жұмысшы қозғалысын шығармауға жанталасты. Сондықтан олар антикеңестiк интервенцияны айыптады, әдiлеттiк, бейбiтшiлiк орнату талабын және жұмысшы бақылауы мен национализациялау жүргiзудi қолдады. Соған қарамастан олар соғыс кезiнде буржуазиялық саяси және мемлекеттiк механизмде қолы жеткен орындарынан айырылғысы келмедi. Реформистер лейбористiк партияның бағдарламасы мен уставын дайындау барысында осы екi мiндеттi шешуге тырысты.
ХIХ-ХХғ.ғ. барысында пайда болған ағылшын еңбекшiлерiнiң саяси партиясының 1918 жылға дейiн бағдарламалық құжаттары болмады. Жұмысшы қозғалысының өрлеуi және соғыстың аяқталуға таянғандығы лейборист басшыларын өздерi басқарған +-йымның перспективаларын анықтауға мүжбұр еттi. 1918 жылы ақпанда қабылданған лейбористiк партияның уставы Үжымдық және жеке мүше болуды енгiздi. Бұлпартияға бұрын либералдарды қолдаған буржуазиялық-радикалдық топтар өкiлдерiнiң ағылуына ықпал еттi де, лейборизмнiң оң қанатын нығайтты.
Британ пролетариатының жалпы тiлегiн айқындайтын сол қанаттың маңызды жеңiсi уставқа оның негiзгi мақсатының бiрi ретiнде өндiрiс құрал-жабдықтарына қоғамдық меншiк пен өнеркәсiптiң әрбiр саласы мен қызмет көрсетудiң әр тұрiне халықтық бақылау мен басқарудың ең озық системасын енгiзуi болып табылады. (Устав "партияның мақсаттары" 4 бап.). Ағылшын капиталистерiн жеңiп алған саяси билiктен тыс өндiрiс құралдарын ортақтандыру және пролетариат диктатурасын орнату мiндеттерiн қойылуы қатты мазасыздандырды. Реформистiк лидерлер уставтың "қауiптi" 4-шi бабын жеңiлдетуге асықты. Сол жылы жазда мақұлданған "Еңбек және жаңа әлеуметтiк тәртiп" бағдарламасына лейбористер өндiрiс құралдарының ортақтандырудың орнына жердi және өнеркәсiптiң кейбiр салаларын нацианолизациялауды көздеген өдерiнiң соғыстан кейiнгi "реконструкциялау" вариантын ұсынды. Тиiмдi жұмысшы бақылауының орнына "демократиялық бақылау" деген айқындалды. Шын мәнiнде бұлбағдарлама социал-реформистiк, оның авторы С.Веббаның фабиандық идеясы едi. Ол шаруашылықтың мемлекеттiк-монополистiк базасында британ капитализмiн модернизациялаудың кеңейтiлген жоспары болатын. Дегенмен лейбористiк партия бағдарламасында жұмысшылардың әлеуметтiк заңдылықты кеңейту және елдiң саяси өмiрiн демократизациялау талаптары көрсетiлген.
Англияда саяси күштердiң өзгергенiн 1918 жылдың соңында өткен парламенттiк сайлау көрсеттi. Халықтың арасында таянышын жоғалтқысы келмеген лейбористер үкiмет коалициясын тастап сайлауға дербес қатысты. Алайда консерваторлар мен либералдар коалициясы - премьер-министр Д.Ллойд Джордж жақтастары -тараған жоқ. Соғыстың соңына қарай буржуазия консервативтiк партияның маңайына топтасқанмен, елдегi жағдай буржуазиялық реформизм методтарын қолдануды, консерваторлардың әлеуметтiк жеңiлдiктер мен демогогия жолына тұсуге мәжбұр еттi. Бұлжолда коалициялық либералдардың лидерi Ллойд Джордж едi.
Сайлау қарсаңында Л.Джордж кампаниясы және коалицияның басқа кандидаттары шовенистiк көңiл-күй таратты, соғыстағы жеңiстi марапаттады. Онда үкiметтiң жұмысыздықпен күреске қатысқаны да сөз болды. 1918 жылы ақпанда қабылданған сайлау заңы бойынша сайлаушылардың саны 8 -ден 21 млн-ға өстi, тұңғыш рет жасы 30-дан асқан әйелдер сайлау құқына ие болды. Ллойд Джордж "Елдi оның батырларына сай етуге" уәде бердi. Атап айтқанда, тұрғын үй мәселесiн шешуге мемлекеттiк көмек және 14 жасқа дейiнгi балаларға мiндеттi тұрде мектеп бiлiмiн беру көзделдi.
Сайлау барысында консервативтiк-либералдық коалиция жеңдi. Ол қауымдар палатасындағы 707 орынның 484 депутаттық мандатын жеңiп алды, оның iшiнде 348 орын - консерваторлар, 136 - Ллойд Джорджтың коалициялық либералдары. Ллойд Джордж қайтадан үкiметтi басқарды, консерваторлар лорд Керзон мен Э.Бонар Лоу, либерал У.Черчилль жоғарғы қызметтерге ие болды. Сайлау Англияда екi партиялық жүйенiң дағдарысын бiлдiредi. Коалицияға кiрмейтiн либералдардың кейбiреулерi -- ХIХ ғасырдағы құдiреттi либералдық партияның тiкелей мұрагерлерi -- өдерiнiң лидерлерi Г. Асквиттiң басшылығымен тек 26 депутаттық мандат ала алды да ресми оппозициялық партия болудан қалды. Бұлрольдi сайлау барысында 2.5 млн. дауыс жинаған және қауымдар палатасында 60 орын иеленген лейбористiк партия алды.
Ллойд Джорджтың iшкi және отарлық саясаты.
Ллойд Джордж, Дэвид (1867-1945) Мұғалiм семьясында дүниеге келген. Юрист, кейiн саясаткер. uлыбританияның мемлекеттiк және саяси қайраткерi. Либерал. 1890 жылдан 1945 жылға дейiн Уэльстен парламент депутаты. 1916-1922 жылдары uлыбританияның премьер-министрi. Саяси және әлеуметтiк реформаларды жақтаушы. 1911 жылы қабылданған +-лттық сақтандыру туралы заңның инициаторларының бiрi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аяқталысымен Англияның экономикасы аз уақыт жанданды. Ол iшкi рынокта тұтыну товарларына сұраныстың күрт артуымен және сыртқы сауда конъюктурасының кейбiр жақсаруынан туған едi. өнеркәсіптiң бейбiт кезеңге өтуi товарлар мен қызметтiң барлық тұрiне бағаны қауырт өсiрдi. 1920 жылдың сәуiрiне қарай баға 1913 жылғы деңгеймен салыстырғанда орта есеппен 2,5 есе өстi. Осыған сәйкес британ капиталистерiнiң табысы да өстi. Олар соғыс кезiндегi шектеулерден өздерiн толық азат етудi талап еттi.
Ллойд Джордж үкiметi кәсiпкерлердi барынша қолдады. Ол соғыс кезiнде құрылған барлық мемлекеттiк бақылау органдарын жойды. Осы мекемелердiң тарауымен Англияның капиталистiк шаруашылығын мемлекеттiк-монополистiк реттеудiң соғыстық механизмiн бейбiт кезеңге лайықтау аяқталды. Соғыс жылдарында мемлекеттiң реттеушiлiк қызметiнiң арқасында Англияда өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы мен монополиялануы күрт күшейiп, мемлекеттiң экономикаға араласуын кеңейтуiне жағдай туғызды. Мемлекеттiк соғыс заводтарының көпшiлiгiнiң жекеменшiкке сатылғанына қарамастан, 20-шы жылдардың басында олардың соғысқа дейiнгiден де төрт есе көбi мемлекет иелiгiнде қалып қойды. 1919 жылы заңмен бекiген фунт стерлингтiң алтын стандартынан бас тарту мемлекеттi қағаз ақша шығарудың басты бақылаушысына айналдырды. Темiр жолдарға бақылауды алып тастап, үкiмет 1921 жылы темiржолдар компаниясын төрт аймақтық топтарға бiрiктiрiп, оны iшiнара қайта қалпына келтiруге мәжбұр болды. Мемлекеттiң әлеуметтiк функциясы да кеңейдi. Ллойд Джордж үкiметi жұмыссыздарға, тұрғын үй құрылысына көмек, халыққа бiлiм беру системасын дамыту бағдарламасын жүзеге асыруға қатысты.
Орасан зор мемлекеттiк қарыз, мемлекеттiк бюджеттiң 40%-ке жуығы жыл сайын өсiмдi өтеуге ғана жұмсалатын, салықтың жоғары болуын сақтады. Бұлағылшын еңбекшiлерiнiң жағдайын төмендеттi. Олардың жағдайы экономикалық өрлеу кезеңiнде де нашарлай бердi. Өйткені бағаның өсуi жалақыдан жоғары болатын, соғыстан қайтқан 4 миллион әскерилер жұмыссыздардың санын өсiрдi, iрi буржуазияның өз капиталдарын елдiң iшiнде жұмсағысы келмеуi өнеркәсiп өндiрiсiн бейбiт өмiрге бейiмдеу қарқынын баяулатты. Сiрескен салықтармен басып тасталынған халықтың сұраныс қабiлетi өте төмен болды да соғыстан кейiнгi экономиканың өрлеуi ұзаққа созылмады. 1920 жылдың күзiнде-ақ соғыстан кейiнгi алғашқы экономикалық дағдарыс басталды. 1921 жылдың соңында дағдарыс тоқтады. Экономикада жандану байқалмады да 1922-1923 жылдары ағылшын экономикасында тоқырау байқалды.
Ллойд Джордж үкiметiнiң сыртқы саясатының түйiнi Англияның капиталистiк дүниеде лидер ролiн қалпына келтiруге Ұмтылушылық едi. Ол Кеңестiк Ресейдегi жұмысшылар мен шаруалардың өкiметiн құлатуды мақсат еттi. 1919 жылдың басында uлыбританияның басқарушы тобы АҚШ және Франция империалистерiмен бiрге Кеңес елiне қарсы соғыс интервенциясын +-йымдастырды. Қызыл әскердiң табыстары, Антанта әскерiндегi революциялық толқулар және капиталистiк елдердiң өз iшiнде орын алған Кеңестiк республикамен ынтымақтастық қозғалысының зор толқыны интервенттердi Ресейден өз әскерiн әкетуге мәжбұр еттi. 1919 жылдың соңында соғыс тұтқындары туралы, ал келесi жылдың басында - Ллойд Джордждың ұсынысымен Антантаның Жоғарғы кеңесi экономикалық блокаданы алып тастау жөнiнде шешiм қабылданған соң, - сауда мәселесi бойынша келiссөздер басталды. Алайда 1920 жылдың көктемiнде Кеңестiк Ресейге қарсы тағы да қарулы басып алу әрекетi жасалды, бұлжолы буржуазиялық-помещиктiк Польша әскерi пайдаланылды. Бұлжорық сәтсiз болған соң, ағылшын үкiметi Қызыл әскердiң Польшаға шабуылын тоқтатуды қатты талап еттi. Осыған қарсылық ретiнде британ жұмысшыларының зор ереуiлдерi болды да, үкiмет ойластырған соғыстық арандатушылығынан бас тартуға мәжбұр болды. Интервенцияның күйреуi кеңес-ағылшын келiссөздерiн қайта жалғастырып, олардың арасында 1921 жылы 16 наурызда сауда келiсiмiне қол қойылды. Англия Кеңестiк Ресейдi де-факто деп мойындады.
Париж бейбiт конференциясында британ дипломатиясы АҚШ-тан +-стем болып қана қоймай, өзiнiң француз одақтасын бiраз ысырды. Алайда Вашингтон конференциясында Англия ондай жағдайда болған жоқ. Соғыстан кейiнгi дүниенi реттеу нәтижесiнде Ұлыбританияхалықаралық қатынастар системасында мығым позиция сақтай алды. Британ доминиондары -Канада, Австралия және Оңтұстiк Африкан одағы - 1917 жылы империя конференциясында Британ империясының құрамында автономиялық мемлекет статусына қол жеткiздi. Олар 1923 жылы шетел мемлекеттерiмен дербес келiсiм жасау құқына ие болды. Отарларда өзiн-өзi басқаруға ұмтылушылық тенденциясы белең ала бердi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аяқталысымен отаршылдар ұлт-азаттық қозғалысты қарумен басуға кiрiстi. 1919 жылы сәуiрде Амритсар қаласында әскер бейбiт митингiге оқ атты. Британ өкiметiнiң репрессиясы жаппай сипатқа ие болды. Оған үндi халқы ағылшын мекемелерi мен товарларына бойкот жариялаумен, митингiлермен және демонстрациялармен жауап бердi. uлт-азаттық қозғалыс Индияда 1921 жылы шегiне жетсе де, басшылық болмаған соң басылып қалды.
1914 жылдан Египетте протекторат орнатқан ағылшын үкiметi қатты қиындықтарға кездестi. Елдiң тәуелсiздiгi үшiн күреске жұмысшылар мен шаруалармен қатар +-лттық буржуазия да шықты. 1919 жылы көктемде Египетте қарулы көтерiлiс бұрқ ете тұстi. Ағылшындар оны зорға басты. Онан кейiн ұйымдастырылған репрессия египет жұмысшыларының сағын сындыра алмады. 1921 жылы көтерiлiс қайтадан жанданды. Ағылшын үкiметi 1922 жылы желтоқсанда протекторатты алып тастап, Египеттi "тәуелсiз корольдiк" деп таныды. Алайда Англия Суэц каналы зонасына бақылауын сақтап қалды және шетел тұрғындарының өмiрiн қорғаймыз деген сылтаумен елдi оккупациялауын жалғастыра бердi.
Соғыстан кейiнгi жылдары +-лт-азаттық қозғалыс Таяу және Орта Шығыс халықтарын да қамтыды. Англия 1919 жылы Ауғанстанның iшкi және сыртқы саясатына бақылауын жойды. 1921 жылы Иран үкiметi Иранға британ протекторатын орнатуға тырысқан 1919 жылы жасалған ағылшын-иран келiсiмiн жойды. Кемал паша бастаған жаңа Тұрiк үкiметi 1922 жылдың қазанынада Грециямен соғысты аяқтады. Ол соғыс Англияның арандатушылығынан туған едi. Тұркия өз тәуелсiздiгiн сақтап қалды.
Ағылшынның ежелгi отары - Ирландиядағы ұлт-азаттық күрестiң алар орны өзгеше. 1918 жылы парламент сайлауында ағылшын парламентiнiң қауымдар палатасында Ирландияға берiлген 103 орынның 73-iн Ирландия Республикасының тәуелсiздiгi үшiн күресушi шинфейнерлер партиясының кандидаттары жеңiп алды. Сайлау кезiнде оның 36 депутаты ағылшын тұрмесiнде, қалғандары эмиграцияда болатын. Бостандықтағы 27 депутат Лондонға келуден бас тартып, 21 қаңтар 1919 жылы Дублинде мэрiне жиналып өздерiн ирланд парламентi - Дойл деп, ал Ирландияны - тәуелсiз және егемендi республика деп жариялады. Ерiктi қарулы отрядтарға - Ирландия республикалық армиясы - сүйенiп шинфейнерлер өкiметтiң жергiлiктi органдарын құруға кiрiстi. Ирландияда қоршау жағдайын енгiзген Англияның жазалау акциясына қарсы Ирландияның республикандық армиясы партизандық соғысты үдеттi. Британ өкiметiнiң Ирландиядағы саясатына қарсы Англияның өзiнде де қозғалыс етек алды. Ұлыбританиябасқарушы тобы шегiндi. 1921 жылы 6 желтоқсанда шинфейнерлермен Ирландияның солтұстiк-шығысында өнеркәсiбi дамыған 6 графтығы және Солтұстiк Ирландия ҰлыбританияБiрiккен Корольдiгi құрамында қалған, ал 26 графтығы доминион құқында "Ирландия ерiктi мемлекетiн" жариялаған келiсiмге қол қойылды. Англия Ирландияда соғыс-теңiз базасын және жаяу әскер ұстау құқына, сыртқы саясатына бақылау орнатуға ие болды. Ирландия бөлшектендi, Англия онда маңызды экономикалық позиция сақтады.
Соғыстан кейiнгi үш жылда Англияда 6,5 млн. адам экономикалық талаптармен ереуiлге шықты. 1919 жылдың басынан бастап, Англияда "Ресейден қолыңды тарт!" деген арнайы комитеттер құрылды. Ол қозғалысқа қатысушылар Кеңестiк Ресейден ағылшын әскерiнiң әкетiлуiн талап еттi. 1920 жылы 31 шiлде-1 тамыз Лондонда Ұлыбританиякомпартиясының Құрылтай жиналысы болып, КПВ құрылды. 1919 жылы қазанда II Интернационал құрамынан шыққан, 10 мыңдық Британ социалистiк партиясы Коминтернге қосылды. Кейбiр солшыл топтар марксизм-ленинизм позициясына жақын тұрды: орталығы Шотландиядағы социалистiк жұмысшы партиясы, Жұмысшы социалистiк федерациясы. Британ пролетариатының ең iрi +-йымдасқан отряды шахтерлер едi. 1920 жылғы шахтерлердiң ереуiлдерi басылып, кәсiпкерлер 6 млн. адамның жалақысын қысқартты. 1922 жылдың қазанында консерваторлар коалицияны ыдыратып, 1923 жылғы парламенттiк сайлауда жеңген олар С.Болдуин бастаған үкiмет құрды.
Бiрiншi лейбористiк үкiмет. 1923 жылғы парламенттiк сайлауда Англияның үш басты саяси партияларының ешқайсысы да жеңiске жете алмады. 5340 мың консерваторлар, 4350 мың - лейбористер, 4250 мың - дауысты либералдар жинады. Сайлау қорытындысына сәйкес консерваторлар қауымдар палатасында 258, лейбористер - 191, либералдар - 158 орынды иелендi. Осылайша сайлаушылар протекционизмдi енгiзу идеясын жоққа шығарды, консервативтiк партия ойсырата жеңiлдi. 1924 жылдың қазанында С.Болдуиннiң консервативтiк үкiметiне қауымдар палатасы сенiмсiздiк вотумын бiлдiрдi. Либералдар қатарынан шығып, консерваторларға қайта қосылуға дайындалып жүрген У.Черчилль буржуазиялық партиялар блогын құру идеясын қайтадан +-сынды. Британ басқарушы тобы лейбористердiң ықпалының өскендiгiмен санаспай тұра алмады. Сондықтан конституциялық традицияға қарамастан олар лейбористiк партияның лидерi Р.Макдональдқа үкiмет қалыптастыруды тапсыруға шешiм қабылдады.
23 қаңтар 1924 жылы Р.Макдональд ағылшын тарихында алғашқы лейбористiк үкiмет құрамын жариялады. Ол өзi әрi премьер-министр, әрi сыртқы iстер министрi болды. Негiзгi министрлер болып, лейбористiк партияның оңшыл-реформистiк басшылығының өкiлдерi алды. Лейбористiк партияның сайлау алдындағы манифестiнде КСРО-мен дипломатиялық қатынас орнату, дүниежүзiнде бейбiтшiлiктi қамтамасыз ету, капиталға салық енгiзу, жұмыссыздықты жою және тұрғын үй проблемасын шешу сияқты кең тараған талаптар орын алған. Бiрақ оның жүзеге асуы кұмәндi едi.
Р.Макдональд үкiметiнiң iшкi саясатында iшiнара прогрессивтi реформалар жүргiзу көзделген. Ол жұмысшыларға арналған тұрғын үй құрылысын мемлекеттiң қаржыландыру жоспарын, жұмыссыздардың кейбiр категорияларына жәрдемақы мөлшерiн көбейту және жұмыссыздық бойынша сақтандыру системасын жетiлдiрудi айқындады. Қосымша салықтар азайтылды, бiрақ капиталға салық салынбады. Шахта мен темiржолдарды национализациялау бағдарламасының жүзеге асырылмауын лейбористiк министрлер оған либералдар қарсы болды деп тұсiндiрдi.
1924 жылғы барлық таптық конфликтерде лейбористiк үкiмет кәсiпкерлер жағында болды. Қала транспорт жұмысшыларының, докерлердiң, темiржолшылардың ереуiлiне жауап ретiнде 1924 жылы наурызда Макдональд парламент трибунасынан төтенше өкiлеттiлiк туралы заңды қолданатынымен жұмысшыларды қорқытты. Бұлжұмысшылардың наразылығын өсiрдi. 20-шы жылдардың басында британ тред-юниондарындағы солшыл күштердi бiрiктiрген "азшылық қозғалысы" туды. 1924 жылдың жазында оның Ұлттық азшылық қозғалысы (НДН) атты басқару органы құрылды.
Бiрiншi лейбористiк үкiметтiң сыртқы және отарлық саясаты британ империясында +-лт-азаттық көтерiлiстi басуға және Англияның дүниежүзiнде мүддесiн қамтамасыз етуге бағытталған. Ол Дауэс жоспарының орындалуына қатысты. Иракта бағынғысы келмеген арабтар мен курдтарды авиациямен бомбылауға рұқсат еттi, Египет пен Суданға қосымша әскери күш енгiздi. Үндiстанға ауру М.Гандидi тұрмеден босатуға келiстi, бiрақ Үндi Ұлттық Конгрессi партиясының сол қанатын және үндi коммунистерiн қуғындауды тоқтатпады. Макдональд үкiметi 1924 жылы КСРО-ны де-юре ретiнде таныды. 8 тамыз 1924 жылы Ұлыбританиямен КСРО арасында жалпы және сауда келiсiмiне қол қойылды.
Ағылшын жұмысшыларының лейбористiк үкiметтiң iшкi және сыртқы саясатына наразылығының өсуi iрi буржуазияның консерваторлар басқаруын қайта әкелуге мұмкiндiк бердi. Оны тұсiнген Р.Макдональд 9 қазан 1924 жылы отставкаға кеттi және 29 қазанға жаңа сайлау белгiлендi. Сайлау қарсаңында консервативтiк пресса "Коминтернге хат" деп аталатын жалған құжат жасап, антисоветтiк даурықпа туғызды. Арандатушылықты анықтаудың орнына Макдональд "бұлқұжатқа" кұмән келтiрмей Кеңес өкiлдiгiне протест нотасын жiбердi. Осылайша лейбористердiң сайлау қарсаңындағы кампаниясы күйредi және ағылшын-совет қатынасы нашарлады. Осындай жағдайда консерваторлар сайлауда жеңiске жеттi: 7,4 млн. дауыс жинады және қауымдар палатасында 615 орынның 415-iн иемдендi. Лейбористерге дауыс берген сайлаушылардың саны өскенмен олар 151 депутаттық мандатқа ғана ие болды. Либералдар парламентте 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Англия %.шін бірінші д%.ние ж%.зілік соѓыстыњ нєтижелері мен салдары.
2. Ллойд Джорждыњ ішкі жєне сыртќы саясаты.
3. Бірінші лейбористік %.кіметтіњ ќ+-рылуы.
4. Д%.ниеж%.зілік экономикалыќ даѓдарыстыњ Англия мен Британ империясына єсері.
5. "лттыќ %.кіметтіњ" ќ+-рылуы, оныњ ішкі жєне сыртќы саясаты
1. Аѓылшын капитализмініњ д%.ниеж%.зілік рынокта uз позициясын саќтап ќалу %.шін к%.ресі.
Лекцияның мақсаты: Ұлыбританияның бірінші дүниежүзілік соғыс нәтижесіндегі экономикалық жағдай мен консерваторлар мен лейбористер арасындағы бақталастықты қарастыру және әлемдік базарда өз ұстанымын сақтап қалу күресін зерттеу.
Лекцияның мазмұны: Европаның солтұстiк-батысында Британ аралдарында орналасқан мемлекет. Территориясы - 244,1 мың. шаршы шақырым. Ұлыбританиябақылауына 6 млн. халқы бар 14 отар және тәуелдi территориялар жатады. Соның iшiнде Европада Гибралтар, Оңтұстiк Америкада Фолкленд, Бермуд, Ангилья, Кайкос сияқты тағы басқа аралдар бар. Астанасы - Лондон. Iрi қалалары Бирмингем, Лидс, Глазго. Ұлыбританияәкiмшiлiк-территориялық 4 тарихи-географиялық облыстарға бөлiнген: Англия, Уэльс, Солтұстiк Ирландия, Шотландия. Ресми тiлi - ағылшын. Дiнi - англикандық. Ақшасы - фунт стерлинг. Ұлттық мерекесi - королеваның туған күнi. Ұлыбритания- парламенттiк монархиялы мемлекет.
Ұлыбритания Антанта блогының жетекшi державасы ретiнде Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстағы жеңiс нәтижесiнде өзiнiң көптеген мақсатына жеттi. Оның басты бәсекелесi Германия талқандалды. Англия репарацияның көп бөлiгiн және Германияның бұрынғы отар иелiктерiнен мол үлес алды. Ағылшын отаршылдарының Африка мен Таяу Шығыста позициясы нығая тұстi.
Алайда жеңiс Англияға оңайға тұскен жоқ. 750 мың адамы өлдi, 1,7 млн. жараланды. Англия ұлттық байлығының үштен бiр бөлiгiнен айырылды. 40% сауда флоты қирады. өнеркәсіп өнiмiн өндiру 20%-ке құлады. Тұрғын үй құрылысы толық тоқтады. Сыртқы сауда жағдайы күрт нашарлады. Оның себебi Англияның сырттан шикiзат пен азық-түлiк тасымалдауы болып табылады, өйткенi соғыс кезiнде оларды жеткiзу қиын едi. Әсiресе соғыс британ финансына қатты зардабын тигiздi. Англия соғысқа 10 млрд. фунт стерлингтен астам жұмсады. Соғыс шығынын еңбекшiлердiң мойнына артқан британ басқарушы тобы салықты 6 есе өсiрдi. Сонда да салықтан тұскен қаржы соғыс шығынының үштен бiрiн ғана жапты. Қалғаны iшкi-сыртқы соғыс заемдарынан тұстi. Бұлмемлекет қарызының орасан зор өсiп кетуiне әкеп соқтырды. Англияның iшкi қарызы 10 есе: 1913 жылы 645 млн. ф.ст. болса, 1919 жылы ол 6,6 млрд. ф.ст. өстi. Соғыстың соңына қарай сыртқы қарыз 1150 млн. ф.ст. жеттi, оның 850 ф.ст. АҚШ-тың үлесiне келетiн едi. Бұрын Англия АҚШ банкiлерiне кредитор болса, ендi қарыз алушыға айналды. ХIХ-ХХ ғасырдың барысында ағылшын капитализмi өнеркәсiп монополиясын жоғалтса, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде финанстық +-стемдiгiнен айырыла бастады.
Британ отарлық империясының да дағдарысы бiлiнiп, өсе тұстi. Соғыс жағдайында империяның сауда-экономикалық байланысының босаңсуы Англияның доминиондары мен отарларында өнеркәсiп өндiрiсiнiң кеңеюiне әкелiп соқты, бұлжергiлiктi буржуазия позициясын нығайтты және жұмысшылардың санын өсiрдi. Қазан революциясының әсерiмен Ирландия, Үндiстан, Египет және басқа ағылшын иелiктерiнде ұлт-азаттық қозғалыс кең етек жайды.
Соғыстан кейiн пайда болған дағдарыстық тенденциялар Англия басқарушы тобын консервативтiк позицияда бiрiктiрдi. Британ капиталистерiнiң ықпалды тобы соғысқа дейiнгi капиталистiк тәртiптердi қалпына келтiруге тырысты. Алайда дүниежүзiндегi iрi революциялық өзгерiстер жағдайында олар либералдық-буржуазиялық реформизм саясатынан толық бас тарта алмайтын едi. Қазан революциясынан соң, ағылшын үкiметi Кеңестiк Ресейге қарсы қарулы интервенция +-йымдастырды және отарлардағы +-лт-азаттық қозғалысты тұншықтыра бастады. Ресей пролетариатының революциялық үлгiсiнен қорыққан, Англияда большевизм тарауынан сескенген басқарушы топ өзiнiң халық арасында ықпалын сақтап қалуға жанталасып, соғыстан кейiн терең реформалар жасау кампаниясын бастады. Ол үшiн ерекше қайта құру министрлiгi құрылды. Сонымен бiрге экономикаға мемлекеттiк бақылауды жою механизмiнiң жоспары жасалды.
Лейбористiк және кәсiподақ лидерлерi күрделi жағдайда әрекет еттi. Олар өздерiнiң уысынан жұмысшы қозғалысын шығармауға жанталасты. Сондықтан олар антикеңестiк интервенцияны айыптады, әдiлеттiк, бейбiтшiлiк орнату талабын және жұмысшы бақылауы мен национализациялау жүргiзудi қолдады. Соған қарамастан олар соғыс кезiнде буржуазиялық саяси және мемлекеттiк механизмде қолы жеткен орындарынан айырылғысы келмедi. Реформистер лейбористiк партияның бағдарламасы мен уставын дайындау барысында осы екi мiндеттi шешуге тырысты.
ХIХ-ХХғ.ғ. барысында пайда болған ағылшын еңбекшiлерiнiң саяси партиясының 1918 жылға дейiн бағдарламалық құжаттары болмады. Жұмысшы қозғалысының өрлеуi және соғыстың аяқталуға таянғандығы лейборист басшыларын өздерi басқарған +-йымның перспективаларын анықтауға мүжбұр еттi. 1918 жылы ақпанда қабылданған лейбористiк партияның уставы Үжымдық және жеке мүше болуды енгiздi. Бұлпартияға бұрын либералдарды қолдаған буржуазиялық-радикалдық топтар өкiлдерiнiң ағылуына ықпал еттi де, лейборизмнiң оң қанатын нығайтты.
Британ пролетариатының жалпы тiлегiн айқындайтын сол қанаттың маңызды жеңiсi уставқа оның негiзгi мақсатының бiрi ретiнде өндiрiс құрал-жабдықтарына қоғамдық меншiк пен өнеркәсiптiң әрбiр саласы мен қызмет көрсетудiң әр тұрiне халықтық бақылау мен басқарудың ең озық системасын енгiзуi болып табылады. (Устав "партияның мақсаттары" 4 бап.). Ағылшын капиталистерiн жеңiп алған саяси билiктен тыс өндiрiс құралдарын ортақтандыру және пролетариат диктатурасын орнату мiндеттерiн қойылуы қатты мазасыздандырды. Реформистiк лидерлер уставтың "қауiптi" 4-шi бабын жеңiлдетуге асықты. Сол жылы жазда мақұлданған "Еңбек және жаңа әлеуметтiк тәртiп" бағдарламасына лейбористер өндiрiс құралдарының ортақтандырудың орнына жердi және өнеркәсiптiң кейбiр салаларын нацианолизациялауды көздеген өдерiнiң соғыстан кейiнгi "реконструкциялау" вариантын ұсынды. Тиiмдi жұмысшы бақылауының орнына "демократиялық бақылау" деген айқындалды. Шын мәнiнде бұлбағдарлама социал-реформистiк, оның авторы С.Веббаның фабиандық идеясы едi. Ол шаруашылықтың мемлекеттiк-монополистiк базасында британ капитализмiн модернизациялаудың кеңейтiлген жоспары болатын. Дегенмен лейбористiк партия бағдарламасында жұмысшылардың әлеуметтiк заңдылықты кеңейту және елдiң саяси өмiрiн демократизациялау талаптары көрсетiлген.
Англияда саяси күштердiң өзгергенiн 1918 жылдың соңында өткен парламенттiк сайлау көрсеттi. Халықтың арасында таянышын жоғалтқысы келмеген лейбористер үкiмет коалициясын тастап сайлауға дербес қатысты. Алайда консерваторлар мен либералдар коалициясы - премьер-министр Д.Ллойд Джордж жақтастары -тараған жоқ. Соғыстың соңына қарай буржуазия консервативтiк партияның маңайына топтасқанмен, елдегi жағдай буржуазиялық реформизм методтарын қолдануды, консерваторлардың әлеуметтiк жеңiлдiктер мен демогогия жолына тұсуге мәжбұр еттi. Бұлжолда коалициялық либералдардың лидерi Ллойд Джордж едi.
Сайлау қарсаңында Л.Джордж кампаниясы және коалицияның басқа кандидаттары шовенистiк көңiл-күй таратты, соғыстағы жеңiстi марапаттады. Онда үкiметтiң жұмысыздықпен күреске қатысқаны да сөз болды. 1918 жылы ақпанда қабылданған сайлау заңы бойынша сайлаушылардың саны 8 -ден 21 млн-ға өстi, тұңғыш рет жасы 30-дан асқан әйелдер сайлау құқына ие болды. Ллойд Джордж "Елдi оның батырларына сай етуге" уәде бердi. Атап айтқанда, тұрғын үй мәселесiн шешуге мемлекеттiк көмек және 14 жасқа дейiнгi балаларға мiндеттi тұрде мектеп бiлiмiн беру көзделдi.
Сайлау барысында консервативтiк-либералдық коалиция жеңдi. Ол қауымдар палатасындағы 707 орынның 484 депутаттық мандатын жеңiп алды, оның iшiнде 348 орын - консерваторлар, 136 - Ллойд Джорджтың коалициялық либералдары. Ллойд Джордж қайтадан үкiметтi басқарды, консерваторлар лорд Керзон мен Э.Бонар Лоу, либерал У.Черчилль жоғарғы қызметтерге ие болды. Сайлау Англияда екi партиялық жүйенiң дағдарысын бiлдiредi. Коалицияға кiрмейтiн либералдардың кейбiреулерi -- ХIХ ғасырдағы құдiреттi либералдық партияның тiкелей мұрагерлерi -- өдерiнiң лидерлерi Г. Асквиттiң басшылығымен тек 26 депутаттық мандат ала алды да ресми оппозициялық партия болудан қалды. Бұлрольдi сайлау барысында 2.5 млн. дауыс жинаған және қауымдар палатасында 60 орын иеленген лейбористiк партия алды.
Ллойд Джорджтың iшкi және отарлық саясаты.
Ллойд Джордж, Дэвид (1867-1945) Мұғалiм семьясында дүниеге келген. Юрист, кейiн саясаткер. uлыбританияның мемлекеттiк және саяси қайраткерi. Либерал. 1890 жылдан 1945 жылға дейiн Уэльстен парламент депутаты. 1916-1922 жылдары uлыбританияның премьер-министрi. Саяси және әлеуметтiк реформаларды жақтаушы. 1911 жылы қабылданған +-лттық сақтандыру туралы заңның инициаторларының бiрi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аяқталысымен Англияның экономикасы аз уақыт жанданды. Ол iшкi рынокта тұтыну товарларына сұраныстың күрт артуымен және сыртқы сауда конъюктурасының кейбiр жақсаруынан туған едi. өнеркәсіптiң бейбiт кезеңге өтуi товарлар мен қызметтiң барлық тұрiне бағаны қауырт өсiрдi. 1920 жылдың сәуiрiне қарай баға 1913 жылғы деңгеймен салыстырғанда орта есеппен 2,5 есе өстi. Осыған сәйкес британ капиталистерiнiң табысы да өстi. Олар соғыс кезiндегi шектеулерден өздерiн толық азат етудi талап еттi.
Ллойд Джордж үкiметi кәсiпкерлердi барынша қолдады. Ол соғыс кезiнде құрылған барлық мемлекеттiк бақылау органдарын жойды. Осы мекемелердiң тарауымен Англияның капиталистiк шаруашылығын мемлекеттiк-монополистiк реттеудiң соғыстық механизмiн бейбiт кезеңге лайықтау аяқталды. Соғыс жылдарында мемлекеттiң реттеушiлiк қызметiнiң арқасында Англияда өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы мен монополиялануы күрт күшейiп, мемлекеттiң экономикаға араласуын кеңейтуiне жағдай туғызды. Мемлекеттiк соғыс заводтарының көпшiлiгiнiң жекеменшiкке сатылғанына қарамастан, 20-шы жылдардың басында олардың соғысқа дейiнгiден де төрт есе көбi мемлекет иелiгiнде қалып қойды. 1919 жылы заңмен бекiген фунт стерлингтiң алтын стандартынан бас тарту мемлекеттi қағаз ақша шығарудың басты бақылаушысына айналдырды. Темiр жолдарға бақылауды алып тастап, үкiмет 1921 жылы темiржолдар компаниясын төрт аймақтық топтарға бiрiктiрiп, оны iшiнара қайта қалпына келтiруге мәжбұр болды. Мемлекеттiң әлеуметтiк функциясы да кеңейдi. Ллойд Джордж үкiметi жұмыссыздарға, тұрғын үй құрылысына көмек, халыққа бiлiм беру системасын дамыту бағдарламасын жүзеге асыруға қатысты.
Орасан зор мемлекеттiк қарыз, мемлекеттiк бюджеттiң 40%-ке жуығы жыл сайын өсiмдi өтеуге ғана жұмсалатын, салықтың жоғары болуын сақтады. Бұлағылшын еңбекшiлерiнiң жағдайын төмендеттi. Олардың жағдайы экономикалық өрлеу кезеңiнде де нашарлай бердi. Өйткені бағаның өсуi жалақыдан жоғары болатын, соғыстан қайтқан 4 миллион әскерилер жұмыссыздардың санын өсiрдi, iрi буржуазияның өз капиталдарын елдiң iшiнде жұмсағысы келмеуi өнеркәсiп өндiрiсiн бейбiт өмiрге бейiмдеу қарқынын баяулатты. Сiрескен салықтармен басып тасталынған халықтың сұраныс қабiлетi өте төмен болды да соғыстан кейiнгi экономиканың өрлеуi ұзаққа созылмады. 1920 жылдың күзiнде-ақ соғыстан кейiнгi алғашқы экономикалық дағдарыс басталды. 1921 жылдың соңында дағдарыс тоқтады. Экономикада жандану байқалмады да 1922-1923 жылдары ағылшын экономикасында тоқырау байқалды.
Ллойд Джордж үкiметiнiң сыртқы саясатының түйiнi Англияның капиталистiк дүниеде лидер ролiн қалпына келтiруге Ұмтылушылық едi. Ол Кеңестiк Ресейдегi жұмысшылар мен шаруалардың өкiметiн құлатуды мақсат еттi. 1919 жылдың басында uлыбританияның басқарушы тобы АҚШ және Франция империалистерiмен бiрге Кеңес елiне қарсы соғыс интервенциясын +-йымдастырды. Қызыл әскердiң табыстары, Антанта әскерiндегi революциялық толқулар және капиталистiк елдердiң өз iшiнде орын алған Кеңестiк республикамен ынтымақтастық қозғалысының зор толқыны интервенттердi Ресейден өз әскерiн әкетуге мәжбұр еттi. 1919 жылдың соңында соғыс тұтқындары туралы, ал келесi жылдың басында - Ллойд Джордждың ұсынысымен Антантаның Жоғарғы кеңесi экономикалық блокаданы алып тастау жөнiнде шешiм қабылданған соң, - сауда мәселесi бойынша келiссөздер басталды. Алайда 1920 жылдың көктемiнде Кеңестiк Ресейге қарсы тағы да қарулы басып алу әрекетi жасалды, бұлжолы буржуазиялық-помещиктiк Польша әскерi пайдаланылды. Бұлжорық сәтсiз болған соң, ағылшын үкiметi Қызыл әскердiң Польшаға шабуылын тоқтатуды қатты талап еттi. Осыған қарсылық ретiнде британ жұмысшыларының зор ереуiлдерi болды да, үкiмет ойластырған соғыстық арандатушылығынан бас тартуға мәжбұр болды. Интервенцияның күйреуi кеңес-ағылшын келiссөздерiн қайта жалғастырып, олардың арасында 1921 жылы 16 наурызда сауда келiсiмiне қол қойылды. Англия Кеңестiк Ресейдi де-факто деп мойындады.
Париж бейбiт конференциясында британ дипломатиясы АҚШ-тан +-стем болып қана қоймай, өзiнiң француз одақтасын бiраз ысырды. Алайда Вашингтон конференциясында Англия ондай жағдайда болған жоқ. Соғыстан кейiнгi дүниенi реттеу нәтижесiнде Ұлыбританияхалықаралық қатынастар системасында мығым позиция сақтай алды. Британ доминиондары -Канада, Австралия және Оңтұстiк Африкан одағы - 1917 жылы империя конференциясында Британ империясының құрамында автономиялық мемлекет статусына қол жеткiздi. Олар 1923 жылы шетел мемлекеттерiмен дербес келiсiм жасау құқына ие болды. Отарларда өзiн-өзi басқаруға ұмтылушылық тенденциясы белең ала бердi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс аяқталысымен отаршылдар ұлт-азаттық қозғалысты қарумен басуға кiрiстi. 1919 жылы сәуiрде Амритсар қаласында әскер бейбiт митингiге оқ атты. Британ өкiметiнiң репрессиясы жаппай сипатқа ие болды. Оған үндi халқы ағылшын мекемелерi мен товарларына бойкот жариялаумен, митингiлермен және демонстрациялармен жауап бердi. uлт-азаттық қозғалыс Индияда 1921 жылы шегiне жетсе де, басшылық болмаған соң басылып қалды.
1914 жылдан Египетте протекторат орнатқан ағылшын үкiметi қатты қиындықтарға кездестi. Елдiң тәуелсiздiгi үшiн күреске жұмысшылар мен шаруалармен қатар +-лттық буржуазия да шықты. 1919 жылы көктемде Египетте қарулы көтерiлiс бұрқ ете тұстi. Ағылшындар оны зорға басты. Онан кейiн ұйымдастырылған репрессия египет жұмысшыларының сағын сындыра алмады. 1921 жылы көтерiлiс қайтадан жанданды. Ағылшын үкiметi 1922 жылы желтоқсанда протекторатты алып тастап, Египеттi "тәуелсiз корольдiк" деп таныды. Алайда Англия Суэц каналы зонасына бақылауын сақтап қалды және шетел тұрғындарының өмiрiн қорғаймыз деген сылтаумен елдi оккупациялауын жалғастыра бердi.
Соғыстан кейiнгi жылдары +-лт-азаттық қозғалыс Таяу және Орта Шығыс халықтарын да қамтыды. Англия 1919 жылы Ауғанстанның iшкi және сыртқы саясатына бақылауын жойды. 1921 жылы Иран үкiметi Иранға британ протекторатын орнатуға тырысқан 1919 жылы жасалған ағылшын-иран келiсiмiн жойды. Кемал паша бастаған жаңа Тұрiк үкiметi 1922 жылдың қазанынада Грециямен соғысты аяқтады. Ол соғыс Англияның арандатушылығынан туған едi. Тұркия өз тәуелсiздiгiн сақтап қалды.
Ағылшынның ежелгi отары - Ирландиядағы ұлт-азаттық күрестiң алар орны өзгеше. 1918 жылы парламент сайлауында ағылшын парламентiнiң қауымдар палатасында Ирландияға берiлген 103 орынның 73-iн Ирландия Республикасының тәуелсiздiгi үшiн күресушi шинфейнерлер партиясының кандидаттары жеңiп алды. Сайлау кезiнде оның 36 депутаты ағылшын тұрмесiнде, қалғандары эмиграцияда болатын. Бостандықтағы 27 депутат Лондонға келуден бас тартып, 21 қаңтар 1919 жылы Дублинде мэрiне жиналып өздерiн ирланд парламентi - Дойл деп, ал Ирландияны - тәуелсiз және егемендi республика деп жариялады. Ерiктi қарулы отрядтарға - Ирландия республикалық армиясы - сүйенiп шинфейнерлер өкiметтiң жергiлiктi органдарын құруға кiрiстi. Ирландияда қоршау жағдайын енгiзген Англияның жазалау акциясына қарсы Ирландияның республикандық армиясы партизандық соғысты үдеттi. Британ өкiметiнiң Ирландиядағы саясатына қарсы Англияның өзiнде де қозғалыс етек алды. Ұлыбританиябасқарушы тобы шегiндi. 1921 жылы 6 желтоқсанда шинфейнерлермен Ирландияның солтұстiк-шығысында өнеркәсiбi дамыған 6 графтығы және Солтұстiк Ирландия ҰлыбританияБiрiккен Корольдiгi құрамында қалған, ал 26 графтығы доминион құқында "Ирландия ерiктi мемлекетiн" жариялаған келiсiмге қол қойылды. Англия Ирландияда соғыс-теңiз базасын және жаяу әскер ұстау құқына, сыртқы саясатына бақылау орнатуға ие болды. Ирландия бөлшектендi, Англия онда маңызды экономикалық позиция сақтады.
Соғыстан кейiнгi үш жылда Англияда 6,5 млн. адам экономикалық талаптармен ереуiлге шықты. 1919 жылдың басынан бастап, Англияда "Ресейден қолыңды тарт!" деген арнайы комитеттер құрылды. Ол қозғалысқа қатысушылар Кеңестiк Ресейден ағылшын әскерiнiң әкетiлуiн талап еттi. 1920 жылы 31 шiлде-1 тамыз Лондонда Ұлыбританиякомпартиясының Құрылтай жиналысы болып, КПВ құрылды. 1919 жылы қазанда II Интернационал құрамынан шыққан, 10 мыңдық Британ социалистiк партиясы Коминтернге қосылды. Кейбiр солшыл топтар марксизм-ленинизм позициясына жақын тұрды: орталығы Шотландиядағы социалистiк жұмысшы партиясы, Жұмысшы социалистiк федерациясы. Британ пролетариатының ең iрi +-йымдасқан отряды шахтерлер едi. 1920 жылғы шахтерлердiң ереуiлдерi басылып, кәсiпкерлер 6 млн. адамның жалақысын қысқартты. 1922 жылдың қазанында консерваторлар коалицияны ыдыратып, 1923 жылғы парламенттiк сайлауда жеңген олар С.Болдуин бастаған үкiмет құрды.
Бiрiншi лейбористiк үкiмет. 1923 жылғы парламенттiк сайлауда Англияның үш басты саяси партияларының ешқайсысы да жеңiске жете алмады. 5340 мың консерваторлар, 4350 мың - лейбористер, 4250 мың - дауысты либералдар жинады. Сайлау қорытындысына сәйкес консерваторлар қауымдар палатасында 258, лейбористер - 191, либералдар - 158 орынды иелендi. Осылайша сайлаушылар протекционизмдi енгiзу идеясын жоққа шығарды, консервативтiк партия ойсырата жеңiлдi. 1924 жылдың қазанында С.Болдуиннiң консервативтiк үкiметiне қауымдар палатасы сенiмсiздiк вотумын бiлдiрдi. Либералдар қатарынан шығып, консерваторларға қайта қосылуға дайындалып жүрген У.Черчилль буржуазиялық партиялар блогын құру идеясын қайтадан +-сынды. Британ басқарушы тобы лейбористердiң ықпалының өскендiгiмен санаспай тұра алмады. Сондықтан конституциялық традицияға қарамастан олар лейбористiк партияның лидерi Р.Макдональдқа үкiмет қалыптастыруды тапсыруға шешiм қабылдады.
23 қаңтар 1924 жылы Р.Макдональд ағылшын тарихында алғашқы лейбористiк үкiмет құрамын жариялады. Ол өзi әрi премьер-министр, әрi сыртқы iстер министрi болды. Негiзгi министрлер болып, лейбористiк партияның оңшыл-реформистiк басшылығының өкiлдерi алды. Лейбористiк партияның сайлау алдындағы манифестiнде КСРО-мен дипломатиялық қатынас орнату, дүниежүзiнде бейбiтшiлiктi қамтамасыз ету, капиталға салық енгiзу, жұмыссыздықты жою және тұрғын үй проблемасын шешу сияқты кең тараған талаптар орын алған. Бiрақ оның жүзеге асуы кұмәндi едi.
Р.Макдональд үкiметiнiң iшкi саясатында iшiнара прогрессивтi реформалар жүргiзу көзделген. Ол жұмысшыларға арналған тұрғын үй құрылысын мемлекеттiң қаржыландыру жоспарын, жұмыссыздардың кейбiр категорияларына жәрдемақы мөлшерiн көбейту және жұмыссыздық бойынша сақтандыру системасын жетiлдiрудi айқындады. Қосымша салықтар азайтылды, бiрақ капиталға салық салынбады. Шахта мен темiржолдарды национализациялау бағдарламасының жүзеге асырылмауын лейбористiк министрлер оған либералдар қарсы болды деп тұсiндiрдi.
1924 жылғы барлық таптық конфликтерде лейбористiк үкiмет кәсiпкерлер жағында болды. Қала транспорт жұмысшыларының, докерлердiң, темiржолшылардың ереуiлiне жауап ретiнде 1924 жылы наурызда Макдональд парламент трибунасынан төтенше өкiлеттiлiк туралы заңды қолданатынымен жұмысшыларды қорқытты. Бұлжұмысшылардың наразылығын өсiрдi. 20-шы жылдардың басында британ тред-юниондарындағы солшыл күштердi бiрiктiрген "азшылық қозғалысы" туды. 1924 жылдың жазында оның Ұлттық азшылық қозғалысы (НДН) атты басқару органы құрылды.
Бiрiншi лейбористiк үкiметтiң сыртқы және отарлық саясаты британ империясында +-лт-азаттық көтерiлiстi басуға және Англияның дүниежүзiнде мүддесiн қамтамасыз етуге бағытталған. Ол Дауэс жоспарының орындалуына қатысты. Иракта бағынғысы келмеген арабтар мен курдтарды авиациямен бомбылауға рұқсат еттi, Египет пен Суданға қосымша әскери күш енгiздi. Үндiстанға ауру М.Гандидi тұрмеден босатуға келiстi, бiрақ Үндi Ұлттық Конгрессi партиясының сол қанатын және үндi коммунистерiн қуғындауды тоқтатпады. Макдональд үкiметi 1924 жылы КСРО-ны де-юре ретiнде таныды. 8 тамыз 1924 жылы Ұлыбританиямен КСРО арасында жалпы және сауда келiсiмiне қол қойылды.
Ағылшын жұмысшыларының лейбористiк үкiметтiң iшкi және сыртқы саясатына наразылығының өсуi iрi буржуазияның консерваторлар басқаруын қайта әкелуге мұмкiндiк бердi. Оны тұсiнген Р.Макдональд 9 қазан 1924 жылы отставкаға кеттi және 29 қазанға жаңа сайлау белгiлендi. Сайлау қарсаңында консервативтiк пресса "Коминтернге хат" деп аталатын жалған құжат жасап, антисоветтiк даурықпа туғызды. Арандатушылықты анықтаудың орнына Макдональд "бұлқұжатқа" кұмән келтiрмей Кеңес өкiлдiгiне протест нотасын жiбердi. Осылайша лейбористердiң сайлау қарсаңындағы кампаниясы күйредi және ағылшын-совет қатынасы нашарлады. Осындай жағдайда консерваторлар сайлауда жеңiске жеттi: 7,4 млн. дауыс жинады және қауымдар палатасында 615 орынның 415-iн иемдендi. Лейбористерге дауыс берген сайлаушылардың саны өскенмен олар 151 депутаттық мандатқа ғана ие болды. Либералдар парламентте 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz