Ұлық имам – Имам Ағзам Әбу Ханифа
Кіріспе
Абу Ханифа мазһабы, мәні мен маңызы
Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері
Әбу Ханифа . ұлық имам, мәшһүр ғалым
Әбу Ханифа адалдық пен жомарттық үлгісі.
Әбу Ханифаның тапқырлығы мен парасаттылығы
Әбу Ханифа және шариғат заңы
Әбу Ханифаның шәкірттері
Қорытынды
Әдебиеттер:
Абу Ханифа мазһабы, мәні мен маңызы
Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері
Әбу Ханифа . ұлық имам, мәшһүр ғалым
Әбу Ханифа адалдық пен жомарттық үлгісі.
Әбу Ханифаның тапқырлығы мен парасаттылығы
Әбу Ханифа және шариғат заңы
Әбу Ханифаның шәкірттері
Қорытынды
Әдебиеттер:
Ата-бабаларымыздан біздерге «Үш қасиетің: дініңді, діліңді, тіліңді сақта!» деген қанатты сөз қалдырды. Ендеше осынау істің үдесінен шығу – кім-кімге болмасын, кез келген ел жанды азаматқа үлкен жауапкершіліктерді жүктейтіндігі сөзсіз. Әрбір ұлттың өз тілі, діні, ділі, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының болатындығы белгілі. Ал бүгіндері осы құндылықтарымыздың қоғамдық өмірде қолданылу аясы қаншалықты? Біздіңше, мұндай қасиеттерге, парасаттылыққа негізделген құнды дүниелеріміз өз деңгейінде деп ешкім де айта алмаса керек. Түрлі өркениеттер тоғысындағы қазіргі кезеңде осындай асыл қасиеттеріміздің жойылып кетуінен сақтанбасақ болмайды. Ұлттығымызды ұлықтай білуде, тіліміздің терең тамыр жаюы жолында, дін жұмыстарын жүргізуде дәстүрлі дін өкілдерінің орны өлшеусіз екендігі анық. Жер жүзіне Алла тағаланың тарапынан жіберілген соңғы діні -Исламның келгеніне ХІV ғасырдан аса уақыт өтті. Сол уақыттан бері Ислам діні - әлем халықтары ұстанатын негізгі дін ретінде толыққанды қалыптасты.
Осынау кезеңдер ішінде асыл дініміздің кеңінен қанат жаюына көптеген тұлғалар үлестерін қосты. Олар халық арасында шариғи нормалардың ретті қолданылуы, діни қағидалардың жұртшылық ішінде оңды қабылдануына ерекше ықпал етті. Мұсылмандардың күнделікті өмірінде жүріп-тұратын негізгі бағыттарын, тура жолын айқындап, анықтап берді. Солардың бірі әрі бірегейі Имам Ағзам Әбу Ханифа болды.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, аса парасатты, кемел ойдың иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді.
Жалпы, Ислам дінінің Қазақстанға тарағанына ХІІ ғасырдан аса уақыт өтті. Содан бері халқымыз Ханафи мазһабын ұстанып келеді. Еліміздің егемендікке қол жеткізгеніне міне, 18 жылға таяды. Ел тәуелсіздігімен қатар, мемлекетімізде діни сенім бостандығына да кеңінен жол ашылды. Қазақ даласында Ислам нұры қайтадан пайда болды. Дегенмен, өркениеттер тоғысындағы қазіргі кезеңде бізде көпұлттылық принциптерімен қатар, көпдінділікке де мол мүмкіндіктер беріліп отыр. Мұны жаһандық демократияның көрінісі деп ұққан ләзім. Көп ұлтты елде көпдінділіктің болатындығы белгілі. Бұған еліміз азаматтары түсіністікпен қарап, төзімділік танытуы керек. Дәстүрлі дініміздің жұмыстарын жүзеге асыруда біздерге көптеген міндеттер жүктелген. Осынау істердің үде-барасынан шығудың біздер үшін маңызы жоғары. Оны әрбіріміз жете түсініп, дұрыс ұғына білуге тиіспіз.
Осынау кезеңдер ішінде асыл дініміздің кеңінен қанат жаюына көптеген тұлғалар үлестерін қосты. Олар халық арасында шариғи нормалардың ретті қолданылуы, діни қағидалардың жұртшылық ішінде оңды қабылдануына ерекше ықпал етті. Мұсылмандардың күнделікті өмірінде жүріп-тұратын негізгі бағыттарын, тура жолын айқындап, анықтап берді. Солардың бірі әрі бірегейі Имам Ағзам Әбу Ханифа болды.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, аса парасатты, кемел ойдың иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді.
Жалпы, Ислам дінінің Қазақстанға тарағанына ХІІ ғасырдан аса уақыт өтті. Содан бері халқымыз Ханафи мазһабын ұстанып келеді. Еліміздің егемендікке қол жеткізгеніне міне, 18 жылға таяды. Ел тәуелсіздігімен қатар, мемлекетімізде діни сенім бостандығына да кеңінен жол ашылды. Қазақ даласында Ислам нұры қайтадан пайда болды. Дегенмен, өркениеттер тоғысындағы қазіргі кезеңде бізде көпұлттылық принциптерімен қатар, көпдінділікке де мол мүмкіндіктер беріліп отыр. Мұны жаһандық демократияның көрінісі деп ұққан ләзім. Көп ұлтты елде көпдінділіктің болатындығы белгілі. Бұған еліміз азаматтары түсіністікпен қарап, төзімділік танытуы керек. Дәстүрлі дініміздің жұмыстарын жүзеге асыруда біздерге көптеген міндеттер жүктелген. Осынау істердің үде-барасынан шығудың біздер үшін маңызы жоғары. Оны әрбіріміз жете түсініп, дұрыс ұғына білуге тиіспіз.
1. Жұнайд Бағдәди, «Тазкират ул-әулия», Ташкент, 1997
2. Имам Абу Ханифа ан-Нуъман. Алматы, 2005
3. Йусуф Тауасли, «Хикматлар хазинасы», Ташкент, 2003
4. Мухаммад Али әл-Қутб. Основатели четырех мазхабов. М.-Санкт-
Петербург, «Диля», 2005
2. Имам Абу Ханифа ан-Нуъман. Алматы, 2005
3. Йусуф Тауасли, «Хикматлар хазинасы», Ташкент, 2003
4. Мухаммад Али әл-Қутб. Основатели четырех мазхабов. М.-Санкт-
Петербург, «Диля», 2005
Ұлық имам – Имам Ағзам Әбу Ханифа
Кіріспе
Ата-бабаларымыздан біздерге Үш қасиетің: дініңді, діліңді, тіліңді
сақта! деген қанатты сөз қалдырды. Ендеше осынау істің үдесінен шығу – кім-
кімге болмасын, кез келген ел жанды азаматқа үлкен жауапкершіліктерді
жүктейтіндігі сөзсіз. Әрбір ұлттың өз тілі, діні, ділі, салт-дәстүрі мен
әдет-ғұрпының болатындығы белгілі. Ал бүгіндері осы құндылықтарымыздың
қоғамдық өмірде қолданылу аясы қаншалықты? Біздіңше, мұндай қасиеттерге,
парасаттылыққа негізделген құнды дүниелеріміз өз деңгейінде деп ешкім де
айта алмаса керек. Түрлі өркениеттер тоғысындағы қазіргі кезеңде осындай
асыл қасиеттеріміздің жойылып кетуінен сақтанбасақ болмайды. Ұлттығымызды
ұлықтай білуде, тіліміздің терең тамыр жаюы жолында, дін жұмыстарын
жүргізуде дәстүрлі дін өкілдерінің орны өлшеусіз екендігі анық. Жер жүзіне
Алла тағаланың тарапынан жіберілген соңғы діні -Исламның келгеніне ХІV
ғасырдан аса уақыт өтті. Сол уақыттан бері Ислам діні - әлем халықтары
ұстанатын негізгі дін ретінде толыққанды қалыптасты.
Осынау кезеңдер ішінде асыл дініміздің кеңінен қанат жаюына көптеген
тұлғалар үлестерін қосты. Олар халық арасында шариғи нормалардың ретті
қолданылуы, діни қағидалардың жұртшылық ішінде оңды қабылдануына ерекше
ықпал етті. Мұсылмандардың күнделікті өмірінде жүріп-тұратын негізгі
бағыттарын, тура жолын айқындап, анықтап берді. Солардың бірі әрі бірегейі
Имам Ағзам Әбу Ханифа болды.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, аса парасатты, кемел ойдың иесі еді. Осы
ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды.
Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен
басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін,
сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және
ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде
үкімдер шығара білді.
Жалпы, Ислам дінінің Қазақстанға тарағанына ХІІ ғасырдан аса уақыт
өтті. Содан бері халқымыз Ханафи мазһабын ұстанып келеді. Еліміздің
егемендікке қол жеткізгеніне міне, 18 жылға таяды. Ел тәуелсіздігімен
қатар, мемлекетімізде діни сенім бостандығына да кеңінен жол ашылды. Қазақ
даласында Ислам нұры қайтадан пайда болды. Дегенмен, өркениеттер
тоғысындағы қазіргі кезеңде бізде көпұлттылық принциптерімен қатар,
көпдінділікке де мол мүмкіндіктер беріліп отыр. Мұны жаһандық демократияның
көрінісі деп ұққан ләзім. Көп ұлтты елде көпдінділіктің болатындығы
белгілі. Бұған еліміз азаматтары түсіністікпен қарап, төзімділік танытуы
керек. Дәстүрлі дініміздің жұмыстарын жүзеге асыруда біздерге көптеген
міндеттер жүктелген. Осынау істердің үде-барасынан шығудың біздер үшін
маңызы жоғары. Оны әрбіріміз жете түсініп, дұрыс ұғына білуге тиіспіз.
Қазіргі кезеңде өзге бағыттарды былай қойғанда мұсылмандық жолдағы
түрлі ағымдар мен топтардың көптігі баршаға белгілі. Бұлардың барлығы да
өздерінікін дұрыс деп есептеп, өз жолдарымен жүруге тырысады. Ал шын
мәнінде Қазақстан қоғамы қандай жолмен жүруі тиіс?! Қай бағытты ұстануы
керек?! Ең бастысы, міне, осы.
Қазіргі өркениеттер тоғысындағы кезеңде ел арасына түрлі діни
топтардың сыналай енетіндігі, олардың да өз кезегінде өздерінің жолдары мен
бағытын жұртшылыққа ұсынатындығы белгілі. Шын мәнінде, әртүрлі дін мен
әрқилы ағымдардың барлығының да ісі оңды, барлығының бағыты дұрыс деп ешкім
айта алмаса керек. Олардың қай-қайсысында болмасын, халық арасында жолын
ұстанушылары мен мүдделестері, қолдаушылары баршылық. Біреулер дәстүрлі дін
ретінде сопылық бағытты ұсынса, екінші біреулері нағыз ақиқат дін деп
ортамызға уаһабшылдықты енгізуге тырысады. Үшінші бағыттағы азаматтар халық
арасында уағыз жүргізумен айналысатын аса сауапты іс ретінде Таблиғи
жамағаттың қызметін қолдаса, тағы бір азаматтар Хизб-ут Тахрирдің
бағытын оңды санап, астыртын түрде халифаттық мемлекет орнатуды көксейді.
Мұндайларды осылайша тізбелей беруге де болады. Дегенмен, әрқилы ағымдардың
қолданыстағы заңдарымызды алға тартып, әрқалай жұмыстар жүргізе беруіне
келісуге болмайды. Шындығында, демократиялық бағытты ұстанушы ел ретінде
біздер экстремистік сипаттағы ағымдардан өзге қандай да бір діннің немесе
діни ағымның қызметіне тосқауыл қоя алмаймыз. Бұл мәселе еліміз келіскен
көптеген халықаралық фактілер мен қолданыстағы заңдарымызға қайшы келмеуі
тиіс. Әйтсе де, халқымыздың түрлі келімсек діни ағымдардың жетегінде
кетуіне де мүмкіндіктер берілмеуі керек. Сонымен қатар, қазіргі күні ислам
экстремизмі, ислам терроризмі деген терминдер қоғамдық санаға сіңіп
барады. Бұл кейінгі жас ұрпаққа, олардың ой-пікірлері мен бағыт-бағдарына
ерекше әсер ететін мәселе. Сондықтан дәстүрлі дінді жастарға, жұртшылыққа
құбыжық етіп көрсетуге жол берілмеуі керек. Оларға дінді түсіндіргенде де
нақты қандай мазһабты ұстанатындығымыз қоса айтылып отыруы тиіс. Әрине,
бағыты діни фанатизмге негізделетін кереғар ағымдарға, олардың жұмыстарына
түбегейлі тосқауыл қойылуы керек. Ислам – бейбітшілік діні. Ол адамдарды
жақсылыққа, ынтымаққа, бірлікке шақырады. Ізгілікке үндейді. Қасиетті
Құранда Түп-түгел Алланың дінін ұстаңдар да бөлінбеңдер деген. Ендеше
бөлініп, бүлік іздеуге еш жол берілмеуі тиіс. Айналып келгенде барлық
бөлінушіліктің мазһабсыздықтан әрі сауатсыздықтан шығатындығы сөзсіз. Ата-
бабабалырымыз ежелден ұстанып келе жатқан дәстүрлі Имам Ағзам жолы бар. Бұл
жол біздің қоғамымыздың ұстанымымен, мемлекетіміздің бағытымен өзара
үндесетіндігі белгілі. Халқымыз ұстануға тиісті Имам Ағзам жолынан бөлек,
тағы да 3 мазһабтың барлығы белгілі. Бұл мазһабтардың қай-қайсысын
болмасын, теріс бағытта болады деп ешкім айта алмайды. Мұнда тек қана,
пікір айырмашылықтары сақталады.
Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс
талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге
қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші имам Ағзам Әбу Ханифа
(699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал
(780–855) секілді ислам ғұламаларының мазһабтары дүниеге келді. Бұлар ислам
әлемінде ресми мазһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша
амалдарын жүргізуде. Ол мазһаб иелерінің әрқайсысы білгір ғалымдар еді.
Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі
қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт
мазһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім
мен сүннет жолына лайық болғандықтан, әһлус-сүннә уәл-жамаға, яғни
хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып,
көпшіліктен бөлінбей, бірлік–ынтымақты жақтаушы қауым мазһабтары атанды.
Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана.
Яғни, біз өз мазһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мазһабты дұрыс
деп білеміз. Тек біздің мазһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық
болып есептеледі. Осылардың ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы
адамгершілік пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері
әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта.
Қалған 52% үш мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі. Әбу Ханифа Құран Кәрім
және пайғамбар сүннетінен кейін қияс (салыстыру тәсілі) және райды (негізгі
дәлелдерді басшылыққа ала отырып ақылға жүгіну тәсілі) үкім шығаруда
негізгі өлшемдердің бірі ретінде қолданған. Ғұламаның бұл ижтиһад ету
тәсілін жете түсінбеген кейбір ғалымдар оны тұрпайы деп санады. Сондай-ақ,
Әбу Ханифа Исламның көрнекті мұжтаһид ғалымы бола тұра үкім шығуда
Истихсан және урфты (әдеп-ғұрыптарды) дәлел ретінде қолданысқа түсіруі
ғалымдардың таңданыстарын мұнан да күшейте түсті. Әбу Ханифа ешбір өлшемді
Құран мен пайғамбар сүннетінен жоғары қоймаған. Ол өзіне пікірі қайшы
ғалымдарға: Кімде-кім бізді Құран және сүннет тәлімдерінен қиясты жоғары
қояды деп айыптаса, Алланың атымен ант етемін, ол өтірікші әрі жала жабушы.
Құран және хадис тұрған жерде қай ғалым қиясқа жүгінбек?! Біз қиясқа салу
тәсілін өте қажет жағдайда ғана қолданамыз. Бір мәселені анықтауда Құран
және хадистен дәлел табылмағанда ғана, аталмыш мәселені дәлелі бар
мәселемен салыстыра отырып шешеміз. Біз алдымен дәлелді Құраннан, сосын
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен іздейміз. Олардан таба алмаған
жағдайда сахабалар сөзіне тоқталамыз. Бұл сұрақты сахабалар да талқыламаған
болса, онда мәселені айқындау мақсатында екі мәселенің ортақ жерін тауып,
бір үкімді келесі бір мәселеге салыстыра отырып, үкім шығарамыз,-деп жауап
берген.
Абу Ханифа мазһабы, мәні мен маңызы
Ислам он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенімі мен нанымына, тегі
мен нәсіліне қарамай бейбітшілік пен ынтымаққа, сабырлылық пен тазалыққа
шақырып келе жатқан Алла тағаланың бірегей діні. Тарих сахнасына
көтерілгеннен бері, өмірдің өзі көрсеткендей, Ислам дінінің ғылым–білім мен
өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем мойындауда.
Ислам әлемге тек қана Орта Азияның өзінен Әбу Насыр әл-Фараби
(870–950), Әбу Әли Ибн Сина (980–1037), Әбу Райхан әл-Бируни (973–1050),
Ұлықбек (1394–1449), Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр (1483–1530) мен Мұхаммед
Хайдар Дулати (1499–1551) секілді кемеңгер ғұламалар мен көрнекті мемлекет
қайраткерлерін берді. Олар ғылымның көптеген саласына жол ашты.
Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан аса уақыт өтті.
Содан бері халқымыз атақты ислам ғұламасы, фиқһтың (мұсылман заңы) білгірі
Нұғман ибн Сәбит (р.а.) (699–767) негізін қалаған Ханафи мазһабын (діни
құқықтық мектеп) ұстанып келеді. Осы орайда, әуелі фиқһ пен мазһабтың
ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Мәзһаб – жол, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Шариғатта –
арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен шығарылған үкімдер мен
көзқарастар жиынтығына мәзһаб делінеді. Шариғат үкімдерінің қайнар көзі
болып табылатын Құран және хадистің әрбір сөзінің бірнеше астарлы, терең
мағыналары, түсу себептері, тіпті кейбір себептерге байланысты хадистердің
бір-біріне қарама-қайшы келетін, яки бір қарағанда қарама-қайшы сияқты
көрінетін жерлері де бар. Және хадистердің сахих лизәтиһи, сахих
лиғайриһи, хасан лизәтиһи, хасан лиғайриһи, әлсіз, жалған
мутауатир, ахад, мәшһур, ғариб сияқты қуаттылық жағынан үкім
шығаруда үлкен әсерлі дәрежелері бар. Құран аяттары мен пайғамбарымыздың
астары терең қасиетті хадистерін жалпы халықты былай қойғанда, араб тілін
жетік білетін мамандардың өзі ара жігін ажыратып, пәтуа шығаруы мүмкін
емес. Белгілі мәселеде пәтуа шығаратын адам алдымен мыңдаған хадистерді
саралап, барлық Құран аяттарына мұхият көз жүгіртіп шығуы тиіс. Мұнымен
қоса сол мәселедегі әз сахабалардың айтқан сөздері мен берген пәтуаларын
әрі кейінгі келген мүжтаһид ғұламалар мен замандас ғалымдардың
көзқарастарын білуі және жергілікті халықтың менталитеті мен жағдайын жақсы
білуі қажет. Бұларды кез-келген қарапайым адам тереңнен талдап, аражігін
ажыратып, шариғи үкім шығара алмайтындықтан Әбу Ханифа сияқты Құран
ілімімен қоса хадис ілімін, мантық-қисын, фиқһ негіздерін, т.б. ислами
ілімдерді жетік білген мүштәһидтің шығарған үкімдерімен жүруге мұқтаж. Өз
бетінше әрекет етуші жолдан адасуы әбден мүмкін.
Исламның алғашқы дәуірінде мұсылмандар арасында діни қайшылықтар
тумады. Өйткені, хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз қасиетті Құран
және өзінің даналығымен мәселенің шешімін айтып, дер кезінде алауыздықтың
алдын ала білді.
Бұл туралы Алла тағала мұсылман үмметін: Ей, иман келтіргендер!
Аллаға, пайғамбарға және өз араларыңдағы ұлықтарыңа бойсұныңдар. Егер өзара
бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар.
Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін кайырлы, әрі
тиімді (Ниса сүресі, 59-аят),-деп ескертеді.
Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған. Сондықтан
хазіреті Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ислам қауымына: Ей, мұсылмандар!
Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал
етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және
Алла Елшісінің сүннеті,- деген. Уақыт өте мұсылмандардың саны көбейе
түсті, жаңа мәселелер туындай бастады. Өйткені өмір мен тіршілік үнемі
өзгеріп, өркендеп, жаңарып, дамып отырады. Бұндай жағдайда, сахабалар өз
білімдеріне сүйеніп, шариғат шеңберінде ол мәселелерді шешіп отырды.
Мысалы, Әбу Бәкір (р.а.) өзінің халифалық кезінде бір мәселеге байланысты
шешім шығарар алдында Құран аяттарына сүйенген, ол мәселенің жауабын
аяттардан таба алмай қалған жағдайда, хадистерден іздеген. Ол жерден де
таба алмаса, білімді де, беделді сахабалардың басын қосып, олармен сол
мәселелер туралы кеңесіп, ойларын тыңдап, содан кейін ғана шешім
қабылдайтын. Кейінірек Ислам діні өзге халықтар, ұлыстар арасына таралды.
Олар араб тілін де, дінін де білмейтін. Діни үгіт–насихат пен тағлым
істерін оларға жеткізу сахабалар үшін оңай емес–тін. Бұл ретте сахабалар
ислам дінін бүге–шігесіне дейін үйренемін дегендерге ұстаздық етті. Сол
ұстаздар қатарына хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с ) пайғамбарымыздың ұлық төрт
халифасы, сондай–ақ Абдулла ибн Масъуд (590–653), Абдулла ибн Омар
(612–643), Абдулла ибн Аббас (619–686), Абдулла ибн Әмр ибн Аас (571–664),
Зәйд ибн Сәбит (615–665) және Айша (613–678) (р.а.) анамызды жатқызуға
болады. Олар өз заманының дара адамдары еді. Абдулла ибн Аббастың (р.а.)
үйі білім ордасы атанған.
Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз оларға: Сахабаларым
аспандағы жолшы жұлдыздар іспетті. Олардың қайбіріне ілессеңдер, хақ жолын
табасыңдар,–деп сипат берген. Имам Мәліктің (713–795) Муатта атты
кітабын оқып шыққан халифа Жағфар Мансур (754–775) оның біліміне ризашылық
білдіріп: Өте құнды еңбек жазыпсыз. Келіңіз, мұсылмандарға ислам дінін тек
осы кітап бойынша амал еткізейік,-дегеніне, имам: Жоқ, олай етуге
болмайды. Расулулланың сахабалары жан-жаққа тарады, олардың барлығы да
өздерімен жақсылықты ала барды,- деген екен.
Сахабалардың кезінде түрлі діни көзқарастар пайда болды. Соның салдарынан
исламды әртүрлі талдайтын, түрлі-түрлі мазһабтар (діни құқықтық мектеп,
жол) көбейді. Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын
дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған
мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші Әбу Ханифа
(699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал
(780–855) секілді ислам ғұламаларының мазһабтары дүниеге келді. Бұлар ислам
әлемінде ресми мазһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша
амалдарын жүргізуде. Ол мазһаб иелерінің әрқайсысы мүжтаһид (білгір)
ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі
қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт
мазһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім
мен сүннет жолына лайық болғандықтан, әһлус-сүннә уәл-жамаға, яғни
хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып,
көпшіліктен бөлінбей, бірлік–ынтымақты жақтаушы қауым мазһабтары атанды.
Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана. Яғни,
біз өз мазһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мазһабты дұрыс деп
білеміз. Тек біздің мазһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық болып
есептеледі. Соның ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы адамгершілік
пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері әлем халқының
төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта. Қалған 52% үш
мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі. Имам Малик мазһабын Африканың
бірқатар елі, Имам Шафидің мазһабын Мысыр, Сирия, Малайзия, Индонезия, ал
Ахмад ибн Ханбал мазһабын Парсы шығанағы аймағындағы халықтар ұстанады. Әбу
Ханифа мазһабы негізінен Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан Түркия, Ресей,
Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан жұртына кеңінен тараған. Осы төрт мазһаб
ішіндегі жұмсағы, әрі халқымыздың жүрегі мен табиғатына, әдет–ғұрпына
жақыны, бабаларымыз ежелден таңдаған Әбу Ханифа – Имам Ағзам мазһабы.
Исламдағы бір мазһабта болудың артықшылығы – халық біртұтас, ынтымағы мен
бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан
бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс–керіс, дау–жанжалдан іргесін аулақ
салуының да бірден–бір сыры осында. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы
ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді. Әбу Ханифа мазһабы өзге діни
мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен, әрі
демократиялығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпелі халқымыздың бұл
мазһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүние танымы, болмысы мен діліне
оның тонның ішкі бауындай жақындығында.
Ханафи мазһабының негізін қалап, оны нығайту жолындағы фиқһ
ғұламаларының жасаған қызметін дін ғұламалары былай баяндайды: Фиқһ
ілімінің дәнін Абдулла ибн Мәсъуд (р.а.) екті, Имам Әлқама өніп шыққан
егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны
диірменге тартты, Имам Әбу Йусуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан
пісірді. Міне, барлық халық осы күнге дейін Имам Ағзам дайындаған ұннан
жасалған нанды жеп келеді. Негізінде фиқһ сөзі терең, жан-жақты түсіну
деген мағынаны білдіреді. Фиқһ пәні ғибадат, қоғамдағы өзара қарым-қатынас,
әдет-ғұрыптардың шариғатқа сәйкес тәртіп–қағидалары мен оның қайнар көзін
үйретеді. Бұл саланың маманын фақиһ (мұсылман заңгері) деп атайды. Әли ибн
Әбу Талиб (600–661) пен Абдулла ибн Масъуд (р.а.) (590–653) Куфа қаласында
шариғат жөнінде білім беретін орталық құрып, Құран кәрім мен сүннет бойынша
тәлім-тәрбие істерін жүргізген алғашқы сахабалар еді. Кейінірек бұл білім
ордасын шариғат ілімінің ғалымы, ұлық сахаба Абдулла ибн Масъуд (р.а.)
басқарып қалады. Ол туралы хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз: Ибн
Масъудтың айтқандарын бұлжытпай орындаңдар,-деген. Бұл кісі Куфада Құран
Кәрім мен хадис шәріптен сабақ беріп, шариғат ғылымының мамандарын
дайындады. Олардың бірі – Әлқама ибн Кайс (р.а.). Ол – Омар, Әли, Әбу Дәрда
(?-652), Айша, Саъд, Хузайфа, Халид, ибн Масъуд және басқа да сахабалардан
(р.а.) дәріс тыңдаған, әрі хадис риуаят еткен сахаба. Абдулла ибн Масъуд
(р.а.) : Менің білімім Әлқама білімінен артық емес,–деген екен.
Абдулла ибн Масъуд (р.а.) дүние салғаннан кейін, Әлқама ұстаз болып
қалды. Бұдан кейін білім ордасын Фақиһ әл-Ирақи, яғни Ирақтың шариғат
ілімінің маманы деген атаққа ие болған Ибраһим ән-Наһаъи басқарды. Ол
кісіден кейін Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) Куфаның үлкен ұстазы саналды. Одан
соң бұл орынды имамдар сарбазы Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.)
иеленді. Имам Ағзамнан (р.а.) кейін бұл жолды оның шәкірттері – ұстаз Әбу
Йусуф пен имам Мұхаммед ұстанды. Олар ұстазының шығарған пәтуаларын хатқа
түсіріп, халыққа насихаттаған. Осы кісілер арқылы Ханафи мазһабы жер жүзіне
тарады, әрі фиқһ саласы кемеліне жете дамыды.
Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері
Имам Ағзамның ата-бабалары Әмудария өзені жағалауындағы Тирмиз бен
Хорасанда ертеректе болған Наса қалаларында өмір сүрген. Олар парсы
әулетінен еді. Әйтсе де, кейбір деректерде оның түркі текті еді екені жайлы
да айтылады. Ұлық төрт халифа кезінде Ислам діні парсы елдеріне тарай
бастады. Исламға қарсы шығып, тұтқынға алынған дінсіздер ішінде Әбу
Ханифаның бабасы да болған деседі. Кейінірек ол Исламның шынайы дін екенін
түсініп, мұсылман болады. Сол себепті ол тұтқыннан босатылып, үйіне
жіберіледі. Отбасына аман-есен оралған бабасы Исламды тереңінен түсініп,
балаларын да Исламға сәйкес тәрбиелейді, болашақтағы ұрпағының барлығы
Исламның ақ жолында дүниеге келулерін тілейді.
Хазіреті Әли ибн Әбу Талибтің (р.а) халифалық кезінде олар Хорасаннан
Куфа қаласына қоныс аударады. Бабасы ұлы Сәбитті хазіреті Әлидің (р.а)
қасына ертіп барып, бата сұрайды. Хазіреті Әли (р.а): Алла тағала
балаңызға және оның болашақ ұрпақтарына мол береке берсін,–деп дұға етеді.
Атасының тілегі мен халифаның дұғасы қабыл болып, ұрпағынан иманды да,
тақуалы ғалым Әбу Ханифа дүниеге келеді. Әбу Ханифаның әкесі Сәбит те өте
тақуа адам болған. Ел арасында ол туралы ғибратты, әрі жұртқа таныс
төмендегі оқиға жиі айтылады: Әбу Ханифаның әкесі Сәбиттің жас жігіт кезі
еді. Бірде дәрет алып, сүлгімен бет–аузын сүртіп тұрғанда, арықта ағып келе
жатқан алмаға көзі түседі. Алманың әдемі түсі көз тартатын. Сәбит шыдамай,
алманы алып бір тістейді. Сонан соң ол: Не істеп қойдым? Алманың иесі бар
шығар? Оны тауып, дереу, ризашылығын сұрайын,–деп өзен бойымен жоғары
қарай алманың иесін іздеуге шығады. Содан ол үлкен баудың ішіне кіреді.
Жеген алмам осы баудан шығар,–деп Сәбит бау иесіне барып, оған:
Ас–сәләму әлейкум! Ойламай бақшаңыздың бір алмасын жеп қойдым. Мүмкін
болса, кешірім етсеңіз,–дейді. Жігіттің ақылдылығы мен имандылығын
байқаған бағбан әдейі: Разы емеспін,–деп дөрекілеу жауап қайырады. Бұл
сөз Сәбитке ауыр тиеді. Ол бағбанның аяғына жығылып, оған: Кешіріңіз!
Жеген алманың ақысын төлейін немесе қызметіңізді істейін,–деп жалбарынады.
Сонда бағбан: Онда былай. Үш жыл қызметімді істейсің. Сонан кейін арғысын
көре жатамыз,–деп жігітке шарт қояды. Амал жоқ, Сәбит шартқа көнеді.
Өйткені, ақырет есебі мен кісі ақысынан қорқатын. Ол үш жыл бойы бағбанның
үйінде адал қызмет етеді. Мерзімі біткеннен соң, кетуге рұқсат сұрайды.
Бағбан оған: Мен саған үш жыл өтсе, арғысын тағы көрерміз деп едім.
Сондықтан, менің тағы бір кішкене шартым қалды. Соны орындасаң, сөзім сөз,
сенен разы болып, рұқсатымды беремін,–дейді. Сәбит көнеді. Бағбан оған:
Менің бір қызым бар. Көзі көрмейді, құлағы естімейді, қол–аяғы сал және
мылқау. Соған үйленесің. Соңғы шартым осы,–дейді. Жігіт бұған да көнеді.
Қыз бен жігіттің некелері қиылып, тойы өтеді. Жігіт шымылдыққа кірген соң,
көзі де көретін, құлағы да еститін, қол–аяғы да сап–сау қызды көреді.
Қыздың әкесіне барып, оның сырын сұрайды. Әкесі айтқан сөздерінің себебін
былай түсіндіреді: Қызым ұят нәрселерге қарамайды, сол үшін ол көр; ұят
әрі балағат сөздерді естімейді, сол үшін ол керең; тыйым салынған нәрсеге
қол созбайды және бұзық жерлерге бармайды, сол үшін оның қол–аяғы сал;
жаман сөз сөйлемейді, сол үшін ол мылқау. Қызымды сен сияқты құдайшыл, иман
жүзді жігітке берсем, ол Алладан қорқатын, біреудің ақысын жемейтін таза
адам болып, туған немерелірім де Ислам тағлымдарына сәйкес өмір сүрсе деген
арманым бар еді. Алла маған сені жеткізді. Бір көргенде–ақ сенің адал
екеніңді байқадым. Сонда да сынап бақсам артықтық етпес деп ойладым. Сен
мен ойлағандай боп шықтың. Бұдан былай ерлі–зайыпты болып, бірге тату–тәтті
өмір сүріп, бақытты болыңдар,–деп батасын береді. Міне, осындай пәк,
тақуа, текті отбасында әлемге әйгілі, ғалым Имам Ағзам дүниеге келеді [3,
65-67].
Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) Ирақтың Куфа
қаласында үмәуйлік халифат тұсында (699 жылы ) дүниеге келген. Азан шақырып
қойылған аты ән-Нұғман болғанымен, халық оны Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам
деп атайтын. Өйткені, ислам әдебі бойынша үлкен ғалым адамдардың аттары
аталмайды. Олар хазірет, ұстаз сияқты құрметті сөздермен тілге алынады.
Әбу Ханифа (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа
атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған.
Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил).
Ғалымдардың айтуынша, ханифа — мазһабтың сипаты болып, ол хақ, тура жол
деген мағынаны білдіреді. Әбу сөзінің түп мағынасы әке болғанымен,
сонымен қатар оның иесі, өкілі, басшысы, жетекшісі деген баламалары да
бар. Сонда, Әбу Ханифа деген сөздің мағынасы хақ жолдың бастаушысы, тура
жолдың жетекшісі дегенге саяды.
Әу бастан адамзатқа түсірілген, адам табиғатына ең лайық, нағыз тәухид
дін – ол ханиф дін. Құранда Алла тағала: Ендеше, (Ей, Мұхаммед) бетіңді
ханиф (тура, шынайы) дінге бұр. Адамдарды Алла әу баста сол дін үшін
жаратқан. Құдай жаратқанды өзгерту мүмкін емес. Сенің дінің хақ дін, тек
көп адам соны білмейді,–дейді (Рум сүресі, 30–аят). Ханиф сөзі ислам
ұғымында да қолданылады. Сахабалар: Алла қандай дінді қабыл етеді?–деп
сұрағанда, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): Ханиф (Ислам) дінін,–деп жауап берген.
Басқа бір хадисте: Алла барлық пенделерін ханиф (дінге, таухидке бейім)
етіп жаратты,–делінген. Құран Кәрімде Алла тағала: Ибраһим яһуди де,
христиан да болған емес, ол ханиф (нағыз) мұсылман болған. Көп құдайшылдар
қатарында да болмаған,–деген (Әли Ғимран сүресі, 67–аят). Ия барлық
әлемдік дәстүрлі діндер ханиф – тұп-тура дін болған. Бұл дін – адам
табиғатына жеңіл келіп, жүрекке жылы тиген, жанын рахатқа бөлеп,
бейбітшілік бесігінде тербеткен кеңпейілділік діні. Имам Ағзамның
көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік пен жеңілдік рухына
сай келгендіктен, жұрт оны Әбу Ханифа деп атаған. Ғасырының танымал,
беделді, ірі ғалымы болғандықтан халық оны Имам Ағзам деп те атайтын. Бізде
имам деп мешіт қызметкерін түсінеді. Бірақ, бағзы заманда имам деп аса
білімді, әрі тақуа кісілер айтылатын. Имам – жетекші, басшы, ұстаз,
данышпан деген мағыналарды да береді. Ал, Ағзам сөзінің айбынды, ең
зор, ең үлкен, ұлық, теңдесі жоқ деген мағыналары бар. Шынында да, Имам
Ағзам мұсылмандардың жетекшісі, ғалымдардың басшысы, білім мен тақуалықта
теңдесі жоқ данышпан, айбынды, әрі ұлық ұстаз еді.
Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық
кісі жоқ. Өйткені, ол өте такуа ғалым еді, фиқһ ілімі жолында басқалар ол
кісі секілді еңбек ете алмады. Ол асылдығы, көрегендігі, қабілеттілігі,
парасаттылығы арқасында оған жол салды,–деп еске алады.
Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен кейін Куфа Ислам нұрына малынып,
онда өнер, ғылым және мәдениет дами түсті. Әсіресе, соңғы халифа Әли ибн
Әбу Талибтің (р.а) тұсында мұнда атақты ғұламалардың дәрісханалары көбейіп,
бұл жерге әлемнің түкпір-түкпірінен ілім алу мақсатымен мыңдаған шәкірттер
ағылып келе бастады. Әбу Ханифа да осындай ортада дүниеге келіп, онда
өнегелі өмірі басталды. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен
әдебиетіне көңіл қойып, азды-көпті дәріс алды. Дегенмен, біржола ілім қуып
кетпеген де еді. Әкесі саудагер–тін. Олардың жеке дүкендері болды. Онда
олар жібек мата саудасымен айналысатын. Әбу Ханифа әуелде мешітке тек
күнделікті бес уақыт намаз оқу үшін ғана барып тұрды.
Бірде ол сол дәуірдің атақты ғалымы Шағбиге (р.а.) кездесіп қалады.
Шағби одан: Қайда барасың, інім?-деп сұрайды. Ол заманда адамдар тек
ілімді ойлап, табыс табу, бала–шаға бағу, үйлі–жайлы болу секілді дүние
тіршіліктерін екінші орынға қоятын. Сұрақ төркінін түсінген Әбу Ханифа
дәрісханаларға барып, жүйелі сабақ алып жүрмегендігінен, Базарға, – деп,
ұяла жауап береді. Өйткені, осы уақытқа дейін оның мақсаты да, кәсібі де
сауда болып келген–ді, ал сабаққа деген қызығушылығы шамалы еді. Әбу Ханифа
бойындағы асыл қасиеттерді, оның ақылдылығын, зеректігін, шешендігін және
ойының ояулылығын байқаған Шағби (р.а.) бұл жігіттің былай жүргеніне іштей
қынжылады. Әбу Ханифаның болашақта үлкен ғалым болатынын іштей сезген Шағби
(р.а.) оған: Уақытыңды бос өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып,
сабақ оқы,–деп ақылын айтады. Шынайы сөз Әбу Ханифаның жүрегіне жетеді.
Сол күннен бастап ол барлық уақыты мен күш–жігерін ғылым-білімге салады. Ол
кезде Әбу Ханифа жиырма екіде ғана еді [4, 15].
Ол жылдары Куфадағы оқу–ағарту істеріне Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.)
жетекшілік ететін. Әбу Ханифа хадис пен фиқһ ілімін сол заманның ең атақты
ғалымдары – Шағби және Хаммад сияқты ғұламалардан үйренді. Куфада хадис
ұстаздары, араб тілі және әдебиеті мамандары, шариғат ғалымдары жеткілікті
болатын. Ибн Шуһаб аз-Заһри: Әлемде беделді ғұламалар төртеу. Олар:
Мәдинада ибн әл-Мусәйб, Куфада Шағби, Басрада Хасан әл-Басри (642–728),
Шамда Мәкхул (р.а.),–деп сол кездің ең үлкен ғалымдарын атайды. Шағби
(р.а.) бес жүзге тарта сахабалармен кездесіп, олардан білім алған. Омар ибн
Әбдул Әзиздің (р.а.) халифалық тұсында Куфа қаласында қазылық қызмет етіп,
87 жасында дүниеден өткен. Оның қайтыс болғанын естіген Хасан әл-Басри:
Шағби Исламда өзінің ерекше орны бар нар тұлғалы адам еді. Алла тағала оны
өз мейіріміне бөлесін,–деп дұға еткен. Әбу Ханифа өмірінде төрт сахабамен
кездескен. Олар: Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Әбу Ауфә, Сәһл ибн Саъд және
Әбу Туфайл. Сахабаны көрген адам табиғин деп аталады. Дегенмен, табиғин
сөзінің анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісінде: табиғин –
сахабаның көзін көрген адам,-делінсе, ал екіншісі: табиғин – сахабаны
көріп, одан білім үйренген адам,-деген пікірді алға тартады. Әбу Ханифа
ұстазы Хаммадтың (р.а.) қолында жүйелі түрде 18 жыл оқыған. Ұстазы дүниеден
өткенге дейін, одан ажырамаған. Өйткені, ол ұстазын жақсы көріп, оның асыл
қасиеттерін, даналығын, парасаттылығын, тақуалығын, әсіресе кеңпейілділігі
мен жомарттылығын өзіне үлгі тұтқан. Хаммад бай болғанымен, мал–мүлкін
туған-туысқандарына, жетім-жесірлерге және шәкірттеріне жұмсайды екен. Бұл
жайлы: Хаммад ғұламалар ішінде ең жомарты еді, жылда келетін қасиетті
рамазан айында күнде 500 адамға ауызашар беретін, жағдайы нашар
шәкірттеріне ақшалай көмектесіп тұратын еді,–деп риуаят етіледі. Хаммад
ибн Сүлеймен (р.а.) дүние салғаннан соң, оның ісі баласы Исмаилға тиді.
Жұрт та оның бойынан әкесінің ілімі мен асыл бейнесін көргісі келді.
Өкінішке орай, Исмаил бірақ халық көңілінен шыға алмады. Сол себепті
ұстазының оқу–ағартушылық істерін әрі қарай жандандырып, дамытуды шәкірті
Әбу Ханифа мойнына алды. Халықтың қалағаны да сол болатын. Ол кезде оның
жасы қырықта еді. Әбу Ханифаның есімі мен білімі кеңінен тарай бастайды.
Оған жер–жерлерден білім алу мақсатымен мыңдаған талабалар келіп жатты.
Оның дәрісханасы Куфадағы ең үлкен, әрі берекелі білім ошағына айналды.
Шәкірттердің ғылыми сұхбаттары мен қуанышты үндері мешіт сыртынан да
естіліп тұратын.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы
ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды.
Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен
басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін,
сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және
ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде
үкімдер шығара білді. Әбу Йусуф (р.а.) ұстазын: Бет пішіні және дене
бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста,
тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам, оның ілім үйрету
әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең
түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты
соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай
еді,–деп еске алады. Имам Ағзам түн бойы ғибадат етіп, күндіз ораза
тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс–әрекет
пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне
парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен
парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): Адамдар фиқһ ғылымында Әбу
Ханифаға қарыздар. Кімде–кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға
бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны,–дейді. Ол иманы, тақуа, білімді
және парасаттылығынан да харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол
сұқпайтын өте сақ адам болатын. Сондықтан, оның уағызы әрбір тыңдаушы
жүрегіне жететін. Оны төмендегі әңгімеден білуге болады:
Имам Ағзам Куфаның орталық мешітінде жұма күні уағыз айтатын. Бір
күні жұмадан соң оған бір құл келіп: Ұстаз, сізден өтініш. Құлды азат
етудің артықшылығы мен сауабы туралы да уағыз айтыңызшы. Мүмкін қожамның
көңілі жібіп, мені азат етер,–дейді. Әбу Ханифа: Жарайды, сен айтқаныңдай
болсын,–деп жауап береді. (Ол кез құлдық заманы болатын.)
Келесі жұма да жетті. Бірақ, Имам Ағзам уағызын басқа тақырыпқа арнайды.
Тағы бір жұма өтеді. Құлдың өтініші тағы орындалмай қалады. Үшінші жұмада
Имам Ағзам құлды азат ету және оның мән–маңызы мен артықшылығы туралы
тартымды да, әсерлі уағыз айтады.
Жұмадан соң әлгі құлдың қожасы келіп: Ұстаз куә болыңыз. Алла ризалығы
үшін құлымды азат еттім,–дейді. Әбу Ханифа: Алла сізден разы болып,
істеген ізгі амалыңызды сауаптан жазғай,–деп бата береді.
Бостандық алған құл Имам Ағзамға рахметін айтып, одан: Ұстаз, бір сұрағым
бар. Екі апта бұрын айтқан өтінішімді неге бүгін ғана орындадыңыз –деп
сұрайды. Әбу Ханифа: Ол күні құл азат етуге жететін ақшам жоқ еді. Сол
үшін, екі апта бойы жұмыс істеп, ақша жинадым. Базардан құл сатып алып, оны
азат еттім. Содан рухани жеңілдік пен әлдеқандай рахатты сезіндім. Бұл
амалды өзім істемей тұрып, басқаға бұйырғанымда, оның ешқандай әсері болмас
еді, қожаң да саған азаттық бермес еді,–деген екен [3, 104].
Әбу Ханифа – ұлық имам, мәшһүр ғалым
Ол жайлы пікір білдірген замандастары мен оны өзіне ұстаз санаған,
немесе ғалым, білімге қол созғандардың барлығы да Әбу Ханифаның өз
заманының озық ғалым болғандығын мойындайды. Әбу Жағфар ар–Рази (р.а.):
Мен Әбу Ханифадан артық ғалым, әрі құдайшыл адамды кезіктірмедім,– десе,
Жағфар ибн Раийғ (р.а.): Мен Әбу Ханифамен бес жыл бірге тұрдым. Одан аз
сөзді жанды көрмедім. Ал одан бір–ақ нәрсе жайлы сұраса, ол ашылып, сел
тәрізді ағылар еді,–деп еске алады. Ал, Йазид (р.а.): Тақуалық пен ақыл
парасаттылықта Әбу Ханифаға (р.а) тең келетін адамды көрмедім,–десе, Әбу
Асим Нубәйл (р.а.): Әбу Ханифа (р.а.) намазды қадалып көп оқығандығы үшін,
көпшілік оны қазық деп атап кеткендігін айтады. Уакиъ (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) аманатқа өте адал, аса ұлық Алла тағаланың есімін жүрегінің
түкпірінде сақтайтын. Сондықтан да ол кез–келген жағдайда Алла ризалығын
бірінші орынға қоятын. Алла тағала үшін қылыш азабын көруге де дайын
еді,–дейді. Мәккий (р.а.): Куфалықтармен бірге болдым, араларынан Әбу
Ханифадан (р.а.) өткен тақуаны көрмедім,– деп еске алады. Яхья әл–Қатъан
(р.а.) Әбу Ханифаның (р.а.) жүзіне қарап Алланың шынайы пендесі екенін
байқадым,–десе, Абдулла ибн Мүбарак (р.а.) Суфъян Сауриға (р.а.): Ей, Әбу
Абдулла, Әбу Ханифаның ғайбат айтуына қандай іс тосқауыл болды екен, бір
рет те ғайбат айтқанын көрмедім,–деді. Сонда Суфъян (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) дана кісі, өзінің жақсы амалдарын жоятын іс–әрекетті ешқашан
жасамайтын,–деген екен. Ибн Мүбарак (р.а.): Әбу Ханифаны (р.а.) еске
алып: Бұл кісі туралы не деуге болады? Оған мансап пен байлықты ұсынғанда,
ол одан бас тартады, дүрелесе де бетінен қайтпайды. Басқалар отырған таққа
ол азаптасаң да отырмайтын,–дейді. Хасан ибн Салих (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) аса тақуалығына байланысты харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге
де қол сұқпайтын, ол кісідей өзі мен біліміне өте сақ адамды
көрмедім,–деген.
Сәһл ибн Мадхим (р.а.) : Әбу Ханифаның (р.а.) үйіне кіріп едік, үйінен
бұйрадан (қамыстан жасалған төсеніш) басқа ештеме көрмедік,–дейді.
Мүжаллид (р.а.) : Мен халифа Һарун әр–Рашидтың (786–809) алдында отыр
едім, ол жерге имам Әбу Йусуф (р.а.) келді. Оған халифа: Маған Әбу
Ханифаның (р.а.) ахлағы (мінез–құлқы) туралы айтып беріңіз,–деп өтініш
жасады. Сонда ол: Әбу Ханифа (р.а.) шариғат тыйым салған істерге
жоламайтын, дүниеқорлықтан алыс, көбінесе үнсіз жүретін, әрдайым өз пікірін
дәлелдей алатын, өз ойынан айнымайтын, бос сөз сөйлемейтін, сұралған
мәселені білсе, нақты жауап беретін адам еді. Ей, мүминдердің әміршісі! Мен
ол кісінің барлық нәрседен өз нәпсісін тыя алатындығын көрдім, барлық адам
туралы жақсы сөз ғана айтатын,– дейді. Сонда Һарун әр–Рашид : Бұл
ұлылықтың белгісі,–деген екен.
Фузайл ибн Ийаз (р.а.) : Әбу Ханифа (р.а.) фиқһ ғалымы, тақуалығымен
ардақты, келгендерге тапқанын беретін жомарт, күндіз–түні дәріс беруден
жалықпайтын, түнді ғибадатпен өткізетін, аз сөзді, егер бір халал–харам
мәселесі туралы айту керек болса, ақиқатына көз жеткізіп
түсіндіретін,–деген екен. Қази Шурак (р.а.): Әбу Ханифа (р.а.) фиқһты
терең меңгерген, әр ісі көңілге қонымды, шәкірттерге білім беруде аса
шыдамды, шәкірт білім алып болғанша оған жан–жақты көмек көрсететін адам
еді. Шәкірті оқуды бітірсе, оған : Сен енді халал мен харамды, дұрыс пен
бұрысты ажырата алатын, таусылмас үлкен байлыққа жеттің,–дейтін. Ұстаздары
мен құрметті адамдар алдында көп сөйлемейтін,–дейді.
Бірде халифа түсінде Әзрейілді көреді. Одан: Менің қанша өмірім
қалды,–деп сұрайды ол. Періште алақанын ашып, бес саусағын көрсетеді.
Халифа содан қорқып оянады. Әбу Ханифаны шақыртып, одан түсін жоруды
сұрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Ата-бабаларымыздан біздерге Үш қасиетің: дініңді, діліңді, тіліңді
сақта! деген қанатты сөз қалдырды. Ендеше осынау істің үдесінен шығу – кім-
кімге болмасын, кез келген ел жанды азаматқа үлкен жауапкершіліктерді
жүктейтіндігі сөзсіз. Әрбір ұлттың өз тілі, діні, ділі, салт-дәстүрі мен
әдет-ғұрпының болатындығы белгілі. Ал бүгіндері осы құндылықтарымыздың
қоғамдық өмірде қолданылу аясы қаншалықты? Біздіңше, мұндай қасиеттерге,
парасаттылыққа негізделген құнды дүниелеріміз өз деңгейінде деп ешкім де
айта алмаса керек. Түрлі өркениеттер тоғысындағы қазіргі кезеңде осындай
асыл қасиеттеріміздің жойылып кетуінен сақтанбасақ болмайды. Ұлттығымызды
ұлықтай білуде, тіліміздің терең тамыр жаюы жолында, дін жұмыстарын
жүргізуде дәстүрлі дін өкілдерінің орны өлшеусіз екендігі анық. Жер жүзіне
Алла тағаланың тарапынан жіберілген соңғы діні -Исламның келгеніне ХІV
ғасырдан аса уақыт өтті. Сол уақыттан бері Ислам діні - әлем халықтары
ұстанатын негізгі дін ретінде толыққанды қалыптасты.
Осынау кезеңдер ішінде асыл дініміздің кеңінен қанат жаюына көптеген
тұлғалар үлестерін қосты. Олар халық арасында шариғи нормалардың ретті
қолданылуы, діни қағидалардың жұртшылық ішінде оңды қабылдануына ерекше
ықпал етті. Мұсылмандардың күнделікті өмірінде жүріп-тұратын негізгі
бағыттарын, тура жолын айқындап, анықтап берді. Солардың бірі әрі бірегейі
Имам Ағзам Әбу Ханифа болды.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, аса парасатты, кемел ойдың иесі еді. Осы
ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды.
Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен
басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін,
сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және
ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде
үкімдер шығара білді.
Жалпы, Ислам дінінің Қазақстанға тарағанына ХІІ ғасырдан аса уақыт
өтті. Содан бері халқымыз Ханафи мазһабын ұстанып келеді. Еліміздің
егемендікке қол жеткізгеніне міне, 18 жылға таяды. Ел тәуелсіздігімен
қатар, мемлекетімізде діни сенім бостандығына да кеңінен жол ашылды. Қазақ
даласында Ислам нұры қайтадан пайда болды. Дегенмен, өркениеттер
тоғысындағы қазіргі кезеңде бізде көпұлттылық принциптерімен қатар,
көпдінділікке де мол мүмкіндіктер беріліп отыр. Мұны жаһандық демократияның
көрінісі деп ұққан ләзім. Көп ұлтты елде көпдінділіктің болатындығы
белгілі. Бұған еліміз азаматтары түсіністікпен қарап, төзімділік танытуы
керек. Дәстүрлі дініміздің жұмыстарын жүзеге асыруда біздерге көптеген
міндеттер жүктелген. Осынау істердің үде-барасынан шығудың біздер үшін
маңызы жоғары. Оны әрбіріміз жете түсініп, дұрыс ұғына білуге тиіспіз.
Қазіргі кезеңде өзге бағыттарды былай қойғанда мұсылмандық жолдағы
түрлі ағымдар мен топтардың көптігі баршаға белгілі. Бұлардың барлығы да
өздерінікін дұрыс деп есептеп, өз жолдарымен жүруге тырысады. Ал шын
мәнінде Қазақстан қоғамы қандай жолмен жүруі тиіс?! Қай бағытты ұстануы
керек?! Ең бастысы, міне, осы.
Қазіргі өркениеттер тоғысындағы кезеңде ел арасына түрлі діни
топтардың сыналай енетіндігі, олардың да өз кезегінде өздерінің жолдары мен
бағытын жұртшылыққа ұсынатындығы белгілі. Шын мәнінде, әртүрлі дін мен
әрқилы ағымдардың барлығының да ісі оңды, барлығының бағыты дұрыс деп ешкім
айта алмаса керек. Олардың қай-қайсысында болмасын, халық арасында жолын
ұстанушылары мен мүдделестері, қолдаушылары баршылық. Біреулер дәстүрлі дін
ретінде сопылық бағытты ұсынса, екінші біреулері нағыз ақиқат дін деп
ортамызға уаһабшылдықты енгізуге тырысады. Үшінші бағыттағы азаматтар халық
арасында уағыз жүргізумен айналысатын аса сауапты іс ретінде Таблиғи
жамағаттың қызметін қолдаса, тағы бір азаматтар Хизб-ут Тахрирдің
бағытын оңды санап, астыртын түрде халифаттық мемлекет орнатуды көксейді.
Мұндайларды осылайша тізбелей беруге де болады. Дегенмен, әрқилы ағымдардың
қолданыстағы заңдарымызды алға тартып, әрқалай жұмыстар жүргізе беруіне
келісуге болмайды. Шындығында, демократиялық бағытты ұстанушы ел ретінде
біздер экстремистік сипаттағы ағымдардан өзге қандай да бір діннің немесе
діни ағымның қызметіне тосқауыл қоя алмаймыз. Бұл мәселе еліміз келіскен
көптеген халықаралық фактілер мен қолданыстағы заңдарымызға қайшы келмеуі
тиіс. Әйтсе де, халқымыздың түрлі келімсек діни ағымдардың жетегінде
кетуіне де мүмкіндіктер берілмеуі керек. Сонымен қатар, қазіргі күні ислам
экстремизмі, ислам терроризмі деген терминдер қоғамдық санаға сіңіп
барады. Бұл кейінгі жас ұрпаққа, олардың ой-пікірлері мен бағыт-бағдарына
ерекше әсер ететін мәселе. Сондықтан дәстүрлі дінді жастарға, жұртшылыққа
құбыжық етіп көрсетуге жол берілмеуі керек. Оларға дінді түсіндіргенде де
нақты қандай мазһабты ұстанатындығымыз қоса айтылып отыруы тиіс. Әрине,
бағыты діни фанатизмге негізделетін кереғар ағымдарға, олардың жұмыстарына
түбегейлі тосқауыл қойылуы керек. Ислам – бейбітшілік діні. Ол адамдарды
жақсылыққа, ынтымаққа, бірлікке шақырады. Ізгілікке үндейді. Қасиетті
Құранда Түп-түгел Алланың дінін ұстаңдар да бөлінбеңдер деген. Ендеше
бөлініп, бүлік іздеуге еш жол берілмеуі тиіс. Айналып келгенде барлық
бөлінушіліктің мазһабсыздықтан әрі сауатсыздықтан шығатындығы сөзсіз. Ата-
бабабалырымыз ежелден ұстанып келе жатқан дәстүрлі Имам Ағзам жолы бар. Бұл
жол біздің қоғамымыздың ұстанымымен, мемлекетіміздің бағытымен өзара
үндесетіндігі белгілі. Халқымыз ұстануға тиісті Имам Ағзам жолынан бөлек,
тағы да 3 мазһабтың барлығы белгілі. Бұл мазһабтардың қай-қайсысын
болмасын, теріс бағытта болады деп ешкім айта алмайды. Мұнда тек қана,
пікір айырмашылықтары сақталады.
Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс
талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге
қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші имам Ағзам Әбу Ханифа
(699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал
(780–855) секілді ислам ғұламаларының мазһабтары дүниеге келді. Бұлар ислам
әлемінде ресми мазһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша
амалдарын жүргізуде. Ол мазһаб иелерінің әрқайсысы білгір ғалымдар еді.
Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі
қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт
мазһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім
мен сүннет жолына лайық болғандықтан, әһлус-сүннә уәл-жамаға, яғни
хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып,
көпшіліктен бөлінбей, бірлік–ынтымақты жақтаушы қауым мазһабтары атанды.
Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана.
Яғни, біз өз мазһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мазһабты дұрыс
деп білеміз. Тек біздің мазһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық
болып есептеледі. Осылардың ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы
адамгершілік пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері
әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта.
Қалған 52% үш мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі. Әбу Ханифа Құран Кәрім
және пайғамбар сүннетінен кейін қияс (салыстыру тәсілі) және райды (негізгі
дәлелдерді басшылыққа ала отырып ақылға жүгіну тәсілі) үкім шығаруда
негізгі өлшемдердің бірі ретінде қолданған. Ғұламаның бұл ижтиһад ету
тәсілін жете түсінбеген кейбір ғалымдар оны тұрпайы деп санады. Сондай-ақ,
Әбу Ханифа Исламның көрнекті мұжтаһид ғалымы бола тұра үкім шығуда
Истихсан және урфты (әдеп-ғұрыптарды) дәлел ретінде қолданысқа түсіруі
ғалымдардың таңданыстарын мұнан да күшейте түсті. Әбу Ханифа ешбір өлшемді
Құран мен пайғамбар сүннетінен жоғары қоймаған. Ол өзіне пікірі қайшы
ғалымдарға: Кімде-кім бізді Құран және сүннет тәлімдерінен қиясты жоғары
қояды деп айыптаса, Алланың атымен ант етемін, ол өтірікші әрі жала жабушы.
Құран және хадис тұрған жерде қай ғалым қиясқа жүгінбек?! Біз қиясқа салу
тәсілін өте қажет жағдайда ғана қолданамыз. Бір мәселені анықтауда Құран
және хадистен дәлел табылмағанда ғана, аталмыш мәселені дәлелі бар
мәселемен салыстыра отырып шешеміз. Біз алдымен дәлелді Құраннан, сосын
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен іздейміз. Олардан таба алмаған
жағдайда сахабалар сөзіне тоқталамыз. Бұл сұрақты сахабалар да талқыламаған
болса, онда мәселені айқындау мақсатында екі мәселенің ортақ жерін тауып,
бір үкімді келесі бір мәселеге салыстыра отырып, үкім шығарамыз,-деп жауап
берген.
Абу Ханифа мазһабы, мәні мен маңызы
Ислам он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенімі мен нанымына, тегі
мен нәсіліне қарамай бейбітшілік пен ынтымаққа, сабырлылық пен тазалыққа
шақырып келе жатқан Алла тағаланың бірегей діні. Тарих сахнасына
көтерілгеннен бері, өмірдің өзі көрсеткендей, Ислам дінінің ғылым–білім мен
өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем мойындауда.
Ислам әлемге тек қана Орта Азияның өзінен Әбу Насыр әл-Фараби
(870–950), Әбу Әли Ибн Сина (980–1037), Әбу Райхан әл-Бируни (973–1050),
Ұлықбек (1394–1449), Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр (1483–1530) мен Мұхаммед
Хайдар Дулати (1499–1551) секілді кемеңгер ғұламалар мен көрнекті мемлекет
қайраткерлерін берді. Олар ғылымның көптеген саласына жол ашты.
Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан аса уақыт өтті.
Содан бері халқымыз атақты ислам ғұламасы, фиқһтың (мұсылман заңы) білгірі
Нұғман ибн Сәбит (р.а.) (699–767) негізін қалаған Ханафи мазһабын (діни
құқықтық мектеп) ұстанып келеді. Осы орайда, әуелі фиқһ пен мазһабтың
ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Мәзһаб – жол, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Шариғатта –
арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен шығарылған үкімдер мен
көзқарастар жиынтығына мәзһаб делінеді. Шариғат үкімдерінің қайнар көзі
болып табылатын Құран және хадистің әрбір сөзінің бірнеше астарлы, терең
мағыналары, түсу себептері, тіпті кейбір себептерге байланысты хадистердің
бір-біріне қарама-қайшы келетін, яки бір қарағанда қарама-қайшы сияқты
көрінетін жерлері де бар. Және хадистердің сахих лизәтиһи, сахих
лиғайриһи, хасан лизәтиһи, хасан лиғайриһи, әлсіз, жалған
мутауатир, ахад, мәшһур, ғариб сияқты қуаттылық жағынан үкім
шығаруда үлкен әсерлі дәрежелері бар. Құран аяттары мен пайғамбарымыздың
астары терең қасиетті хадистерін жалпы халықты былай қойғанда, араб тілін
жетік білетін мамандардың өзі ара жігін ажыратып, пәтуа шығаруы мүмкін
емес. Белгілі мәселеде пәтуа шығаратын адам алдымен мыңдаған хадистерді
саралап, барлық Құран аяттарына мұхият көз жүгіртіп шығуы тиіс. Мұнымен
қоса сол мәселедегі әз сахабалардың айтқан сөздері мен берген пәтуаларын
әрі кейінгі келген мүжтаһид ғұламалар мен замандас ғалымдардың
көзқарастарын білуі және жергілікті халықтың менталитеті мен жағдайын жақсы
білуі қажет. Бұларды кез-келген қарапайым адам тереңнен талдап, аражігін
ажыратып, шариғи үкім шығара алмайтындықтан Әбу Ханифа сияқты Құран
ілімімен қоса хадис ілімін, мантық-қисын, фиқһ негіздерін, т.б. ислами
ілімдерді жетік білген мүштәһидтің шығарған үкімдерімен жүруге мұқтаж. Өз
бетінше әрекет етуші жолдан адасуы әбден мүмкін.
Исламның алғашқы дәуірінде мұсылмандар арасында діни қайшылықтар
тумады. Өйткені, хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз қасиетті Құран
және өзінің даналығымен мәселенің шешімін айтып, дер кезінде алауыздықтың
алдын ала білді.
Бұл туралы Алла тағала мұсылман үмметін: Ей, иман келтіргендер!
Аллаға, пайғамбарға және өз араларыңдағы ұлықтарыңа бойсұныңдар. Егер өзара
бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар.
Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін кайырлы, әрі
тиімді (Ниса сүресі, 59-аят),-деп ескертеді.
Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған. Сондықтан
хазіреті Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ислам қауымына: Ей, мұсылмандар!
Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал
етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және
Алла Елшісінің сүннеті,- деген. Уақыт өте мұсылмандардың саны көбейе
түсті, жаңа мәселелер туындай бастады. Өйткені өмір мен тіршілік үнемі
өзгеріп, өркендеп, жаңарып, дамып отырады. Бұндай жағдайда, сахабалар өз
білімдеріне сүйеніп, шариғат шеңберінде ол мәселелерді шешіп отырды.
Мысалы, Әбу Бәкір (р.а.) өзінің халифалық кезінде бір мәселеге байланысты
шешім шығарар алдында Құран аяттарына сүйенген, ол мәселенің жауабын
аяттардан таба алмай қалған жағдайда, хадистерден іздеген. Ол жерден де
таба алмаса, білімді де, беделді сахабалардың басын қосып, олармен сол
мәселелер туралы кеңесіп, ойларын тыңдап, содан кейін ғана шешім
қабылдайтын. Кейінірек Ислам діні өзге халықтар, ұлыстар арасына таралды.
Олар араб тілін де, дінін де білмейтін. Діни үгіт–насихат пен тағлым
істерін оларға жеткізу сахабалар үшін оңай емес–тін. Бұл ретте сахабалар
ислам дінін бүге–шігесіне дейін үйренемін дегендерге ұстаздық етті. Сол
ұстаздар қатарына хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с ) пайғамбарымыздың ұлық төрт
халифасы, сондай–ақ Абдулла ибн Масъуд (590–653), Абдулла ибн Омар
(612–643), Абдулла ибн Аббас (619–686), Абдулла ибн Әмр ибн Аас (571–664),
Зәйд ибн Сәбит (615–665) және Айша (613–678) (р.а.) анамызды жатқызуға
болады. Олар өз заманының дара адамдары еді. Абдулла ибн Аббастың (р.а.)
үйі білім ордасы атанған.
Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз оларға: Сахабаларым
аспандағы жолшы жұлдыздар іспетті. Олардың қайбіріне ілессеңдер, хақ жолын
табасыңдар,–деп сипат берген. Имам Мәліктің (713–795) Муатта атты
кітабын оқып шыққан халифа Жағфар Мансур (754–775) оның біліміне ризашылық
білдіріп: Өте құнды еңбек жазыпсыз. Келіңіз, мұсылмандарға ислам дінін тек
осы кітап бойынша амал еткізейік,-дегеніне, имам: Жоқ, олай етуге
болмайды. Расулулланың сахабалары жан-жаққа тарады, олардың барлығы да
өздерімен жақсылықты ала барды,- деген екен.
Сахабалардың кезінде түрлі діни көзқарастар пайда болды. Соның салдарынан
исламды әртүрлі талдайтын, түрлі-түрлі мазһабтар (діни құқықтық мектеп,
жол) көбейді. Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын
дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған
мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші Әбу Ханифа
(699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал
(780–855) секілді ислам ғұламаларының мазһабтары дүниеге келді. Бұлар ислам
әлемінде ресми мазһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша
амалдарын жүргізуде. Ол мазһаб иелерінің әрқайсысы мүжтаһид (білгір)
ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі
қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт
мазһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім
мен сүннет жолына лайық болғандықтан, әһлус-сүннә уәл-жамаға, яғни
хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып,
көпшіліктен бөлінбей, бірлік–ынтымақты жақтаушы қауым мазһабтары атанды.
Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана. Яғни,
біз өз мазһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мазһабты дұрыс деп
білеміз. Тек біздің мазһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық болып
есептеледі. Соның ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы адамгершілік
пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері әлем халқының
төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта. Қалған 52% үш
мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі. Имам Малик мазһабын Африканың
бірқатар елі, Имам Шафидің мазһабын Мысыр, Сирия, Малайзия, Индонезия, ал
Ахмад ибн Ханбал мазһабын Парсы шығанағы аймағындағы халықтар ұстанады. Әбу
Ханифа мазһабы негізінен Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан Түркия, Ресей,
Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан жұртына кеңінен тараған. Осы төрт мазһаб
ішіндегі жұмсағы, әрі халқымыздың жүрегі мен табиғатына, әдет–ғұрпына
жақыны, бабаларымыз ежелден таңдаған Әбу Ханифа – Имам Ағзам мазһабы.
Исламдағы бір мазһабта болудың артықшылығы – халық біртұтас, ынтымағы мен
бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан
бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс–керіс, дау–жанжалдан іргесін аулақ
салуының да бірден–бір сыры осында. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы
ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді. Әбу Ханифа мазһабы өзге діни
мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен, әрі
демократиялығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпелі халқымыздың бұл
мазһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүние танымы, болмысы мен діліне
оның тонның ішкі бауындай жақындығында.
Ханафи мазһабының негізін қалап, оны нығайту жолындағы фиқһ
ғұламаларының жасаған қызметін дін ғұламалары былай баяндайды: Фиқһ
ілімінің дәнін Абдулла ибн Мәсъуд (р.а.) екті, Имам Әлқама өніп шыққан
егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны
диірменге тартты, Имам Әбу Йусуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан
пісірді. Міне, барлық халық осы күнге дейін Имам Ағзам дайындаған ұннан
жасалған нанды жеп келеді. Негізінде фиқһ сөзі терең, жан-жақты түсіну
деген мағынаны білдіреді. Фиқһ пәні ғибадат, қоғамдағы өзара қарым-қатынас,
әдет-ғұрыптардың шариғатқа сәйкес тәртіп–қағидалары мен оның қайнар көзін
үйретеді. Бұл саланың маманын фақиһ (мұсылман заңгері) деп атайды. Әли ибн
Әбу Талиб (600–661) пен Абдулла ибн Масъуд (р.а.) (590–653) Куфа қаласында
шариғат жөнінде білім беретін орталық құрып, Құран кәрім мен сүннет бойынша
тәлім-тәрбие істерін жүргізген алғашқы сахабалар еді. Кейінірек бұл білім
ордасын шариғат ілімінің ғалымы, ұлық сахаба Абдулла ибн Масъуд (р.а.)
басқарып қалады. Ол туралы хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз: Ибн
Масъудтың айтқандарын бұлжытпай орындаңдар,-деген. Бұл кісі Куфада Құран
Кәрім мен хадис шәріптен сабақ беріп, шариғат ғылымының мамандарын
дайындады. Олардың бірі – Әлқама ибн Кайс (р.а.). Ол – Омар, Әли, Әбу Дәрда
(?-652), Айша, Саъд, Хузайфа, Халид, ибн Масъуд және басқа да сахабалардан
(р.а.) дәріс тыңдаған, әрі хадис риуаят еткен сахаба. Абдулла ибн Масъуд
(р.а.) : Менің білімім Әлқама білімінен артық емес,–деген екен.
Абдулла ибн Масъуд (р.а.) дүние салғаннан кейін, Әлқама ұстаз болып
қалды. Бұдан кейін білім ордасын Фақиһ әл-Ирақи, яғни Ирақтың шариғат
ілімінің маманы деген атаққа ие болған Ибраһим ән-Наһаъи басқарды. Ол
кісіден кейін Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) Куфаның үлкен ұстазы саналды. Одан
соң бұл орынды имамдар сарбазы Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.)
иеленді. Имам Ағзамнан (р.а.) кейін бұл жолды оның шәкірттері – ұстаз Әбу
Йусуф пен имам Мұхаммед ұстанды. Олар ұстазының шығарған пәтуаларын хатқа
түсіріп, халыққа насихаттаған. Осы кісілер арқылы Ханафи мазһабы жер жүзіне
тарады, әрі фиқһ саласы кемеліне жете дамыды.
Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері
Имам Ағзамның ата-бабалары Әмудария өзені жағалауындағы Тирмиз бен
Хорасанда ертеректе болған Наса қалаларында өмір сүрген. Олар парсы
әулетінен еді. Әйтсе де, кейбір деректерде оның түркі текті еді екені жайлы
да айтылады. Ұлық төрт халифа кезінде Ислам діні парсы елдеріне тарай
бастады. Исламға қарсы шығып, тұтқынға алынған дінсіздер ішінде Әбу
Ханифаның бабасы да болған деседі. Кейінірек ол Исламның шынайы дін екенін
түсініп, мұсылман болады. Сол себепті ол тұтқыннан босатылып, үйіне
жіберіледі. Отбасына аман-есен оралған бабасы Исламды тереңінен түсініп,
балаларын да Исламға сәйкес тәрбиелейді, болашақтағы ұрпағының барлығы
Исламның ақ жолында дүниеге келулерін тілейді.
Хазіреті Әли ибн Әбу Талибтің (р.а) халифалық кезінде олар Хорасаннан
Куфа қаласына қоныс аударады. Бабасы ұлы Сәбитті хазіреті Әлидің (р.а)
қасына ертіп барып, бата сұрайды. Хазіреті Әли (р.а): Алла тағала
балаңызға және оның болашақ ұрпақтарына мол береке берсін,–деп дұға етеді.
Атасының тілегі мен халифаның дұғасы қабыл болып, ұрпағынан иманды да,
тақуалы ғалым Әбу Ханифа дүниеге келеді. Әбу Ханифаның әкесі Сәбит те өте
тақуа адам болған. Ел арасында ол туралы ғибратты, әрі жұртқа таныс
төмендегі оқиға жиі айтылады: Әбу Ханифаның әкесі Сәбиттің жас жігіт кезі
еді. Бірде дәрет алып, сүлгімен бет–аузын сүртіп тұрғанда, арықта ағып келе
жатқан алмаға көзі түседі. Алманың әдемі түсі көз тартатын. Сәбит шыдамай,
алманы алып бір тістейді. Сонан соң ол: Не істеп қойдым? Алманың иесі бар
шығар? Оны тауып, дереу, ризашылығын сұрайын,–деп өзен бойымен жоғары
қарай алманың иесін іздеуге шығады. Содан ол үлкен баудың ішіне кіреді.
Жеген алмам осы баудан шығар,–деп Сәбит бау иесіне барып, оған:
Ас–сәләму әлейкум! Ойламай бақшаңыздың бір алмасын жеп қойдым. Мүмкін
болса, кешірім етсеңіз,–дейді. Жігіттің ақылдылығы мен имандылығын
байқаған бағбан әдейі: Разы емеспін,–деп дөрекілеу жауап қайырады. Бұл
сөз Сәбитке ауыр тиеді. Ол бағбанның аяғына жығылып, оған: Кешіріңіз!
Жеген алманың ақысын төлейін немесе қызметіңізді істейін,–деп жалбарынады.
Сонда бағбан: Онда былай. Үш жыл қызметімді істейсің. Сонан кейін арғысын
көре жатамыз,–деп жігітке шарт қояды. Амал жоқ, Сәбит шартқа көнеді.
Өйткені, ақырет есебі мен кісі ақысынан қорқатын. Ол үш жыл бойы бағбанның
үйінде адал қызмет етеді. Мерзімі біткеннен соң, кетуге рұқсат сұрайды.
Бағбан оған: Мен саған үш жыл өтсе, арғысын тағы көрерміз деп едім.
Сондықтан, менің тағы бір кішкене шартым қалды. Соны орындасаң, сөзім сөз,
сенен разы болып, рұқсатымды беремін,–дейді. Сәбит көнеді. Бағбан оған:
Менің бір қызым бар. Көзі көрмейді, құлағы естімейді, қол–аяғы сал және
мылқау. Соған үйленесің. Соңғы шартым осы,–дейді. Жігіт бұған да көнеді.
Қыз бен жігіттің некелері қиылып, тойы өтеді. Жігіт шымылдыққа кірген соң,
көзі де көретін, құлағы да еститін, қол–аяғы да сап–сау қызды көреді.
Қыздың әкесіне барып, оның сырын сұрайды. Әкесі айтқан сөздерінің себебін
былай түсіндіреді: Қызым ұят нәрселерге қарамайды, сол үшін ол көр; ұят
әрі балағат сөздерді естімейді, сол үшін ол керең; тыйым салынған нәрсеге
қол созбайды және бұзық жерлерге бармайды, сол үшін оның қол–аяғы сал;
жаман сөз сөйлемейді, сол үшін ол мылқау. Қызымды сен сияқты құдайшыл, иман
жүзді жігітке берсем, ол Алладан қорқатын, біреудің ақысын жемейтін таза
адам болып, туған немерелірім де Ислам тағлымдарына сәйкес өмір сүрсе деген
арманым бар еді. Алла маған сені жеткізді. Бір көргенде–ақ сенің адал
екеніңді байқадым. Сонда да сынап бақсам артықтық етпес деп ойладым. Сен
мен ойлағандай боп шықтың. Бұдан былай ерлі–зайыпты болып, бірге тату–тәтті
өмір сүріп, бақытты болыңдар,–деп батасын береді. Міне, осындай пәк,
тақуа, текті отбасында әлемге әйгілі, ғалым Имам Ағзам дүниеге келеді [3,
65-67].
Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) Ирақтың Куфа
қаласында үмәуйлік халифат тұсында (699 жылы ) дүниеге келген. Азан шақырып
қойылған аты ән-Нұғман болғанымен, халық оны Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам
деп атайтын. Өйткені, ислам әдебі бойынша үлкен ғалым адамдардың аттары
аталмайды. Олар хазірет, ұстаз сияқты құрметті сөздермен тілге алынады.
Әбу Ханифа (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа
атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған.
Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил).
Ғалымдардың айтуынша, ханифа — мазһабтың сипаты болып, ол хақ, тура жол
деген мағынаны білдіреді. Әбу сөзінің түп мағынасы әке болғанымен,
сонымен қатар оның иесі, өкілі, басшысы, жетекшісі деген баламалары да
бар. Сонда, Әбу Ханифа деген сөздің мағынасы хақ жолдың бастаушысы, тура
жолдың жетекшісі дегенге саяды.
Әу бастан адамзатқа түсірілген, адам табиғатына ең лайық, нағыз тәухид
дін – ол ханиф дін. Құранда Алла тағала: Ендеше, (Ей, Мұхаммед) бетіңді
ханиф (тура, шынайы) дінге бұр. Адамдарды Алла әу баста сол дін үшін
жаратқан. Құдай жаратқанды өзгерту мүмкін емес. Сенің дінің хақ дін, тек
көп адам соны білмейді,–дейді (Рум сүресі, 30–аят). Ханиф сөзі ислам
ұғымында да қолданылады. Сахабалар: Алла қандай дінді қабыл етеді?–деп
сұрағанда, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): Ханиф (Ислам) дінін,–деп жауап берген.
Басқа бір хадисте: Алла барлық пенделерін ханиф (дінге, таухидке бейім)
етіп жаратты,–делінген. Құран Кәрімде Алла тағала: Ибраһим яһуди де,
христиан да болған емес, ол ханиф (нағыз) мұсылман болған. Көп құдайшылдар
қатарында да болмаған,–деген (Әли Ғимран сүресі, 67–аят). Ия барлық
әлемдік дәстүрлі діндер ханиф – тұп-тура дін болған. Бұл дін – адам
табиғатына жеңіл келіп, жүрекке жылы тиген, жанын рахатқа бөлеп,
бейбітшілік бесігінде тербеткен кеңпейілділік діні. Имам Ағзамның
көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік пен жеңілдік рухына
сай келгендіктен, жұрт оны Әбу Ханифа деп атаған. Ғасырының танымал,
беделді, ірі ғалымы болғандықтан халық оны Имам Ағзам деп те атайтын. Бізде
имам деп мешіт қызметкерін түсінеді. Бірақ, бағзы заманда имам деп аса
білімді, әрі тақуа кісілер айтылатын. Имам – жетекші, басшы, ұстаз,
данышпан деген мағыналарды да береді. Ал, Ағзам сөзінің айбынды, ең
зор, ең үлкен, ұлық, теңдесі жоқ деген мағыналары бар. Шынында да, Имам
Ағзам мұсылмандардың жетекшісі, ғалымдардың басшысы, білім мен тақуалықта
теңдесі жоқ данышпан, айбынды, әрі ұлық ұстаз еді.
Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық
кісі жоқ. Өйткені, ол өте такуа ғалым еді, фиқһ ілімі жолында басқалар ол
кісі секілді еңбек ете алмады. Ол асылдығы, көрегендігі, қабілеттілігі,
парасаттылығы арқасында оған жол салды,–деп еске алады.
Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен кейін Куфа Ислам нұрына малынып,
онда өнер, ғылым және мәдениет дами түсті. Әсіресе, соңғы халифа Әли ибн
Әбу Талибтің (р.а) тұсында мұнда атақты ғұламалардың дәрісханалары көбейіп,
бұл жерге әлемнің түкпір-түкпірінен ілім алу мақсатымен мыңдаған шәкірттер
ағылып келе бастады. Әбу Ханифа да осындай ортада дүниеге келіп, онда
өнегелі өмірі басталды. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен
әдебиетіне көңіл қойып, азды-көпті дәріс алды. Дегенмен, біржола ілім қуып
кетпеген де еді. Әкесі саудагер–тін. Олардың жеке дүкендері болды. Онда
олар жібек мата саудасымен айналысатын. Әбу Ханифа әуелде мешітке тек
күнделікті бес уақыт намаз оқу үшін ғана барып тұрды.
Бірде ол сол дәуірдің атақты ғалымы Шағбиге (р.а.) кездесіп қалады.
Шағби одан: Қайда барасың, інім?-деп сұрайды. Ол заманда адамдар тек
ілімді ойлап, табыс табу, бала–шаға бағу, үйлі–жайлы болу секілді дүние
тіршіліктерін екінші орынға қоятын. Сұрақ төркінін түсінген Әбу Ханифа
дәрісханаларға барып, жүйелі сабақ алып жүрмегендігінен, Базарға, – деп,
ұяла жауап береді. Өйткені, осы уақытқа дейін оның мақсаты да, кәсібі де
сауда болып келген–ді, ал сабаққа деген қызығушылығы шамалы еді. Әбу Ханифа
бойындағы асыл қасиеттерді, оның ақылдылығын, зеректігін, шешендігін және
ойының ояулылығын байқаған Шағби (р.а.) бұл жігіттің былай жүргеніне іштей
қынжылады. Әбу Ханифаның болашақта үлкен ғалым болатынын іштей сезген Шағби
(р.а.) оған: Уақытыңды бос өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып,
сабақ оқы,–деп ақылын айтады. Шынайы сөз Әбу Ханифаның жүрегіне жетеді.
Сол күннен бастап ол барлық уақыты мен күш–жігерін ғылым-білімге салады. Ол
кезде Әбу Ханифа жиырма екіде ғана еді [4, 15].
Ол жылдары Куфадағы оқу–ағарту істеріне Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.)
жетекшілік ететін. Әбу Ханифа хадис пен фиқһ ілімін сол заманның ең атақты
ғалымдары – Шағби және Хаммад сияқты ғұламалардан үйренді. Куфада хадис
ұстаздары, араб тілі және әдебиеті мамандары, шариғат ғалымдары жеткілікті
болатын. Ибн Шуһаб аз-Заһри: Әлемде беделді ғұламалар төртеу. Олар:
Мәдинада ибн әл-Мусәйб, Куфада Шағби, Басрада Хасан әл-Басри (642–728),
Шамда Мәкхул (р.а.),–деп сол кездің ең үлкен ғалымдарын атайды. Шағби
(р.а.) бес жүзге тарта сахабалармен кездесіп, олардан білім алған. Омар ибн
Әбдул Әзиздің (р.а.) халифалық тұсында Куфа қаласында қазылық қызмет етіп,
87 жасында дүниеден өткен. Оның қайтыс болғанын естіген Хасан әл-Басри:
Шағби Исламда өзінің ерекше орны бар нар тұлғалы адам еді. Алла тағала оны
өз мейіріміне бөлесін,–деп дұға еткен. Әбу Ханифа өмірінде төрт сахабамен
кездескен. Олар: Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Әбу Ауфә, Сәһл ибн Саъд және
Әбу Туфайл. Сахабаны көрген адам табиғин деп аталады. Дегенмен, табиғин
сөзінің анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісінде: табиғин –
сахабаның көзін көрген адам,-делінсе, ал екіншісі: табиғин – сахабаны
көріп, одан білім үйренген адам,-деген пікірді алға тартады. Әбу Ханифа
ұстазы Хаммадтың (р.а.) қолында жүйелі түрде 18 жыл оқыған. Ұстазы дүниеден
өткенге дейін, одан ажырамаған. Өйткені, ол ұстазын жақсы көріп, оның асыл
қасиеттерін, даналығын, парасаттылығын, тақуалығын, әсіресе кеңпейілділігі
мен жомарттылығын өзіне үлгі тұтқан. Хаммад бай болғанымен, мал–мүлкін
туған-туысқандарына, жетім-жесірлерге және шәкірттеріне жұмсайды екен. Бұл
жайлы: Хаммад ғұламалар ішінде ең жомарты еді, жылда келетін қасиетті
рамазан айында күнде 500 адамға ауызашар беретін, жағдайы нашар
шәкірттеріне ақшалай көмектесіп тұратын еді,–деп риуаят етіледі. Хаммад
ибн Сүлеймен (р.а.) дүние салғаннан соң, оның ісі баласы Исмаилға тиді.
Жұрт та оның бойынан әкесінің ілімі мен асыл бейнесін көргісі келді.
Өкінішке орай, Исмаил бірақ халық көңілінен шыға алмады. Сол себепті
ұстазының оқу–ағартушылық істерін әрі қарай жандандырып, дамытуды шәкірті
Әбу Ханифа мойнына алды. Халықтың қалағаны да сол болатын. Ол кезде оның
жасы қырықта еді. Әбу Ханифаның есімі мен білімі кеңінен тарай бастайды.
Оған жер–жерлерден білім алу мақсатымен мыңдаған талабалар келіп жатты.
Оның дәрісханасы Куфадағы ең үлкен, әрі берекелі білім ошағына айналды.
Шәкірттердің ғылыми сұхбаттары мен қуанышты үндері мешіт сыртынан да
естіліп тұратын.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы
ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды.
Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен
басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін,
сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және
ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде
үкімдер шығара білді. Әбу Йусуф (р.а.) ұстазын: Бет пішіні және дене
бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста,
тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам, оның ілім үйрету
әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең
түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты
соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай
еді,–деп еске алады. Имам Ағзам түн бойы ғибадат етіп, күндіз ораза
тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс–әрекет
пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне
парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен
парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): Адамдар фиқһ ғылымында Әбу
Ханифаға қарыздар. Кімде–кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға
бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны,–дейді. Ол иманы, тақуа, білімді
және парасаттылығынан да харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол
сұқпайтын өте сақ адам болатын. Сондықтан, оның уағызы әрбір тыңдаушы
жүрегіне жететін. Оны төмендегі әңгімеден білуге болады:
Имам Ағзам Куфаның орталық мешітінде жұма күні уағыз айтатын. Бір
күні жұмадан соң оған бір құл келіп: Ұстаз, сізден өтініш. Құлды азат
етудің артықшылығы мен сауабы туралы да уағыз айтыңызшы. Мүмкін қожамның
көңілі жібіп, мені азат етер,–дейді. Әбу Ханифа: Жарайды, сен айтқаныңдай
болсын,–деп жауап береді. (Ол кез құлдық заманы болатын.)
Келесі жұма да жетті. Бірақ, Имам Ағзам уағызын басқа тақырыпқа арнайды.
Тағы бір жұма өтеді. Құлдың өтініші тағы орындалмай қалады. Үшінші жұмада
Имам Ағзам құлды азат ету және оның мән–маңызы мен артықшылығы туралы
тартымды да, әсерлі уағыз айтады.
Жұмадан соң әлгі құлдың қожасы келіп: Ұстаз куә болыңыз. Алла ризалығы
үшін құлымды азат еттім,–дейді. Әбу Ханифа: Алла сізден разы болып,
істеген ізгі амалыңызды сауаптан жазғай,–деп бата береді.
Бостандық алған құл Имам Ағзамға рахметін айтып, одан: Ұстаз, бір сұрағым
бар. Екі апта бұрын айтқан өтінішімді неге бүгін ғана орындадыңыз –деп
сұрайды. Әбу Ханифа: Ол күні құл азат етуге жететін ақшам жоқ еді. Сол
үшін, екі апта бойы жұмыс істеп, ақша жинадым. Базардан құл сатып алып, оны
азат еттім. Содан рухани жеңілдік пен әлдеқандай рахатты сезіндім. Бұл
амалды өзім істемей тұрып, басқаға бұйырғанымда, оның ешқандай әсері болмас
еді, қожаң да саған азаттық бермес еді,–деген екен [3, 104].
Әбу Ханифа – ұлық имам, мәшһүр ғалым
Ол жайлы пікір білдірген замандастары мен оны өзіне ұстаз санаған,
немесе ғалым, білімге қол созғандардың барлығы да Әбу Ханифаның өз
заманының озық ғалым болғандығын мойындайды. Әбу Жағфар ар–Рази (р.а.):
Мен Әбу Ханифадан артық ғалым, әрі құдайшыл адамды кезіктірмедім,– десе,
Жағфар ибн Раийғ (р.а.): Мен Әбу Ханифамен бес жыл бірге тұрдым. Одан аз
сөзді жанды көрмедім. Ал одан бір–ақ нәрсе жайлы сұраса, ол ашылып, сел
тәрізді ағылар еді,–деп еске алады. Ал, Йазид (р.а.): Тақуалық пен ақыл
парасаттылықта Әбу Ханифаға (р.а) тең келетін адамды көрмедім,–десе, Әбу
Асим Нубәйл (р.а.): Әбу Ханифа (р.а.) намазды қадалып көп оқығандығы үшін,
көпшілік оны қазық деп атап кеткендігін айтады. Уакиъ (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) аманатқа өте адал, аса ұлық Алла тағаланың есімін жүрегінің
түкпірінде сақтайтын. Сондықтан да ол кез–келген жағдайда Алла ризалығын
бірінші орынға қоятын. Алла тағала үшін қылыш азабын көруге де дайын
еді,–дейді. Мәккий (р.а.): Куфалықтармен бірге болдым, араларынан Әбу
Ханифадан (р.а.) өткен тақуаны көрмедім,– деп еске алады. Яхья әл–Қатъан
(р.а.) Әбу Ханифаның (р.а.) жүзіне қарап Алланың шынайы пендесі екенін
байқадым,–десе, Абдулла ибн Мүбарак (р.а.) Суфъян Сауриға (р.а.): Ей, Әбу
Абдулла, Әбу Ханифаның ғайбат айтуына қандай іс тосқауыл болды екен, бір
рет те ғайбат айтқанын көрмедім,–деді. Сонда Суфъян (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) дана кісі, өзінің жақсы амалдарын жоятын іс–әрекетті ешқашан
жасамайтын,–деген екен. Ибн Мүбарак (р.а.): Әбу Ханифаны (р.а.) еске
алып: Бұл кісі туралы не деуге болады? Оған мансап пен байлықты ұсынғанда,
ол одан бас тартады, дүрелесе де бетінен қайтпайды. Басқалар отырған таққа
ол азаптасаң да отырмайтын,–дейді. Хасан ибн Салих (р.а.): Әбу Ханифа
(р.а.) аса тақуалығына байланысты харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге
де қол сұқпайтын, ол кісідей өзі мен біліміне өте сақ адамды
көрмедім,–деген.
Сәһл ибн Мадхим (р.а.) : Әбу Ханифаның (р.а.) үйіне кіріп едік, үйінен
бұйрадан (қамыстан жасалған төсеніш) басқа ештеме көрмедік,–дейді.
Мүжаллид (р.а.) : Мен халифа Һарун әр–Рашидтың (786–809) алдында отыр
едім, ол жерге имам Әбу Йусуф (р.а.) келді. Оған халифа: Маған Әбу
Ханифаның (р.а.) ахлағы (мінез–құлқы) туралы айтып беріңіз,–деп өтініш
жасады. Сонда ол: Әбу Ханифа (р.а.) шариғат тыйым салған істерге
жоламайтын, дүниеқорлықтан алыс, көбінесе үнсіз жүретін, әрдайым өз пікірін
дәлелдей алатын, өз ойынан айнымайтын, бос сөз сөйлемейтін, сұралған
мәселені білсе, нақты жауап беретін адам еді. Ей, мүминдердің әміршісі! Мен
ол кісінің барлық нәрседен өз нәпсісін тыя алатындығын көрдім, барлық адам
туралы жақсы сөз ғана айтатын,– дейді. Сонда Һарун әр–Рашид : Бұл
ұлылықтың белгісі,–деген екен.
Фузайл ибн Ийаз (р.а.) : Әбу Ханифа (р.а.) фиқһ ғалымы, тақуалығымен
ардақты, келгендерге тапқанын беретін жомарт, күндіз–түні дәріс беруден
жалықпайтын, түнді ғибадатпен өткізетін, аз сөзді, егер бір халал–харам
мәселесі туралы айту керек болса, ақиқатына көз жеткізіп
түсіндіретін,–деген екен. Қази Шурак (р.а.): Әбу Ханифа (р.а.) фиқһты
терең меңгерген, әр ісі көңілге қонымды, шәкірттерге білім беруде аса
шыдамды, шәкірт білім алып болғанша оған жан–жақты көмек көрсететін адам
еді. Шәкірті оқуды бітірсе, оған : Сен енді халал мен харамды, дұрыс пен
бұрысты ажырата алатын, таусылмас үлкен байлыққа жеттің,–дейтін. Ұстаздары
мен құрметті адамдар алдында көп сөйлемейтін,–дейді.
Бірде халифа түсінде Әзрейілді көреді. Одан: Менің қанша өмірім
қалды,–деп сұрайды ол. Періште алақанын ашып, бес саусағын көрсетеді.
Халифа содан қорқып оянады. Әбу Ханифаны шақыртып, одан түсін жоруды
сұрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz